Executief Functioneren en Agressief Gedrag bij Kinderen: een Review

Executief Functioneren en Agressief Gedrag bij K Kinderen: inderen: een Review.

Bachelorscriptie Psychologie Student: Gamze Bahadir ANR: 900757 Eerste begeleider: prof. Dr. Magriet Sitskoorn Tweede begeleider: drs. M.E. Salden Faculteit Sociale Wetenschappen, Psychologie en Gezondheid Departement Cognitieve Neuropsychologie Aantal al woorden inclusief tabel: 77298 Aantal al woorden exclusief tabel: 6896 6

Executief functioneren en Agressief gedrag bij Kinderen: een Review

Inhoudsopgave

Pagina

Abstract

3

1. Inleiding

4

1.1 Executief functioneren

4

1.1.2 Executief functioneren en agressief gedrag

5

2. Methode

7

3. Het effect van Executief functioneren op agressief gedrag

8

3.1 Relatie tussen de drie componenten en agressief gedrag 4. Trainingen voor agressief gedrag

8 13

4.1 Mindfulness-based Training

13

4.2 Braingame Brain

14

5. Discussie

16

5.1 Relatie tussen Executief functioneren en agressief gedrag

16

5.2 Mogelijke trainingen

17

5.4 Beperkingen en aanbevelingen

18

5.5 Conclusie

20

6. Referenties

21

7. Bijlagen

23

G. Bahadir

2


Samenvatting Het doel van deze literatuur review was om meer inzicht te krijgen in de relatie tussen executieve functies (EF) en agressief gedrag bij kinderen tussen de 6 en 16 jaar, waarbij de invloed van inhibitie, cognitieve flexibiliteit en werkgeheugen bestudeerd werd. Daarnaast is er onderzocht welke EF-training het best geschikt zijn om agressief gedrag bij kinderen te verminderen. Uit verschillende elektronische databanken zijn studies geselecteerd, deze studies zijn met elkaar vergeleken waarna conclusies zijn getrokken met betrekking tot de relatie tussen EF en agressieproblematiek bij kinderen. Resultaten: Op alle EF-taken scoorden de kinderen met agressief gedrag lager dan de normaal ontwikkelde kinderen, hoewel dit verschil niet altijd significant was. Het grootste effect werd gevonden voor inhibitie. Executieve disfunctie zou mogelijk kunnen verbeteren door Mindfulness en Brain Game Brian trainingen. Er is echter meer onderzoek nodig naar zowel het effect van EF op agressief gedrag als naar de trainingen. Abstract The goal of this study was to get more insight in the relationship between executive functions (EF) and aggressive behavior in children aged 6 to 16 years, with the influence of inhibition, cognitive flexibility and working memory was studied. Furthermore, there is investigated which EF-training are best suited in order to improve. Aggressive behavior in children studies have been selected from a variety of electronic databases, these studies are compared with each other after which conclusions are drawn with regard to the relation between EF and aggression problems in children. Results: For all EF tasks scored children with aggressive behavior lower than the control group, although this difference was not always significant. The greatest effect was found for inhibition. Executive dysfunction could potentially improve trough Mindulness and Brain Game Brian trainings. But more research is needed to investigate the effect of EF on aggressive behavior as the trainings.

Keywords: Executive function, Inhibition, Agressive behavior, Trainigs, children

G. Bahadir

3


1. Inleiding Agressief gedrag onder kinderen is een groot maatschappelijk probleem voor zowel de directe omgeving, maar vooral voor het kind zelf (Manen, 2001). Uit de onderzoeken blijkt dat wanneer er bij een kind op zesjarig leeftijd agressie wordt gezien en het kind niet leert omgaan met zijn of haar agressie, er sprake is van toename van agressie en geweld naar de adolescentie toe Dit kan leiden tot crimineel gedrag (Manen, 2001). Het is dan ook belangrijk om al op jonge leeftijd aandacht te hebben voor agressieve kinderen. Wat houdt agressief gedrag nu precies in? Agressief gedrag is iedere uiting van gedrag die bedoeld is om iemand pijn te doen (Bushman & Thomaes, 2008). Hierbij wordt vaak gedacht aan geweld, echter kent agressie verschillende vormen, waarbij er onderscheid gemaakt wordt tussen fysieke en verbale agressie. Wanneer iemand scheldt, vloekt of beledigende opmerkingen maakt, is er sprake van verbale agressie. In het geval van fysieke agressie wordt er gebruik gemaakt van fysieke kracht tegen een ander persoon, zoals slaan en duwen (Tremblay & Nagin, 2005). Wat is de oorzaak van agressief gedrag? Welke factoren hangen hiermee samen? Er zijn uiteenlopende verklaringen omschreven in de literatuur met betrekking tot het agressieve gedrag. Zo worden de factoren genoemd als de opvoeding, economische status, het zelfbeeld van het kind en het ontwikkelingsproces van de hersenen. Verondersteld wordt dat het ontwikkelingsproces van de hersenen gedurende de kindertijd een belangrijk aandeel heeft in het ontstaan van het agressieve gedrag (Goia, Isquith, Guy& Kenworthy, 2000). Deze literatuurstudie zal zich richten op de relatie tussen executief functioneren en agressief gedrag bij kinderen in de leeftijd van zes tot en met zestien jaar. 1.1 Executief functioneren Het begrip ‘executieve functies’ (EF ) is een neuropsychologisch concept dat verwijst naar een reeks van hogere cognitieve processen die betrokken zijn bij de zelfregulatie van gedachten, acties en emoties.

G. Bahadir

4


Deze processen zijn noodzakelijk voor adaptief en doelgerichte gedrag en zijn in verband gebracht met de integriteit van neurale systemen van het voorste gedeelte van de hersenen: de prefrontale cortex (Sequin & Zelazo, 2005). De prefrontale cortex heeft een uitgebreid netwerk aan verbindingen met bijna alle andere delen van het centrale zenuwstelsel (Stuss & Benson, 1984). Dit laat zien dat schade aan EF een ingrijpend gevolg kan hebben op zowel gedrag, emotie als op cognitieve aspecten. Onderzoeken tonen aan dat EF onder andere het vermogen omvat om te plannen, impulsen te onderdrukken, flexibel te denken en de vaardigheid om informatie in het geheugen te houden om een taak te voltooien (Best, Miller & Jones, 2009). Verder is aangetoond dat met betrekking tot de werking van EF van kinderen een indeling is te maken van drie componenten, namelijk werkgeheugen, inhibitie en cognitieve flexibiliteit (Best, Miller & Jones, 2009). Deze drie componenten zijn deels onafhankelijk van elkaar, maar vertonen wel onderlinge samenhang. Het werkgeheugen heeft betrekking op de mogelijkheid om informatie tijdelijk vast te houden of te manipuleren (Best et al., 2009; Huizinga, 2007). Tevens veronderstellen wetenschappers dat werkgeheugen een meer specifieke cognitieve vaardigheid is die ten grondslag ligt aan de andere executieve functies. Met behulp van deze component worden drie belangrijke aspecten verwerkt, namelijk opslag, het vasthouden of bewaren van informatie (Carlson, Moses & Breton, 2002). Het tweede zeer belangrijke component van de EF is inhibitie. Inhibitie wordt gedefinieerd als het vermogen om een dominante, automatische impuls te onderdrukken. Inhibitie bestaat uit drie processen, te weten het onderdrukken van een eerste respons op een gebeurtenis, het stoppen van een al begonnen respons en het onderdrukken van een concurrerende respons (Barkley, 1999). De derde component van EF is ‘cognitieve flexibiliteit’. Cognitieve flexibiliteit wordt veelal gedefinieerd als het vermogen te kunnen switchen tussen taken wanneer situaties veranderen (Best et al., 2009; Huizinga, 2007). 1.1.2 EF en agressief gedrag Gedrag is het gevolg van informatie die wordt verwerkt door het individu. Agressief gedrag komt voort uit complicaties in de informatieverwerking (Reiter, Tucha & Lange, 2005).

G. Bahadir

5


Zo hebben kinderen met agressie, in vergelijking met kinderen zonder agressie, vaker problemen met impulsiviteit, zelfregulatie, het vermogen tot probleem oplossing, volgehouden aandacht, emotieregulatie, werkgeheugen en inhiberen van irrelevante informatie (Altemeier, Abbott & Berninger, 2008; Reiter, Tucha & Lange, 2005). Deze vaardigheden lijken te passen binnen de beschrijving van EF. De EF zijn te meten en in kaart te brengen met behulp van verscheidene onderzoekinstrumenten. Hierom is het mogelijk te onderzoeken of er link bestaat tussen EF en agressief gedrag. Het meten van deze processen is echter moeilijk bij kinderen jonger dan 6 jaar, omdat de basisstructuur van het werkgeheugen onderliggend aan de executieve functies vanaf het zesde levensjaar vorm krijgt (Gathercole, 2004). Hierdoor zal dit onderzoek zich richten op kinderen van zes tot zestien jaar waarbij de ontwikkeling van kinderen dan ook vooral plaats vindt. Verwacht wordt dat er een relatie aanwezig is tussen EF en agressief gedrag bij kinderen. In deze literatuurstudie zal er onderzoek worden gedaan om meer inzicht te krijgen in de relatie tussen agressie en executief functioneren bij kinderen. Ten eerste zal een differentiatie gemaakt worden tussen verschillende componenten van het executieve functioneren en van agressie. Er wordt hierbij onderzocht welke van de volgende drie component van het EF: inhibitie, werkgeheugen, mentale flexibiliteit het sterkst verband vormt met agressief gedrag bij kinderen. Ten slotte zal er onderzocht worden naar de mogelijke behandelingen voor deze kinderen. Er zal hierbij gekeken worden naar wat de effectieve of kansrijke vormen van behandeling voor jongeren zijn met agressief gedrag. De bedoeling is dit laatste vraagstuk te belichten vanuit zowel het wetenschappelijke veld als van de praktijk. Op deze manier proberen wij bij te dragen aan de samenstelling van kennis en inzicht in de begeleiding van kinderen. Het doel van deze studie is het beantwoorden van de volgende twee hoofdvragen, waarbij de eerste hoofdvraag is onderverdeeld in drie deelvragen. De eerste hoofdvraag is: In hoeverre heeft executief functioneren effect op agressief gedrag bij kinderen? De deelvragen hierbij zijn: Wat is de relatie tussen werkgeheugen en agressief gedrag? Wat is de relatie tussen inhibitie en agressief gedrag? Wat is de relatie tussen mentale flexibiliteit en agressief gedrag? De tweede hoofdvraag luidt: Wat bestaat er op het gebied van trainingen om het executief functioneren bij kinderen te verbeteren?

G. Bahadir

6


2. Methode De elektronische databases die geraadpleegd zijn voor deze studie: PsyINFO, MedLine en WorldCat. Verder is er gebruik gemaakt van Google Scholar als er bij de voorgaande databases geen ‘full text’ beschikbaar stond. Om tot gevonden wetenschappelijke artikelen te komen zijn de volgende zoektermen gebruikt: “executive functions”, “childhood” ,“behavior problems”, “ antisocial”, “frontal”, “intervention, “agressive behavior”, “training and agression”, “preschoolers”. Deze zoektermen zijn zowel apart als in combinatie gebruikt. Op basis van relevantie werden de gevonden artikelen geselecteerd. Een artikel werd relevant gevonden als aan de volgende criteria werd voldaan: (1) De participantengroep besproken in de artikelen zijn kinderen tussen zes en zestien jaar. (2) Artikelen die over EF gaan. (3) Er is sprake van agressieproblematiek. (4) In de artikelen wordt ten minste één aspect van de drie componenten van EF gemeten. Verder werd de methodologische kwaliteit van de studies beoordeeld aan de hand van de volgende aspecten: selectie en beschrijving van de steekproef, de specificatie van de opgestelde conditie en de beschrijving van de training. Ten slotte zijn relevante referenties die in de gevonden artikelen staan en die nuttig zijn voor deze literatuur studie ook gebruikt.

G. Bahadir

7


3. Resultaten In deze literatuurstudie werden elf studies gevonden die effect van EF op agressief gedrag bij kinderen onderzochten. In de literatuur wordt EF onderverdeeld in drie verschillende cognitieve componenten, namelijk werkgeheugen, inhibitie en mentale flexibiliteit. Het doel is antwoord te krijgen op de vragen: wat het effect van werkgeheugen, inhibitie en mentale flexibiliteit is op agressief gedrag? En wat zijn de onderliggende mechanismen die het verband tussen EF en agressief gedrag kunnen verklaren? In het eerste deel wordt gekeken naar de invloed van EF op agressief gedrag bij kinderen. De onderzoeken die hierin worden besproken betreffen studies die zijn opgenomen te onderzoeken naar onderliggende samenhang tussen EF en agressief gedrag. In het tweede deel van de resultatensectie wordt gekeken naar de mogelijke trainingen om EF bij kinderen te verbeteren. 3.1 Relatie tussen de drie componenten en agressief gedrag Vijf artikelen zijn gevonden om inzicht te krijgen op de vraag welke component(en) van EF effect zouden kunnen hebben op het agressieve gedrag bij kinderen. De artikelen hebben allen een verschil in het aantal proefpersonen die de onderzoekers hebben gebruikt in het onderzoek. De studies met een groter aantal proefpersonen worden als meer waardevol geacht dan de studies met een minder aantal proefpersonen. Buiten het aantal deelnemers zijn het ook het ook aantal meetinstrumenten, die getest zijn in de artikels om het effect van EF bij het agressieve gedrag te meten, beschouwd als criteria die het waardeoordeel van het onderzoek bepalen. In tabel 1 zijn de gevonden relevante artikelen samengevat en geordend op alfabetische volgorde. Er bestaan vele psychometrische instrumenten die gehanteerd kunnen worden om EF te meten. In de artikelen van dit literatuuronderzoek is er gebruik gemaakt van de volgende meetinstrumenten om de component inhibitie te meten bij agressief gedrag: GO/No GO Task, Stroop-Task, Tower of Hanoi (Ellis et al., 2009; Giancola., 1998; Raaijmakers et al., 2008). Om werkgeheugen op een objectieve manier te benaderen, wordt geopteerd voor het gebruik van de Digit Span task en Day-Night task (Raaijmakers et al., 2008; Sequin et al., 19990). Verder wordt er bij het meten van cognitieve flexibiliteit gebruik gemaakt van Wisconsin Card Sorting Test (Ellis et al., 2009; Kockler et al., 2008).

G. Bahadir

8


Bij de keuze van deze taken is er rekening gehouden met de beoordeling door de Commissie Test Aangelegenheden Nederland (COTAN), die de kwaliteit van de psychologische test beoordeeld. Al deze taken zijn verstoord bij agressief gedrag en worden gezien als zeer gevoelig voor frontaal kwab beschadigingen. In tabel 2 zijn de beoordelingen van alle taken weergegeven. Voor het meten van agressief gedrag zijn er in de gevonden literatuur meetinstrumenten en vragenlijsten gebruikt ten aanzien van: persoonlijkheid, pathologie en meer specifieke aspecten van agressief gedrag. Zo is er gebruik gemaakt van aggressive Behavior scale CBCL, Taylor Aggression Paradigm (TAP), Behavior Rating Inventory of Executive FunctionPreschool version (BRIEF), Diagnostic Interview Schedule for Children (DISC), Barratt Impulsiviteit Scale (BIS-II) en Overt Agression Scale (OAS). Het eerste artikel dat relevant is voor de eerste onderzoeksvraag is het artikel van Raaijmakers en collega’s (2008). In dit artikel werd er onderzocht of kinderen met agressief gedrag stoornissen tonen in EF. Mate van agressief gedrag is gemeten met gedragsvragenlijst CBCl. De kinderen met agressief gedrag (n=83; 4-13 jaar) werden vergeleken met een controlegroep kinderen (n=99; 4-13 jaar) zonder klinische diagnose. Daarnaast werden kinderen met een intelligentieniveau onder 80 uitgesloten. Zes neuropsychologische taken werden toegepast op inhibitie, werkgeheugen en verbale vloeiendheid te beoordelen. Daarnaast werd een factor analyse uitgevoerd waarbij een duidelijke factor opleverde, namelijk remming. Het werkgeheugen werd gemeten aan de hand van de Digit Span en Day-Night taak. Bij de Digit Span taak worden na een waarschuwingssignaal cijfers aangegeven die de kinderen moeten onthouden. Direct na de presentatie kan men de onthouden cijfers weergeven door met behulp van de muis de cijfers in de juiste volgorde aan te klikken. De test is oplopend in moeilijkheidsgraad door de toename van het aantal cijfers. Met betrekking tot het meten van inhibitie bij kinderen werd de Go/No Go taak uitgevoerd bij kinderen. Bij deze taak moesten de proefpersonen zo snel mogelijk reageren op een go stimulus en mochten niet reageren op een stop stimulus of no- go stimulus. Uit het onderzoek is gebleken dat agressieve kinderen slechtere prestatie tonen op deze inhibitie taak dan controle kinderen. In deze taak blijkt dat wanneer het inhiberen van een prepotente respons vereist wordt reageren de proefpersonen met agressief gedrag 50% minder snel vergeleken met de controlegroep.

G. Bahadir


Het verband tussen agressief gedrag en remming tekorten werd gehandhaafd na controle voor aandachtsproblemen. Daarnaast is het gebleken dat jongens slechter presteerden op deze factor dan meisjes. Agressief gedrag werd alleen gevonden en in verband gebracht met stoornissen in remming en niet in andere componenten van EF. Resultaten van deze studie tonen aan dat de stoornis in remming een correlaat is van agressief gedrag bij kinderen, ongeacht van aandachtsproblemen (Raaijmakers et al.; 2008). Echter waren er belangrijke beperkingen, zoals een kleine steekproef, geen randomisatie en geen follow-up. De bevindingen van het onderzoek van Kockler & Stanford (2008) onderstrepen het belang van de geheugenfunctie bij het bepalen van impulsief agressief gedrag bij kinderen. Dit onderzoek werd gedaan met een groep van 170 proefpersonen afkomstig uit Californië. Alle proefpersonen rapporteerden een geschiedenis van fysiek agressief gedrag. Dit werd gemeten met de Taylor Aggression Paradigm (TAP), meetinstrument dat vaak gehanteerd wordt om agressie te bepalen. De proefpersonen kregen toegewezen aan een uitgebreide neuropsychologische batterij om de stoornissen in EF te bepalen. Er is gebruik gemaakt van het zelfrapportage-instrument Barrat Impulsiviteit Scale (BIS-II)) dit is ontwikkeld om het gedrags construct van impulsiviteit te beoordelen. Daarnaast werd er ook gebruik gemaakt van de ‘Wisconsin card sorting Task’, om de stoornissen in cognitieve flexibiliteit te onderzoeken. De proefpersonen moeten kaarten sorteren op kleur of op vorm of aantal. De flexibiliteit van de proefpersoon wordt bepaald aan de hand van het gemak en de snelheid waarmee hij of zij de taakomschakeling uitvoert. Bij stoornissen in EF hebben proefpersonen moeite met dit omschakelen. Zij blijven als het ware 'plakken' aan het oude criterium. Er zijn significant negatieve effecten gevonden voor impulsiviteit waarbij ernstige afname van deze EF wordt geassocieerd met agressief gedrag. De proefpersonen rapporteerden geen significante verslechtering in de cognitieve flexibiliteit. Deze relatie is als zwak te kwalificeren. De huidige studie biedt een empirisch bewijs dat de delen geheugen, EF en impulsiviteit significante associaties met elkaar hebben. Het idee dat EF zijn gerelateerd aan impulsiviteit is empirisch getest. Het enige grote nadeel wat de studie heeft is dat er geen controle groep is opgenomen. Dit geeft een beperking voor de betrouwbaarheid van de resultaten.

G. Bahadir

10


In studie van Ellis et al. (2008) is er onderzoek gedaan naar de tekorten in EF bij de subtypes van agressief gedrag. Het onderzoek werd gedaan met behulp van vragenlijsten en neuropsychologische taken: The Wisconsin Card Sorting Test (WCST), Tower of Hanoi Task, The Stroop Color en The Teacher-Report. De interventies duurden twee uur. De steekproef bestond uit 83 zeer agressieve jongens in de leeftijd van 9 tot 12 jaar. Voorliggend onderzoek kent tevens een aantal beperkingen. Zo was de steekproefgrootte klein en er was geen controlegroep. Daarnaast was de steekproef beperkt tot mannen. De mate waarin de bevindingen gegeneraliseerd kunnen worden naar vrouwen is dus onduidelijk. Echter, werden een aantal significante effecten gevonden, waaronder blijkt dat EF inhibitie en werkgeheugen significant gerelateerd zijn aan agressieve symptomen. Dit zijn de volgende symptomen: veel tegenspreken, opscheppen, veel aandacht eisen, wreed voor anderen en driftbuien. Er is geen significant verband gevonden met cognitieve flexibiliteit. Met betrekking tot werkgeheugen blijkt dat wanneer mentale flexibiliteit vereist is agressieve jongens meer tijd nodig hadden om te reageren (p < .001). De resultaten van het huidige onderzoek bevestigen in grote lijnen dat agressief gedrag geassocieerd is met werkgeheugen en inhibitie binnen het domein van EF. In het onderzoek van Giancola et al. (1998) is er gekeken naar de relatie tussen antisociale gedragsstoornis en EF. De steekproef bestaat uit 129 proefpersonen ( 14-18 jaar) waar het agressieve gedrag door middel van het invullen van een vragenlijst over gedragsproblemen (CBCL aggressive Behavior scal) en een vragenlijst over problemen met executief functioneren (Behavior Rating Inventory of Executive Function-Preschool version) werd beoordeeld. De 159 agressief gediagnostiseerde proefpersonen werden vergeleken met de 90 vrouwen in de controlegroep. Verder is het intelligentie niveau van vrouwen meegenomen waarbij IQ onder 75 werd uitgesloten. Er werd gebruik gemaakt van de Stroop-taak test en sorteer-of switch taak om de stoornis in inhibitie te onderzoeken. Bij de Stroop-taak werden aan de proefpersonen de woordjes zowel in de kleurendoor elkaar afgebeeld, en de opdracht luidt zo snel mogelijk de kleur te benoemen. Niet alleen benoemen maar ook het sorteren van onderdelen is nodig. Dit werd gedaan door middel van de sorteer- of switchtaak, waarbij de proefpersonen eerst twee taak sets moesten oefenen en vervolgens deze taakset door elkaar moesten uitvoeren. Uit dit onderzoek blijkt dat vrouwen met gedragsproblemen meer fouten maken dan de controle groep. Proefpersonen met agressief gedrag hebben meer moeite om prepotente responsen te inhiberen in vergelijking met controlepersonen. G. Bahadir

11


Wat betreft inhibitie blijkt dat wanneer het inhiberen van een prepotente respons vereist is de proefpersonen met agressief gedrag meer tijd nodig hebben om te reageren (p = < .001) en meer fouten. Onderzoekers geven aan dat een deficit in inhibitie kan leiden tot de inhibitie en impulsiviteit, wat zich uit in het niet kunnen onderdrukken van irrelevante responsen, zoals agressief gedrag. Er waren een aantal beperkingen, bijvoorbeeld dat de data om het effect van neuropsychologische disfuncties te onderzoeken beperkt was tot één meetmoment. Verder was de steekproef beperkt tot vrouwen waardoor dit onderzoek een beperkte generaliseerbaarheid heeft. In een studie van Sequin et al. (1999) is onderzoek gedaan naar de rol van het werkgeheugen bij fysiek agressief gedrag bij jonge kinderen (N= 149; 13-15 jaar). De diagnostic Interview Schedule for Children (DISC) en Overt Agression Scale (OAS) werden gebruikt om agressief gedrag vast te stellen in twee categorieën: stabiele agressie en niet-stabiele agressie. Bij de personen met stabiele agressie kan men vaak een patroon van gedragsproblemen onderscheiden dat gekenmerkt is door opstandig en ongehoorzaam gedrag. Dit agressief gedrag is een indicator voor een mogelijke ontwikkeling van delinquent gedrag en de kinderen hebben hier een hoog niveau van agressiviteit. De niet-stabiel agressie groep daarentegen toont minimum niveau van agressief gedrag, daarna verdwijnt dit gedrag vrijwel. Deze twee groepen werden vergleken met de controlegroep zonder klinische diagnose. Hierbij is gebruik gemaakt van de neuropsychologische taak Digit Span test. Uit het onderzoek is gebleken dat stabiele agressieve jongens het significant slechter deden vergeleken met niet stabiele agressieve jongens. Niet agressieve groep (controlepersonen) presteerden het best en waren niet benadeeld door lagere algemene geheugen capaciteiten. Voorliggend onderzoek suggereert dat er een verband bestaat tussen werkgeheugen en fysieke agressie, ongeacht het IQ en aandachtsproblemen. Een ander belangrijk resultaat is dat er weinig verschil is gevonden tussen de twee klinische groepen. Een mogelijke verklaring hiervoor is de overlap in agressie binnen de groepen. Opgemerkt moet echter worden, dat zij werkgeheugen als enige component van de EF lijken te beschouwen. Zij hebben geen taken afgenomen om andere processen van de EF te meten. Hierdoor is de conclusie van Sequin et al. enigszins voorbarig. Wellicht zijn de andere processen van de EF (naast werkgeheugen processen) wel gestoord bij deze jongens. Een ander beperking was een klein representatieve steekproef wat een beperking kan vormen ten aanzien van de power.

G. Bahadir

12


De voorgaande onderzoeken naar EF bij jonge kinderen met agressief gedrag lieten tekorten in inhibitie zien (Ellis et al., 2009; Giancola., 1998; Kockler et al., 2008; Raaijmakers et al., 2009). Ook tekorten in planning en lage scores op werkgeheugen taken werden gevonden (Kockler et al., 2008; Raaijmakers et al., 2009; Sequin et al., 1999). In alle studies is een significante samenhang gevonden tussen agressief gedrag en inhibitie. (Ellis et al., 2009; Giancola., 1998; Kockler et al., 2008; Raaijmakers et al., 2009). Echter de relatie tussen de andere componenten en agressie symptomen zijn inconsistent. Daar zijn immers wel samenhang gevonden, de verbanden waren echter zwak. Om deze reden is er een keuze gemaakt om specifiek te richten op mogelijke inhibitie relateerde trainingen om agressief gedrag bij kinderen te verbeteren. De gevonden interventies worden onderzocht en geanalyseerd om uiteindelijk te concluderen welke EF trainingen het beste zijn om het agressieve gedrag bij kinderen te verminderen. 4. Trainingen voor agressief gedrag 4.1 Braingame Brain In het onderzoek van Brink et al. (2011) hebben ze een onderzoek gedaan naar het programma Braingame Brain dat gericht is op het verbeteren van EF bij kinderen (tussen 8-13 jaar) met cognitieve controle problemen. EF problemen gemeten met BRIEF vragenlijst en daarnaast werd de vragenlijst voor Gedragsproblemen bij Kinderen (VvGK) geanalyseerd. Braingame Brain is een uitdagende training vol game-elementen die meerdere executieve functies traint waaronder het werkgeheugen, inhibitie en cognitieve flexibiliteit. In het onderzoek werden 43 kinderen met een gemiddelde leeftijd van tien jaar toegewezen aan een gecomputeriseerde training bovenop een controlegroep die op de wachtlijst stond. De training bestond uit 25 sessies op een computer van ongeveer 45 minuten die gedurende 25 opeenvolgende schooldagen werd uitgevoerd. Vanuit de spelwereld werd in elke sessie een overstap gemaakt naar de trainingstaken. De elementen van de Braingame bestaan uit een verhaallijn, identificatie met de hoofdpersoon, animatiefilmpjes, een duidelijk doel, en de mogelijkheid rond te lopen met de hoofdpersoon in de fictieve spelwereld. Kinderen met agressieproblematiek hebben vaak moeite met langdurige taken.

G. Bahadir

13


Computerisering van taken lost dit probleem voor een deel op. In Brain game werden de kinderen beloond voor het volbrengen van iedere sessie. Door middel van dit beloningsysteem bleef de motivatie hoog.

Een vergelijking van de voormeting met de nameting toont aan dat impulsieve kinderen met lage inhibitie capaciteit en hoge beloningsgevoeligheid het werkgeheugen kan verbeteren door herhaalde training, met als gevolg een significante toename in het vermogen hun gedrag te kunnen inhiberen en daarnaast een afname van impulsief gedrag zoals gerapporteerd door de ouders. Verder laten de onderzoeksresultaten een lange termijn effect zien. Bij kinderen met werkgeheugenproblemen zijn significante positieve effecten gevonden. Belangrijker is dat de training ook bij deze kinderen resulteerde in een duidelijke verbetering van het daadwerkelijke gedrag. Niet alleen op de getrainde taken zelf gaan de kinderen significant vooruit, maar ook verbeteren hun cognitieve vaardigheden en nemen volgens de rapportage van hun ouders hun ADHD-gedragskenmerken af (Ten Brink et al., 2011; Van der Oord et al., 2012). Onderzoek laat dus zien dat de kinderen vergeleken met de controlegroep hun aandacht langer kunnen vasthouden, zich beter concentreren en minder impulsief zijn. Het onderzoek is methodologisch gezien redelijk, maar de steekproefgrootte was klein. De huidige resultaten zijn nog voorlopig en replicatie is zeker noodzakelijk.

G. Bahadir

15


4. Discussie 5.1 Relatie tussen Executief functioneren en agressief gedrag In deze literatuurstudie is gekeken naar de relatie tussen EF en agressief gedrag bij kinderen. Allereerst is onderzocht of er een verschil is tussen de prestaties op de EF componenten inhibitie, werkgeheugen en cognitieve flexibiliteit en kinderen met agressief gedrag vergeleken met normaal ontwikkelde kinderen. Kinderen met agressie problematiek blijken, zoals verwacht, op alle executieve functietaken minder goed te presteren dan de controlegroep. Deze studies hebben bewezen dat er bij kinderen met agressiegedrag sprake is van executieve disfunctie (Ellis et al., 2009; Giancola., 1998; Kockler et al., 2008; Raaijmakers et al., 2008; Sequin et al., 1999). Als er gekeken wordt naar de samenhang tussen de drie componenten van EF en agressief gedrag, is er een significante samenhang te zien tussen inhibitie en agressief gedrag bij kinderen. Uit verschillende onderzoeken blijkt namelijk dat agressief gedrag significant en negatief samenhangt met inhibitie (Ellis et al., 2009; Giancola., 1998; Kockler et al., 2008; Raaijmakers et al., 2008). Echter de resultaten over de relatie tussen werkgeheugen en cognitieve flexibiliteit tekorten en agressie symptomen zijn inconsistent. Er is geen of middelmatige significant samenhang gevonden tussen agressief gedrag en werkgeheugen en cognitieve flexibiliteit (Kockler et al., 2008; Raaijmakers et al., 2009; Sequin et al., 1999). Een verklaring hiervoor kan zijn dat werkgeheugen en cognitieve flexibiliteittaken in vergelijking tot andere taken, geen inhibitiecomponent bevatten. Uit resultaten is namelijk gebleken dat kinderen op het EF component inhibitie de grootste tekorten laten zien. Opvallend is dat er voor werkgeheugen zowel negatieve als positieve effecten zijn gevonden. Een mogelijke verklaring hiervoor is dat er verschillende meetinstrumenten zijn gebruikt. Zo tonen de bevindingen van Sequin et al. (1999) een zwak effect terwijl bij Raaimakers et al. (2008) positieve significante samenhang gevonden is tussen werkgeheugen en agressief gedrag bij kinderen. Gekeken naar de verschillen in onderzoekdesigns is er een opmerkelijk verschil te zien in de gebruikte meetinstrumenten. In beide onderzoeken van Raaijmakers et al. (2008) en Sequin et al. (1999) werkgeheugen gemeten aan de hand van de Digit Span Taak. Naast deze taak is in de studie van Raaimakers et al. (2008) bij het meten van werkgeheugen ook gebruik gemaakt van de Day-Night Task.

G. Bahadir

16


Uit de literatuur blijkt dat Day-Night Task niet alleen voor werkgeheugen maar ook voor het meten van inhibitie wordt gebruikt. In het onderzoek werd namelijk gemeten werd of het kind de regel in gedachten kon houden, maar ook of ze dominante response kon onderdrukken door bijvoorbeeld een plaatje met een zon erop geen 'nacht' te zeggen en omgekeerd. Een mogelijke oorzaak voor deze inconsistente bevindingen zijn de moeilijkheden bij het meten van EF. Het meten van EF is complex en het is moeilijk cognitieve taken te ontwerpen die bepaalde componenten van EF isoleren en meten. Dat komt omdat de componenten verbonden en afhankelijk van elkaar zijn (Geurts et al., 2004a; Ozonoff & Strayer, 2001). Deze onzuiverheid in metingen kan onder andere opgevangen worden door verschillende taken te gebruiken die het zelfde EF-component meten. Voor vervolgonderzoek naar werkgeheugen en naar andere componenten bij kinderen wordt aanbevolen om de gebruikte tests psychometrisch te onderzoeken om de betrouwbaarheid van de resultaten sterker te maken. Op deze manier is men er zekerder van dat het hele domein genoeg omvat wordt en dat mogelijke tekorten niet afhankelijk zijn van de gekozen meetinstrument (Geurts et al., 2004 ; Verte et al., 2005). 5.2 Mogelijke Trainingen Ten tweede is er onderzoek verricht naar trainingen om het executieve functies bij kinderen met agressieve gedrag te verbeteren. Gekeken naar de literatuur zijn er veel onderzoeken beschikbaar over ander alternatieve interventies, zoals naar omgevings- en sociale factoren dan trainingen voor EF bij kinderen. De wetenschappelijke bevindingen zijn in te delen in twee behandelvormen: namelijk Braingame Brain en Mindfulness. Uit onderzoek blijkt dat beide trainingen een positief effect hebben op kinderen met agressief gedrag. Onderzoekers tonen aan dat er sprake is van significante toename in het vermogen hun gedrag te kunnen inhiberen en een afname van impulsief gedrag (Brink et al., 2011; Sigh et al., 2007). Bij beide interventies zijn de significante positieve effecten ook na een lange termijn gehandhaafd. De interventies hebben invloed op de impulsiviteit en het reguleren van de emoties bij de kinderen. Opvallend is dat er ook de positieve effecten bij Braingame Brain waren voor de ouders. Dit kan verklaard worden door de betrokkenheid van de ouders bij het hele proces en door de toegenomen aandacht en emotieregulatie kunnen ze hun kinderen helpen en stimuleren. Een beperking bij deze onderzoeken zijn dat ze allebei weinig participanten hadden en dit heeft gevolgen voor de power: kans op type-II fouten neemt toe en de mogelijkheid bestaat geen verbanden te vinden die er wel zouden kunnen zijn. G. Bahadir

17


Tevens zijn de betrouwbaarheid en validiteit van mindfulness niet vastgelegd. Om de brede inhibitie component te meten en te verbeteren is het gebruik van één taak mogelijk onvoldoende. In het vervolg zou de impulsiviteit in meerdere contexten getraind moeten worden, om hiermee de invloed van de interventie duidelijk in kaart te kunnen brengen. De manier waarop een agressief kind met het beste EF interventie behandeld kan worden is nog onduidelijk. De vele onderzoekscijfers hebben laten zien dat agressief gedrag een veelvoorkomend probleem is bij kinderen (Bushman & Thomaes, 2008; Goia et al., 2000). Deze toename benadrukt het belang van aandacht voor het ontstaan van agressie gedrag bij kinderen. Het schatten van risico’s en het maken van afwegingen is belangrijk wanneer de kinderen geconfronteerd worden met diverse mogelijkheden om in risicovolle situaties verzeild te raken. Verder onderzoek naar de effecten van EF die invloed kunnen hebben op agressief gedrag gedurende de kindertijd is van belang, omdat juist tijdens en na deze periode de gevolgen van deze beslissingen of gedragingen een steeds grotere impact kunnen hebben en er waarschijnlijkheid nog de meeste invloed op uit te oefenen is. Kennis over de ontwikkeling van EF is van groot belang voor het vroegtijdig vaststellen van executief disfunctioneren en het ontwikkelen of verbeteren van interventies en behandelmethoden voor kinderen met agressieproblematiek. Deze thesis kwam dus tegemoet aan deze nood. 5.3 Beperkingen en aanbevelingen

Er zijn veel onderzoeken naar EF bij kinderen met ADHD en kinderen met een ander gedragsprobleem, maar weinig van deze onderzoeken includeren kinderen met agressief gedrag. Voor dit literatuuronderzoek zijn veel studies gevonden die met volwassenen onderzoek hebben gedaan echter is er minder literatuur vindbaar/beschikbaar over kinderen. In verder onderzoek zou men meer onderzoek moeten richten op kinderen. Zo kan men zien of deze resultaten ook precies terug te zien zijn bij kinderen met agressief gedrag.

G. Bahadir

18


Dit onderzoek laat wat gebreken zien op verschillende punten. De beperkingen zijn vooral het gevolg van het gebruik van kleine, niet-representatieve steekproeven, geen controlegroep, geen follow-up en het feit dat er vaak slechts één instrument wordt gebruikt om complexe variabelen te onderzoeken. Zoals reeds vermeld moet er meer onderzoek gedaan worden over het effect van EF bij kinderen met agressieproblematiek om de resultaten van de huidige studie te bevestigen. Daarnaast is ook gebleken dat de vragenlijst BRIEF duidelijk verschillende aspecten van EF meet. Deze vragenlijst is maar in enkele onderzoeken gebruik gemaakt. Het is dan ook aan te raden om deze te gebruiken bij verder onderzoek om een zo volledig mogelijk beeld te krijgen van de kinderen. Daarnaast is er ook nood aan longitudinaal onderzoek. Op die manier kan er een antwoord gegeven worden op de vraag of agressieproblematiek bij kinderen daadwerkelijk het gevolg van EF-tekorten is en hoe ze verlopen over tijd. Tevens kan nagegaan worden of agressieve karakteristieken in kinderen EF positief te beïnvloeden zijn. Zoals reeds aangegeven is de aanbeveling voor toekomstig onderzoek is om dit onderzoek te herhalen met een grotere steekproef kinderen. Aanbevelingen voor verder onderzoek zijn dan ook dat er meer factoren en achtergrondvariabelen worden meegenomen, een controle groep ook op varieerde leeftijden wordt getest en wellicht meer testen, of een meer omvattende variant van dezelfde testen worden gebruikt om EF te meten. Daarnaast is er in dit onderzoek geen rekening gehouden met de verhouding tussen jongens en meisjes. In verder onderzoek kan het functioneel zijn om deze verhoudingen in evenwicht te houden. Dit om te voorkomen dat de resultaten door geslachtsverschillen zouden beïnvloed worden. Verder is er nog niet veel onderzoek gebeurd naar het effect van EF bij jongens en meisjes afzonderlijk. Dit zou ook een meerwaarde kunnen vormen bij toekomstig onderzoek. Ondanks deze beperkingen zijn er ook sterke punten die spreken voor het huidige onderzoek. De scholen en kinderen zijn zorgvuldig geselecteerd, zodat factoren als taalproblemen en SES-invloeden zoveel mogelijk beperkt zijn gebleven. Ook met de leeftijd is rekening gehouden. Een ander sterk punt van dit onderzoek is dat naast rapportages van kinderen gebruik is gemaakt van verschillende meetinstrumenten die door getrainde testleidsters zijn afgenomen.

G. Bahadir

19


Er zijn namelijk meerdere taken gebruikt om de executieve vaardigheden inhibitie en werkgeheugen te meten. Voor het meten van cognitieve flexibiliteit is echter maar één taak gebruikt. Een aanbeveling voor eventueel vervolgonderzoek is om voor het meten van deze executieve vaardigheid ook meerdere taken te gebruiken. Vervolgonderzoek naar het verloop van EF en de relatie met het agressief gedrag van kinderen blijft van belang om op die manier ook meer inzicht te krijgen in passende interventieof behandelingsmethoden

5.4 Conclusie Deze resultaten moeten voorzichtig worden geïnterpreteerd en gegeneraliseerd gezien de beperkingen van dit onderzoek. Het is dan ook niet mogelijk te concluderen dat dit literatuurstudie een definitief antwoord geeft op de onderzoeksvragen. Ondanks de onbeantwoorde vraagstukken wijst dit studie duidelijk aan dat kinderen met agressief gedrag moeilijkheden met EF hebben in vergelijking met normaal ontwikkelde kinderen. Uit de resultaten konden we afleiden dat deze kinderen vooral op EF-component inhibitie moeilijkheden ondervinden. De relevantie van onderzoek naar EF bij kinderen met agressie problematiek wordt ondersteund door de bevindingen uit dit onderzoek. Tekorten in inhibitie hangen samen met agressief gedrag. Ook ondersteunt dit onderzoek wederom de hypothese dat lage prestatie op EFtaken samenhangt met een grotere mate van aandacht-, hyperactiviteit en impulsiviteitproblemen bij kinderen. Er staan nog veel vraagtekens bij de trainingen voor kinderen met agressief gedrag. Er moet nog veel meer onderzoek gedaan worden op het gebied van EF-interventies om tot een totaal plaatje te kunnen komen. Er blijken duidelijk neuropsychologische tekorten teruggevonden te worden bij kinderen met agressieproblematiek tussen zes en zestien jaar. Hiermee is het belang van vroegtijdige interventie gericht op de verbetering van de het executief functioneren aangetoond. Dat is dan ook de belangrijkste boodschap die ik, naast de kennis die ik op heb gedaan over het probleem tot nu toe, uit wil dragen: dat er meer onderzoek gedaan moet worden om de executieve vaardigheden van kinderen met agressief gedrag op jonge leeftijd te verbeteren. G. Bahadir

20


5. Referenties

Barkley, R. A. (1997). Inhibition, sustained attention, and executive functions: Constructing a unifying theory of ADHD. Psychological Bulletin, 121, 65-94. Best, J. R., Miller, P. H., & Jones, L. L. (2009). Executive functions after age 5: Changes and correlates. Developmental Review, 29, 180-200. Brink, E. ten, Ponsioen, A., van der Oord, S. & Prins, P.J.M. (2011). Braingame Brian. Achtergrond, evaluatie en implementatie van een Executieve Functietraining met gameelementen voor kinderen met cognitieve controleproblemen. Kind en Adolescent ………..Praktijk, 12 (in druk). Bushman, B. J., & Thomaes, S. (2008). Agression. In R. F. Baumeister, & K. D. Vohs (Eds.). ………Encyclopedia of Social Psychology (vol. 1, pp. 20-25). Thousand Oaks,

CA: Sage, 1,

……….20-25. Carlson, S. M., Moses, L. J., & Breton, C. (2002). How specific is the relation between executive function and theory of mind? Contributions of inhibitory control and working memory. Infant and Child Development, 11, 73-92. Gathercole, S.E., Pickering, S.J., Ambridge, B., & Wearing, H. (2004). The structure of working memory from 4 to 15 years of age. Developmental Psychology, 40, 177-190. Giancola, P.R., Mezzich, A.C., & Tarter, R.E. (1998). Executive cognitive functioning, temperament, and antisocial behavior in conduct-disordered adolescent females. Journal ……….of Abnormal Psychology, 107, 629–641. Gioia, G. A., Isquith, P. K., Guy, S. C., & Kenworthy, L. (2000). Behavior Rating Inventory of Executive Function: Professional Manual. Lutz, FL: Psychological Assessment. Geurts, H.M., Verté, S., Oosterlaan, J., Roeyers, H., Hartman, C.A., Mulder, E.J., van Berckelaer-Onnes, I.A., & Sergeant, J.A. (2004). Can the Children’s Communication Checklist differentiate between children with autism, children with ADHD, and normal ……….controls? Journal of Child Psychology and Psychiatry, 45, 1437-1453.

G. Bahadir

21


Huizinga, M. (2007). De ontwikkeling van executieve functies tussen kindertijd en jongvolwassenheid. Neuropraxis, 11, 74-82. Manen, T. (2001). Zelfcontrole: een sociaal-cognitief interventieprogamma voor kinderen met ………agressief en oppositioneel gedrag. Kind en Adolescent Praktijk, 3, 98-102. Mesha L. Ellis, Bahr Weiss, John E. Lochman (2009). Executive Functions in Children: Associations with Aggressive Behavior and Appraisal Processing. Journal of Abnormal Child Psychology, 37, 945-956. Raaijmakers, M. A. J., Smidts, D. P., Sergeant, J. A., Maassen, G. H., Posthumus, J. A., Engeland, H. van., et al., (2008). Executive functions in preschool children with agressive behavior: Implements in inhibitory control. Journal of Abnormal Child Psychology, 36, 1097-1107. Smidts, D. (2003). Executieve functies van geboorte tot adolescentie: Een literatuuroverzicht. Neuropraxis, 7, 133-140. Séguin, J.R., Boulerice, B., Harden, P., Tremblay, R.E., & Pihl, R.O. (1999). Executive functions and physical aggression after controlling for attention deficit hyperactivity ………disorder, general memory, and IQ. Journal of Child Psychology and Psychiatry, 40, ………1197–1208. Séguin, J. R., & Zelazo, P. D. (2005). Executive function in early physical aggression. In: R. E. Tremblay, W. W. Hartup, & J. Archer (Eds.), Developmental origins of aggression. New York: The Guildford Press, 307-329. Singh, N.N, Lancioni, G.E., Subhashni, D., Winton, A.S.W., Sabaawi, M., Wahler, R.G. 2007). ………Adolescents with conduct disorder can be mindful of their aggressive behaviour. Journal of Emotional and Behavioral Disorders, 15, 56-63. Tremblay, R. E., & Nagin, D. S. (2005). The developmental origins of physical

aggression

in.humans. In: R. E. Tremblay, W. W. Hartup, & J. Archer (Eds.), Developmental origins.of aggression. New York: The Guildford Press, 83-106. Verté, S., Geurts, H.M., Roeyers, H., Oosterlaan, J., & Sergeant, J.A. (2006). The relationship of working memory, inhibition, and response variability in child psychopathology. Journal of Neuroscience Methods, 151, 5-14. G. Bahadir

22


Bijlagen

G. Bahadir


Tabel 1. Samenvatting studies naar EF en agressief gedrag

Referentie

Experimentele Participanten (N=)

Raaijmakers et

N=82 (waarvan 59 mannen en 23

al. (2008)

vrouwen, 4-13 jaar)

Controleconditie (N=)

N=99 (waarvan 64 jongens en 35 meisjes)

Meetinstrumenten

Algemene resultaten

CBCL aggressive Behavior scale +

Stoornis in inhibitie is een correlaat is van

‘Wechsler Preschool and Primary Scale of

agressief gedrag bij kinderen, ongeacht van

Intelligence-Revised (WPPSI-R)’ + Go/No

aandachtsproblemen

Design

Exp.

Go +Digit Span (words) + Object Classification Task for Children (OCTC) + Day-Night Task

Kockler et al.

N=170 (waarvan 128 mannen en 42

(2008)

vrouwen, 16-88 jaar)

-

Controlled Oral Word Associated Test

Ernstige afname van EF wordt geassocieerd

(COWAT) + Wisconsin Card Sorting Test

met het agressief gedrag en geen significante

(WCST) + Verbal Learning Test + Barratt

verslechtering in de cognitieve flexibiliteit

Exp.

Impulsivity Scale (BIS-11) Ellis et al. (2009)

N=83 (waarvan alleen mannen, 9-12

-

jaar)

The Wisconsin Card Sorting Test (WCST) +

Problemen met inhibitie is significante

A Tower of Hanoi Task + The Stroop Color-

voorspeller voor agressieve gedragsproblemen

Word Interference Task + The Teacher-

(p < .001).

Exp.

Report

Giancola et al.

N= 149 (waarvan alleen vrouwen, 14-

N=90 (waarvan alleen vrouwen, 14-18

Behavior Rating Inventory of Executive

Vrouwen met agressief gedrag hebben meer

(1998)

18 jaar)

jaar)

Function-Preschool version) + CBCL

moeite om prepotente responsen te inhiberen

aggressive Behavior scale + Go/No Go

in vergelijking met controlepersonen.

Exp.

Task + Stroop Color-Word+ sorter- of switch Task Sequin et al.

N=177 ( waarvan alleen agressieve

N= 59 (waarvan niet-agressieve mannen,

Digit Span task + General Memory + The

Er werd een verband tussen werkgeheugen en

(1999)

mannen, 13 jaar)

13 jaar

Diagnostic Interview Schedule for Children

fysieke agressie gevonden ongeacht de IQ en

(DISC)

aandachtsproblemen. Deze relatie is als zwak

Exp.

te kwalificeren

G. Bahadir

24


Tabel2. Overzicht van de COTAN-beoordelingen van de meetinstrumenten Test

Uitgangspunten testconstructie Kwaliteit testmateriaal

Kwaliteit handleiding

Normen

Betrouwbaarheid

Begrip validiteit

Criterium validiteit

GO/No GO Task

g

g

g

v

v

g

v

Stroop- Task

g

g

v

v

v

v

-

Tower of Hanoi

v

v

v

g

g

v

(geen onderzoek) v

Digit Span Task

g

g

g

g

g

v

(geen onderzoek)

Day-Night Task

v

g

g

v

v

g

v

Wisconsin Card Sorting Tak

g

g

g

v

g

v

v

G. Bahadir

25

Executief Functioneren en Agressief Gedrag bij Kinderen: een Review

Recommend Documents