Facing SEPA: One size does NOT fit all banks

Facing SEPA: One size does NOT fit all banks Onderzoek naar de impact van SEPA op betalingsverkeer binnen Nederlandse banken

Kim van Houwelingen Marjanne Jagt Referaat IT Audit opleiding Vrije Universiteit van Amsterdam

1 april 2007

Facing SEPA: one size does not fit all banks Onderzoek naar de impact van SEPA op betalingsverkeer binnen Nederlandse banken

Vrije Universiteit Amsterdam Faculteit der Economische Wetenschappen en Bedrijfskunde (FEWEB) Afstudeerrichting: Postgraduate IT Audit opleiding De Boelelaan 1105 1081 HV Amsterdam Begeleider Universiteit: E. Koning

Auteurs: C.M. van Houwelingen MA Ir. M.P. Jagt

Kim van Houwelingen Marjanne Jagt

KPMG Information Risk Management Burgemeester Rijnderslaan 20 1185 MC Amstelveen

Bedrijfsbegeleider B. Beugelaar

E-mail: [email protected] [email protected]

April 2007

i

Afstudeerscriptie SEPA

Samenvatting In dit onderzoek staat het onderwerp SEPA en de impact hiervan op Nederlandse banken centraal. SEPA staat voor Single Euro Payment Area en heeft als doel het creëren van een geïntegreerde markt voor betalingsverkeer waarin de klant gebruik kan maken van een gestandaardiseerde set betaalinstrumenten voor overschrijvingen (credit transfer), automatische incasso (direct debit) en debit en credit cards. Iedere grensoverschrijdende eurobetaling dient met hetzelfde serviceniveau en tegen dezelfde tarieven te worden verwerkt. SEPA is van toepassing op alle landen binnen de Eurozone. Door de introductie van SEPA zal de huidige infrastructuur voor het verwerken van betalingsopdrachten moeten worden aangepast. SEPA schrijft een Europese clearing en settlement infrastructuur voor, terwijl de huidige infrastructuur voor clearing en settlement zich voornamelijk op nationaal niveau heeft ontwikkeld. Door de komst van SEPA worden de mogelijkheden voor concurrentie tussen infrastructuur- service providers vergroot. Ook biedt SEPA kansen voor banken om schaalvoordelen te creëren door op Europees niveau te opereren en hiermee kostenbesparingen te bereiken. Voor kleinere banken bestaat het risico dat specifieke dienstverlening op de lange termijn zal verdwijnen. Het uiteindelijke beeld van het betalingsverkeer binnen de Eurozone kan nu nog niet worden weergegeven. Dit zal pas na 1 januari 2008 blijken. Uit het onderzoek blijkt dat banken voornamelijk gericht zijn op de implementatie van de richtlijnen voor credit transfer. Banken rekenen op uitstel van het direct debit van mogelijk een jaar. Daarnaast dienen de richtlijnen voor debit en credit cards nog te worden uitgewerkt in specifieke interbancaire verwerkingsstandaarden. Als gevolg hiervan is de impact van SEPA op de infrastructuur van banken op korte termijn beperkt. De vereisten voor credit transfer wijken weinig af van de huidige manier van verwerken van overschrijvingen. Daarnaast wordt verwacht dat op januari 2008 nog relatief weinig SEPA transacties verwerkt zullen worden, dit zal pas na enige tijd toenemen. Grotere banken zijn actiever bezig met de implementatie van SEPA dan kleinere banken. De grootbanken zien de introductie van SEPA als een kans om op grote schaal het betalingsverkeer te kunnen faciliteren, om zodoende kostenvoordelen te bereiken. Het is de verwachting dat op de markt een consolidatie zal optreden als gevolg van partnerships en in- en outsourcing. Kleinere banken hebben een afwachtende houding en blijven veelal vasthouden aan bestaande betaalproducten en bestaande relaties met derde partijen. Onduidelijkheid heerst over de alternatieven binnen de nieuwe markt van betalingsverkeer en de voordelen die deze alternatieven met zich mee kunnen brengen. Het is aan te bevelen dat banken allereerst een inventarisatie maken van de omvang van het huidige betalingsverkeer, waarbij aandacht wordt besteed aan het aantal transacties (binnen Nederland en binnen de Eurozone), de spreiding van deze transacties (per land en per ontvangende bank) en de kosten en opbrengsten per betaalproduct (zowel nationaal als binnen de Eurozone). Na het in kaart brengen van de huidige betalingsstructuur, is het aan te raden dat banken hun ambities gaan bepalen voor het ‘SEPA tijdperk’ . Op basis van de kerncompetenties van de desbetreffende bank en de strategische doelstellingen kan een keuze worden gemaakt tussen een aantal scenario’s. Voor kleinere banken met relatief weinig grensoverschrijdende betalingen is het aan te bevelen om de het versturen en ontvangen van deze betalingen uit te besteden aan een grootbank. Het laten versturen en ontvangen van eurobetalingen door Equens is ook een aantrekkelijke optie voor deze banken. Tenslotte kan een bank met weinig grensoverschrijdende betalingen er ook voor kiezen om Kim van Houwelingen Marjanne Jagt

April 2007

i


deze direct via TARGET2 (het systeem voor hoogwaardig betalingsverkeer tussen nationale centrale banken) te laten verlopen. Voor kleinere banken met weinig grensoverschrijdend betalingsverkeer is het namelijk financieel niet aantrekkelijk om te investeren in de infrastructuur die benodigd is voor volledige bereikbaarheid binnen de Eurozone. Door het uitbesteden van betalingen aan grootbanken of Equens (die wel een aansluiting op de benodigde systemen hebben), hoeven deze investeringen niet te worden gemaakt en is een bank wel bereikbaar binnen de Eurozone voor het ontvangen en versturen van eurobetalingen. Voor banken met veel grensoverschrijdende eurobetalingen is het wel aantrekkelijk om deelnemer te worden aan het Europese systeem voor het verwerken van SEPA betalingsopdrachten (STEP2). Hiermee heeft de bank volledige bereikbaarheid binnen de Eurozone voor het ontvangen en verzenden van eurobetalingen. Door de grote hoeveelheid betalingsopdrachten zijn de kosten per transactie voor deelname aan dit platform relatief laag. Ook kan een bank het verwerken van betalingsopdrachten voor kleinere banken gaan overnemen. Hiermee kunnen schaalvoordelen behaald worden en de bank kan zijn strategische positie versterken door op Europees niveau te opereren. De uiteindelijke keuze van een bank dient gebaseerd te zijn op een evaluatie van de kwaliteit van het alternatief, kosten/ baten, business impact (op klantensegmenten, producten dienstenaanbod, en prijsstrategie), en organisatorische impact. Na de keuze van een alternatief, kunnen de gevolgen van het scenario op de huidige systemen en processen in kaart worden gebracht. Cruciaal voor een gedegen implementatie is een helder en gecommuniceerd draaiboek met daarin de fasen en stappen, alsmede de detailuitwerking van de toekomstige processen, producten en systemen. Daarnaast dient (afhankelijk van het gekozen scenario) een clearing en settlement/ strategische partner te worden gekozen. Bij de implementatie van het scenario worden product, processen en systemen aangepast afhankelijk van het gekozen alternatief. Hierbij moet o.a. aandacht worden besteed aan het afbouwen/ aanpassen van systemen, het bouwen van nieuwe interfaces en het maken van afspraken met derde partijen. Daarnaast dient tijdens de realisatiefase tenminste aandacht te worden besteed aan beveiligingsmaatregelen om de integriteit, vertrouwelijkheid en beschikbaarheid ook in de toekomst te kunnen blijven waarborgen


April 2007

ii


Voorwoord

Behind an able man are always other able men -Chinese verb-

Deze scriptie is geschreven in het kader van het afstudeertraject van de Postgraduate IT Audit Opleiding aan de Faculteit der Economische Wetenschappen en Bedrijfskunde (FEWEB) van de Vrije Universiteit Amsterdam. We hebben gekozen ons onderzoek te richten op de invoering van SEPA (Single Euro Payments Area). Voor velen is SEPA nu wellicht nog een vaag begrip, maar SEPA zal de komende tijd de nodige aandacht gaan opeisen. Het is een flinke uitdaging voor bedrijven (waaronder banken), maar wel één die belangrijke kansen biedt. Veel bedrijven zijn nog niet geheel voorbereid op SEPA, en hebben nog geen zicht op de gevolgen die SEPA zal hebben voor hun processen, systemen en relaties met derde partijen. De precieze effecten van SEPA hangen af van de bedrijfsomvang, het aantal markten waarin men opereert en met welke relaties. Maar zeker is dat SEPA invloed zal hebben op de manier van zakendoen van elk bedrijf. SEPA gaat van start vanaf 2008. Reden genoeg voor ondernemingen om hun werkwijze nu kritisch onder de loep te nemen. Maar bedrijven moeten wel aan de slag om straks van de voordelen te profiteren. Er komen nogal wat veranderingen aan. Zowel in het eurobetalingsverkeer in het SEPA-gebied, als in het scala aan aanbieders van betaaldiensten. Wij hebben dit als een unieke aanleiding gezien om ons in dit onderwerp te gaan verdiepen en te onderzoeken wat de impact van SEPA is voor Nederlandse banken. Deze scriptie is het resultaat. Dit natuurlijk niet zonder de nodige ondersteuning. Onze dank gaat daarom uit naar de verschillende banken die bereid waren om mee te werken aan ons onderzoek in de vorm van interviews. De reacties van de banken die wij benaderd hebben voor ons onderzoek waren enorm positief. De interviews hebben een grote bijdrage geleverd aan de uiteindelijke realisatie van ons onderzoek en hebben er tevens voor gezorgd dat het onderzoek een leuk en leerzaam traject is geworden. Dank daarvoor. Daarnaast willen we KPMG Information Risk Management bedanken, die ons de gelegenheid heeft geboden om een passende afstudeeropdracht binnen de organisatie uit te voeren. We willen onze collega’s binnen de Business Unit bedanken voor hun persoonlijke interesse gedurende ons afstudeertraject. Speciale dank gaat uit naar Evert Koning en Brigitte Beugelaar als scriptiebegeleiders. Evert, bedankt voor je kritische en constructieve rol. De samenwerking maakte het uitwerken van dit onderzoek niet enkel een stuk aangenamer, maar ze betekende evenzeer een wezenlijke bijdrage aan de realisatie. Brigitte, bedankt voor je kritische en begeleidende commentaar en sturing aan de afstudeeropdracht. We willen beide begeleiders bedanken voor de impulsen, discussies en relativeringen die we soms nodig hadden om verder te komen. Amstelveen, april 2007 Kim van Houwelingen Marjanne Jagt


April 2007

iii


Inhoudsopgave Voorwoord

iii

Inhoudsopgave

iv

1

Onderzoeksopzet

1

1.1 1.2 1.3 1.4 1.5

Aanleiding Doelstelling Onderzoeksvraag Aanpak Opbouw rapport

1 3 3 4 4

2

Huidige betaalprocessen

5

2.1 2.2 2.3 2.4 2.4.1 2.4.2 2.4.3 2.4.4 2.4.5 2.5

Betalingsverkeer Binnenlands betalingsverkeer Buitenlands betalingsverkeer Huidige betaalproducten Betalingen Incasso (direct debit) Acceptgiro Pin Credit card Conclusie

5 5 7 10 10 10 10 10 10 11

3

SEPA

12

3.1 3.2 3.3 3.4 3.4.1 3.4.2 3.5

Achtergrond European Payment Council SEPA ‘schemes’ Clearing en Settlement Clearing en Settlement Mechanisms Framework PEACH Conclusie

12 14 15 16 17 18 20

4

Leidraad voor inrichting van toekomstige betaalprocessen

23

4.1 4.1.1 4.1.2 4.2 4.2.1 4.2.2 4.2.3

Huidige status Impact SEPA op korte termijn Verschil tussen grootbanken en kleine banken Leidraad voor implementatie Huidige situatie Ambitie GAP analyse

23 24 25 25 26 26 31


April 2007

iv


4.2.4 4.2.5 4.3

Draaiboek Realiseren Conclusie

32 33 33

5

Samenvatting en Conclusies

34

5.1 5.2 5.3

Samenvatting Conclusies Relevantie voor het vakgebied IT audit

34 37 38

A

Literatuurlijst

40

B

Geïnterviewden

42

C

Definities

43


April 2007

v


1

Onderzoeksopzet In dit hoofdstuk wordt de doelstelling van dit onderzoeksrapport beschreven. Achtereenvolgens worden de aanleiding, de doel- en probleemstelling, en de aanpak van het onderzoek besproken.

1.1

Aanleiding Globalisering, consolidatie in de financiële sector en technologische ontwikkeling zijn de voornaamste trends die in het recente verleden - en tevens in de toekomst - tot een verandering van het interbancair betalingsverkeer hebben geleid en zullen leiden. Door de wereldwijde globalisering is het grensoverschrijdend betalingsverkeer de laatste decennia sterk gegroeid. In Europa is dit effect versterkt door de komst van de euro en door de ingebruikname van een Europees settlement systeem (TARGET). Terwijl begin 1999 slechts één op de acht interbancaire betalingen over de grens werd gestuurd, geldt dit nu voor bijna één op de vier. Deze ontwikkeling weerspiegelt de toegenomen Europese economische en financiële verwevenheid en is een teken dat het eurogebied steeds meer beschouwd kan worden als één markt. Als gevolg van bovenstaande ontwikkeling hebben de Europese Commissie en het Europese Systeem van Centrale Banken de ambitie uitgesproken om de huidige diversiteit van (lokale) betaalinstrumenten binnen Europa te transformeren naar één geïntegreerde markt waarin de klant gebruik kan maken van een meer gestandaardiseerde set betaalinstrumenten. Het idee hierachter is dat iedereen een grensoverschrijdende betaling in euro’s kan verrichten met hetzelfde gemak en tegen dezelfde tarieven als een huidige binnenlandse betaling. Binnen de EU zijn er verschillende initiatieven die ertoe moeten leiden dat er binnen de EU een geüniformeerde betaalruimte zal worden gerealiseerd, zowel op technisch als op juridisch gebied. Tevens dienen de betaalkosten geminimaliseerd te worden, waarbij de tarieven overal binnen Europa gelijk dienen te zijn. Enkele voorbeelden van deze weten regelgeving zijn: Payment Service Directive (PSD) en Verordening 2560 1. Voor Nederland kan SEPA aanzienlijke gevolgen hebben. Nederland behoort op het gebied van betalingsverkeer tot de koplopers van Europa; de nationale betaalproducten zijn betrouwbaar en efficiënt. Ook op het gebied van governance van het betalingsverkeer loopt Nederland voorop; het Nederlandse marktmodel voor het collectieve betalingsverkeer bevordert marktwerking en markttransparantie. Hierdoor is een gelijkwaardig speelveld voor de verschillende partijen in de betaalketen ontstaan.2 Veel banken zijn op dit moment slecht voorbereid op SEPA en hebben weinig zicht op de gevolgen die SEPA zal hebben voor hun processen. SEPA zal structurele aanpassingen in producten, infrastructuur en governance van banken vragen. De huidige betaalproducten zijn gebaseerd op lokale standaarden en zullen moeten worden aangepast aan de Europese criteria. Daarnaast zal meer concurrentie op Europees niveau plaatsvinden. Individuele banken zullen hun strategische doelstellingen moeten evalueren om de kansen van SEPA optimaal te benutten. De schaalgrootte van de Nederlandse betaalmarkt zal op lange termijn onvoldoende zijn voor optimale efficiency en het behoud van de nationale producten.3 NVB, Programmaplan SEPA NL, 28 oktober 2005 Currence, ‘De nationale betaalproducten en SEPA’, samenvatting inleiding Ada van der Veer, MKB congres 19 mei 2006. 3 Currence, ‘De nationale betaalproducten en SEPA’, samenvatting inleiding Ada van der Veer, MKB congres 19 mei 2006. 1 2


April 2007

1


SEPA biedt aanbieders van clearing en settlement diensten en banken de kans om schaalvoordelen te creëren door op Europees niveau te opereren en hiermee kostenbesparingen te bereiken. Hierdoor zou een consolidatie van enkele (grote) banken en aanbieders van clearing en settlement diensten kunnen ontstaan. Dit vormt, naast een kans voor enkele grootbanken, tevens een risico voor de Nederlandse (kleinere) banken. Er bestaat een kans dat door de focus op kostenbesparing specifieke lokale dienstverlening zal verdwijnen. Banken worden hierdoor beperkt in de keuzemogelijkheden in het aanbieden van producten en diensten naar hun klanten toe. Er is echter op dit moment nog geen regelgeving die waarborgt dat banken de keuzevrijheid behouden die zij op dit moment hebben. In dit onderzoek staat het onderwerp SEPA en de impact hiervan op Nederlandse banken centraal. Dit onderwerp komt voort uit onze interesse in de financiële sector en de ontwikkelingen die binnen deze sector plaatsvinden. Reeds verscheidene jaren wordt aan de voorbereiding van dit complexe project gewerkt door de Europese en nationale banksector. Het kader voor SEPA tekent zich steeds duidelijker af en het wordt tijd om na te denken over de concrete invoering ervan. Dit hebben wij als unieke aanleiding gezien om ons meer te verdiepen in dit onderwerp. Deze scriptie dient ter afsluiting van de IT-audit opleiding. Vanuit maatschappelijk belang is het cruciaal dat de kwaliteitsaspecten integriteit, vertrouwelijkheid en beschikbaarheid zijn gewaarborgd binnen het betalingsverkeer. Daarnaast steunt het betalingsverkeer in grote mate op IT systemen. Onder invloed van een aantal trends en nieuwe ontwikkelingen, waaronder SEPA, voelen IT auditors steeds meer de noodzaak om kritisch naar de betaalen afwikkelingsinfrastructuur te kijken. IT auditors zullen kaders scheppen of randvoorwaarden stellen om te bevorderen dat betaalen afwikkelsystemen die van belang zijn voor het ongestoord functioneren van de financiële structuur voldoen aan kwaliteitsaspecten integriteit, vertrouwelijkheid en beschikbaarheid. Binnen het vakgebied van de IT auditor worden deze begrippen als volgt gedefinieerd:4 •

Integriteit: de mate waarin het object (gegevens, systemen, of processen) in overeenstemming is met de afgebeelde werkelijkheid (juistheid, volledigheid en tijdigheid).

•

Vertrouwelijkheid: de mate waarin uitsluitend geautoriseerde apparatuur via geautoriseerde procedures en beperkte bevoegdheden gebruik maken van IT processen (authenticatie en identificatie).

•

Beschikbaarheid: de mate waarin een object continu beschikbaar is en de gegevensverwerking ongestoord voortgang kan hebben.

SEPA vormt aanleiding voor een structurele verandering van de processen en ondersteunende IT systemen binnen Nederlandse banken. Daarbij is het van belang om de genoemde kwaliteitsaspecten niet uit het oog te verliezen. Het object van onderzoek (en van de IT auditor) zijn de IT systemen en betalingsprocessen benodigd voor de afwikkeling van betalingsopdrachten van de Nederlandse banken binnen de Eurozone.

4

NOREA, NOREA geschrift No 1, IT Auditing aangeduid, juni 1998.


April 2007

2


1.2

Doelstelling

De doelstelling voor deze scriptie luidt: “Het ontwerpen van een leidraad voor een implementatieplan voor banken om te voldoen aan de wettelijke eisen van SEPA.”

1.3

Onderzoeksvraag De onderzoeksvraag voor deze scriptie luidt: “Wat is de impact van de introductie van SEPA op het betalingsverkeer van de Nederlandse banken?” Een verdere afbakening binnen betalingsverkeer is de focus op overschrijvingen en automatische incasso’s. Voor credit transfers en direct debit zijn reeds specifieke standaarden voor interbancaire verwerking opgesteld (in de zogenoemde ‘rulebooks’). Voor cards is dit niet het geval. Er is een SEPA Cards Framework opgesteld met globale principes en richtlijnen waaraan deelnemende banken moeten voldoen. De invulling van specifieke card producten en verwerkingsstandaarden is echter nog niet afgerond. Zowel banken als toezichthouders kunnen nog geen definitief uitsluitsel geven over de criteria waaraan cards producten en diensten dienen te voldoen. Om deze reden worden in dit onderzoek de cards producten buiten scope gelaten. Om de onderzoeksvraag te kunnen beantwoorden, dienen de volgende deelvragen te worden onderzocht: • • • • •

Wat zijn de kenmerken van de huidige infrastructuur voor betalingsprocessen? Wat is SEPA en wat zijn de vereisten die hieruit voortvloeien? In hoeverre zijn banken voor deze aanpassingen afhankelijk van derden? In welk stadium van voorbereiding bevinden de banken zich op dit moment? Wat zijn de ervaringen van partijen die zich in een vergevorderd stadium van de invoering van SEPA bevinden?

Deze onderzoeksvragen maken de inhoudelijke aspecten van SEPA inzichtelijk, waarbij de veranderingen op de processen en systemen worden beschreven. De volledige impact van SEPA op deze processen en systemen in nog niet duidelijk. We kunnen daarom nog geen volledig beeld geven van de toekomstige infrastructuur en de gevolgen hiervan voor de IT auditor. Wel wordt een overzicht gecreëerd van de huidige status van compliance van de Nederlandse banken. De verwachting is dat de banken, ten tijde van ons onderzoek, in een verschillend stadium van aanpassing zijn, afhankelijk van de soort dienstverlening en de omvang van de desbetreffende bank.


April 2007

3


1.4

Aanpak Het onderzoek wordt uitgevoerd door middel van de volgende onderzoekstechnieken: • • • •

Literatuurstudie Interviews met diverse banken en andere betrokken partijen (zie bijlage) Seminar “Bent u SEPA proof?” Interne vakgroepen

De literatuurstudie heeft als doel voldoende inzicht te verschaffen in de huidige richtlijnen omtrent SEPA en andere initiatieven op het gebied van betalingsverkeer. Hierdoor kunnen de gevolgen en de vereisten voor de Nederlandse banken duidelijk worden gemaakt. De gevolgen kunnen per bank verschillen, afhankelijk van de producten en de diensten die het desbetreffende bankbedrijf aanbiedt. De keuze van de producten dienstverlening bepalen de vereiste aanpassingen in processen en systemen. Binnen het betalingsverkeer wordt specifiek gekeken naar de processen en systemen voor het verwerken van overschrijvingen en automatische incasso’s. De impact van SEPA zal worden bepaald door de huidige processen binnen diverse Nederlandse banken te analyseren en te vergelijken met de vereisten van SEPA welke zijn vastgelegd in de ‘rulebooks’ (credit transfer). Op basis van deze impactanalyse wordt een implementatieplan opgesteld waarin wordt aangegeven welke stappen banken nog moeten ondernemen om SEPA compliant te worden.

1.5

Opbouw rapport •

In hoofdstuk 2 worden de huidige betaalprocessen en betaalproducten beschreven. Een overzicht wordt gecreëerd van de markt voor zowel binnenlands als buitenlands betalingsverkeer.

•

In het derde hoofdstuk worden de vereisten vanuit SEPA toegelicht. Hierbij worden de standaarden voor de verschillende betaalinstrumenten toegelicht, evenals de vereisten voor de aanbieders van clearing en settlement. Ook wordt reeds een inschatting gemaakt van de gevolgen van SEPA op de huidige infrastructuur en betaalproducten.

•

De leidraad voor implementatie komt vervolgens in het vierde hoofdstuk aan de orde. Verschillende scenario’s voor de toekomstige markt van betalingsverkeer worden weergegeven. Hierbij zijn tevens de variabelen die van invloed zijn op de keuze van een bank, beschreven.

•

Tenslotte wordt in het laatste hoofdstuk een conclusie gegeven omtrent de resultaten van het onderzoek. Hierbij worden tevens de deelvragen beantwoord en suggesties gegeven voor verder onderzoek.

•

Het rapport sluit af met een aantal appendices, waaronder de literatuurlijst, een overzicht van geïnterviewden en een verklarende woordenlijst.


April 2007

4


2

Huidige betaalprocessen Om uiteindelijk tot een inschatting te komen van de impact van de invoering van SEPA, dient allereerst het huidige functioneren van de betaalmarkt (zowel het binnenlandse als buitenlandse betalingsverkeer) te worden beschreven. Dit hoofdstuk besteedt aandacht aan de verschillende subprocessen binnen het betalingsverkeer, zoals dit in de huidige betaalmarkt is vormgegeven. De beschreven systemen die worden gebruikt voor het werken van betalingen, werken uitsluitend in het Eurogebied, voor transacties in euro's. Voor betalingen in andere valuta worden andere methodes gehanteerd. Deze valt echter buiten de scope van deze scriptie.

2.1

Betalingsverkeer

Onder betalingsverkeer verstaan we het geheel van ontvangsten en betalingen van en/of binnen een bepaalde onderscheiden eenheid (bijvoorbeeld gezinnen, huishoudens, bedrijven, branches, landen, werelddelen). Via het betalingsverkeer draagt de ene partij geld over aan een andere partij (een zogenoemde waardeoverdracht tussen twee partijen)5. Dit kan op verschillende manieren gebeuren, te weten chartaal, giraal en semi-giraal. Binnen betalingsverkeer wordt onderscheid gemaakt tussen laagwaardig en hoogwaardig betalingsverkeer. Bij hoogwaardig (ook wel topgiraal) betalingsverkeer wordt gedoeld op alle afspraken en systemen tussen betalingsverkeerinstellingen (banken), benodigd voor de uitwisseling, verrekening en afwikkeling van betaaltransacties. Bij hoogwaardig betalingsverkeer is sprake van een beperkt aantal transacties en met een zeer hoge waarde. Dit betalingsverkeer wordt in Nederland direct via het betaalsysteem van De Nederlandsche Bank, TOP genoemd, verwerkt. Bij het laagwaardig (massaal) betalingsverkeer wordt gedoeld op het dagelijkse betalingsverkeer tussen bedrijven, overheid en consumenten. Bij het massale betalingsverkeer is er sprake van zeer veel transacties met een relatief lage waarde. Laagwaardige betalingen worden in Nederland via het Clearing en Settlement Systeem (CSS) van Equens afgehandeld. Equens draagt zorgt voor de verwerking van het in Nederland verrichte elektronisch betalingsverkeer. In de volgende paragrafen wordt verder ingegaan op de uitwisseling, verrekening en afwikkeling van zowel binnenlandse als buitenlandse transacties.

2.2

Binnenlands betalingsverkeer Onder binnenlands betalingsverkeer worden alle betalingen verstaan die binnen de Nederlandse grenzen plaatsvinden. Dit is op te delen in twee soorten van betalingen: betalingen tussen de cliënten van één bank en betalingen tussen cliënten van verschillende banken. Betalingen tussen rekeningshouders van één bank kunnen geheel door de betreffende bank worden afgehandeld. Bij betalingen tussen cliënten van verschillende banken zal onderling een regeling moeten worden getroffen om de betaling uit te voeren. Onderstaande figuur geeft een overzicht van de wijze waarop betalingen tussen cliënten van verschillende banken worden afgehandeld in het binnenlandse betalingsverkeer. 5

HANDBOEK BETALINGSVERKEER RIJKSOVERHEID, Versie: 1 juli 2004


April 2007

5


Figuur 2.1 Binnenlands betalingsverkeer

Binnenlands betalingsverkeer bestaat uit de volgende stappen: 1. Laagwaardige betalingen worden geïnitieerd doordat een rekeninghouder zijn bank opdracht geeft tot betaling. 2. De bank van de betaler controleert of er voldoende saldo is en of de gegevens kloppen (ondertekening). 3. De bank schrijft vervolgens de betaling af van de rekening van de opdrachtgever, communiceert de betaling aan de opdrachtgever (afschrift) en geeft de betaalgegevens door aan Equens via het CSS. Dit betreft het zogenoemde laagwaardige betalingsverkeer. 4. Equens controleert of de rekeninggegevens correct zijn (bestaande ‘naar-rekening’) en geeft vervolgens de betaalgegevens door aan de ontvangende bank via het CSS. 5. De ontvangende bank schrijft het bedrag bij op de rekening van de ontvanger en communiceert de betaling aan de ontvanger aan de hand van een rekeningafschrift. Ook dit betreft nog steeds het laagwaardige betalingsverkeer. 6. Op bankenniveau ontstaan verschillende posities welke dienen te worden verrekend. Hiertoe houdt elke bank een rekening aan bij De Nederlandsche Bank (DNB). Equens controleert eenmaal per half uur alle betalingen die een bank verschuldigd is aan een andere bank en geeft die gegevens vervolgens per bank door aan DNB via het TOP systeem. DNB verwerkt die gegevens en past de rekening die de betreffende bank bij DNB heeft aan: de verevening. Dit samen wordt ‘kavelsettlement’ genoemd en betreft het hoogwaardige betalingsverkeer.


April 2007

6


2.3

Buitenlands betalingsverkeer

In deze paragraaf wordt ingegaan op de wijze waarop grensoverschrijdende betalingen op dit moment plaatsvinden. Onderstaande figuur geeft de principes weer van het huidig buitenlands betalingsverkeer.

Figuur 2.2: Buitenlands betalingsverkeer

In Nederland is het TOP systeem een Real Time Gross Settlement (RTGS) systeem dat zorgt voor de afwikkeling van nationaal interbancair betalingsverkeer. TOP is geen afkorting. Het systeem dankt zijn naam aan het marktsegment waarin het opereert: de top van het Nederlandse betalingsverkeer (zie figuur 2.1). Het systeem is gebouwd voor de real-time verwerking van hoogwaardig, interbancair betalingsverkeer, maar kan ook individuele cliëntbetalingen verwerken. De input voor dit systeem zijn SWIFT berichten. Zoals in Nederland gebruik wordt gemaakt van TOP, maakt elke Centrale Bank (binnen de Eurozone) gebruik van een eigen RTGS systeem. Een basisprincipe voor het buitenlands betalingsverkeer is, dat iedere locale bank een rekening heeft bij de Centrale Bank van het betreffende land. Doordat de RTGS systemen van de centrale banken met elkaar kunnen communiceren via het SWIFT netwerk, kunnen betalingen in de Eurozone relatief eenvoudig worden afgehandeld. De RTGS systemen van de verschillende landen samen, worden ook wel TARGET genoemd. Dagelijks worden de posities tussen de centrale banken verstuurd aan de Europese Centrale Bank.


April 2007

7


Met TOP/ TARGET is een systeem gerealiseerd welke een veilige en betrouwbare basis verzorgt voor grensoverschrijdende betalingen op RTGS-basis. Tevens zorgt het TOP systeem voor een verhoging van de doelmatigheid van het grensoverschrijdende betalingsverkeer binnen de EU. Het basisprincipe van TARGET is een directe en post-voor-post verwerking van betalingen op een continue basis. Op deze wijze vindt een directe en definitieve afhandeling van betalingen plaats (hard betalingsverkeer), op voorwaarde dat de opdrachtgevende bank voldoende dispositieruimte heeft bij zijn centrale bank. De rekening van de ontvangende bank zal niet worden gecrediteerd voordat de rekening van de zendende bank is gedebiteerd dan wel dat de dispositieruimte is geblokkeerd, waardoor bij de ontvangende bank altijd zekerheid bestaat over via TARGET te ontvangen gelden. TARGET vormt hierdoor het meest betrouwbare systeem voor het afhandelen van betalingsverkeer. Dit is ook noodzakelijk; vanwege de grote bedragen die via TARGET worden verwerkt, kan het niet uitbetalen door een debiteur het gehele Europese maatschappelijke verkeer beïnvloeden. Naast TARGET wordt ook een ander systeem gebruikt voor het afhandelen van hoogwaardig betalingsverkeer in euro’s, namelijk EURO1. EURO1 wordt beheerd door de Euro Banking Association (EBA) en is een netto settlement systeem voor credit transfers en direct debit betalingen. In EURO1 worden betalingen gedurende de dag verwerkt, waarna settlement (via een settlement account bij de ECB) aan het einde van de dag plaatsvindt. Gedurende de dag worden gemiddeld 185 duizend betalingen verwerkt, met een totale waarde van 195 miljard euro. 6 Het grote verschil tussen EURO1 en TARGET1 is dat middels het eerste systeem commerciële bankgelden worden afgewikkeld, terwijl laatstgenoemde de settlement van nationale centrale bankgelden verzorgt. Dit betekent dat (hoewel er strikte liquiditeitseisen zijn aan deelname aan EURO1) het risico bestaat dat, indien een bank niet aan zijn betalingsverplichtingen voldoet, betalingsopdrachten niet kunnen worden afgewikkeld. Aangezien er via EURO1 hoogwaardige betalingen worden verwerkt, kan dit van grote invloed zijn op het maatschappelijk verkeer. Zoals eerder is beschreven, is dit risico niet aanwezig bij verwerking van betalingen via TARGET. Daarnaast kan via EURO1 automatische settlement van betalingsopdrachten uit STEP2 worden uitgevoerd. EBA biedt deelnemers aan EURO1 tevens de mogelijkheid om andere vestigingen van de desbetreffende bank in European Economic Area direct aan te sluiten op EURO1 (een zogenoemde sub-participant). Bovendien kunnen alle deelnemers en sub-participants aan EURO1 directe deelnemer aan het STEP2 systeem worden (STEP2 wordt in het volgende hoofdstuk toegelicht).7 Momenteel werken de Europese centrale banken aan een gezamenlijk betaalsysteem voor betalingen tussen financiële instellingen, TARGET2 genoemd. TARGET2 vervangt de huidige infrastructuur door een enkelvoudig technische platform (Single Shared Platform). Onderstaande figuur geeft de principes van TARGET2 weer. 6 7

Euro Banking Association, www.abe.org Euro Banking Association, www.abe.org


April 2007

8


Figuur 2.3 Target2

Binnen TARGET2 wordt een universele prijsstructuur voor nationale en grensoverschrijdende betalingen gehanteerd. TARGET2 wordt vanaf 19 november 2007 gefaseerd ingevoerd en zal de huidige nationale systemen, die momenteel in TARGET aan elkaar geknoopt zijn, vervangen. De in gebruik name van TARGET2 zal per land plaatsvinden. De verwachting is dat op 18 februari 2008 TARGET2 wordt ingevoerd in Nederland, waarbij het huidige TOP systeem volledig komt te vervallen. De relatie tussen rekeningshouders en centrale banken blijft echter nationaal en wordt niet gecentraliseerd. Met de komst van TARGET2 zal geen onderscheid meer worden gemaakt tussen nationaal en grensoverschrijdend betalingsverkeer. Het wegvallen van dit onderscheid betekent dat dit kenmerk in binnenkomende betalingen ontbreekt. Indien de huidige systemen van banken de routering van deze betalingen baseren op bovengenoemd onderscheid, dan zal dat in TARGET2 niet meer mogelijk zijn. Nederlandse banken met een kasreserveplicht zijn verplicht bij DNB een bankrekening aan te houden. Banken die geen kasreserveplicht bij DNB hebben (bijvoorbeeld een Nederlandse vestiging van een buitenlandse bank), kunnen ervoor kiezen een bankrekening bij een andere centrale bank te openen en het Nederlandse betalingsverkeer via de moederbank te laten verlopen. Hiermee zouden dan eventueel kostenvoordelen kunnen worden behaald. De nadere invulling van deze optie en de voor- en nadelen hiervan, worden in hoofdstuk 4 beschreven. Verschillende TOP relaties binnen en buiten Nederland leveren momenteel gegevens aan TOP en/ of ontvangen gegevens van TOP. De vervanging van het TOP systeem door het centrale TARGET2 platform heeft tot gevolg dat de systemen van banken die nu aanleveren aan en/ of afnemen van TOP, moeten worden aanpast (inclusief interfaces). Het grote voordeel van TARGET2 is dat er nu voor alle banken een uniforme interface naar TARGET2 platform ontstaat. Daardoor kunnen (internationale) netwerkbanken groeien naar één Europees payment center. Daarnaast zullen er ook wijzigingen zijn in de processen en procedures van betalingsverkeer als gevolg van de introductie van TARGET2. Bij het invoeren van deze wijzigingen is het van belang dat de integriteit en vertrouwelijkheid van de gegevens gewaarborgd blijven. Hiertoe is een grondige voorbereiding op TARGET2 noodzakelijk. Afstemming met DNB is een belangrijk onderdeel van deze voorbereiding.


April 2007

9


2.4

Huidige betaalproducten De huidige betaalmarkt kent diverse betaalmiddelen. In de volgende subparagrafen worden deze kort behandeld.

2.4.1

Betalingen Betalingen (credit transfers) vallen uiteen in zakelijke en bankbetalingen. Zakelijke betalingen (business payments) betreffen crediteurenbetalingen en salarisbetalingen. Enkele voorbeelden van bankbetalingen zijn: geconverteerde betalingen, periodieke overboekingen, internet betalingen, grensoverschrijdende betalingen

2.4.2

Incasso (direct debit) Een incasso is een overboeking waartoe het initiatief wordt genomen door de begunstigde, de incassant. De betaler dient de incassant te machtigen om eenmalig of periodiek een bedrag van zijn rekening af te schrijven. Er kan sprake zijn van een storno indien de automatische incasso is mislukt wegens onvoldoende saldo of door intrekking van de betaling door de betaler. Een betaling kan binnen 8 of 28 dagen door de betaler gestorneerd worden.

2.4.3

Acceptgiro Een acceptgiro is een standaard formulier waarmee een betaling kan worden verricht. Vanwege de geautomatiseerde verwerking moet het formulier aan verschillende eisen voldoen op het gebied van papiersoort, afmetingen en bedrukking. De acceptgiro is een product voor de gehele zakelijke markt. Om acceptgiro’s te kunnen verspreiden, heeft een instelling een contract nodig met de bank en met Equens. Verschillende contracten zijn beschikbaar, afhankelijk of je gerechtigd bent om acceptgiro’s af te drukken. Banken converteren de acceptgiro’s naar een digitaal bestand. De acceptgiro is een Nederlands product.

2.4.4

Pin Een bankpas (debit card) is een gestandaardiseerde kaart waarmee geldopnames en betalingen kunnen worden verricht. Bankpassen worden uitgegeven door banken, die de daadwerkelijke aanmaak en distributie van pas en PIN kunnen uitbesteden.

2.4.5

Credit card Een creditcard of kredietkaart is een pas waarmee aankopen kunnen worden gedaan waarbij de gebruiker achteraf moet betalen, in tegenstelling tot een betaalkaart (debetkaart), waarbij het bedrag direct van de rekening wordt afgeschreven.


April 2007

10


2.5

Conclusie De invoering van SEPA zal gevolgen hebben op de voor de Europese clearing en settlement infrastructuur. Zoals in dit hoofdstuk is beschreven, heeft de huidige infrastructuur voor clearing en settlement zich tot dusver voornamelijk op nationaal niveau ontwikkeld. Door de komst van SEPA zal de infrastructuur op Europees niveau vorm moeten worden gegeven. Hiertoe zijn aanpassingen in de huidige systemen en processen noodzakelijk. Ook zal SEPA gevolgen hebben voor de bestaande nationale betaalproducten. Om te bepalen wat de gevolgen van SEPA zijn voor zowel de infrastructuur als de huidige betaalproducten, wordt in het volgende hoofdstuk dieper in gegaan op de vereisten van SEPA. Hierbij worden de standaarden voor de verschillende betaalinstrumenten toegelicht, evenals de vereisten voor de aanbieders van clearing en settlement diensten.


April 2007

11


3

SEPA SEPA staat voor Single Euro Payment Area en heeft als doel het creëren van een geïntegreerde markt voor betalingsverkeer waarin de klant gebruik kan maken van een gestandaardiseerde set betaalinstrumenten. De definitie van SEPA luidt als volgt: “SEPA will be the area where citizens, companies and other economic actors will be able to make and receive payments in euro, within Europe, whether between or within national boundaries under the same basic conditions, rights and obligations, regardless of their location.”8 In dit hoofdstuk wordt dieper ingegaan op SEPA. De achtergrond van SEPA, de activiteiten van de European Payment Council, en de vereisten die voortvloeien uit SEPA worden achtereenvolgens toegelicht.

3.1

Achtergrond De Europese Commissie (EC) en het Europese Stelsel van Centrale Banken (ESCB) hebben de ambitie uitgesproken om de huidige diversiteit van (lokale) betaalinstrumenten binnen Europa te transformeren naar één geïntegreerde markt waarin de klant gebruik kan maken van een meer gestandaardiseerde set betaalinstrumenten. Hierdoor dienen grensoverschrijdende betalingen in euro’s met hetzelfde serviceniveau en tegen hetzelfde tarief te kunnen worden verricht. SEPA bestaat uit: één munteenheid, één set van betalingsinstrumenten (credit transfers, direct debit, card payments), efficiënte verwerkingsinfrastructuur voor eurobetalingen, universele technische standaarden, universele bedrijfsvoering, een geharmoniseerde juridische basis, en continue ontwikkeling van nieuwe, klantgerichte diensten.9 De huidige inrichting van betalingsverkeer is gefragmenteerd en bepaald door lokale behoefte, gebruiken, standaarden, etc. De standaardisering van de verwerking van betalingsverkeer zou tot efficiency en een verbeterde marktwerking moeten leiden10. De visie van de EC voorziet dat Europa transformeert in één markt met 500 miljoen SEPA burgers en consumenten die ieder jaar meer dan 100 miljard elektronische betalingstransacties initiëren/ generen en ontvangen.11 Binnen de EU zijn er verschillende wetsinitiatieven die ertoe moeten leiden dat er één geüniformeerde betaalruimte wordt gerealiseerd, zowel op technisch als op juridisch gebied. In 2001 heeft de EC de Verordering 2560 uitgegeven, welke reeds een belangrijke stap heeft gedaan naar het bereiken van de doelstelling van SEPA. Deze verordening bepaalt dat kosten van grensoverschrijdende eurotransacties gelijk dienen te zijn aan soortgelijke binnenlandse transacties. De Verordening is van toepassing op geldopnames bij geldautomaten en aankopen met een betaalpas vanaf juli 2002 en voor overschrijvingen vanaf juli 2003. De verplichting om dezelfde toeslagen te hanteren voor nationale en grensoverschrijdende betalingen heeft de bankindustrie

EPC, EPC Roadmap 2004-2010 ECB, The Single Euro Payments Area (SEPA: an integrated retail payments market), 2006. 10 Commission of European Communities, Directive of the European Parliament and of the Counsil on payment services in the internal market, Brussel 1 December 2005 11 EPC, Impact Paper towards 'PEACH'. Enclosure to letter No 0143. 8 9


April 2007

12


genoodzaakt Europa-brede infrastructuren grensoverschrijdende betalingen te reduceren.12

te

implementeren

om

de

kosten

voor

In 2004 is door Retail Banking Research (op verzoek van de EC) een onderzoek uitgevoerd naar de gevolgen van de Verordening op toeslagen op nationale betalingen. Dit onderzoek wees uit dat er, hoewel het niet mogelijk is om de impact van de Verordening volledig te isoleren, slechts beperkt bewijs is dat toeslagen zijn gewijzigd. De duidelijkste directe impact is te zien bij de zogenoemde “not-on-us” cash opnames bij geldautomaten. In zes van de twaalf eurozone landen blijkt dat de toeslag voor het opnemen van geld bij een automaat van een bank waar de kaarthouder geen rekening heeft, is verhoogd of nieuw is geïntroduceerd.13 Een ander initiatief welke tot een geüniformeerde betaalmarkt moet leiden is het Payment Service Directive (PSD). De doelstelling hiervan is het ontwerpen van een moderne en eenvoudige set van regelgeving die van toepassing is op het aanbieden van betalingsdiensten in de EU onder SEPA. Ook is het framework van toepassing op nationale betalingsproducten.14 Het PSD is een noodzakelijke voorwaarde om SEPA te realiseren. 15 Er zijn voor SEPA drie elementen van belang; een juridisch kader, een technisch platform, en een commerciële basis. De laatste twee genoemde elementen kunnen en zijn door banken zelf vormgegeven, het juridische kader dient echter op Europees niveau te worden geharmoniseerd. Om hier invulling aan te geven is het PSD geïnitieerd. PSD bestaat uit drie delen: toezichtregels voor niet-banken, informatievoorschriften, verplichtingen van betaler en betalingsaanbieder (consumentenbescherming).16 Deze regels dekken alle betalingen tot 50.000 euro in de EU af; nationaal en grensoverschrijdend, in alle muntsoorten van de lidstaten, en met alle betalingsinstrumenten. Dit framework zou alle belangrijke obstakels naar de volledige integratie van betalingssystemen dienen te verwijderen.17 De finale tekst is eind 2006 afgerond. Echter, de goedkeuring van deze tekst en de verankering in de lokale wetgeving moet nog plaatsvinden. De verwachte impact van PSD is groot. De scope is ruim en omdat de technische aspecten onvoldoende belicht zijn kan dit leiden tot hoge kosten. Daarnaast dienen kruissubsidies en valutering te worden afgeschaft; tarieven voor betalingen worden kostengeoriënteerd.18 Diverse partijen werken met elkaar samen om de doelstelling van SEPA te bereiken: • Europese bankenindustrie: herstructureren van betalingssystemen; • Europese clearing en settlement industrie: waarborgen dat iedere ontvangende partij in de eurozone bereikt kan worden door middel van SEPA instrumenten.;

12 Retail Banking Research, Study of the impact of regulation 2560/2001 on bank charges for national payments, London September 2005. 13 Retail Banking Research, Study of the impact of regulation 2560/2001 on bank charges for national payments, London September 2005. 14 ECB, The Single Euro Payments Area (SEPA: an integrated retail payments market), 2006. 15 Capgemini and ABN Amro, World Payments report 2006. 16 Counsel of Euopean Union, Press Release Economic and Financial Affairs, Brussels 28 November 2006 17 Retail Banking Research, Study of the impact of regulation 2560/2001 on bank charges for national payments, London September 2005. 18 Retail Banking Research, Study of the impact of regulation 2560/2001 on bank charges for national payments, London September 2005


April 2007

13


• •

Europese bedrijfsleven: ontwikkelen van standaarden om de handmatige handelingen in het betalingsverkeer te verminderen (automatisering van het gehele betalingsproces, het zogenoemde ‘end-to-end straight-through-processing’) Overheid en consument: gebruikers van de nieuwe SEPA instrumenten.19

SEPA is niet alleen van toepassing op grensoverschrijdend betalingsverkeer. Binnen SEPA worden alle retailbetalingen in euro’s binnen de Eurozone als nationaal gezien. Dit impliceert dat iedere Eurobetaling van en naar rekeningen binnen één van de landen in de Eurozone een SEPA betaling is.20 Iedere bank dient per 1 januari 2008 de SEPA producten te kunnen verwerken middels de nieuwe verwerkingsstandaarden. Vanaf 1 januari 2008 zullen bestaande producten en SEPA betaalproducten naast elkaar functioneren; de ECB streeft ernaar dat eind 2010 de kritische massa van transacties naar SEPA producten is gemigreerd 21. De introductie van SEPA heeft niet alleen consequenties voor banken, maar ook voor de klanten van banken. De zakelijke klant zal kostenvoordelen behalen uit het feit dat slechts één rekening nodig is voor het gehele eurogebied. Ook wordt pan-Europese incasso mogelijk. Tevens kan het betaalproces en het factureren worden vereenvoudigd door een eenduidige betaalstructuur22.

3.2

European Payment Council Om de doelstelling van SEPA te bereiken hebben de Europese banken in 2002 de European Payments Council (EPC) opgericht. De EPC houdt zich bezig met het ontwikkelen van interbancaire standaarden en afspraken over pan-Europese betaalinstrumenten gericht op SEPA. De gedachte is dat de banken vanaf 2008 de op deze standaarden gebaseerde pan-Europese betaaldiensten kunnen aanbieden en kunnen verwerken. Zij dienen toe te werken naar de integratie van de bovengenoemde standaarden in hun betalingsverkeer en daarmee bij te dragen aan de totstandkoming van SEPA.23 De focus van de EPC ligt op de twaalf landen binnen de Eurozone, waarbij het voor de overige landen van de European Economic Area (en Zwitserland) vrij staat om de standaarden ook toe te passen 24. Op 6 maart 2006 heeft de EPC een aantal resoluties goedgekeurd die de uniforme markt van betalingsverkeer een stap dichterbij brengen: 25 • • • • •

SEPA Electronic Credit Transfer Rulebook; SEPA Direct Debit Scheme Rulebook; SEPA Cards Framework; Pan European Automated Clearing House (PEACH)/ Clearing and Settlement Mechanism (CSM) framework (beleidskader waaraan de toekomstige clearing- en settlementinfrastructuur moet voldoen); SEPA Data Model and Recommended Standards (beleidskader met de technische specificaties voor de data-uitwisseling tussen alle bij het betalingsverkeer in de eurozone betrokken banken);

19

ECB, The Single Euro Payments Area (SEPA: an integrated retail payments market), 2006. ECB, The Single Euro Payments Area (SEPA: an integrated retail payments market), 2006. 21 ECB, The Single Euro Payments Area (SEPA: an integrated retail payments market), 2006. 22 NVB, Programmaplan SEPA NL, 28 oktober 2005 23 NVB, Programmaplan SEPA NL, 28 oktober 2005 24 NVB, Programmaplan SEPA NL, 28 oktober 2005. 25 EPC, EPC Roadmap 2004-2010 20


April 2007

14


•

Single Euro Cash Area (SECA) framework (beleidskader met aanbevelingen om de afhandeling van het dure contante geld in de hele eurozone zo efficiënt mogelijk te laten verlopen).26

Aan de hand van de business requirements zijn de data elementen beschreven die worden uitgewisseld tussen financiële instellingen. Deze elementen zijn beschreven in de ‘rulebooks’ voor credit transfer en direct debit. Daarnaast zijn de business requirements vertaald naar logische data elementen. Deze overeengekomen data elementen zijn gepubliceerd in het SEPA Data Model. Een aantal van deze resoluties wordt in de volgende paragrafen besproken.

3.3

SEPA ‘schemes’ De EPC heeft een aantal interbancaire standaarden (‘schemes’ of ‘rulebooks’) ontwikkeld ten behoeve van automatische verwerking van alle euro betalingen.27 Een SEPA ‘scheme’ biedt een set van regels, best practices en standaarden voor het interbancair verwerken van een SEPA betaling, zoals dit is overeengekomen tussen de diverse Europese banken. Binnen SEPA worden drie betalingsinstrumenten onderkend: credit transfer (overschrijvingen), direct debit (automatische incasso) en cards (debit- en creditkaart betalingen) (in het voorgaande hoofdstuk is reeds een nadere beschrijving gegeven van de huidige betaalproducten die onder deze instrumenten vallen). Voor ieder betalingsinstrument is één ‘scheme’ opgesteld, dat vervolgens door alle banken en aanbieders van infrastructuur wordt gehanteerd.28 In dit ‘scheme’ worden de voorwaarden gecreëerd voor interoperabiliteit tussen banken en tussenpartijen binnen één transactiestroom. De voordelen van de SEPA producten zijn: snellere settlement van betalingen en het linken van International Bank Account Number (IBAN) aan de Bank Identifier Code (BIC). De BIC, de internationale SWIFT standaard, wordt gebruikt ten behoeve van de identificatie van financiële instellingen in betalingsopdrachten. De IBAN is ontwikkeld door de Europese centrale banken en de International Organisation for Standardisation (ISO) en wordt ook gebruikt voor de identificatie van banken en dan met name voor het herkennen van het rekeningnummer van de klant van de bank. IBAN faciliteert foutloze verwerking van grensoverschrijdende betalingen en bevordert volledige automatische verwerking van betalingsopdrachten (Straight Through Processing (STP)). Het gebruik van de BIC en IBAN in het betalingsverkeer heeft een positieve invloed op de integriteit van het betalingsproces. Systemen kunnen worden ingesteld op het verwerken van deze uniforme standaard, waardoor betalingen automatisch kunnen worden verwerkt. Hierdoor hoeven geen handmatige bewerkingen meer worden te verricht. Dit is in de huidige situatie bij sommige betalingsopdrachten nog wel het geval (afhankelijk van de ontvangende partij). Het uitvoeren van handmatige (en dus menselijke) handelingen vergroot de kans op fouten, wat de integriteit van de data in gevaar brengt. De SEPA ‘schemes’ voor credit transfer en direct debit zijn op een dusdanige wijze gepositioneerd dat het voor banken mogelijk blijft te concurreren in de dienstverlening naar klanten. Tevens is onderscheid gemaakt tussen de ‘schemes’ en de infrastructuur die wordt gebruikt voor de clearing en settlement van betalingen op interbancair niveau. Er is één set van ‘schemes’ en standaarden M.V. Stuart, Europees betalen: wat staat ons te wachten?, Bank- en Effectenbedrijf, mei 2006 ECB, The Single Euro Payments Area (SEPA: an integrated retail payments market), 2006. 28 EPC, Framework for the evolution of the clearing and settlement of payments in SEPA - including the principles for SEPA ‘scheme’ compliance and re-statmenet of the PEACH model, version 0.9. 08 November 2005 26 27


April 2007

15


voor ieder betalingsinstrument. Er kunnen daarentegen meerdere infrastructurele service providers zijn.29 De SEPA ‘rulebooks’ zijn van toepassing op de interbancaire markt. Banken dienen de standaarden toe te passen en op basis hiervan producten en diensten aan te bieden aan eigen klanten. Op deze wijze kunnen banken zich differentiëren en concurreren.30 Enkele kenmerken van het credit transfer ‘scheme’ zijn: • SEPA brede reachability; • Het volledige bedrag wordt gecrediteerd aan de ontvangende partij; • Er is geen limiet aan de waarde van de betalingen; • De maximum periode voor het verwerken van een credit transfer is drie dagen; • Het ‘scheme’ is gescheiden van de verwerkingsinfrastructuur; • IBAN en BIC worden gebruikt als rekening-/ bank identifier.31 Voor automatische incasso is voorlopig één model beschikbaar. In dit model geeft de debiteur de machtiging tot incasso aan de incassant. Enkele kenmerken van de ‘SEPA automatische incasso’s’ zijn: • • • •

SEPA brede reachability; Dekt zowel herhalende als éénmalige betalingen af; IBAN en BIC worden gebruikt als rekening-/ bank identifier; Het ‘scheme’ garandeert een alles omvattende set van regels voor afgewezen betalingen.32

Voor cards is er geen ‘rulebook’ opgesteld. Vanwege de grote verschillen tussen landen op het gebied van card betalingen, is er nog geen overeenstemming bereikt. Wel is een SEPA Cards Framework (SCF) opgesteld, dit bevat principes en richtlijnen voor card producten in SEPA. Zo beschrijft het SCF niets over concrete SEPA Cards producten. Daarnaast biedt het framework veel keuzevrijheid en ruimte voor verschillende wijzen van interpretatie.33 Op het moment van onderzoek is er nog geen duidelijkheid wanneer een ‘rulebook’ voor cards wordt uitgegeven. Het SCF valt daarom buiten de scope van dit onderzoek.

3.4

Clearing en Settlement Per 1 januari 1999 zijn banken overgeschakeld naar de girale euro als betaalmiddel en hebben hierbij deelgenomen aan de introductie van commerciële en hoogwaardige grensoverschrijdende betaalsystemen (EURO1 en TARGET). Beide systemen zijn reeds in het vorige hoofdstuk toegelicht. Door de introductie van SEPA dient de infrastructuur wederom te worden aangepast. In hoofdstuk 2 is een nadere beschrijving gegeven van de partijen en processen in het huidige betalingsverkeer. In deze paragraaf wordt de SEPA wetgeving omtrent clearing en settlement beschreven.

29 EPC, Framework for the evolution of the clearing and settlement of payments in SEPA - including the principles for SEPA ‘scheme’ compliance and re-statmenet of the PEACH model, version 0.9. 08 November 2005 30 Capgemini and ABN Amro, World Payments report 2006. 31 ECB, The Single Euro Payments Area (SEPA: an integrated retail payments market), 2006. 32 ECB, The Single Euro Payments Area (SEPA: an integrated retail payments market), 2006. 33 Capgemini and ABN Amro, World Payments report 2006.


April 2007

16


Banken kunnen voor clearing en settlement van SEPA betalingen bij verschillende partijen terecht. Op dit moment zijn er vier categorieën aanbieders van clearing en settlement diensten te onderscheiden. De bank is echter vrij om de aanbieder te selecteren die het best bij de bedrijfsspecifieke doelstellingen en diensten past34. • • • •

Een Automated Clearing House (ACH) die voldoet aan de eisen voor een Pan European Automated Clearing House (PEACH, zie paragraaf 3.4.2); Een ACH die nog niet PEACH compliant is. Een dergelijk ACH kan wel de transitie van haar gebruikers naar het volledige PEACH concept ondersteunen. Een gedecentraliseerde vorm van bilaterale of multilaterale clearing en settlement die geen gebruik maakt van een ACH structuur. Een intra-bancaire en/ of intra-groep clearing en settlement overeenkomst. Deze vorm komt veel voor wanneer de initiator/ crediteur en de ontvanger/ debiteur hun account in dezelfde bank/ groep hebben.35

3.4.1

Clearing en Settlement Mechanisms Framework

De EPC heeft een set van principes voor SEPA compliant Clearing en Settlement Mechanisms (CSM) gedefinieerd. Dit CSM framework bevat de principes op basis waarvan de aanbieders van infrastructuur de SEPA credit transfer en direct debit ‘schemes’ ondersteunen. 36 De doelstellingen van het CSM framework zijn als volgt:37 • • • • •

Het waarborgen van een operationele basis voor interbancaire clearing en settlement van betalingen volgens de ‘schemes’; Benadrukken van de noodzaak voor het realiseren van Pan Europese Automated Clearing House en het erkennen dat er meerdere CSMs kunnen opereren in een competitieve markt; Realiseren van volledige ‘reachability’ van alle kredietinstellingen in SEPA; Waarborgen interoperabiliteit tussen banken door CSMs te verplichten aan de ‘schemes’ te voldoen Creëren van competitie en de condities voor consolidatie van infrastructuur ten behoeve van efficiency en kosteneffectiviteit.

Een belangrijk onderdeel van SEPA is een Europese clearing en settlement infrastructuur. Op dit moment heeft de infrastructuur voor clearing en settlement van retailbetalingen zich op een nationaal niveau ontwikkeld. In SEPA worden de mogelijkheden voor concurrentie tussen infrastructuur-service providers (inclusief derde partij processoren en netwerken) vergroot. Deze

34

EPC, Framework for the evolution of the clearing and settlement of payments in SEPA - including the principles for SEPA ‘scheme’ compliance and re-statmenet of the PEACH model, version 0.9. 08 November 2005 35 EPC, Framework for the evolution of the clearing and settlement of payments in SEPA - including the principles for SEPA ‘scheme’ compliance and re-statmenet of the PEACH model, version 0.9. 08 November 2005 36 ECB, The Single Euro Payments Area (SEPA: an integrated retail payments market), 2006. 37 EPC, Framework for the evolution of the clearing and settlement of payments in SEPA - including the principles for SEPA ‘scheme’ compliance and re-statmenet of the PEACH model, version 0.9. 08 November 2005


April 2007

17


CSMs zullen concurreren om services met toegevoegde waarde te leveren, tegen verschillende prijsmodellen en serviceniveaus.38 Als een CSM wil voldoen aan de CSM framework eisen, dient de clearing en settlement volgens de standaarden in de ‘rulebooks’ te verlopen. Dit houdt onder ander in dat: • • •

alle betalingsinformatie volledig en ongewijzigd tussen de verschillende banken dient te worden afgeleverd; alle activiteiten, inclusief de provisie van de waarde van een betaling, binnen de maximum uitvoeringsperiode dienen te worden uitgevoerd; alle heffingen en vergoedingen verzameld door een bank die direct gebruik maakt van de diensten van een CSM, direct van die banken dienen te worden gevorderd. Deze heffingen mogen niet worden vergoed door het verrekenen met een SEPA betalingstransactie of direct worden doorberekend aan de klant van een bank of een indirecte deelnemende bank. 39

3.4.2

PEACH

De bankindustrie heeft de voorkeur uitgesproken voor het ontwikkelen van een Pan Europees Automated Clearing House (PEACH) met eerlijke en open toegang voor alle betrokken partijen. De EPC adviseert dat het eigenaarschap en het bestuur van PEACH in handen van de kredietinstellingen zelf dient te zijn.40 Dit standpunt valt te betwisten; vanuit het oogpunt van onafhankelijkheid en concurrentieafwegingen is het te verwachten dan DNB en de Nederlandse Mededingingsautoriteit (NMa) de voorkeur geven aan een onafhankelijk eigenaarschap. Volgens de EPC kan PEACH gedefinieerd worden als:41 “A business platform for the provision of euro retail payment instruments and basic related services, made up of governance rules and payments practices and supported by the necessary technical platform(s).” Het PEACH framework zal dienen als de basis voor interbancaire verwerking van euro retailbetalingen. Enkele van de principes waarop PEACH is gebaseerd, luiden als volgt: 42 • • • • •

PEACH moet kosteneffectieve oplossingen bieden voor de Europese bankenindustrie; Banken in SEPA dienen 100 % ‘reachable’ te zijn en iedere nationale gemeenschap is verantwoordelijk dat alle banken binnen dat land ook daadwerkelijk ‘reachable’ zijn; Deelnemers in PEACH mogen alleen kredietinstellingen zijn; PEACH dient land-neutraal te zijn en de Europese markt te ondersteunen; Als banken zich willen aansluiten op PEACH via een lokale/ nationale service provider, zoals een automated clearing house, dan dienen deze banken zich te verzekeren dat ze voldoen aan het PEACH framework en niet andersom.

38

EPC, Framework for the evolution of the clearing and settlement of payments in SEPA - including the principles for SEPA ‘scheme’ compliance and re-statmenet of the PEACH model, version 0.9. 08 November 2005 39 EPC, Framework for the evolution of the clearing and settlement of payments in SEPA - including the principles for SEPA ‘scheme’ compliance and re-statmenet of the PEACH model, version 0.9. 08 November 2005 40 EPC, Impact Paper towards 'PEACH'. Enclosure to letter No 0143. 41 EPC, EPC Roadmap 2004-2010 42 EPC, Framework for the evolution of the clearing and settlement of payments in SEPA - including the principles for SEPA ‘scheme’ compliance and re-statmenet of the PEACH model, version 0.9. 08 November 2005


April 2007

18


• •

PEACH dient SEPA betalingsinstrumenten, zoals door de EPC gedefinieerd te kunnen verwerken; Lokale automated clearing houses dienen geen eigenaren of gebruikers van PEACH te zijn; zij mogen wel de rol van facilitator voor technische toegang naar het PEACH framework vervullen.

Om het lage kostenniveau van de grote nationale ACHs te evenaren is het essentieel dat de grote kritische massa van betaalinstructies via PEACH wordt verwerkt. In de eerste fase zal PEACH alleen de ‘basis’ Straight-Through-Processing (STP) overschrijvingen binnen Europa verrichten. In de tweede fase wordt verwacht dat ook de automatische incasso’s door PEACH worden verwerkt43. Banken hebben een aantal opties voor deelname in PEACH: • Directe deelnemer: hierbij dient de bank een keuze te maken tussen het verwerken van alleen eigen activiteiten en het aanbieden van intra-Europese betalingsdiensten aan andere banken. • Indirecte deelnemer: hierbij biedt de bank de intra-Europese betalingsdienst aan zijn klanten aan, maar wijst een agent-bank aan voor het uitvoeren. Deze optie is vooral geschikt voor banken die intra-Europese betalingen aanbieden, maar waarvan het totale volume van deze betalingen beperkt is. • Niet deelnemer: banken die niet deelnemen, kunnen geen betalingsinstructies verzenden via PEACH, behalve door ad hoc verzoeken aan deelnemende banken die deze in hun plaats verzenden. Banken dienen alleen reachable te zijn via PEACH voor het ontvangen van betalingsbestanden. Voor het versturen van betalingsbestanden zijn zij dus vrij om eigen kanalen en CSMs te kiezen. Er is binnen PEACH een verschil gemaakt tussen clearing en settlement. Directe deelnemers ten behoeve van clearing hoeven geen directe deelnemer voor settlement te zijn, en andersom.44 Er zijn een aantal criteria waaraan ofwel banken als directe deelnemer, of clearing houses dienen te voldoen: • Het principe van open en eerlijke toegang voor alle banken in het SEPA gebied dient te worden gerespecteerd. Een PEACH compliant ACH moet daarvoor landneutraal zijn in de toelatingseisen, governance en reglementen. • De basis waarop een directe gebruiker wordt toegelaten tot de diensten van de desbetreffende PEACH compliant ACH, dient helder te zijn vastgelegd. Buitengewoon toelatingsforfait of continuerende lidmaatschapsbedragen zijn niet toegestaan. • Toegang impliceert dat de directe gebruiker voldoet aan de strategische en operationele regels van de PEACH compliant ACH. • Toelatingscriteria voor andere diensten, niet gerelateerd aan SEPA ‘schemes’, mogen geen discriminerende verplichtingen bevatten, die onderscheid maken tussen directe deelnemers die wel additionele diensten afnemen en degene die deze diensten niet afnemen. Er is op dit moment één systeem dat voldoet aan de technische eisen en doelstellingen van PEACH. Dit is het STEP2 systeem van Euro Banking Association (EBA). De EBA is een samenwerkingsverband van Europese banken en Europese vestigingen van niet-Europese 43 EPC, Framework for the evolution of the clearing and settlement of payments in SEPA - including the principles for SEPA ‘scheme’ compliance and re-statmenet of the PEACH model, version 0.9. 08 November 2005 44 EPC, Framework for the evolution of the clearing and settlement of payments in SEPA - including the principles for SEPA ‘scheme’ compliance and re-statmenet of the PEACH model, version 0.9. 08 November 2005


April 2007

19


kredietinstellingen. Binnen Nederland hebben ABN AMRO, ING, Rabobank en DNB een lidmaatschap bij EBA; DNB is hierbij user member. De EPC heeft een aantal eisen opgesteld, waaraan de prijsstructuur van een PEACH moet voldoen. Allereerst mag de prijsstructuur niet discriminerend zijn; er mag geen onderscheid worden gemaakt tussen prijsdifferentiatie tussen lokale en intra-SEPA betalingen (voor dezelfde service). Daarnaast dienen prijzen te worden aangepast aan diverse volumes. Alle deelnemers dienen te profiteren van schaalvoordelen door volumestijgingen.45 Binnen het PEACH framework is het te verwachten dat de verschillende aanbieders van clearing and settlement diensten (Automated Clearing Houses) gaan consolideren.46 Daarnaast zullen aanbieders van infrastructuren technische en operationele functies uitbesteden aan processoren, netwerken en andere service providers. Deze partijen zullen een nieuwe rol gaan spelen in de markt voor betalingsverkeer.47 Het is niet te verwachten dat de clearing en settlement structuur van de Europese betaalmarkt reeds volledig is geïntegreerd voor 2010. Samenwerking tussen de verschillende partijen is echter wel van groot belang om de adoptie van de nieuwe standaarden en infrastructuren te bespoedigen.48 Ook dient hierbij aandacht te worden besteed aan de beveiliging van nieuwe systemen en infrastructuren. Het is mogelijk dat er één of enkele Europese systemen worden ontwikkeld, waarmee alle betalingsopdrachten verwerkt worden. Dit systeem zal interfaces hebben met diverse andere Europese partijen. De beveiliging en afscherming van het betalingsverkeer is hierbij van groot belang om de vertrouwelijkheid te waarborgen. Indien de beveiliging niet voldoende is, kunnen de gegevens van het volledige Europese betalingsverkeer openbaar gemaakt worden en eventueel door derden worden misbruikt. Door het gebruik van één of enkele Europese systemen zal het aantal interfaces met lokale systemen afnemen. Hier zullen door banken minder afhankelijk zijn van een groot aantal aanleverende systemen. Wel is de beschikbaarheid hier van groot belang. Indien een Europees systeem met real-time online verwerking uitvalt, kan het gehele Europese betalingsverkeer worden beïnvloed. De back-up en uitwijkvoorzieningen zullen bij de ontwikkeling en implementatie van nieuwe systemen voldoende aandacht dienen te krijgen.

3.5

Conclusie De doelstelling van SEPA is het creëren van een geïntegreerde markt voor betalingsverkeer met een gestandaardiseerde set van betaalinstrumenten (credit transfer, direct debit, cards). Voor het bereiken van deze doelstelling zijn reeds de Verordening 2560 en het PSD ontworpen. De European Payment Council houdt door middel van zelfregulering toezicht op het naleven van deze regelgeving en is verantwoordelijk voor het ontwikkelen van de ‘rulebooks’ voor de SEPA betalingsproducten.

45 EPC, Framework for the evolution of the clearing and settlement of payments in SEPA - including the principles for SEPA ‘scheme’ compliance and re-statmenet of the PEACH model, version 0.9. 08 November 2005 46 EPC, Roadmap 2004-2010 47 EPC, Framework for the evolution of the clearing and settlement of payments in SEPA - including the principles for SEPA ‘scheme’ compliance and re-statmenet of the PEACH model, version 0.9. 08 November 2005 48 ECB, Towards a Single Euro Payments Area – Objectives and Deadlines, Fourth Progress Report, Februari 2006


April 2007

20


Bestaande betaalproducten zullen in de toekomst een concurrerende Europese variant naast zich treffen. De verwachting is dat nationale betaalproducten op lange termijn worden uitgefaseerd, tenzij het bestaande betaalproduct zelf een Europees product wordt. De huidige nationale collectieve producten zijn veelal gebaseerd op lokale standaarden; deze producten zullen plaats moeten maken voor Europese varianten of moeten migreren naar Europese standaarden. De verwachting is dat de schaalgrootte van de Nederlandse betaalmarkt op langere termijn te gering blijkt voor optimale efficiency en voldoende innovatiekracht voor betaalproducten die uitsluitend nationaal gebruikt worden. Met betrekking tot de collectieve nationale betaalproducten wordt op korte termijn verwacht dat SEPA de grootste impact heeft op de nationale producten PIN (debit Cards) en Acceptgiro. Op lange termijn zal de SEPA-eindsituatie voor debitcard producten bestaan uit meerdere internationale producten die gangbaar zijn in Europa en dus ook in Nederland. Uitsluitend nationaal functionerende producten zullen uiteindelijk uitfaseren. Op basis van haar lange termijn visie heeft Currence (verantwoordelijk voor nationale collectieve betaalproducten) geconcludeerd dat PIN geen zelfstandig Europees product zal worden.49 Anderzijds leiden de huidige korte SEPAtijdlijn (2010) en de beperkte mate waarin momenteel levensvatbare SEPA-alternatieven voor internationale debitcard producten voorhanden zijn, tot risico’s. Een snelle overstap zou bijvoorbeeld kunnen betekenen dat er in Nederland één aanbieder van een Europees debitcard product is en er daardoor nog geen keuze ontstaat. In dit licht is een geleidelijke, marktgerichte migratie naar SEPA wenselijk. Hiertoe zal Currence PIN vooralsnog conditioneel en waar nodig aanpassen aan de Europese eisen. Met als doel dat PIN als volwaardig debitcard product voor nationaal gebruik kan blijven functioneren; in die zin is PIN toekomstvast. Mocht het voor genoemde toekomstvastheid nodig zijn PIN in overeenstemming te brengen met de eisen van het SEPA Cards Framework, dan zal hiervoor worden zorggedragen, mits dit zonder veel kosten en zonder grote risico’s mogelijk is. Daarnaast wordt de Acceptgiro niet direct beïnvloed door SEPA. Vanwege de komst van efficiëntere betaalvormen, zoals Incasso, iDEAL en Electronische Acceptgiro wordt echter verwacht dat Acceptgiro in de komende 8 tot 10 jaar langzaam zal uitfaseren. De totstandkoming van de markt voor betalingsverkeer binnen SEPA wordt beïnvloed door diverse partijen en mogelijkheden. Door de implementatie van SEPA zal het Europese betalingsverkeer op de huidige Nederlandse betaalpiramide gaan lijken (zie figuur 2.1). Een verschil hierbij is de aanwezigheid van meerdere ACHs en de mogelijkheden voor bilaterale verwerking tussen banken. Voor ACH’s biedt SEPA de mogelijkheid om op Europees niveau diensten aan te bieden, waardoor schaalvoordelen kunnen worden behaald. Het is niet te verwachten dat er meerdere lokale ACHs blijven bestaan. Er zullen naar verwachting enkele grote bulkverwerkende ACHs ontstaan, naast een aantal niche spelers.50 Indien een ACH namelijk schaalvoordelen kan bereiken door het verwerken van grote volumes betalingsopdrachten, kan deze ACH met lagere tarieven concurreren. Wel is het de vraag hoe de specifieke nichediensten zullen worden ingevuld door deze bulkverwerkende ACHs. Voor specifieke klantdiensten zullen geen schaalvoordelen kunnen worden behaald, waardoor de bulkverwerkende ACHs niet geïnteresseerd zullen zijn in het aanbieden van deze diensten. Het is voor de kleinere banken daarom van groot belang dat zij op 49 50

Currence, ‘De nationale betaalproducten en SEPA’, samenvatting inleiding Ada van der Veer, MKB congres 19 mei 2006 EPC, Impact Paper towards 'PEACH'. Enclosure to letter No 0143.


April 2007

21


zoek gaan naar een aanbieder van clearing en settlement diensten die voldoet aan de wensen van de desbetreffende bank. Ook kunnen na verloop van tijd enkele Europese grootbanken ontstaan, welke tegen veel lagere gemiddelde kosten betaaldiensten kunnen aanbieden.51 Een andere ontwikkeling is dat het aantal bilaterale contacten tussen grootbanken zal toenemen. Immers als een bank in Nederland regelmatig grote hoeveelheden betalingen naar bijvoorbeeld Spanje moet verwerken, is het voordeliger om dit bilateraal te verwerken dan via een ACH. Banken kunnen voor het verwerken van SEPA betalingen (clearing en settlement) kiezen uit diverse aanbieders. Op welke manier dit wordt vormgegeven is afhankelijk van de keuzes die door de banken worden gemaakt. Hier wordt in hoofdstuk 4 meer aandacht aan besteed. De bankindustrie heeft de voorkeur uitgesproken voor het ontwikkelen van één Europees Automated Clearing House. Op dit moment is er één clearingsysteem dat voldoet aan de PEACH eisen voor settlement, het EBA STEP2 systeem.

51

A. Krebbers, Integratie Europese betaalmarkten moet marktgedreven worden’ 2006


April 2007

22


4

Leidraad voor inrichting van toekomstige betaalprocessen De banken hebben een belangrijke taak in het realiseren van SEPA. Zij zijn verantwoordelijk voor het ontwikkelen van pan-Europese betaalproducten. Hierbij moet niet alleen aan technische aspecten worden gedacht, maar ook aan prijzen en mogelijke value-added services. Dit hoofdstuk beschrijft een leidraad voor de inrichting van de toekomstige betaalprocessen voor Nederlandse banken en de impact van SEPA op het huidige betalingsverkeer. Hierbij worden allereerst de resultaten van ons onderzoek beschreven. Vervolgens wordt een leidraad beschreven voor banken om SEPA compliant te worden. Hierbij wordt aandacht besteed aan de verschillende alternatieven (afhankelijk van diverse factoren) die banken hebben om aan SEPA te voldoen.

4.1

Huidige status In het kader van het onderzoek hebben diverse interviews plaatsgevonden met Nederlandse grootbanken en kleine banken. In de interviews is aandacht besteed aan de huidige status van implementatie van de banken. Hierbij dient te worden opgemerkt dat de beschikbare informatie op dit moment beperkt is. SEPA biedt kansen voor banken om concurrentievoordelen te behalen, waardoor de strategische keuzes die banken maken concurrentiegevoelige informatie is. Hierdoor zijn banken terughoudend om deze informatie prijs te geven. De resultaten van de interviews zijn in onderstaande figuur samengevat weergegeven.

Figuur 4.1Onderzoeksresultaten


April 2007

23


In het kader van dit onderzoek is een tweetal zaken van belang om nader toe te lichten: 1) de impact van SEPA op korte termijn en 2) het verschil in de kijk op SEPA tussen grootbanken en kleine banken. Dit wordt in onderstaande paragrafen verder besproken.

4.1.1

Impact SEPA op korte termijn

Opvallend uit het onderzoek is, dat banken in de huidige situatie voornamelijk gericht zijn op de implementatie van credit transfer. Sinds kort wordt ervan uitgegaan dat een volledige uitrol van één Europese betaalmarkt op 1 januari 2008 onmogelijk is. Banken rekenen op uitstel met mogelijk een jaar voor direct debit. Dit heeft verschillende oorzaken. Allereerst dient een juridisch kader te worden vastgelegd, hetgeen goedkeuring van het PSD vereist. Pas daarna kan het PSD worden verankerd in de locale wetgeving van de verschillende landen.52 Dit juridisch kader is noodzakelijk vanwege de grote verschillen tussen de landen in de Eurozone op het gebied van automatische incasso. Zo is in Nederland bijvoorbeeld de vertrouwelijkheid omtrent incasso’s zeer goed geregeld. Alle data omtrent automatische incasso’s zijn in Nederland grondig afgeschermd tegen ongeautoriseerd gebruik. In landen als Italië en Spanje is dit echter niet het geval. Voor Nederlandse banken is het van belang dat voldoende maatregelen worden getroffen om vertrouwelijkheid en integriteit ook in de toekomstige situatie te kunnen blijven waarborgen. Ook verdient de mandaatflow extra aandacht. De mandaatflow is de ‘weg’ die de geautoriseerde machtiging (de ‘mandaat’) aflegt binnen een direct debit betaling. Dit mandaat wordt verstrekt aan de incassant en wordt via de bank van de betaler, aan de bank van de incassant verstuurd. De verwerking van direct debit betalingen vindt plaats via elektronische machtigingen. Binnen het direct debit ‘scheme’ is vastgelegd dat deze elektronische machtiging bij iedere betaalopdracht moet worden meegestuurd. Hierbij vormen allereerst de taalbarrières een probleem. Daarnaast dient een uniform format te worden vastgelegd waarin de machtiging wordt aangeleverd door de verschillende landen. Op dit moment is er geen duidelijkheid hoe het mandaat voor direct debit wordt vastgelegd; wordt dit per bank lokaal vastgelegd, gebeurt dit op nationaal niveau, of dient een Europese mandaatdatabase te worden ingericht? Bij het inrichten van een dergelijke database is het kwaliteitsaspect vertrouwelijkheid uitermate belangrijk, omdat in deze database namen, rekeningnummers en handtekeningen worden opgeslagen. Hierbij dienen voldoende maatregelen te worden geïmplementeerd met betrekking tot identificatie, authenticatie en de encryptie van gegevens tijdens verzending. Tenslotte vereist het direct debit ‘scheme’ aanzienlijke wijzigingen in de huidige systemen voor automatische incasso’s; dit in tegenstelling tot credit transfer. Door deze invloeden zal het direct debit ‘scheme’ waarschijnlijk pas per 1-1-2009 van kracht zijn. Hoewel het uitstel nog niet formeel bevestigd is door de EPC richten de banken zich in de huidige situatie voorlopig alleen op credit transfer. Als gevolg hiervan is de impact van SEPA op de korte termijn relatief beperkt. De vereisten voor credit transfer wijken weinig af van de huidige manier van verwerken van overschrijvingen. Daarnaast wordt verwacht dat op 1 januari 2008 nog relatief weinig SEPA transacties verwerkt zullen worden, dit zal pas na enige tijd toenemen.

52

NVB, Programmaplan SEPA NL, 28 oktober 2005


April 2007

24


4.1.2

Verschil tussen grootbanken en kleine banken

Op basis van het onderzoek is gebleken dat grotere banken al geruime tijd actief bezig zijn met de implementatie van SEPA. De voorbereidingen voor het uitbreiden van de dienstverlening binnen de banken is in volle gang. Duidelijk is dat grootbanken de introductie van SEPA als kans zien om hun strategie en operatie op het gebied van payments opnieuw onder de loep te nemen. Gezien de kosten die gepaard gaan met de implementatie van SEPA en het op grote schaal faciliteren van betalingsverkeer, zijn nieuwe samenwerkingsvormen opportuun. Het is de verwachting dat in de markt een consolidatie zal optreden als gevolg van partnerships en in- en outsourcing. Een nauwlettende afweging van diverse factoren zoals winstgevendheid, omvang en business strategie is daarbij bepalend voor de meest ideale constructie. Grootbanken zijn daarom voornamelijk gericht op de kansen die SEPA kan bieden en maken daarbij gebruik van scenarioanalyses om te komen tot een keuze van het meest aantrekkelijke alternatief. Aan de andere kant is gebleken dat kleine banken vooral een afwachtende en conservatieve houding hebben ten aanzien van SEPA en veelal blijven vasthouden aan huidige betaalproducten. Veel onduidelijkheid heerst over de verschillende alternatieven die mogelijk zijn en de voordelen die de verschillende alternatieven met zich meebrengen. Uit ons onderzoek blijkt dat een groot deel van de kleine banken de voorkeur heeft voor een samenwerkingverband tussen DNB en Equens. Dit wordt in paragraaf 4.2. verder toegelicht.

4.2

Leidraad voor implementatie Doordat de deadline voor het direct debit ‘scheme’ waarschijnlijk wordt uitgesteld en direct debit van grotere invloed is op de IT systemen en processen dan credit transfer, lijkt de impact van SEPA op de korte termijn relatief beperkt te zijn. Banken hebben hierdoor meer tijd om tot een onderbouwde keuze te komen voor de implementatie van SEPA. Wel moeten banken tijdig beginnen om de consequenties voor processen en infrastructuur in kaart te brengen. Het zou immers zonde zijn veranderingen door te voeren ten behoeve van SEPA, waarna er nog meer dure aanpassingen nodig zijn om nieuwe processen te stroomlijnen en te ondersteunen. De banken kunnen de veranderingen niet langer negeren. Zij moeten erop ingaan en de kansen benutten die hen geboden worden. In deze paragraaf wordt een leidraad gegeven die kan worden gebruikt om banken meer inzicht te geven in de mogelijkheden en de eisen van SEPA, en de stappen die zij kunnen ondernemen om tot gedegen keuzes met betrekking tot de implementatie van SEPA te komen. Doordat de beschikbare informatie op dit moment beperkt is, kan slechts op hoofdlijnen worden ingegaan op de te nemen stappen. Daarnaast zal de uiteindelijke keuze van een bank vooral worden bepaald door de strategische doelstellingen van de desbetreffende bank. Welke producten biedt een bank aan zijn klanten aan en welke wil de bank in de toekomst aanbieden? Ook de kosten van de verschillende producten en processen dienen in ogenschouw te worden genomen. Pas na een gedegen inventarisatie van de huidige processen en een afweging van de strategische ambities van een bank, kan begonnen worden met de voorbereiding voor SEPA.

Onderstaande figuur geeft de generieke stappen van de leidraad weer.


April 2007

25


Figuur 4.2Leidraad voor implementatie

4.2.1

Huidige situatie

Als stap 1 dient de huidige betaalorganisatie van de bank in kaart te worden gebracht. Allereerst kan de omvang van het betalingsverkeer te worden bepaald door de volgende aspecten te inventariseren: • • •

Aantallen transacties binnen Nederland en binnen de Eurozone per betaalproduct Inzicht in concentratie van betalingen o Spreiding per land o Spreiding ontvangende banken Kosten en opbrengsten per betaalproduct zowel nationaal als binnen de eurozone

Tevens dient een inventarisatie te worden gemaakt van de systemen die op dit moment worden gebruikt om betalingen af te handelen en met welke partijen men momenteel te maken heeft.

4.2.2

Ambitie

Na het in kaart brengen van de huidige betalingsstructuur, moeten de core competenties van de bank worden gedefinieerd. Voor ieder element uit de waardeketen kunnen de activiteiten, producten en klantensegmenten worden beschreven. Sterktes en zwaktes en strategisch belang per element moeten zichtbaar zijn. Op basis van deze analyse kan een bank bepalen in hoeverre de bank ook in de toekomst SEPA betalingen wenst te verwerken. In dit onderzoek wordt een zestal scenario’s beschreven waartussen een bank kan kiezen voor de afhandeling van SEPA betalingen. De scenario’s zijn in onderstaand figuur weergegeven.


April 2007

26


Figuur 4.3 Scenario's clearing en settlement

In de volgende paragrafen wordt per scenario een toelichting gegeven.

4.2.2.1

Scenario 1

Figuur 4.4 Scenario 1

De eerste mogelijkheid voor een bank om eurobetalingen naar een andere Europese bank te versturen is via het STEP2 systeem van EBA. STEP2 is het eerste systeem dat voldoet aan de PEACH eisen. STEP2 verwerkt de berichteninformatie van de betalingsopdrachten (vaststellen van de bilaterale posities), waarna de geldstroom via EURO1 wordt afgehandeld (settlement van posities).


April 2007

27


De desbetreffende bank kan de keuze maken om directe deelnemer aan STEP2 te worden. Er zijn echter verschillende criteria opgesteld, waar een directe deelnemer aan moet voldoen. De eerste voorwaarde is dat de bank een (hoofd-)kantoor moet hebben in één van de landen van de Europese Unie, daarnaast gelden er voorwaarden met betrekking tot de omvang en gezondheid van de bank (balanstotaal, liquide middelen, credit rating). Niet alle banken kunnen voldoen aan deze criteria, waardoor de keuze voor directe deelname niet voor alle banken een optie is. Ook kunnen niet alle banken aan EURO1 deelnemen; ook hier zijn criteria aan verbonden. Daarnaast zijn er lidmaatschapskosten verbonden aan deelname aan STEP2. Zowel voor STEP2 als EURO1 gelden relatief hoge lidmaatschapskosten, de kosten per transactie zijn daarentegen relatief laag. Tevens dienen de huidige betalingssystemen te worden aangepast aan de vereisten van STEP2. Dit vereist aanvullende investeringen. Het voordeel dat deelname aan STEP2 biedt, zijn de lagere kosten per transactie en volledige reachability. Vooral voor banken met veel grensoverschrijdende betalingen is STEP2 een goede optie; door de lage transactiekosten kunnen schaalvoordelen worden behaald.

4.2.2.2

Scenario 2


Indien een bank niet kan voldoen aan de criteria voor directe deelnemer aan het STEP2 systeem, bestaat de mogelijkheid om indirecte deelnemer te worden. Hierbij kiest de bank een agent-bank voor het ontvangen van eurobetalingen vanuit andere landen. Dit zogenoemde entry point dient een directe deelnemer te zijn en moet zich in hetzelfde land bevinden53. Indien een bank een relatief laag volume buitenlandse betalingen heeft, is het voordeliger voor een bank om indirecte deelnemer te worden. Wel dient de bank met de agent-bank afspraken te maken omtrent aanlevering van betalingsopdrachten (berichtenformat, systeemtechnische vereisten) en de tarieven hiervoor. In Nederland zijn slechts ING, ABN AMRO, en Rabobank directe deelnemer. Een bank is hierdoor redelijk beperkt in de keuze van entry point. Ook het gebruik van een ‘concurrent’ als entry point is niet voor alle banken een gewenste keuze. Wel biedt deze optie het voordeel om toch deel te kunnen nemen aan STEP2, met lagere transactiekosten en volledige reachability als voordelen.

53

EBA Clearing, STEP 2- Pan- European Bulk Payment Processing System. Functional Overview. Final 3v0 of 24 November 2004


April 2007

28


4.2.2.3

Scenario 3


Het volume van buitenlandse betalingen van kleine banken in Nederland is relatief laag, waardoor de kosten per betaling hoog zijn indien een bank voor directe deelnemer aan STEP2 kiest. Het gebruik van een andere bank als entry point wordt niet door alle kleine banken als een aantrekkelijke optie gezien. Equens heeft daarom in samenwerking met DNB besloten te fungeren als entry point voor het versturen en ontvangen van buitenlandse Eurobetalingen via het STEP2 netwerk. DNB is hierbij user member en Equens ‘verzamelt’ de betalingsopdrachten en stuurt deze door naar DNB. Verschillende kleinere banken vormen een inkoopcombinatie, waarmee het totaalvolume van de buitenlandse betalingen stijgt en zo kostenvoordelen voor de individuele banken behaald kunnen worden. Banken dienen dan wel te voldoen aan de technische vereisten vanuit Equens voor het aanleveren van de betalingsopdrachten. Echter, voor het huidige betalingsverkeer maken de banken al gebruik van de dienstverlening van Equens. Het voordeel voor kleinere banken is hierbij dat er relatief weinig wijzigingen hoeven worden aangebracht in systemen en interfaces. Ook is men al bekend met de dienstverlening van Equens. Er hoeft daarom niet worden onderhandeld met een nieuwe zakenpartner en men heeft reeds ervaring met de kwaliteit van de dienstverlening van Equens. Uit het onderzoek blijkt dat veel kleine banken de voorkeur geven aan dit scenario.


April 2007

29


4.2.2.4

Scenario 4


Veel landen binnen de Eurozone hebben ieder een eigen Automated Clearing House. Het staat banken vrij om een ACH te kiezen in één van de deelnemende landen. Indien de buitenlandse betalingen van een bank vooral naar één specifiek land worden overgemaakt, is het gebruik maken van de diensten van een ACH in dat land een goede optie. Er kunnen met deze ACH specifieke afspraken worden gemaakt omtrent tarifering en het format voor het aanleveren van de berichten. Ook dienen de systeemtechnische vereisten te worden vastgelegd. Betalingsopdrachten worden in dit geval via TARGET2 verstuurd. TARGET2 maakt geen onderscheid tussen laag- en hoogwaardig betalingsverkeer; beide kunnen worden verwekt. Afhandeling via TARGET2 heeft de grootste zekerheid, maar is relatief duur 0,80 euro per transactie. Voor banken die veel buitenlandse betalingen versturen is TARGET2 hierdoor een dure optie. Voor banken die relatief weinig buitenlandse betalingen versturen dit wel een optie, aangezien zij dan geen verdere aanpassingen aan hun huidige systemen hoeven verrichten; de aansluiting met DNB is immers reeds aanwezig. Ook hoeven zij dan geen aanvullende contracten met derde partijen aan te gaan.

4.2.2.5

Scenario 5


Indien een bank eigen vestigingen in meerdere landen in de Eurozone heeft, kan deze bank de buitenlandse betalingsopdrachten ook naar een eigen vestiging in dat betreffende land versturen. Deze vestiging verwerkt deze opdrachten vervolgens via het door die bank gekozen scenario. Dit kan een goede optie zijn voor een bank die zelf weinig betalingsopdrachten verstuurt. Als deze de


April 2007

30


opdrachten verstuurt naar een vestiging met veel betalingsopdrachten, kunnen daar kostenvoordelen worden behaald.

4.2.2.6

Scenario 6


De laatste optie betreft de bilaterale overeenkomst tussen twee banken. Een bank die veel betalingsopdrachten naar dezelfde bank verstuurt, kan ervoor kiezen direct met deze bank afspraken op te stellen. Het voordeel hiervan is dat er geen derde partij betrokken hoeft te worden. Dit betekent dat er geen kosten zijn voor het aangaan contracten met derde partijen en er minder afhankelijkheden zijn.

4.2.3

GAP analyse

Zoals uit de beschreven scenario’s blijkt, zijn er diverse opties mogelijk voor banken om SEPA betalingen te versturen en ontvangen. Echter, niet voor iedere bank is elk scenario even geschikt. Dit is afhankelijk van verschillende factoren, zoals weergeven in onderstaand figuur.

Figuur 4.10 Variabelen van belang voor keuze scenario

De keuze voor een bepaald scenario is afhankelijk van de omvang van het huidige buitenlandse euro betalingsverkeer. Kleine banken zullen hun strategie aanpassen en zich richten op hun


April 2007

31


kerncompetenties. De overige dienstverlening (waaronder verwerken van SEPA betalingen) kan worden uitbesteed aan gespecialiseerde aanbieders, zoals een grootbank of clearing house. Grootbanken kunnen in staat zijn de volledige betalingscyclus voor alle SEPA producten aan te bieden. Voor grootbanken is het verwerken van betalingen een onderdeel van de primaire dienstverlening. Hierdoor is het strategisch belang dermate groot dat zij dit proces niet kunnen uitbesteden. Het is voor deze banken cruciaal om een zo groot mogelijke aantal transacties te verwerken, zodat zij op basis hiervan kostenvoordelen kunnen behalen. Om dit te realiseren is insourcen een relevante optie. Het belangrijkste onderscheid kan worden gemaakt in banken met veel of weinig betalingsopdrachten. Voor banken met veel betalingsopdrachten is vooral het scenario STEP2 – directe deelnemer interessant; door de grote hoeveelheden betalingsopdrachten kunnen kostenvoordelen behaald worden en kunnen de lidmaatschapskosten van STEP2 worden terugverdiend. Ook kunnen deze banken ervoor kiezen om betalingopdrachten voor kleinere banken te gaan verwerken en zo gaan fungeren als entry point. Hierdoor kan de bank zijn diensten uitbreiden en zijn strategische positie versterken. Voor banken met weinig betalingsopdrachten wegen de kosten van dit scenario niet op tegen de opbrengsten. Dit kan het geval zijn voor een kleinere bank die zich vooral richt op beheer van effectenportefeuilles en waarbij het aanbieden van betalingsproducten vooral aanvullende dienstverlening is (commodity) en niet de core business. Voor deze banken zijn de alternatieven Equens of een Europese ACH een betere optie. De genoemde scenario’s dienen te worden geëvalueerd op basis van kwaliteit, end-to-end mogelijkheden, haalbaarheid, kosten/ baten, business impact (op klantensegmenten, producten dienstenaanbod, en prijsstrategie), en organisatorische impact. Op basis van de ambitie van een bank, kan een keuze worden gemaakt voor één van de bovengenoemde scenario’s. Het uiteindelijke beeld van het betalingsverkeer binnen de Eurozone kan nu nog niet worden weergegeven. Dit zal pas na 1 januari 2008 blijken. Veel banken hanteren een afwachtende houding ten opzichte van het kiezen van een clearing & settlement partner. Indien een bank geen keuze maakt voor een scenario of voor een ACH, wordt door de ECB een ACH toegewezen. Door eventueel uitstel van direct debit zijn banken huiverig om op dit moment al aanpassingen aan systemen en processen door te voeren. Daarnaast zijn ook de tarieven van de verschillende Europese ACHs voor het verwerken van betalingsopdrachten nog niet bekend. Wanneer deze bekend zijn, zal meer duidelijkheid kunnen worden gegeven. Ook kan de markt van betalingsverkeer veranderen in de jaren na in werking treden van SEPA. Banken kunnen diensten van ACHs gaan overnemen, of ACHs kunnen fuseren dan wel zich specialiseren.

4.2.4

Draaiboek

Wanneer een bank een keuze heeft gemaakt voor een scenario, dienen de gevolgen van het gekozen scenario op de huidige systemen en processen te worden geanalyseerd. Cruciaal voor een gedegen implementatie is duidelijkheid over wie op welk moment welke acties moet uitvoeren. Een helder en gecommuniceerd draaiboek met daarin de fasen en de te nemen stappen is daarom een ‘must


April 2007

32


have’. In dit plan wordt een detailuitwerking gemaakt van de toekomstige processen, producten en systemen. Daarnaast dient (afhankelijk van het gekozen scenario) een clearing en settlement/ strategische partner te worden gekozen. Factoren die hierbij van invloed zijn, zijn de huidige relaties met derde partijen en de kosten van de diverse aanbieders. Een belangrijk onderdeel hierbij is het opstellen van contractuele voorwaarden.

4.2.5

Realiseren

Stap 5 is de daadwerkelijke implementatie van het gekozen scenario. Bij de implementatie van het scenario worden product, processen en systemen aangepast afhankelijk van het gekozen alternatief. Hierbij moet o.a. aandacht worden besteed aan het afbouwen/ aanpassen van systemen, het bouwen van nieuwe interfaces en het maken van afspraken met derde partijen. Zoals beschreven in hoofdstuk 1 zijn de kwaliteitaspecten integriteit, vertrouwelijkheid en beschikbaarheid cruciaal voor betalingsverkeer. Daarom dient tijdens de realisatiefase aandacht te worden besteed aan voldoende beveiligingsmaatregelen om de integriteit, vertrouwelijkheid en beschikbaarheid ook in de toekomst te kunnen blijven waarborgen.

4.3

Conclusie De banken vervullen een cruciale rol binnen SEPA. Uit het onderzoek blijkt echter dat er nog een groot verschil is tussen de stadia van voorbereiding waarin de verschillende banken zich bevinden en de houding die wordt aangenomen ten opzichte van SEPA. Grootbanken focussen zich op de strategische kansen die SEPA biedt en zijn actief bezig met het inventariseren van hun betaalprocessen en de mogelijkheden hierin. Kleine banken daarentegen nemen een afwachtende houding aan en zijn minder goed op de hoogte van de mogelijkheden die SEPA biedt en de wijze hoe hierop kan worden ingespeeld. In dit hoofdstuk is een leidraad gegeven die kan worden gebruikt om banken meer inzicht te geven in de mogelijkheden om de verwerking van SEPA betalingen vorm te geven en de stappen die zij kunnen ondernemen om tot een gedegen keuze te komen. Hierbij is onderscheid gemaakt in een zestal scenario’s. De keuze voor een van de scenario’s is afhankelijk van diverse factoren; waaronder de omvang van het huidige betalingsverkeer en de tarieven van ‘entry points’ en ‘ACH’s’.


April 2007

33


5

Samenvatting en Conclusies In dit hoofdstuk worden de belangrijkste conclusies van dit onderzoek belicht. Hierbij wordt een koppeling met de deelvragen gemaakt uit hoofdstuk 1. Tevens wordt een antwoord gegeven op de centrale vraagstelling van het onderzoek. Het hoofdstuk sluit af met een beschouwing van de relevantie van het onderzoek voor het vakgebied van de IT auditor.

5.1

Samenvatting 1.

Wat zijn de kenmerken van de huidige infrastructuur voor betalingsprocessen?

Banken zijn bijzondere deelnemers aan het betalingsverkeer, omdat ze de rekeningen voor klanten aanhouden en daarmee de ruggengraat vormen van de betaalketen. Banken kunnen bij elkaar rekeningen aanhouden om deze transacties te verrekenen. Het is echter veel efficiënter het verkeer te laten verlopen via een betaalsysteem, zoals het TOP- systeem van de Nederlandsche Bank. Daarom heeft elke bank een rekening bij een centrale bank. De finale afwikkeling van een interbancaire transactie, ook wel settlement genoemd, vindt plaats op de rekeningen van de betalende en de ontvangende bank bij de centrale bank. Het interbancaire verkeer wordt wel topgiraal verkeer genoemd vanwege de uitzonderlijke positie van het settlementsysteem van de centrale bank aan de top van een denkbeeldige ‘betaalpiramide’ (figuur 2.1). Een andere benaming is ‘hoogwaardig verkeer’, door de zeer hoge gemiddelde waarde van deze interbancaire transacties. De risico’s in het betalingsverkeer zijn grotendeels gerelateerd aan het ontwerp van de gebruikte betaalsystemen. Sinds de tweede helft van de jaren negentig zijn traditionele systemen wereldwijd vervangen door zogenoemde RTGS (Real-Time Gross Settlement) systemen. Traditionele systemen werkten op netto basis: gedurende de dag werden alle betalingen bij elkaar opgeteld, en werden vorderingen en schulden tussen banken onderling gesaldeerd. Pas aan het einde van de dag werd het saldo van dit proces naar de centrale bank gestuurd, die voor finale afwikkeling zorgde. Met RTGS systemen geldt het tegenovergestelde: de veiligheid is hoog, omdat alle betalingen direct en onherroepelijk afgewikkeld worden. 2.

Wat is SEPA en wat zijn de vereisten die hieruit voortvloeien?

De Nederlandse banken delen met andere banken in Europa de visie dat een grensoverschrijdende eurobetaling binnen Europa hetzelfde serviceniveau moet kennen als een soortgelijke binnenlandse betaling. Om dat te bereiken hebben de Europese banken in 2002 de European Payments Council (EPC) opgericht. In de EPC komen de banken tot Europese interbancaire verwerkingsafspraken voor betalingen met de belangrijkste betaalproducten: de overboeking, de automatische machtiging en de betaalpas. Deze interbancaire verwerkingsafspraken zijn vastgelegd in de zogenoemde ‘rulebooks’, de SEPA ‘schemes’ voor credit transfers en voor direct debit, en het SEPA Cards Framework. Het streven is dat banken vanaf 2008 pan-Europese betaaldiensten kunnen aanbieden en verwerken die zijn gebaseerd op de EPC afspraken. Zo leveren de Nederlandse banken hun bijdrage aan de


April 2007

34


totstandkoming van SEPA: de Single Euro Payments Area. SEPA heeft als doel elke Europese eindgebruiker de mogelijkheid te bieden binnen Europa betalingen in euro uit te voeren zoals hij dat doet in zijn eigen land, d.w.z. met hetzelfde gemak, dezelfde veiligheid en dezelfde uitvoeringstermijnen als een binnenlandse betaling. De overstap naar SEPA betekent dat in 2008 naast de nationale, ook Europese betaalsystemen voor overschrijvingen en betaalkaarten worden ingevoerd. De verwachting is dat vanaf 2010 alle betalingen dan enkel nog via Europese instrumenten en structuren zullen plaatsvinden. In het Programmaplan SEPA NL beschrijven de Nederlandse banken hoe zij toewerken naar de integratie van de EPC verwerkingsafspraken in het betalingsverkeer. Hieruit blijkt dat de planning afhankelijk is van nog vast te stellen Europese regelgeving, in het bijzonder de Payment Services Directive (voorheen het New Legal Framework voor Payments in the Internal Market). Ook blijkt dat de Nederlandse banken de belangen van hun klanten nadrukkelijk voor ogen houden. Banken en NVB overleggen met hun klanten, respectievelijk de koepelorganisaties van klanten, om te waarborgen dat voor de Nederlandse gebruikers sprake is van een geleidelijke en marktgedreven overgang naar het nieuwe Europese betalingsverkeer. Het is op dit moment niet duidelijk hoe de markt voor betalingsverkeer eruit zal komen te zien na de introductie van SEPA. Daarom is het niet mogelijk om in detail aan te geven welke aanpassingen in de IT infrastructuur nodig zijn. Dit is immers mede afhankelijk van de keuzen die door de banken worden gemaakt. Wanneer de keuze is gemaakt zullen de systemen en interfaces volgens de standaarden in de SEPA ‘rulebooks’ moeten worden ingericht. De verwachting is dat de invoering van SEPA op lange termijn drie belangrijke gevolgen hebben voor de huidige betaalmarkt en bijbehorende IT infrastructuur. Allereerst zal voor nationale kaartbetalingen en geldafhandelingen worden gekozen voor een Europese aanbieder die ‘SEPAproof’ betaalschema’s kan aanbieden. Hiertoe zijn in dit onderzoek zes alternatieven benoemd. Deze komen aan de orde bij de beantwoording van de volgende deelvraag. Daarnaast zal het vertrouwde 3-7-2-rekeningnummer wordt vervangen door IBAN/BIC, zelfs voor overschrijvingen binnen een land. Om dit mogelijk te maken zijn eveneens aanpassingen in de huidige betaalsystemen nodig. Tot slot zal het belang van nationale betaalproducten steeds minder worden. Ze zullen op termijn volledig worden vervangen door Europese producten. De banksector zal naar verwachting een maximale afbouw van deze twee betaalmiddelen tegen eind 2010 verzorgen. Ook bij de invoer van nieuwe Europese betaalproducten zullen aanpassingen in bestaande systemen nodig zijn. 3.

In hoeverre zijn banken voor deze aanpassingen afhankelijk van derden?

Banken zijn afhankelijk van de richtlijnen die op Europees niveau worden opgesteld. De EPC heeft een aantal standaarden ontwikkeld ten behoeve van automatische verwerking van alle euro betalingen. Voor ieder betalingsinstrument is een ‘scheme’ opgesteld, dat vervolgens door alle banken en aanbieders van infrastructuur wordt gehanteerd. Doordat het juridisch kader op Europees niveau nog niet is goedgekeurd, verwachten banken uitstel met mogelijk een jaar voor direct debit.


April 2007

35


Op dit moment heeft de infrastructuur voor clearing en settlement van retailbetalingen zich op een nationaal niveau ontwikkeld. In SEPA worden de mogelijkheden voor verhoogde concurrentie tussen infrastructuur service providers (inclusief derde partij processoren en netwerken) vergroot. Banken kunnen voor het verwerken van betalingsopdrachten kiezen uit diverse aanbieders. Hiertoe zijn in dit onderzoek een zestal scenario’s benoemd: 1 Directe deelnemer Step 2 2 Indirecte deelnemer Step 2 via een grootbank als entry point 3 Indirecte deelnemer Step 2 via Equens/ DNB 4 Europees Automated Clearing House 5 Buitenlandse vestiging van een bankbedrijf 6 Bilaterale overeenkomst De afhankelijkheid van een processor wordt bepaald door de keuze die een bank maakt. Met de keuze voor een processor zijn een aantal risico’s verbonden. Allereerst is er het compliance vraagstuk; hoe is men zeker dat de betreffende processor de ‘rulebooks’ correct heeft geïmplementeerd en hiermee voldoet aan de SEPA eisen? Tevens dienen de systemen en interfaces getest en gecertificeerd te worden. Hierbij rijst de vraag of er een certificering per land wordt geformuleerd of een Europese certificering. Daarnaast dienen de verantwoordelijkheden in het test proces helder geformuleerd te worden. Bij voorkeur wordt het testtraject gelijktijdig uitgevoerd binnen verschillende banken en ACHs. 54 4.

In welk stadium van voorbereiding bevinden de banken zich op dit moment?

Op basis van het onderzoek is gebleken dat grootbanken al geruime tijd actief bezig zijn met de implementatie van SEPA. De grootbanken zien de introductie van SEPA als kans om hun strategie en operatie op het gebied van betalingsverkeer opnieuw onder de loep te nemen. Grootbanken zijn voornamelijk gericht op de kansen die SEPA kan bieden en maken daarbij gebruik van scenarioanalyse om te komen tot een keuze van het meest aantrekkelijke alternatief. Aan de andere kant is gebleken dat kleine banken vooral een afwachtende en conservatieve houding hebben ten aanzien van SEPA en veelal blijven vasthouden aan huidige betaalproducten. Binnen kleine banken heeft men een grote behoefte aan tijdige en accurate voorlichting over hoe zij dienen te reageren op SEPA. Veel onduidelijkheid heerst over de verschillende alternatieven die mogelijk zijn en de voordelen die de verschillende alternatieven met zich meebrengen.

54

Put, E. van, SEPA-teststrategie voor het te laat is, Banking Review november 2006.


April 2007

36


5.

Wat zijn de ervaringen van partijen die zich in een vergevorderd stadium van de invoering van SEPA bevinden?

In de interviews is aandacht besteed aan de huidige status van implementatie van de banken. Hierbij dient te worden opgemerkt dat de beschikbare informatie op dit moment beperkt is. SEPA biedt kansen voor banken om concurrentievoordelen te behalen, waardoor de strategische keuzes die banken maken concurrentiegevoelige informatie is. Hierdoor zijn banken terughoudend om deze informatie prijs te geven. Het merendeel van de banken is momenteel bezig te inventariseren wat de eisen vanuit SEPA zijn en de mogelijke opties om hieraan te voldoen. De ECB gaat ervan uit dat SEPA in 2008 in werking treedt. Echter, de banken zijn in de huidige situatie voornamelijk gericht op de implementatie van credit transfer, omdat de standaarden en regelgeving voor direct debit en cards nog niet definitief zijn. Banken hebben aangegeven dat de exacte eindsituatie van SEPA, en de tijdslijnen er naartoe nog onzeker zijn. De mate waarin de doelstellingen van SEPA worden bereikt, zowel op korte als op lange termijn, is afhankelijk van een aantal variabelen (wetgeving, schaalvergroting, Europese concurrentie, marktacceptatie, verdwijnende collectiviteit van nationale banken). 55

5.2

Conclusies Na beantwoording van de diverse deelvragen, wordt in deze paragraaf een antwoord op de onderzoeksvraag gegeven. Deze luidt als volgt:

“Wat is de impact van de introductie van SEPA op het betalingsverkeer van de Nederlandse banken?” Op basis van bovenstaande onderzoeksvragen kan geconcludeerd worden dat de impact van SEPA op het betalingsverkeer van de Nederlandse banken aanzienlijk is. Echter, de totale omvang van de gevolgen zijn nog niet duidelijk. Allereerst is de wetgeving omtrent SEPA nog niet geheel vastgesteld. Voor credit transfers en direct debit zijn reeds specifieke standaarden voor interbancaire verwerking opgesteld (in de zogenoemde ‘rulebooks’). Voor cards is dit niet het geval. Er is een SEPA Cards Framework opgesteld met globale principes en richtlijnen waaraan deelnemende banken moeten voldoen. De invulling van specifieke card producten en verwerkingsstandaarden is echter nog niet afgerond. Het is op moment van onderzoek nog niet bekend wanneer het Cards Framework wordt uitgewerkt naar een ‘scheme’. Tevens dient het PSD goedgekeurd te worden en te worden verankerd in de lokale wetgevingen van de verschillende landen binnen de Eurozone. Vanaf 1 januari 2008 treedt SEPA in werking. Echter, de huidige betaalproducten zullen de eerstvolgende jaren nog naast de SEPA producten blijven bestaan. Hierdoor verandert er voor de 55

Currence, ‘De nationale betaalproducten en SEPA’, samenvatting inleiding Ada van der Veer, MKB congres 19 mei 2006.


April 2007

37


consument nog weinig. Voor de banken impliceert dit dat naast de processen en infrastructuur voor de SEPA producten ook de huidige betalingsproducten en processen onderhouden dienen te worden. Dit betekent dat er additionele investeringen en kosten gemaakt zullen worden. Een belangrijk aandachtspunt hierbij is dat veel banken nog geen keuze hebben gemaakt voor een aanbieder van clearing en settlement diensten voor de SEPA producten. Uit het onderzoek is gebleken dat vooral kleine banken nog onvoldoende op de hoogte zijn van de strategische alternatieven die SEPA biedt. Ook is er niet in alle gevallen reeds een volledig beeld gecreëerd van de huidige betaalprocessen en kosten hiervan. Hierdoor is het niet mogelijk een gefundeerde keuze te maken voor een aanbieder van clearing en settlement. Ook zijn de tarieven van de diensten van de aanbieders van clearing en settlement op dit moment nog niet bekend. Ook de omvang van de voordelen van SEPA is op dit moment nog onbekend. Enkele beoogde effecten van SEPA zijn: snellere verwerking van euro-betalingen, een standaard format van betalingsopdrachten, en reducering van het aantal benodigde bankrekeningen. Deze effecten moeten tot kostenvoordelen voor zowel banken als klanten van banken leiden. Tevens biedt SEPA mogelijkheden tot ontwikkeling van één pan-Europees shared service center voor het verwerken van betalingen. De mate waarin deze beoogde voordelen tot realisatie zullen worden gebracht, is afhankelijk van de uiteindelijke vorming van de betaalmarkt en de mate van acceptatie van SEPA producten. Pas na 2010 zal een totaal beeld van de impact van SEPA kunnen worden gegeven. Pas dan zal worden gestart met het uitfaseren van nationale producten en zullen onderlinge verhoudingen van de verschillende spelers in de markt van betalingsverkeer duidelijk zijn. Het doel van dit onderzoek betrof het ontwerpen van een leidraad voor een implementatieplan voor banken om te voldoen aan de wettelijke eisen van SEPA. Het voorgestelde implementatieplan uit hoofdstuk 4 bevat de primaire elementen die ertoe moeten leiden dat een bank een succesvolle introductie van SEPA kan realiseren. Het betreft slechts een algemene leidraad welke voor een specifieke bank nader uitgewerkt zal moeten worden.

5.3

Relevantie voor het vakgebied IT audit Door de komst van SEPA moeten banken keuzes gaan maken voor het verwerken van betalingen (in-/ outsourcen van betaaldiensten). Hierdoor kunnen nieuwe afhankelijkheden ontstaan. Een rol hierin spelen de (multi)nationale providers van clearing en settlement diensten. De ontwikkeling van nieuwe platformen voor de verwerking van Europese retailbetalingen, schept de behoefte aan certificering van software applicaties die nodig zijn om dit doel te bereiken. Hier kan de IT auditor een rol spelen. Afhankelijk zijn van een 'value added network', zoals STEP2 of TARGET2, impliceert dat de mening van de IT-auditor gewenst is over de vertrouwelijkheid, beschikbaarheid en integriteit van een dergelijk netwerk. Mogelijkerwijs dient een insourcende partij (grootbank of ACH) een verklaring af te geven of de desbetreffende partij ‘SEPA proof’ is. Met deze verklaring wordt een uitspraak gedaan omtrent de processen en systemen van de bank en de mate waarin de kwaliteitsaspecten (beschikbaarheid, integriteit, vertrouwelijkheid) voldoende zijn gewaarborgd in het betaalproces. De IT auditor kan deze verklaring afgeven. Hij dient dan wel voldoende kennis van de SEPA vereisten te hebben. Eventueel dient een normenkader te worden ontwikkeld voor het toetsen van de betalingsprocessen van de bank aan SEPA.


April 2007

38


Zoals in de vorige paragraaf is aangegeven, kan pas over enige jaren een volledig beeld worden geschetst van de impact van SEPA. Hoewel vanaf 1 januari 2008 SEPA in werking treedt, zijn banken op dit moment nog niet allemaal even ver in de voorbereiding. Een aanbeveling voor verder onderzoek is daarom om op een later tijdstip de status van SEPA en de gevolgen voor de IT auditor te onderzoeken. Dan kan een beter beeld worden gevormd van de impact op de IT systemen binnen Nederlandse banken. Een andere mogelijkheid voor verder onderzoek is het inventariseren of de aanpassingen benodigd voor SEPA, te integreren zijn met andere compliance activiteiten. SOX, Basel II, Code Tabaksblat, en Wet op Financieel Toezicht (Wft) zijn enkele voorbeelden van wetgevingen waar banken aan moeten voldoen. Door het vergelijken van de compliance activiteiten (welke voortkomen uit deze wetgevingen) met de aanpassingen benodigd voor SEPA kan een mogelijke overlap worden geïdentificeerd. Op deze manier kunnen efficiëntievoordelen worden behaald. Ook kunnen eventuele tegenstrijdigheden worden onderzocht.


April 2007

39


A

Literatuurlijst Basel Committe on Banking Supervision, Risk Management Principles for Electronic Banking. July 2003. Capgemini and ABN Amro, World Payments report 2006. Commision of European Communities, Directive of the European Parliament and of the Counsil on payment services in the internal market, Brussel 1 December 2005 Counsil of European Union, Press Release Economic and Financial Affairs, Brussels 28 November 2006 Currence, ‘De nationale betaalproducten en SEPA’, samenvatting inleiding Ada van der Veer, MKB congres 19 mei 2006. Ministerie van Financiën, ‘Handboek Betalingsverkeer Rijksoverheid, Versie 1 juli 2004 EBA Clearing, STEP 2- Pan- European Bulk Payment Processing System. Functional Overview. Final 3v0 of 24 November 2004. EC, Werkdocument: een mogelijk rechtskader voor een eengemaakte betalingsruimte in de interne markt, 7 mei 2002 ECB, The Single Euro Payments Area (SEPA): an integrated retail payments market, 2006. ECB, Towards a Single Euro Payments Area – Objectives and Deadlines, Fourth Progress Report, Februari 2006 EPC, Framework for the evolution of the clearing and settlement of payments in SEPA - including the principles for SEPA ‘scheme’ compliance and re-statmenet of the PEACH model, version 0.9. 08 November 2005 EPC, Impact Paper towards 'PEACH'. Enclosure to letter No 0143. EPC, Resolution: Implementation Guidelines Version 2.1 and the SEPA Data Model Version 2.1 Supporting the SEPA Credit Transfer and Direct Debit Schemes Version 2.1, 12 September 2006 EPC, Resolution: Approval of the SEPA Direct Debit Scheme Rulebook version 2.1, 20 September 2006 EPC, Roadmap 2004-2010 EPC, SEPA Cards Framework, version 2.0, 8 March 2006 EPC, SEPA Credit Transfer Scheme Rulebook v2.1, 27 September 2006 EPC, SEPA Credit Transfer Scheme Implementation Guidelines, 6 October 2006 EPC, SEPA Direct Debit Scheme Implementation Guidelines, 2 October 2006


April 2007

40


EPC, SEPA Direct Debit Scheme Rulebook v2.1, 27 September 2006 Krebbers, A., Integratie Europese betaalmarkten moet marktgedreven worden’ 2006. Lelieveldt, S., Europees overboeken en incasseren, presentatie e-Banking track, 10 november 2005, NVB. Lelieveld, S., Europees betalingsverkeer, welke gevolgen hebben de EU-regels en de EPC standaarden straks voor Nederland?, presentatie19 juni 2006, NVB LogicaCMG, ‘SEPA, the forgotten customer’, whitepaper NOREA, NOREA geschrift No 1, IT Auditing aangeduid, juni 1998. NVB, Programmaplan SEPA NL 18112005 http://www.nvb.nl/scrivo/asset.php?id=14574 Put, E. van, SEPA-teststrategie voor het te laat is, Banking Review november 2006. Retail Banking Research, Study of the impact of regulation 2560/2001 on bank charges for national payments, London September 2005. Stuart, M.V., Europees betalen: wat staat ons te wachten?, Bank- en Effectenbedrijf, mei 2006. Thom, M., The Payment Service Directive and SEPA, presentatie op forum ‘Bent u SEPA Proof?’ 6 december 2006.


April 2007

41


B

Geïnterviewden

• • • • • • • •

DNB DNB Friesland Bank Garantibank ING Nachenius Tjeenk TGB Triodos Bank


Roland Uittenbogaard Gerard Schepers Jurgen Vroegh Gurbuz Salman Gerald Dondertman Henk Tuin Rens Dammers Mitzy de Vogel

April 2007

42


C

Definities

Automatische Incasso

een overschrijving geïnitieerd door de ontvanger via de ontvanger’s bank door middel van een overeenkomst tussen de ontvanger en de betaler. Automatische incasso’s worden vaak gebruikt voor terugkerende betalingen die vooraf geautoriseerd zijn door de betalingen.

BIC

Bank Identifier Code

Clearing

proces van doorgeven, reconciliëren, en bevestigen van verschillende soorten betalingen en het vaststellen van een finale positie voor settlement. Deze positie wordt op individuele transactiebasis vastgesteld of op een periodieke basis voor geaggregeerde of netto posities

Clearing en Settlement Mechanism (CSM)

maakt clearing en settlement van onderlinge betalingen mogelijk voor deelnemende banken en hun vestigingen. CSM kunnen de kern en additionele diensten van een ACH omvatten, zoals intra-bancaire of intra-groep regelingen en bilaterale en multilaterale overeenkomsten tussen banken

Credit Transfer

een betaling geïnitieerd door de betaler. In geval van een directe overschrijving wordt een betalingsinstructie naar de bank van de betaler verstuurd, die de middelen naar de bank van de ontvanger verstuurd (eventueel via een of meerdere intermediairs)

(SEPA) Credit Transfer ‘scheme’

een interbancair betalingsschema waarin een algemene set van regels en processen voor directe euro overschrijvingen in zijn gedefinieerd. Een standaard service niveau en tijdslijn waarbinnen een overschrijving gerealiseerd dient te zijn, zijn onderdeel van de SCT.

(SEPA) Direct Debit ‘scheme’

een interbancair betalingsschema waarin een algemene set van regels en processen voor automatische incasso’s in euro’s zijn gedefinieerd. Een standaard serviceniveau en tijdslijn zijn onderdeel van de SDD. Financiële instellingen die als debtor bank willen optreden, dienen hierbinnen te opereren.

IBAN

International Bank Account Number

Infrastructuur

voorziet in de operationele kant van clearing en settlement van euro betalingen (e.g. automated clearing house/ card processors)

Reachability

elektronische toegang tot alle bankrekeningen in de Eurozone

Settlement

activiteit die de schulden tussen deelnemende banken aflost die door het clearing proces waren gecreëerd. Settlement kan in een centrale of commerciële bank worden uitgevoerd


April 2007

43


Standaarden

regels met betrekking tot technologie, gedrag, en interactie. Technische standaarden zijn noodzakelijk om interactie en interoperabiliteit tussen IT systemen te waarborgen en het betalingsproces te automatiseren.

Target

Trans European Automated Real-Times Gross settlement Express Transfer system. Systeem voor hoogwaardig betalingsverkeer in euro tussen centrale banken. Het vormt de ruggengraat van het financiële euro systeem. Target is in 1999 geimplementeerd en is de implementatietool voor de Europese monetaire unie.


April 2007

44

Facing SEPA: One size does NOT fit all banks

Recommend Documents