Examentraining 2013 Leerlingmateriaal
Vak
Natuurkunde
Klas
5 havo
Bloknummer
Docent(en)
Blok II Elektriciteit Regelsystemen en signaalverwerking WAN
Domein B: Elektrische processen Subdomein B1: Elektriciteit 11. De kandidaat kan toepassingen van het gebruik van elektriciteit beschrijven, de bijbehorende schakelingen en de onderdelen daarvan analyseren. Specificatie De kandidaat kan: 11.1 toepassingen van het gebruik van elektriciteit beschrijven in de gezondheidszorg en techniek: · opwekking van warmte; · magnetische werking. 11.2 eigenschappen, functie en wijze van aansluiting beschrijven van onderdelen van een elektrische schakeling: · spanningsbron; · weerstand, LDR, NTC; · gloeilamp, verwarmingselement, LED; · stroommeter en spanningsmeter; · zekering en aardlekschakelaar; · kWh-meter. 11.3 schema’s tekenen van elektrische schakelingen die opgebouwd of beschreven zijn. 11.4 problemen oplossen met behulp van formules: · spanning, stroom, weerstand, energie en/of vermogen; · serie- en parallelschakeling; · soortelijke weerstand en draadvormige geleiders; · omrekenen kWh naar J en omgekeerd. 11.5 de volgende formules toepassen:
Subd omei n B2: Regel systemen en signaalverwerking 12. De kandidaat kan een geautomatiseerd systeem ontwerpen en de werking van de componenten beschrijven. Specificatie De kandidaat kan: 12.1 het gebruik uitleggen van geautomatiseerde meet-, stuur- en regelsystemen in en om het huis, in de milieutechniek en in de gezondheidszorg: · de functie van sensor, verwerker en actuator; · bij een gegeven doel een keuze maken uit sensoren. 12.2 het bereik, de gevoeligheid en de nauwkeurigheid van een sensor experimenteel of op grond van gegevens bepalen. 12.3 bij het doen van proeven de elektronische verwerkers bepalen die bij gegeven signalen de gewenste actie uitvoeren: · omzetting van analoge in digitale signalen; · EN/OF-poort, invertor, comparator; · geheugenelement, teller; · gehele, decimale, getallen omzetten in binaire code en omgekeerd.
Aandachtspunten voor domein B Domein B1: Elektriciteit
LDR staat voor Light Dependent Resistor. De weerstandswaarde van een LDR wordt kleiner naarmate de LDR sterker wordt belicht. Een NTC-weerstand is een weerstand met een negatieve temperatuurcoëfficiënt. De waarde van de weerstand wordt kleiner wanneer de temperatuur van de weerstand hoger wordt. Lading van het elektron: −1,60·10−19 C. Dat betekent dat er voor 1 C negatieve lading dus 1/1,60·10−19 = 6,25·1018 elektronen nodig zijn. Elektrische stroom gaat van + naar −; de elektronenstroom gaat van – naar +. kW is een eenheid van vermogen. kWh is een eenheid van energie. 1,0 kWh = 3.6·106 J = 3,6 MJ. eV en MeV zijn ook eenheden van energie. 1 eV = 1,6·10−19 J; 1 MeV = 1,6·10−13 J.
Let op dat in de formule
tabellen 8 t/m 10). Let ook op de factor die boven de kolom staat! In dezelfde formule staat A voor de doorsnede. De doorsnede is een oppervlaktemaat en moet dus in m² ingevuld worden. Formule opp. cirkel A = π·r²
het symbool ρ staat voor soortelijke weerstand (Binas
Domein B2: Regelsystemen en signaalverwerking Een sensor zet een analoge natuurkundige grootheid om in een analoge spanning. De ADomzetter zorgt voor het voor de computer benodigde digitale signaal. Hoog (ongeveer 5 V) of Laag (ongeveer 0 V). Gevoeligheid van de sensor is de r.c. van de ijkgrafiek van de sensor. Denk aan de eenheid! Het bereik is het gebied tussen de laagste en hoogste waarde die met de sensor kan worden gemeten. De nauwkeurigheid van de sensor is de afwijking tussen de gemeten waarde en de werkelijke waarde. Omzetting decimaal ↔binair. Voorbeeld: 15 decimaal = 1111 binair. Let op het verschil tussen een meetsysteem, stuursysteem en regelsysteem. (zie boek deel 1 paragraaf 2.7) Een analoog signaal moet altijd op een analoge verwerker worden aangesloten (comparator of AD-omzetter) en nooit rechtstreeks op een logische poort. Verbind nooit twee uitgangen met dezelfde ingang. Dit moet altijd via een EN-poort of een OF-poort.
Oefenopgaven: Opgave 2 Centennial light (herexamen 2010) In een brandweerkazerne in de VS brandt sinds 1901, dus al meer dan een eeuw, een gloeilamp (figuur 1); vandaar de naam Centennial light. Je mag aannemen dat de lamp al die tijd was aangesloten op een spanning van 110 V en dat zijn elektrisch vermogen steeds 4,0 W is geweest. 4p 6
Bereken de hoeveelheid energie in kWh die deze lamp heeft verbruikt sinds 1901. Maak daartoe eerst een schatting van het aantal uur dat de lamp heeft gebrand.
5p 7
Bereken het aantal elektronen dat in die tijd door (een doorsnede van) de gloeidraad is gestroomd. De gloeidraad van deze lamp is van koolstof gemaakt. In figuur 2 is weergegeven hoe de soortelijke weerstand van koolstof afhangt van de temperatuur.
2p 8
5p 9
Er zijn drie soorten weerstanden: Ohmse weerstanden; de weerstand hiervan is onafhankelijk van de temperatuur. PTC’s; de weerstand hiervan neemt toe als de temperatuur stijgt. NTC’s; de weerstand hiervan neemt af als de temperatuur stijgt. Leg uit of een gloeidraad van koolstof een ohmse weerstand, een PTC of een NTC is. De lengte van de gloeidraad is 14 cm. De diameter (dikte) van de draad is 3,10·10-5 m. Bepaal de temperatuur van de brandende gloeidraad. Bereken daartoe eerst de weerstand van de gloeilamp.
2p 10
Als men de spanning over een gloeilamp verhoogt, neemt de temperatuur van de gloeidraad toe. De lamp zal dan eerder stuk gaan. Een veel gebruikte vuistregel is: de levensduur van een gloeilamp is omgekeerd evenredig met U16. De levensduur van de Centennial light is (ongeveer) 150 jaar. Veronderstel dat deze lamp niet op 110 V maar op 120 V zou hebben gebrand. Bereken de levensduur die de lamp dan zou hebben gehad.
Opgave 4 Lensverwarming (examen natuurkunde 1,2, 2008) Op de school van Sophie zijn bewakingscamera’s aangebracht. Tijdens koude nachten kan de lens van zo’n camera beslaan. Om dat te voorkomen, heeft Sophie een verwarmingselement bedacht. Dit element bestaat uit vier gelijke weerstanden van 120 Ωdie langs de omtrek van de cameralens zijn gelegd. In figuur 8 is daarvan een vooraanzicht getekend. Sophie sluit een spanningsbron aan op de punten A en C. Daardoor ontstaat een combinatie van een serie- en parallelschakeling zoals in figuur 9 schematisch is getekend. figuur 8
figuur 9
3p 14
Toon aan dat de vervangingsweerstand van deze schakeling gelijk is aan 120 Ω.
2p 15
Wordt in elke weerstand per seconde evenveel warmte ontwikkeld? Licht je antwoord toe.
Sophie stelt de spanningsbron zo in dat de weerstanden samen per seconde 1,6 J warmte ontwikkelen. De spanningsbron levert dan dus een vermogen van 1,6 W. 3p 16 Bereken de spanning die zij daarvoor moet instellen. Als het verwarmingselement er voor zorgt dat de lens tijdens een koude nacht op kamertemperatuur blijft, zal de lens niet beslaan. Om te controleren of de spanning over het verwarmingselement goed is ingesteld, legt Sophie de lens zonder verwarmingselement in de koude buitenlucht. In 1,5 minuut daalt de temperatuur van de lens van 20,0 °C naar 19,0 °C. In deze tijd verliest de lens 190 J aan energie. 4p 17 Ga met een berekening na of het verwarmingselement tijdens zo’n nacht de temperatuur van de lens op 20 °C kan houden.
Op een bepaald moment raakt het contactpunt B los. Daardoor wordt de verbinding tussen de weerstanden R1 en R2 verbroken. Zie nogmaals figuur 9. De spanning tussen de punten A en C blijft gelijk. Op de uitwerkbijlage staat een tabel. 4p 18 Kruis in de tabel op de uitwerkbijlage aan wat er met de warmteontwikkeling per seconde (P) in elk van de vier weerstanden gebeurt.
Opgave 4 Koffiezetapparaat (examen 2011)
4p 20
2p 21
4p 22
3p 23
In veel huishoudens wordt het koffiezetapparaat gebruikt figuur 1 is afgebeeld. Bij dit apparaat wordt heet water een koffiepad (een zakje fijngemalen koffie) geperst.
dat in door
Het diagram van figuur 2 laat het elektrisch vermogen van apparaat zien als functie van de tijd tijdens het zetten van kopje koffie. Op t = 0 s begint een verwarmingselement water te verhitten. Op t = 60 s wordt door het indrukken van een een pompje ingeschakeld dat ervoor zorgt dat heet water de koffiepad wordt geperst.
het één
Iemand zet gemiddeld vier kopjes per dag. Bepaal de hoeveelheid elektrische energie in kWh die het koffiezetapparaat per jaar verbruikt. Het verwarmingselement heeft een vermogen van 1,40·103 W. De netspanning is 230 V. Toon aan dat de weerstand van verwarmingselement 37,8 Ω is.
knop door
koffie
het
De weerstandsdraad in het verwarmingselement is van nichroom. De diameter van de draad is 0,20 mm. Bereken de lengte van de draad. In het apparaat zit een temperatuursensor. In figuur 3 staat de ijkgrafiek van sensor. Bepaal de gevoeligheid van de sensor bij een temperatuur van 90 °C.
deze
Iemand wil een kop koffie zetten en zet het apparaat aan. Het verwarmingselement begint dan het water in het reservoir te verhitten. Tegelijkertijd knippert er een rode LED. Als het water een temperatuur van 95 °C heeft bereikt, wordt het verwarmingselement uitgeschakeld en gaat de LED continu branden in plaats van knipperen. In figuur 4 staat de schakeling die dit regelt.
Leg uit: - hoe de schakeling ervoor zorgt dat de LED knippert zo lang als de temperatuur van het water lager is dan 95 °C; - hoe de schakeling ervoor zorgt dat het verwarmingselement wordt uitgeschakeld als het water een temperatuur van 95 °C bereikt; - hoe de schakeling ervoor zorgt dat de LED continu gaat branden als het water een temperatuur van 95 °C bereikt. 5p 24
4p 25
Men schakelt het pompje in door even op een drukschakelaar te drukken. Hierdoor perst het pompje gedurende 20 s heet water door de koffiepad. Op de uitwerkbijlage staat een deel van de schakeling die hiervoor zorgt. Teken in de figuur op de uitwerkbijlage de schakeling die het pompje op de juiste manier in- en uitschakelt. Zorg ervoor dat de schakeling klaarstaat voor het volgende kopje koffie wanneer het pompje is uitgeschakeld. uitwerkbijlage:
25
Opgave 2 Signaallamp (herexamen 2009)
4p 5
In een zogeheten signaallamp (zie figuur 1) zitten drie gekleurde LED’s, een rode, een groene en een blauwe. De drie LED’s kunnen tegelijk ingeschakeld worden; elke LED brandt dan op een spanning van 3,0 V. De spanning wordt geleverd door twee batterijen van elk 1,5 V. In de figuur op de uitwerkbijlage zijn de drie LED’s en de twee batterijen schematisch weergegeven. Teken in de figuur op de uitwerkbijlage noodzakelijke verbindingsdraden. Er geen schakelaar in de schakeling te worden opgenomen.
alle hoeft
De elektrische energie van een batterij wordt vaak met de eenheid Wh (wattuur) aangegeven. In één volle batterij van de signaallamp is 4,8 Wh elektrische energie opgeslagen. 2p 6
Toon aan dat 1,0 Wh gelijk is aan 3,6 kJ.
4p 7
Het elektrisch vermogen van één LED in de signaallamp is 60 mW. De twee batterijen zijn vol. Bereken hoe lang de drie LED’s tegelijkertijd kunnen branden. De signaallamp bevat ook een schakeling die de LED’s om beurten even laat branden. In figuur 2 is deze schakeling getekend.
3p 8
Bij tellerstand 1 brandt een van de LED’s, bij tellerstand 2 brandt een van de andere LED’s en bij tellerstand 3 brandt de derde LED. Op de uitwerkbijlage staat een tabel. Kruis in de tabel aan welke LED bij welke tellerstand brandt.
De pulsge nerato r staat ingest
3p 9
eld op 1,0 Hz. Uitgang 4 van de teller is verbonden met de reset. Daardoor herhaalt de cyclus van het om beurten aangaan van de LED’s zich steeds. De lamp staat 60 s te knipperen. Leg uit hoe vaak de rode LED in deze periode aan is geweest.
Examentraining 2013 Leerlingmateriaal
Vak
Natuurkunde
Klas
5 havo
Bloknummer
Docent(en)
Blok III Licht Trillingen en golven WAN
Domein C: Licht en geluid Basiskennis C0 De kandidaat heeft kennis van: · divergente, convergente en evenwijdige lichtbundels, schaduwvorming; · spiegelende en diffuse terugkaatsing; · convergerende werking van een positieve lens; · geluidssnelheid, echo; · regelen toonhoogte snaarinstrument: invloed lengte en spanning. Subdomein C1: Licht 15. De kandidaat kan de eigenschappen van licht analyseren en toepassen op technieken om beelden vast te leggen. Specificatie De kandidaat kan: 15.1 berekeningen maken met de brekingswetten: · tekenen van de lichtweg; · hoek van inval, hoek van breking, brekingsindex; · grenshoek. 15.2 met de brekingswetten het doorgeven van licht door een glasvezelkabel en de kleurschifting in een prisma beschrijven. 15.3 de plaats en de grootte van het reële beeld bepalen bij het gebruik van een positieve lens door een tekening en een berekening: · sterkte van een lens; · lenzenformule en lineaire vergroting; · menselijk oog, nabijheidspunt, accommodatie; · fototoestel, overheadprojector, diaprojector. 15.4 uitleggen op welke wijze een vergroot beeld wordt waargenomen bij het gebruik van een loep in de situatie van een geaccommodeerd oog: · in een tekening de vorming van het virtuele beeld schematisch weergeven. 15.5 aangeven welke technieken en principes gebruikt worden om beeld en geluid vast te leggen en over te brengen: digitale techniek; magneetband en compactdisc. 15.6 voorbeelden noemen van toepassingen van ultrasoon geluid en laserlicht in de gezondheidszorg: · echografie; · glasvezeltechniek. 15.7 de volgende formules toepassen:
Subdomein C2: Trillingen en golven 16. De kandidaat kan het elektromagnetisch spectrum en de eigenschappen van trillingen en golven beschrijven en toepassen op resonantie- en interferentieverschijnselen. Specificatie De kandidaat kan: 16.1 uit de uitwijking-tijd-grafiek van een mechanische of elektrische trilling de trillingstijd, frequentie, amplitude en het soort trilling (harmonisch of niet) bepalen: · sinusvorm; · cardiogram; · oscillogram van stemvork, trillende snaar, menselijke stem, zuivere toon. 16.2 het ontstaan van een harmonische trilling met een vaste eigenfrequentie uitleggen als gevolg van een krachtwerking in de richting van de evenwichtsstand, evenredig met de uitwijking: · slinger en massaveersysteem; · veerconstante. 16.3 de uitbreiding van geluid en licht in de vorm van lopende golven beschrijven: · golflengte, frequentie en golfsnelheid; · faseverschil, afstand en golflengte. 16.4 versterking en verzwakking van geluid door interferentie in verband brengen met faseverschillen. 16.5 het verschijnsel resonantie verklaren: · staande golfpatronen in snaar- en blaasinstrumenten; · knopen en buiken (niet het ontstaan ervan); · te nemen maatregelen tegen ongewenste resonanties. 16.6 een overzicht geven van het elektromagnetisch spectrum met voorbeelden en toepassingen: · golfsnelheid elektromagnetische golven in vacuüm als natuurconstante; · verband stralingssoort en frequentie; · kleuren, infrarood en ultraviolet; · betekenis van frequentieafspraken bij radio, TV, telecommunicatie. 16.7 de volgende formules toepassen:
Aandachtspunten voor Domein C Domein C1: Licht Denk bij het tekenen van lichtstralen aan de pijltjes. Construeer lichtstralen met potlood en geodriehoek. Hoek van inval en hoek van terugkaatsing worden gemeten ten opzichte van de normaal. Een stof heet optisch dun als licht er makkelijk doorheen kan (met vrijwel dezelfde snelheid als in vacuüm er doorheen kan). Voorbeelden: lucht en andere gassen. Een stof heet optisch dicht als licht er niet zo makkelijk doorheen kan (met een kleinere snelheid dan in vacuüm er doorheen kan). Voorbeelden: doorzichtige vloeistoffen en doorzichtige vaste stoffen. Bij breking optisch dunne stof naar optisch dicht stof: n >1 Bij breking optisch dichte stof naar optisch dunne stof: n < 1 Totale terugkaatsing kan alleen optreden bij een overgang van een optisch dichte naar een optisch dunne stof. Het treedt op als de hoek van inval groter is dan de grenshoek (i > g) In de formule moet f ingevuld worden in meter! Domein C2: Trillingen en golven Een trilling is harmonisch als F = −C·u . Dus kracht werkt in de richting van de evenwichtsstand en is rechtevenredig met de uitwijking. Staande golf in snaar is transversaal. Beide uiteinden zijn knopen. Grondtoon l = ½λ. De frequenties van de boventonen zijn veelvouden van de frequentie van de grondtoon, dus f1 = 2·f0, f2 = 3·f0, f3 = 4·f0, enz.. Hierin is f0 de frequentie van de grondtoon, f1 de die van de eerste boventoon, enz. Staande golf geluid is longitudinaal (orgelpijpen). Bij één open en één dicht uiteinde geldt voor de grondtoon: l = ¼λ. De frequenties van de boventonen zijn oneven veelvouden van de frequentie van de grondtoon, dus f1 = 3·f0, f2 = 5·f0, f3 = 7·f0, enz.. Hierin is f0 de frequentie van de grondtoon, f1 de die van de eerste boventoon, enz.
Oefenopgaven:
Opgave 4 Zakspectroscoop (herexamen 2011) Met een zakspectroscoop (zie figuur 1) kun je het spectrum van een lichtbron bekijken. Je ziet dan welke kleuren licht de lichtbron uitzendt. Voorbeelden van spectra staan in tabel 20 van Binas. In figuur 2 is een doorsnede van de zakspectroscoop getekend.
4p 23
2p 24
3p 25
Het licht van de lichtbron valt door een smalle spleet op een lens. Na breking door de lens is de lichtbundel evenwijdig. Figuur 2 is op ware grootte getekend. Bepaal met behulp van figuur 2 de sterkte van de lens in de zakspectroscoop. In figuur 2 is te zien dat de prisma’s er vervolgens voor zorgen dat het licht wordt gesplitst in bundels van verschillende kleuren. In figuur 3 is weergegeven hoe een evenwijdige bundel rood licht en een evenwijdige bundel blauw licht die uit de zakspectroscoop komen, op het oog vallen. Het oog is vereenvoudigd weergegeven. Er ontstaan twee scherpe beelden op het netvlies: een rood en een blauw beeld. Leg uit of het oog hiervoor moet accommoderen. Figuur 3 staat vergroot op de uitwerkbijlage. Hierin is de ooglens vervangen door een positieve lens waarvan de dikte verwaarloosd mag worden. Het optisch middelpunt is met een stip aangegeven. Construeer op de uitwerkbijlage hoe de rode en de blauwe lichtstralen verder gaan in het oog.
Een natriumlamp geeft geel licht. Als je dit licht door de zakspectroscoop bekijkt, zie je één scherp geel streepje. In figuur 4 is voor deze situatie de loop van de lichtstralen door de prisma’s getekend.
De twee buitenste prisma’s zijn van eenzelfde soort kroonglas gemaakt. Figuur 4 staat ook op de uitwerkbijlage. 4p 26
Bepaal met behulp van de figuur op de uitwerkbijlage de brekingsindex van het gebruikte kroonglas voor geel licht.
2p 27
Is de brekingsindex van het middelste prisma groter of kleiner dan de brekingsindex van de buitenste prisma’s? Leg je antwoord uit.
uitwerkbijlage
Opgave 1 Optische muis (herexamen 2009) Lees eerst onderstaande tekst. Bij veel computers wordt een optische muis gebruikt. Onderin zo’n muis zit een LED die een stukje van het tafeloppervlak belicht. Door een lens wordt dit scherp afgebeeld op een chip met lichtgevoelige sensoren. Zie de figuur hieronder.
Als de muis beweegt, verandert het beeld van het tafeloppervlak op de chip. De signalen van de sensoren worden een paar duizend keer per seconde doorgegeven aan een microprocessor in de muis. Deze berekent vervolgens de grootte en de richting van de snelheid van de muis. Die informatie gebruikt de computer om de cursor over het beeldscherm te laten bewegen.
3p 1
In figuur 1 is de lichtbundel getekend waarmee de lens een punt P van het tafeloppervlak afbeeldt in het punt Q van het sensorvlak van de chip. In punt A wordt een ander punt van het tafeloppervlak afgebeeld. Figuur 1 staat vergroot op de uitwerkbijlage. Bepaal in de figuur op de uitwerkbijlage welk punt van de tafel in A wordt afgebeeld. Noem dat punt B en teken de lichtbundel waarmee dat punt B in A wordt afgebeeld.
5p 2
In figuur 1 en in de figuur op de uitwerkbijlage zijn de verticale afstanden op schaal getekend. De verticale afstand tussen de lens en de sensoren in de muis is in werkelijkheid 4,8 mm. Bepaal met behulp van de figuur op de uitwerkbijlage de sterkte van de lens. De details van het tafeloppervlak worden 1,3 maal zo klein op de chip afgebeeld.
2p 3
3p 4
Toon dat aan. Het lichtgevoelige deel van de chip bestaat uit 30 bij 30 vierkante lichtsensoren en heeft een lengte l. Zie figuur 2. De resolutie van de muis is 400 cpi, dat wil zeggen dat de minimale verplaatsing die geregistreerd kan worden één vierhonderdste inch is. Als de muis zich over deze afstand verplaatst, verschuift het beeld op de chip over een afstand die gelijk is aan de lengte van één sensor. Eén inch is gelijk aan 2,54·10-2 m. Bereken de lengte l van het lichtgevoelige deel van de chip.
-.-.-.-. uitwerkbijlage vraag 1
vraag 2
ruimte voor de bepaling van de sterkte van de lens:
Opgave 3 Buis van Rubens (herexamen 2009) Marc wil staande geluidsgolven zichtbaar maken met behulp van een buis van Rubens. Dit is een metalen buis waarin aan de bovenkant gaatjes zijn geboord. Het ene uiteinde van de buis is afgesloten met een luidspreker en het andere uiteinde van de buis is op de aardgasleiding aangesloten. De luidspreker is verbonden met een toongenerator. Nadat de buis geheel gevuld is met aardgas steekt hij het gas dat uit de gaatjes stroomt met een aansteker aan1). Alle vlammetjes zijn dan even hoog. Marc zet de toongenerator aan en draait aan de frequentieknop. Bij bepaalde frequenties ontstaat in de buis een staande geluidsgolf waardoor de vlammen niet meer allemaal even hoog staan. Zie de foto van figuur 1.
1p 10
4p 11
4p 12
Op de plaatsen waar de vlammen een maximale lengte hebben, bevindt zich in de buis een buik (B). Op de plaatsen waar de vlammen een minimale lengte hebben, bevindt zich in de buis een knoop (K). Zie figuur 2. Hierin zijn de afstanden x en y aangegeven. Welke van de afstanden, x of y, is gelijk aan één hele golflengte?
Op het moment dat de foto genomen is, produceerde de luidspreker een toon van 890 Hz. De hele buis, zoals afgebeeld in figuur 1, is 2,02 m lang. Bepaal de voortplantingssnelheid van het geluid in aardgas. Wanneer het gas een tijd gebrand heeft, verdwijnt het golfpatroon van de vlammetjes. Kennelijk treedt er dan geen resonantie meer op. Door de frequentie van de toongenerator iets te veranderen, kan Marc weer hetzelfde golfpatroon als in figuur 1 terugkrijgen. De voortplantingssnelheid van geluid neemt toe als de temperatuur stijgt. Beantwoord de volgende vragen: - Geef een verklaring voor het verdwijnen van de resonantie. - Moet Marc een grotere of juist een kleinere frequentie instellen om hetzelfde golfpatroon weer terug te krijgen? Licht je antwoord toe.
Opgave 5 Rugzakgenerator (examen 2010) Als een wandelaar met een rugzak loopt, gaat de rugzak op en neer. Daardoor verandert tijdens iedere stap de hoogte van het zwaartepunt van de rugzak. De wandelaar loopt met constante snelheid. Figuur 1 is de grafiek van de hoogte van het zwaartepunt van de rugzak als functie van de tijd.
3p
22
3p
23
De massa van de rugzak is 29 kg. Bepaal met behulp van figuur 1 het verschil tussen de maximale en minimale zwaarte-energie van de rugzak. Bij iedere stap legt de wandelaar 0,70 m af. Eén periode in het diagram komt overeen met één stap. Bepaal met behulp van figuur 1 de horizontale snelheid van de wandelaar in km/h. Een Amerikaanse bioloog heeft een manier bedacht om uit de verticale beweging van rugzak elektrische energie te halen. Hij ontwierp een rugzakgenerator. Deze bestaat uit een frame waarop een dynamo is bevestigd. Aan het frame dat aan de rug van de wandelaar, wordt de verend opgehangen. Tijdens het lopen beweegt de rugzak ten opzichte van het en drijft, via een zo geheten tandheugel, de dynamo aan. Zie figuur 2.
de
vastzit rugzak frame
De wandelaar gaat met deze rugzak op dezelfde manier lopen als hiervoor. Figuur 3 is de grafiek van de hoogte van het frame en van de rugzak als functie van de tijd.
Het verschil van de twee grafieken geeft weer hoe de rugzak beweegt ten opzichte van het frame. Deze verschilgrafiek en figuur 3 staan op de uitwerkbijlage. De grootte van de amplitude A van de trilling die de rugzak ten opzichte van het frame uitvoert, kan worden bepaald met behulp van figuur 3. Bepaal op de uitwerkbijlage de grootte van de amplitude A. Licht toe hoe je de grootte van A hebt bepaald.
2p
24
3p
25
De dynamo levert een gemiddeld vermogen van 3,7 W. Bereken de hoeveelheid energie die is opgewekt na 3,5 uur lopen.
26
De veerconstante van de twee veren samen is gelijk aan 4,1·103 N/m. De massa van de rugzak is nog steeds 29 kg. Bereken de eigenfrequentie van de rugzak.
27
De rugzakgenerator wekt de meeste energie op als de eigenfrequentie van de rugzak gelijk is aan de stapfrequentie. Stel dat aan deze voorwaarde is voldaan. De wandelaar gaat nu sneller lopen door zijn stapfrequentie op te voeren. Om weer de maximale energieoverdracht naar de generator te krijgen, zou de wandelaar de massa van de rugzak moeten veranderen. Moet hij daarvoor de massa groter of kleiner maken? Licht je antwoord toe.
3p
2p
uitwerkbijlage bij vraag 24
ruimte voor een toelichting bij de bepaling van A: …………………………………………………. …………………………………………………………………………………………………………… …………………………………………………………………………………………………………… …………………………………………………………………………………………………………… ……………………………………………………………………………………………………………
Examentraining 2013 Leerlingmateriaal
Vak
Natuurkunde
Klas
5 havo
Bloknummer
Docent(en)
Blok IV Beweging Kracht, arbeid en energie WAN
Domein D: Kracht en beweging Subdomein D1: Beweging De kandidaat kan bewegingen beschrijven en analyseren. Specificatie De kandidaat kan: 17.1 plaats-tijd-diagrammen interpreteren: · snelheid bepalen met behulp van raaklijn; · gemiddelde snelheid; · in een diagram van een valbeweging met wrijving de eindsnelheid bepalen. 17.2 snelheid-tijd-diagrammen interpreteren: · verplaatsing bepalen met behulp van oppervlakte; · in een diagram van de vrije val de versnelling bepalen; · in een diagram van een valbeweging met wrijving de eindsnelheid bepalen. 17.3 berekeningen maken bij een vrije val vanuit rust: · valversnelling, valtijd, snelheid, hoogte. 17.4 de begrippen baansnelheid, omlooptijd en toerental toepassen bij een eenparig ronddraaiend voorwerp. 17.5 de grootheden noemen die een rol spelen bij het eenparig versnellen van voertuigen en hiermee gegeven problemen oplossen: · afgelegde weg, gemiddelde snelheid, snelheid en versnelling; · versnellen vanuit rust. 17.6 problemen over de veiligheid in het verkeer oplossen, gebruikmakend van natuurkundige begrippen en relaties: · remweg, reactietijd, veilige snelheid en veilige afstand; 17.7 de volgende formules toepassen:
Subdomein D2: Kracht, arbeid en energie 18. De kandidaat kan krachten weergeven als vectoren en bij systemen in rust of eenparige beweging de eerste wet van Newton toepassen. Tevens kan hij de tweede en derde wet van Newton, de relaties tussen de begrippen kracht, arbeid en vermogen en de wet van behoud van energie toepassen. Specificatie De kandidaat kan: 18.1 de eerste wet van Newton uitleggen aan de hand van voorbeelden: · evenwicht van krachten; · systemen in rust of eenparige beweging; · traagheid, massa en dichtheid. 18.2 met de tweede wet van Newton de resulterende kracht of de versnelling berekenen: · zwaartekracht en valversnelling.
18.3 18.4
de derde wet van Newton toepassen in eenvoudige situaties. krachten op een systeem weergeven als vectoren en hiermee krachten berekenen in situaties van rust en constante snelheid: · krachten op een voorwerp benoemen; · schematische vectortekening van krachten; · in een tekening krachten samenstellen en ontbinden; · de grootte berekenen; alleen bij twee onderling loodrechte componenten; · hellend vlak.
18.5
de grootheden noemen die een rol spelen bij het eenparig versnellen en vertragen van voertuigen en hiermee gegeven problemen oplossen: · arbeid en kinetische energie; · aandrijfkracht; · wrijvingskracht: lucht-, schuif- en rolweerstand; · normaalkracht; · veiligheidsgordel, veiligheidshelm, hoofdsteun, kreukelzone, kooiconstructie, airbag en remsysteem. 18.6 de wet van behoud van energie toepassen onder andere bij een vrije val, verticale worp omhoog: · arbeid door de zwaartekracht, zwaarte-energie; · energieomzetting, bewegingsenergie; · veerenergie, warmteontwikkeling bij het bereiken van de ondergrond; · hoogte, grootte van de beginsnelheid, grootte van de eindsnelheid. 18.7 berekeningen maken over kracht, arbeid en vermogen in situaties van voertuigen bij verschillende constante snelheden op een vlakke weg: · snelheid, vermogen en energiegebruik in het verkeer; · verbrandingswarmte/stookwaarde van brandstoffen; · rendement van motoren; · milieu-effecten van motoren. 18.8 de volgende formules toepassen:
Aandachtspunten voor het domein D Domein D1: Beweging Let bij een eenparig versnelde beweging goed op het verschil tussen snelheid en gemiddelde snelheid. (Bij een eenparige beweging zijn deze gelijk.) Domein D2: Kracht, arbeid en energie Formules: Eerste wet van Newton: Als de resulterende kracht 0 is blijft het voorwerp stil of met een constante snelheid bewegen. Tweede wet van Newton: F = m · a Derde wet van Newton: actie = − reactie Veel opgaven die met beweging te maken hebben zijn op te lossen met de bewegingswetten en/of met een energiebalans. Kijk goed naar de gegevens die je hebt en beslis dan voor een oplossingsmethode.
Oefenopgaven Opgave 1 Eliica (examen 2010) De Eliica (figuur 1) is een supersnelle elektrische auto. Hij heeft acht wielen en elk wiel wordt aangedreven door een elektromotor. In de accu’s kan in totaal 55 kWh elektrische energie worden opgeslagen.
2p
1
Het gemiddelde energieverbruik van de Eliica is 0,17 kWh/km. De actieradius van een elektrische auto is de afstand die hij met volle accu’s kan bij gemiddeld energieverbruik. Bereken de actieradius van de Eliica.
afleggen
De topsnelheid van de Eliica is 190 km/h. Bij die snelheid worden de wielen aangedreven met een nuttig vermogen van in totaal 92 kW. 4p
4p
2
Bereken de grootte van de wrijvingskracht die de Eliica bij topsnelheid ondervindt.
3
Bij topsnelheid verbruikt de auto (veel) meer energie dan gemiddeld. Het rendement van de elektromotoren van de Eliica bij topsnelheid is 79%. Bereken het energieverbruik per km (in kWh/km) van de Eliica bij topsnelheid. Ondanks zijn enorme massa van 2400 kg trekt de Eliica zeer snel op, sneller zelfs dan een sportwagen. De Eliica en een sportwagen hielden een onderlinge race waarbij ze naast elkaar startten. In de figuur op de uitwerkbijlage staan de bijbehorende (v,t)-grafieken. Van t = 0 tot t = 2,5 s is de versnelling van de Eliica constant. Volgens de makers van de Eliica is zijn versnelling dan gelijk aan 0,8g.
3p
4
Leg met behulp van de figuur op de uitwerkbijlage uit dat die bewering klopt.
2p
5
Bereken de resulterende kracht op de Eliica in de periode van t = 0 tot t = 2,5 s.
4p
6
Mark en Twan bekijken de twee grafieken. Ze vragen zich af op welk tijdstip de sportwagen de Eliica passeert. Mark zegt: “op ongeveer t = 20 s”. Twan zegt: “op ongeveer t = 40 s”. Heeft Mark gelijk, heeft Twan gelijk of heeft geen van beiden gelijk? Licht je antwoord toe met behulp van de grafieken op de uitwerkbijlage.
uitwerkbijlage 4
ruimte voor een toelichting …………………………………………………………………………… …………………………………………………………………………………………………………… …………………………………………………………………………………………………………… …………………………………………………………………………………………………………… 6 ruimte voor een toelichting …………………………………………………………………………… …………………………………………………………………………………………………………… …………………………………………………………………………………………………………… …………………………………………………………………………………………………………… ……………………………………………………………………………………………………………
Opgave 5 Springen vanuit stand (examen natuurkunde 1,2, 2004) Bij basketbaltraining wordt geoefend om vanuit stand zo hoog mogelijk te springen. Van zo’n oefensprong is een opname gemaakt. De filmcamera maakte 25 beeldjes per seconde. In figuur 13 is een aantal beeldjes weergegeven.
2p
19 Bereken de tijd tussen beeldje 1 en beeldje 6. Verwaarloos daarbij de belichtingstijd van elk beeldje.
Met behulp van de film is de hoogte van het zwaartepunt van de springer als functie van de tijd vastgelegd. Zie figuur 14. Deze figuur is op de uitwerkbijlage vergroot weergegeven. Op beeldje 1 (t = 0 s) staat de springer rechtop, terwijl hij op beeldje 16 zo ver mogelijk door zijn knieën gezakt is. Zijn zwaartepunt bevindt zich dan in het laagste punt. 2p 20 Bepaal met behulp van de figuur op de uitwerkbijlage hoever het zwaartepunt van de springer hierbij is gedaald. Op het tijdstip t = 0,90 s komt de springer los van de grond. 3p 21 Bepaal met behulp van de figuur op de uitwerkbijlage zo nauwkeurig mogelijk de snelheid op dat tijdstip. Tijdens het afzetten voor de sprong verricht de springer arbeid. Deze arbeid is gelijk aan de toename van zijn zwaarte-energie tussen het laagste punt en het hoogste punt. De springer heeft een massa van 76 kg. Neem aan dat de afzet duurt van het tijdstip t = 0,60 s totdat hij loskomt van de grond. 5p 22 Bepaal met behulp van de figuur op de uitwerkbijlage het gemiddelde vermogen van de springer tijdens de afzet. Geef de uitkomst in twee significante cijfers. Om blessures te voorkomen, zakt een springer bij het neerkomen ver door zijn knieën.
3p
23 Leg uit waarom het verstandig is dat hij dan door zijn knieën zakt. Baseer je uitleg op de relatie Ek = F s. Bijlage bij vraag 20, 21 en 22:
Opgave 1 Fietsen (herexamen 1984, bewerkt) Iemand rijdt op een fiets. Beide pedalen beschrijven een eenparige cirkelbeweging ten opzichte van de fiets. Tijdens het fietsen oefent de berijder periodiek een kracht uit op de pedalen, afwisselend met zijn linker- en met zijn rechtervoet. Het aangrijpingspunt van de kracht is het draaipunt (P) van het pedaal. De kracht is steeds verticaal omlaag gericht. In figuur 1 is de baan van het rechter pedaal getekend. Terwijl de fietser met een constante snelheid rijdt, wordt de kracht die de rechtervoet op het rechter pedaal uitoefent, gemeten. Het resultaat van deze meting is vereenvoudigd weergegeven in figuur 2. Elke keer als de trapper in de stand van figuur 1 staat, is de krachtwerking op het rechter pedaal juist begonnen. In figuur 2 is dat voor het eerst het geval op het tijdstip t = 0,40 s.
a.
Bepaal hoeveel keer per minuut de trappers ronddraaien. Als de trapper in de stand van figuur 1 staat, oefent de voet de in figuur 2 aangegeven verticale kracht uit op het rechter pedaal. In figuur 3 is een deel van figuur 2 op grotere schaal weergegeven. Figuur A op het bijgevoegde antwoordpapier is een vergrote weergave van figuur 1.
b.
Bepaal de stand van de rechter trapper (TP) op het tijdstip t = 0,80 s en teken deze stand in figuur A.
c.
Bepaal hoeveel arbeid wordt verricht door de kracht uitgeoefend op het rechter pedaal in de tijd die nodig is om de trappers één keer rond te draaien.
Onder andere met behulp van bovenstaande gegevens is het mogelijk om de gemiddelde wrijvingskracht te berekenen, die fiets en fietser tezamen bij het rijden ondervinden. De grootte blijkt 12 N te zijn. We nemen aan dat deze kracht onafhankelijk is van de snelheid waarmee de fietser rijdt. De fietser stopt met trappen als zijn snelheid 18 km/h bedraagt. De massa van fiets en berijder samen bedraagt 75 kg. d.
Bereken hoe ver de fietser nog zal doorrijden, alvorens tot stilstand te komen. In het voorwiel van de fiets is tussen de spaken een kleine reflector geklemd. De afstand van de buitenkant van het voorwiel tot zijn middelpunt bedraagt 30 cm. Het midden van de reflector bevindt zich op een afstand van 15 cm van het middelpunt van het voorwiel.
e.
Bepaal de grootte van de baansnelheid van het midden van de reflector als de fietser met een snelheid van 5,0 m/s rijdt. Bijlage:
Examentraining 2013 Leerlingmateriaal
Vak
Natuurkunde
Klas
5 havo
Bloknummer
Docent(en)
Blok V Straling, gezondheid en kernenergie WAN
Domein E: Materie en energie Subdomein E2: Straling en gezondheid 22. De kandidaat kan eigenschappen en ontstaan van ioniserende straling beschrijven, toepassingen daarvan verklaren en de effecten beschrijven van ioniserende straling op mens en milieu. Daarnaast kan hij de energieproductie in een kerncentrale beschrijven. Specificatie De kandidaat kan: 22.1 de verschillende soorten ioniserende straling en hun eigenschappen beschrijven: · achtergrondstraling, röntgenstraling, α -, β - en γ -straling; · ioniserend en doordringend vermogen; · detectie: GM-buis, badge. 22.2 eenvoudige berekeningen maken waarbij de halveringstijd een rol speelt: · alleen bij veelvouden van de halveringstijd; · vervalkromme, activiteit. 22.3 een vervalvergelijking van een radioactieve kern opstellen als gegeven is welke straling wordt uitgezonden: · atoomnummer, massagetal, isotoop. 22.4 de effecten bespreken van ioniserende straling op de mens en het milieu: · schema: bron, straling, ontvanger; · bestraling en besmetting; · absorptie, stralingsdosis en dosisequivalent, omrekenen van eV in joule en omgekeerd; · stralingsnormen; · afwegen van risico's. 22.5 toepassing van ioniserende straling verklaren in industrie en techniek: · doorstraling van voedsel; · materiaalonderzoek; · meettechniek, halveringsdikte; · gebruik van tracers. 22.6
toepassingen noemen van beschermingsmaatregelen bij het gebruik van ioniserende straling in de gezondheidszorg en techniek: · röntgenfoto, in- en uitwendige bestraling; · afscherming, dracht. 22.7 de werking van een kerncentrale verklaren: · reactievergelijkingen; · massadefect, atomaire massa-eenheid; · kettingreactie, kritiek zijn, verrijkt uranium; · veiligheidsvoorzieningen bij winning, transport, gebruik, opwerking en afval. 22.8 voor- en nadelen noemen van het gebruik van kernenergie op grote schaal en in de hele wereld: · splijtstofcyclus, afvalprobleem; · beargumenteerde mening vormen; · risico's beoordelen en afwegen. 22.9 de volgende formules toepassen:
Aandachtspunten voor Domein E Domein E2: Straling en gezondheid
De tweede en derde formule worden meestal gecombineerd tot:
De stralingsweegfactor voor de verschillende soorten straling staat niet in Binas. Deze worden dus altijd bij de opgave gegeven. Dosis D in Gy (gray), equivalente dosis H in Sv (sievert) α-straling: kern van een helium-4-atoom (2 protonen en 2 neutronen) β-straling: elektronen γ-straling: fotonen (= deeltjes van elektromagnetische straling) Kern wordt genoteerd als: waarbij A = atoommassa, Z = atoomnummer en X= symbool van het element Halveringstijd is de tijd waarna nog maar de helft van de kernen radioactief is (en de andere helft dus vervallen is). Halveringsdikte is de dikte waarbij nog maar de helft van de straling wordt doorgelaten (en de andere helft dus is tegengehouden). In principe worden er alleen berekeningen gevraagd met een geheel aantal halveringstijden/diktes. Lekker makkelijk dus. Verschil tussen bestraling en besmetting: Bestraling is dat de bron buiten je lichaam is en de straling van buiten af (minder ver of verder) doordringt in je lichaam. Besmetting is als de bron echt op of in je lichaam zit en van daaruit straling uitzendt. Stralingsnormen en gezondheidseffecten van straling: zie Binas tabellen 27 G en H. Bij berekeningen van vrijkomende energie bij vervalreacties en kernreacties moet je opletten met de waarden uit tabel 25. Dit zijn de atoommassa's, dus inclusief de totale massa van alle elektronen van het atoom. Je moet de massa van de elektronen van de waarde uit tabel 25 aftrekken. Vaak vallen de massa's van de elektronen tegen elkaar weg maar niet altijd. Opletten dus! omrekenfactor van u (atomaire massa-eenheid) naar eV: 1 u = 931,49 MeV
Oefenopgaven Opgave 3 Plutonium voor de Engelse atoombom (examen 2012 ) Lees eerst onderstaande tekst.
Direct na de Tweede Wereldoorlog besloot de Engelse regering om een atoombom te ontwikkelen. Wetenschappers beschikten daarvoor over natuurlijk uranium dat voor 0,7% uit het splijtbare U-235 bestaat en voor 99,3% uit het niet splijtbare U-238. In een atoombom zou het gehalte U-235 veel hoger moeten zijn. Natuurlijk uranium kan men echter wel in een kernreactor gebruiken om plutonium te maken. Dit plutonium is ook geschikt voor een atoombom. In 1947 werd in Windscale met de bouw van zo’n kernreactor begonnen. De reactor bestond uit een enorm blok grafiet. In het grafiet was een groot aantal kanalen geboord waarin aan de voorkant blikjes met natuurlijk uranium werden geduwd (zie de foto hiernaast). In de reactor werd niets gedaan met de energie die vrijkwam bij de kernreacties; die werd via luchtkoeling afgevoerd naar buiten.
1p
5p
11
In de reactor werd een kettingreactie in stand gehouden waarbij U-235-kernen worden gespleten door het invangen van een neutron. Daarbij vervulde het grafiet de rol van moderator. Waarvoor dient een moderator in een kernreactor?
12
Het blok grafiet was 15 m breed, 15 m hoog en 7,5 m diep. Van het volume van dit blok grafiet werd 6,0% ingenomen door de kanalen die er in zijn geboord. Bereken de massa van het blok grafiet in Windscale. Figuur 1 geeft schematisch de splijting van een U-235-kern weer. figuur 1
( ) neutron
U-235
twee brokstukken
nieuwe neutronen (gemiddeld 2,40)
Bij de splijting ontstaan twee middelgrote kernen en twee of drie nieuwe neutronen. Gemiddeld komen er per splijting 2,40 neutronen vrij. Om de reactor op constant vermogen te laten werken, moeten er neutronen worden geabsorbeerd. Er moeten wel voldoende neutronen overblijven om de kernreactie op gang te houden. In tabel 1 is weergegeven hoeveel neutronen er per 100 splijtingen in de verschillende onderdelen van een grafietreactor worden geabsorbeerd. tabel 1 absorptie door grafiet regelstaven
U-238 overige onderdelen 3p
3p
13
14
aantal neutronen
25 ……. 85 20
Hoeveel neutronen worden er per 100 splijtingen door de regelstaven geabsorbeerd als de reactor een constant vermogen levert? Licht je antwoord toe. Het plutonium wordt gevormd doordat een U-238-kern een neutron invangt. Hierbij ontstaat een instabiele kern die vervalt onder uitzending van een β –-deeltje. De kern die dan wordt gevormd, zendt eveneens een β–-deeltje uit; daarbij ontstaat plutonium. Leg uit welke isotoop van plutonium op deze manier ontstaat. Tabel 1 laat zien dat er per 100 splijtingen 85 neutronen door U-238 worden ingevangen. Uit elke U-238-kern die een neutron invangt, ontstaat een plutoniumkern. Voor een atoombom had men 5,0 kg plutonium nodig. De reactor 18 van Windscale stond zo ingesteld dat er per seconde 5,8·10 splijtingen plaatsvonden.
5p
2p
15
16
Bereken hoeveel dagen de reactor moest werken om voldoende plutonium te produceren voor één atoombom. Bereken daartoe eerst hoeveel kg plutonium er per seconde gevormd wordt. Om te voorkomen dat het grafiet te heet werd, moest de warmte die bij de kernreacties vrijkwam door ventilatoren worden afgevoerd. Per splijting komt gemiddeld 193 MeV energie vrij. Bereken de hoeveelheid warmte in Joule die per seconde door de ventilatoren moest worden afgevoerd.
Opgave 2 Tsjernobyl, ruim 20 jaar later (examen 2009)
3p 5
In 1986 ontplofte in Tsjernobyl een kernreactor. Grote hoeveelheden radioactieve stoffen werden bij dit ongeluk de lucht in geblazen. Door de wind verspreidden de stoffen zich over een enorm gebied. Een van die stoffen was Cs137. Cs-137 is een van de splijtingsproducten in een kernreactor. Wanneer een U-235-kern een neutron invangt, kunnen er verschillende kernreacties plaatsvinden. Bij één zo’n reactie wordt Cs-137 gevormd en komen er vier neutronen vrij. Geef de reactievergelijking van deze kernreactie. (N.B. Niet alle isotopen in deze reactie staan in Binas.) 15
3p 6
Bij de ontploffing kwam een hoeveelheid Cs-137 vrij met een totale activiteit van 85·10 Bq. 3 2 In een gebied van 3,0·10 km (drieduizend vierkante kilometer) in de directe omgeving van de centrale, de zogenoemde ‘verboden zone’, veroorzaakte het neergeslagen cesium een 6 2 gemiddelde activiteit van 2,0·10 Bq/m . Bereken welk percentage van het vrijgekomen Cs-137 in dit gebied terechtkwam.
1p 7
In de verboden zone wonen nog steeds mensen. De stralingsbelasting die zij ten gevolge van uitwendige bestraling oplopen, wordt voornamelijk bepaald door de absorptie van γ-straling afkomstig van Cs-137; de β-straling van Cs-137 draagt daar nauwelijks aan bij. Geef daarvan de reden. Bij het verval van een Cs-137-kern komt een γ -deeltje (γ -foton) vrij met een energie van 1,06·10-13 J. Voor de equivalente dosis (het dosisequivalent) die een persoon oploopt, geldt:
H Q
E m
Hierin is: − H de equivalente dosis (in Sv); − Q de zogenoemde weegfactor; Q =1 voor een γ -deeltje; − E de energie die het lichaam absorbeert (in J);
4p 8
3p 9
2p 10
− m de massa van de persoon (in kg). Het gebied wordt af en toe bezocht door wetenschappers die de invloed van ioniserende straling op flora en fauna onderzoeken. Geschat wordt dat een persoon van 75 kg in dit gebied 2,4·105 γ -deeltjes per seconde absorbeert. Bereken hoeveel dagen deze persoon maximaal in het gebied mag blijven zonder de dosislimiet per jaar te overschrijden voor individuele leden van de bevolking. De activiteit van het Cs-137 in de verboden zone is inmiddels afgenomen tot 1,2·106 Bq/m2 en zal met de jaren verder afnemen. Bereken de activiteit per m2 van het Cs-137 in het gebied over 90 jaar. Zoek daartoe de halveringstijd van Cs-137 op en neem aan dat de activiteit ervan alleen afneemt ten gevolge van radioactief verval. In de verboden zone bevond zich een bos waarvan de bomen ernstig waren besmet. Men besloot om de bomen niet te verbranden maar om ze onder een dikke laag zand te begraven. Beantwoord de volgende twee vragen vanuit het oogpunt van stralingsbescherming: − Wat is het bezwaar tegen het verbranden van de bomen? − Waarom is het begraven van de bomen onder een laag zand effectief?
Opgave 4 Energie voor verre reizen (examen natuurkunde 1,2 2004) Lees onderstaand artikel. artikel
Kernenergie voor Cassini In oktober 1997 is vanaf het Amerikaanse ruimtevaartcentrum Cape Canaveral de Cassinisonde gelanceerd voor een reis naar de planeet Saturnus. De sonde zal in juli 2004 bij de planeet met de ringen aankomen. Gedurende vier jaar verblijft de onbemande sonde in een baan om Saturnus. De sonde gaat metingen verrichten die doorgestuurd worden naar de aarde. De Cassini heeft elektrische energie nodig voor de apparatuur. Zonnepanelen zijn daarvoor niet geschikt; de sonde is uitgerust met een zogenaamde RTG. De afkorting RTG staat voor 'radio-isotope thermo-electric generator'. In de RTG wordt warmte geleverd door radioactief verval van plutonium. Die warmte wordt rechtstreeks omgezet in elektrische energie. De Cassini heeft 33 kg van de isotoop plutonium-238 aan boord. Hiermee wordt gedurende de elf jaar durende missie een vrijwel constant elektrisch vermogen van 885 watt geproduceerd. Het proces van energieopwekking in een RTG wijkt principieel af van dat in een kernreactor.
De sonde zendt gegevens naar de aarde door middel van radiosignalen. Deze verplaatsen zich met de lichtsnelheid. Als de sonde bij de planeet Saturnus aankomt, is zijn afstand tot de aarde 1,4·1012 m. 3p 14 Bereken de tijd die de signalen er dan over doen om de aarde te bereiken. 2p 15 Leg uit waarom zonnepanelen niet geschikt zijn voor de elektriciteitsvoorziening van de Cassini-sonde. Bij het verval van een plutonium-238-kern komt een hoeveelheid energie vrij van 5,6 MeV. Daarbij wordt een (klein) deel van de massa van zo'n kern omgezet in energie. Het plutonium-238 van de Cassini-sonde heeft een activiteit van 2,1·1016 Bq. De verandering van de activiteit gedurende een jaar is te verwaarlozen. 5p 16 Bereken de massa, uitgedrukt in kilogram, die bij dit verval in 1,0 jaar wordt omgezet in energie. In de toekomst worden misschien onbemande ruimtereizen uitgevoerd naar naburige sterren. Die ruimteschepen zullen enkele duizenden jaren onderweg zijn. Tijdens die reizen zal steeds elektriciteit nodig zijn voor de meetapparatuur. De halveringstijd van plutonium-238 is 88 jaar. 2p 17 Is bij dergelijke reizen een RTG met plutonium-238 een geschikte bron voor de elektriciteitsvoorziening? Licht je mening toe. In de laatste zin van het artikel wordt gezegd dat het proces van energieopwekking in een RTG principieel afwijkt van dat in een kernreactor. De afmetingen van een RTG zijn veel kleiner dan die van een kernreactor. 2p 18 Noem twee verschillen tussen de wijze van energieopwekking in een RTG en die in een kernreactor.
