FACTFILE §
Opdrachtgever : Vlaamse gemeenschap § §
§
Vlaams Minister van Leefmilieu en Landbouw; Vlaams Minister van Welzijn, Gezondheid en Gelijke Kansen Administratie Gezondheidszorg en AMINAL
Realisatie: UG,VUB, LUC, UA, KUL, VITO, UMA, AZ Antwerpen, OPZ Geel, PIH
§
Looptijd: 1 oktober 2001 - 31 december 2006
§
Financiering: 7.899.084 euro
STRUCTUUR Het Steunpunt M&G telt zes strategische doelstellingen § 1° Luik: Beleidsondersteuning § 2° Luik: Ontwikkkeling van Beleidsinstrumenten § 3° Luik: Surveillance en Biomonitoring § 4° Luik: Toegepast Milieu en Gezondheidsonderzoek § 5° Luik: Sociaal en Gezondheidseconomisch onderzoek § 6° Luik: Methodologieontwikkeling
Overzicht participerende promotoren en onderzoekers Vakgroep Radiotherapie, Kerngeneeskunde en Experimentele Radiologie (UG)
Van Larebeke N., De Bont R.
Vakgroep Menselijke Ecologie (VUB)
Hens L, De Wit J., Vandegaer B.
Entiteit Epidemiologie (KUL)
Van Loon H., Vlietinck R., Van Kersschaever G., Reynders C., Van der Burg J.
Expertisecentrum Milieutoxicologie, afdeling Milieu en Gezondheid (VITO)
Schoeters G., Koppen G., Brits E.
Vakgroep Analytische en MilieuChemie (VUB)
Baeyens W., Baert L.
Neurotoxicologisch Expertisecentrum Viaene M., Vermeir G. (OPZ Geel) Department of Health Risk Analysis (UM)
Kleinjans J., Van Delft J., Van Leeuwen D., Ketelslegers H.
Overzicht participerende promotoren en onderzoekers Centrum voor Statistiek (LUC)
Molenberghs G., Bruckers K.
Vakgroep Inwendige Ziekten, Laboratorium Hormologie-Andrologie (UG)
Comhaire F., Dhooge W., Mahmoud A.
Studiecentrum Technologie, Energie, Milieu (UA)
Goorden L., Keune H.
Faculteit Politieke en Sociale Wetenschappen (UA)
Loots I., Mertens R.
Vakgroep Maatschappelijk Gezondheidkunde (UG)
De Backer G., Willems J., De Henauw S., Bilau M., Matthys C.
Pediatrie (AZ Antwerpen)
Desager K.
Provinciaal insituut voor Hygiëne (PIH)
Nelen V., Van de Mieroop E.
Expertisecentrum Integrale Milieustudies, afdeling Meten en Evalueren (VITO)
De Nocker L., Torfs R.
PROBLEMATIEK (1)
Levensstijlfactoren Roken Te veel calorieën Te weinig groenten en fruit Te weinig lichaamsbeweging Te veel zonnen Enz...
Milieufactoren Vervuilende stoffen buitenshuis Vervuilende stoffen binnenshuis Vervuilende stoffen voeding Radioactieve straling Niet ioniserende straling
Beschavingsziekten
Erfelijke voorbeschikkende factoren Grotere gevoeligheid aan een bepaald agens Neiging tot bepaalde aandoening
Kanker Asthma Bloedvataandoeningen Zenuwziekten Suikerziekte Onvruchtbaarheid Enz...
PROBLEMATIEK (2)
200.000 stoffen op de wereldmarkt
Meer dan 2.800 stoffen in omgevingslucht
10% kankerverwekkend Interacties
2 à 3% xeno-oestrogeen
Blootstellingen wijd verspreid en gelijkaardig 2.000 stoffen in grote hoeveelheden in Europese Gemeenschap
PROBLEMATIEK (3)
Onbekende stoffen of agentia
Detectie, identificatie?
Biologisch effect
Interactie tussen agentia
Detectie, identificatie?
PROBLEMATIEK (4)
Mate van risico Verbonden aan bepaalde blootstelling
associatie Gemeten inwendige dosis
Biologische effect Gezondheidseffect
Managementstructuur Steunpunt Vlaamse Gemeensc Stuurgroep: -Bevoegde ministe -Bevoegde administ Projectcoördinator Kwaliteitsmanage Rapportage Subcontractanten
Management Team Overleg promotore
Woordvoerder Steunpunt
Veldwwerk coördinat Zes Strategische Doels Biomonitoring overlegmomenten
Samenstelling Stuurgroep Guido Steenkiste
Kabinetschef Vlaams Minister Sannen
Rudi Daems
Kabinet Vlaams Minister Sannen, adjunct-kabinetschef
Pieter Van Vooren
Kabinet Vlaams Minister Sannen, raadgever algemeen beleid
Dominique Aerts Ludwine Casteleyn
AMINAL, directoraat-generaal
Philippe D’Hondt
VMM, stafmedewerker
Myriam Bossuyt
VMM, stafmedewerkster
Dirk Wildemeersch Gerrit Tilborghs
Administratie Gezondheidszorg
Edwine Pelfrene
Administratie Planning & Statistiek
Jan Van Heuverswyn
Administratie Wetenschap, Innovatie & Media
Griet Van Gestel
OVAM
INHOUD BELEIDSONDERSTEUNING Vraagbaak § Het antwoorden op concrete vragen van de overheid door middel van literatuurstudie § Pro-actieve rapporten ® thema’s parlementaire commissie M&G § Voorbeelden: acrylamide, stortplaatsen, benzeen § http://www.milieu-en-gezondheid.be
INHOUD BELEIDSONDERSTEUNING Literatuurstudie § Lage dosisproblematiek ® bepalend voor impact milieuvervuiling § Epigenetische kankerverwekkende invloeden (hormoonverstoring, dioxines, pcb’s, pesticiden, plastic componenten § Meest belangrijke gezondheidsbedreigende polluenten
Kostenefficiëntie biomonitoring § Verkennen van nut, haalbaarheid en kostenefficiëntie van een biomonitoringsprogramma
NEHAP § Ondersteuning van het National Environment and Health Action Plan
INHOUD BELEIDSONDERSTEUNING Kruisdatabanken § Analyseren van pathologie gegevens en geografisch lokaliseren in relatie tot milieufactoren § Koppeling tussen milieu- en gezondheidsdatabanken ® kruisdatabanken § Bestaande databanken: § Gezondheid: SPE, MKG, VKL, Mortaliteit § Milieu: SO2, NO2, PM10, Dioxine § Socio-economisch: urbanisatiegraad, socioeconomische index, bevolking
INHOUD ONTWIKKELING VAN BELEIDSINSTRUMENTEN § Ontwikkeling van kernlijst aan milieu- en gezondheidsindicatoren voor Vlaanderen ® i.s.m. Vlaamse administratie § Planning:
§ Internat. lit.studie ® inventarisatie indicatoren D.O., M&G § Selectie indicatoren ® relateren M&G, beleidsrelevantie, DPSEEA-model § Toetsen indicatoren ® op basis van selectiecriteria
§ Resultaten:
§ Kernlijst 42 M&G-indicatoren
§ Toekomstperspectieven:
§ Aanvulling a.d.h.v. resultaten biomonitoringstudie
§ Aanpassen aan nieuwe ontwikkelingen § Nieuwe inzichten i.v.m. M&G ® Nieuwe blootstellings- of effectindicatoren
INHOUD ONTWIKKELING VAN BELEIDSINSTRUMENTEN Onderzoek: § Mogelijke verbanden tussen de aanwezigheid van groene ruimten in de directe woonomgeving en specifieke gezondheidseffecten
Hypothese: § Nabijheid en gebruik van groene ruimten oefent een positieve invloed uit op de gezondheid van de Vl.bevolking
Methodologie: § Lit.studie ® invloed groene ruimten op de gezondheid § Selectie buurten ® 2 buurten met ? hoevelheid groen ® = socio-econ status., luchtkwaliteit § Enquêtering 150 inw./buurt ® socio-econ. geg., zelfgerapporteerde gezondheidstoestand, mentale gezondheidstoestand, gebruikspatronen groene ruimten § Verwerking enquêtes § Formulering besluiten ® impact groene ruimten op de gezondheid
Surveillance en Biomonitoring
Milieupolluenten
Gidsstoffen in mens
Polycyclische aromatische koolwaterstoffen
1-Hydroxypyreen
Dioxinen Dioxine-achtige PCB’s Andere Dioxine-achtigen
« Dioxine-activiteit »
Pesticiden
Gechloreerde pesticiden
PCBs
Merker PCBs
Polluenten Non-ferro nijverheid
Cadmium en Lood
Biomonitoring:
deelnemers
Blootstelling in verkeer, woonomgeving
Groei & ontwikkeling Astma & allergie
Groei & ontwikkeling Astma & allergie
jongere Risico op kanker
Fertiliteit
pasgeborene
Blootstelling bij begin van het leven
Volwassene
Accumulerende blootstelling
Metingen blootstellingsmerkers
effectmerkers
confounders
pasgeborenen Navelstrengbloed: cadmium, lood
adolescenten Bloed: cadmium, lood
Navelstrengserum: merker PCBs, pesticiden, dioxine-activiteit
Serum: merker PCBs, pesticiden
Blootstelling in mengstalen
Urine: 1-OH pyreen, ttmuconzuur Bloed: komeettest
Biometrie, TSH (hielprik), TSH (navelstrengbloed),Apgar score, tijd tot zwanger, astma en allergie follow up kinderen 0-2j: groei, ontwikkeling: 4 &10j : cognitieve ontwikkeling 6j: uithoudigstest + vragen astma & allergie Vragenlijst: algemeen + voeding Biochemische analysen: cholesterol, ijzerstatus, genotypering
volwassenen Serum: merker PCBs, pestidicen, dioxine-activiteit Urine: 1-OH pyreen, ttmuconzuur, cadmium Bloed: komeettest, HPRT Serum: 5 kankermerkers
Serum: hormoonspiegels Biometrie, sexuele ontwikkeling, gehoortest, vragenlijst: astma & allergie
Urine: 8-OH deoxyguanosine, 1 kankermerker vragenlijst: astma & allergie
Vragenlijst: algemeen + voeding
Vragenlijst: algemeen + voeding
Biochemische analysen: cholesterol, ijzerstatus bloed, urinair creatinine
Biochemische analysen: cholesterol, ijzerstatus bloed, urinair creatinine
Opvolgstudie neurologische ontwikkeling van het kind Analyse navelstrengbloed Pb, Cd, PCB, dioxineachtige stoffen
testen vragenlijsten voeding: aard + duur
0 1 2 3 4…. Blootstelling voor de geboorte
12
15
18…………………………42 maanden
Blootstelling na de geboorte
Opvolgstudie neurologische ontwikkeling van het kind Probleemstelling: Deze opvolgstudie wenst na te gaan of er een invloed van de pre- en postnatale milieublootstellingen op de verschillende aspecten van de neuropsychologische ontwikkeling van het kind kan vastgesteld worden.
Doelstellingen:
§ Er zal bekeken worden of bepaalde subpopulaties (jongens, laag premorbied IQ, geen borstvoeding, e.d.) risicogroepen zijn. § Er zal nagegaan worden of gedrag een bruikbare bio-effect parameter is in follow-up studies bij populaties die blootgesteld werden aan toxische stoffen. § Op basis van de data zal gepoogd worden om modellen van additie- of interactie-effecten van milieupolluenten met andere factoren op te stellen.
Aanpak
§ In vier van de acht geselecteerde gebieden in de biomonitoringscampagne in Vlaanderen worden in totaal 200 pasgeborenen gerecruteerd. Deze baby’s worden opgevolgd tot de leeftijd van 42 maanden.
Opvolgstudie Astma en Allergie
Analyse navelstrengbloed Pb, Cd, PCB, dioxineachtige stoffen
vragenlijsten voeding, infecties, astmatische klachten Analyse stoelgang
longfunctietest huidtest
0 1 2 3 4 5 6 …………..12……..…………………………36 maanden Blootstelling voor de geboorte
Blootstelling na de geboorte
Opvolgstudie Astma en Allergie Inleiding:
§ Allergische aandoeningen bij kinderen nemen toe § ‘Westerse levensstijl’ ® verminderde blootstelling aan bacteriën op jonge leeftijd, verhoogde blootstelling aan chemicaliën en luchtverontreiniging
Doelstellingen:
§ Onderzoeken van de invloed van verschillende aspecten van een ‘Westerse levensstijl’ op de microbiële flora § Opsporen van verschillen in darmflora van kinderen in een landelijk of stedelijk gebied § Relatie leggen met het ontstaan van atopie en astma
Aanpak
§ In twee van de acht geselecteerde gebieden in de biomonitoringscampagne in Vlaanderen worden in totaal 200 pasgeborenen gerecruteerd. Deze baby’s worden opgevolgd tot de leeftijd van 36 maanden.
Inhoud Toegepast Milieu en Gezondheidsonderzoek A) Toxicogenomische toepassingen in biomonitoringstudies Probleemstelling:
§ Analyseren van veranderde genactiviteiten als biomarker voor effect
Doelstellingen:
§ Het ontwikkelen, valideren en toepassen van nieuwe biomarkers voor effect als gezondheidsindicator bij blootstelling aan kankerverwekkende stoffen, en van biomarkers voor susceptibiliteit t.a.v. die indicatoren.
Aanpak:
§ De biomarkers zullen gebaseerd zijn op de nieuwste genomics technologieën. De biomarker voor effect zal bestaan uit genexpressieprofielen van vele genen tegelijkertijd in lymfocyten en indien mogelijk in sputumcellen. De biomarker voor genetische gevoeligheid zal gebaseerd zijn op high throughput technologieën voor het simultaan genotyperen van minstens 100 variant allelen.
Toekomstperspectieven:
§ Toepassing in biomonitoringstudies van Steunpunt M&G
Inhoud Toegepast Milieuen Gezondheidsonderzoek B) Monitoring van endocriene verstoorders in verschillende milieumatrices Detectie van hormoonverstorende stoffen 1) Competitieve Binding test: meet de capaciteit van stoffen om zich aan de oestrogeen receptor te binden 2) Tests met levende cellen: meten de capaciteit van stoffen om de oestrogeenreceptor te activeren (binding aan de receptor, binding aan en activatie van een “estrogen responsive element”, een oestrogeen –gevoelige DNA sequentie) 2.1. Gist test 2.2. Tests op cellen die fysiologisch interageren met oestrogenen: - Sertoli cellen (met reporter gen) - Gonadotrope cellijn (zal de studie van de regulatie van endogeen oestrogeen gevoelige genen toelaten) - Celproliferatietests (Sertoli cellijn, prostaatkankercellen, borstkankercellen)
Principle GST-TER Competitive binding assay Anti-GST-tER Anti-GST
tER
tER
GS T
GS T
E2 E2
E2 E2
tER
GS T
tER E2
GS T
E2
E2
E2
tER E2
tER E2
GS T
E2 E2
Anti-GST-tER + E2 after wash
E2
GS T E2
Anti-GST-tER + E2
E2
E2
Estrogen inducible expression system in yeast Adapted from Routledge et al., 1996
ER Hsp
Hsp
Hsp
Hsp
ERE Lac-Z Luc
b-Galactosidase
Nucleus Absorbance read at 540 nm
code
watertype
receptor
gist
MVLN
01J 143 01J 142 01J 140 01J 141 01J 145 01J 144 02B015-2 02C045 02C169 02C172 02B011-2 02C046 02C171 02B011-3 02C044 02B015-3
opp water opp water opp water opp water opp water opp water industrie opp water opp water opp water industrie opp water opp water industrie opp water industrie
9.32 0.97 1.51 1.57 6.46 out of range 93.64 0.93 2.14 10.78 165.20 1.45 107.70 0.50 11.56 0.83
3.47 0.46 13.72 2.42 6.21 40.61 0.33 1.46 0.63 16.21 3.38 1.76 69.73
3.48 0.67 14.99 1.9 6.72 34.7 alles tox 1.42 0.19 5.28 alles tox 0.82 28.51
Uitgangspunt Niet eenzijdig informeren wel een dialoog aanmoedigen burgers, organisaties
overheid
onderzoekers
Luisteren naar hoe mensen zelf risico’s ervaren is belangrijk bij zoeken naar oplossingen
Praten over resultaten, wetenschappelijke onzekerheden en meningsverschillen bevordert het vertrouwen in het onderzoek
Inhoud sociaal gezondheidsen economisch onderzoek § Doelstellingen:
§ Risicopercepties in kaart brengen en ‘vinger aan de pols’ methoden suggereren § Uitwerken communicatiemodellen voor milieu- en gezondheidsrisico’s § In kaart brengen van randvoorwaarden, mogelijkheden en methoden voor argumentatief en interactief beleid omtrent milieu- en gezondheidsrisico’s
§ Werkplan communicatie: meersporenstrategie van communicatie, interactie en reflectie Primaire vragen:
§ § §
Reflectie eigen functioneren, ontwikkeling beleidsrelevante kennis Interactiemogelijkheden met de omgeving en invulling Rol sociale wetenschapper in het debat Initiatieven: § Perceptieonderzoek, webstek-nieuwsbrief, inbrengen lokale ervaringskennis, educatief pakket, communicatiespelregels
Inhoud methodologie-ontwikkeling •
Methodologische concepten en ontwikkeling van modellen en technieken ® Ontwikkeling questionnaires voor schatting inname
milieupolluenten via de voeding ® Opstellen standaardprotocol voor “voedselcontaminatiedatabank” ® Opstellen standaardprotocol voor “total diet studies” ® Op punt stellen technieken voor simulatieonderzoek m.b.t. blootstelling aan milieupolluenten bij ? subgroepen van de Vl.bevolking
B) Ontwikkeling en operationalisering van markers van effect van blootstelling aan milieupolluenten Het identificeren van biomarkers voor vroege effecten van blootstelling aan milieucontaminanten in termen van specificiteit, kinetiek en gevoeligheid, het statistisch karakteriseren van deze merkers, en het evalueren van deze merkers voor toepassing in milieugezondheidkundige veldstudies.
Inhoud methodologie-ontwikkeling (A) Aanpak: § Ontwikkeling instrumenten (voedselfrequentie vragenlijsten) ® datacollectie consumptiepatronen (frequentie/portie) voedingsmiddelen § Validering instrumenten ® schatting producten die in Vlaanderen het meest en/of het meest regelmatig geconsumeerd worden § Datacollectie ® verschillende, relevante contaminanten in de voeding Contaminanten worden relevant naar mate ze § meer gebruikt worden, § minder snel afbreken, § toxisch zijn, § na bereiding nog aanwezig zijn, § voorkomen in producten die regelmatig geconsumeerd worden door een belangrijk deel van de bevolking, § … § Combinatie consumptie- en contaminatiedatabanken ® selectie voedingsmiddelen “Total Diet Study”
Stand van zaken rekrutering Naam gebied ANTW. AGGL HAVENGEBIED FRUITSTREEK OLEN
Pasgeborenen 220 144 184 117
GENTSE AGGLOMERATIE VERBRANDINGSOVENS
192 26
LANDELIJK VLAANDEREN ALBERTKANAAL ZONE
174 54
Stand van zaken rekrutering Naam gebied ANTW. AGGL HAVENGEBIED FRUITSTREEK OLEN
Adolescent 55/83
GENTSE AGGLOMERATIE VERBRANDINGSOVENS LANDELIJK VLAANDEREN ALBERTKANAAL ZONE
23/36
Stand van zaken rekrutering Naam gebied ANTW. AGGL HAVENGEBIED FRUITSTREEK OLEN
Astma en Allergie 101
GENTSE AGGLOMERATIE VERBRANDINGSOVENS LANDELIJK VLAANDEREN ALBERTKANAAL ZONE
51
Stand van zaken rekrutering Naam gebied ANTW. AGGL HAVENGEBIED FRUITSTREEK OLEN GENTSE AGGLOMERATIE VERBRANDINGSOVENS LANDELIJK VLAANDEREN ALBERTKANAAL ZONE
Neurologische ontw. 75 70 10 38
Metingen blootstellingsmerkers
effectmerkers
confounders
pasgeborenen Navelstrengbloed: cadmium, lood
adolescenten Bloed: cadmium, lood
Navelstrengserum: merker PCBs, pesticiden, dioxine-activiteit
Serum: merker PCBs, pesticiden
Blootstelling in mengstalen
Urine: 1-OH pyreen, ttmuconzuur Bloed: komeettest
Biometrie, TSH (hielprik), TSH (navelstrengbloed),Apgar score, tijd tot zwanger, astma en allergie follow up kinderen groei, ontwikkeling: cognitieve ontwikkeling, TSH en Thyroidhormonen astma & allergie, intestinale flora Vragenlijst: algemeen + voeding Biochemische analysen: cholesterol, ijzerstatus, genotypering
Serum: hormoonspiegels
volwassenen Serum: merker PCBs, pestidicen, dioxine-activiteit Urine: 1-OH pyreen, ttmuconzuur, cadmium Bloed: komeettest, Micronucleustest Serum: 5 kankermerkers
Biometrie, sexuele ontwikkeling, gehoortest, vragenlijst: astma & allergie
Urine: 8-OH deoxyguanosine?, BTA kankermerker? vragenlijst: astma & allergie
Vragenlijst: algemeen + voeding
Vragenlijst: algemeen + voeding
Biochemische analysen: cholesterol, ijzerstatus bloed, urinair creatinine
Biochemische analysen: cholesterol, ijzerstatus bloed, urinair creatinine
Opvolgstudie neurologische ontwikkeling van het kind Probleemstelling: Deze opvolgstudie wenst na te gaan of er een invloed van de pre- en postnatale milieublootstellingen op de verschillende aspecten van de neuropsychologische ontwikkeling van het kind kan vastgesteld worden.
Doelstellingen: – Er zal bekeken worden of bepaalde subpopulaties (jongens, laag premorbied IQ, geen borstvoeding, e.d.) risicogroepen zijn. – Er zal nagegaan worden of gedrag een bruikbare bio-effect parameter is in follow-up studies bij populaties die blootgesteld werden aan toxische stoffen. – Op basis van de data zal gepoogd worden om modellen van additie- of interactieeffecten van milieupolluenten met andere factoren op te stellen.
Aanpak – In vier van de acht geselecteerde gebieden in de biomonitorings-campagne in Vlaanderen worden in totaal 200 pasgeborenen gerecruteerd. Deze baby’s worden opgevolgd tot de leeftijd van 42 maanden.
Opvolgstudie Astma en Allergie Inleiding: – Allergische aandoeningen bij kinderen nemen toe – ‘Westerse levensstijl’ ® verminderde blootstelling aan bacteriën op jonge leeftijd, verhoogde blootstelling aan chemicaliën en luchtverontreiniging
Doelstellingen: – Onderzoeken van de invloed van verschillende aspecten van een ‘Westerse levensstijl’ op de microbiële flora – Opsporen van verschillen in darmflora van kinderen in een landelijk of stedelijk gebied – Relatie leggen met het ontstaan van atopie en astma
Aanpak – In twee van de acht geselecteerde gebieden in de biomonitorings-campagne in Vlaanderen worden in totaal 200 pasgeborenen gerecruteerd. Deze baby’s worden opgevolgd tot de leeftijd van 36 maanden.
Principle GST-TER Competitive binding assay Anti-GST-tER Anti-GST
tER
tER
GS T
GS T
E2 E2
E2 E2
tER
GS T
tER E2
GS T
E2
E2
E2
tER E2
tER E2
GS T
E2 E2
Anti-GST-tER + E2 after wash
E2
GS T E2
Anti-GST-tER + E2
E2
E2
Estrogen inducible expression system in yeast Adapted from Routledge et al., 1996
ER Hsp
Hsp
Hsp
Hsp
ERE Lac-Z Luc
b-Galactosidase
Nucleus Absorbance read at 540 nm
