Faculteit Letteren en Wijsbegeerte Marie Verstraeten
“Everywhere you go”, de komst van de mobiele telefoon in zuidelijk Ghana en de Ghanese gsm-cultuur.
Masterproef voorgedragen tot het behalen van de graad Master in de Geschiedenis Academiejaar 2013-2014
Promotor:
Prof. Baz Lecocq Vakgroep Geschiedenis
Copromotor: Prof. Dr. Inge Brinkman Vakgroep Geschiedenis
2
“Everywhere you go”, de komst van de mobiele telefoon in zuidelijk Ghana en de Ghanese gsm-cultuur.
Marie Verstraeten 01006482
[email protected] AX00001A Masterproef Promotor: Baz Lecocq Copromotor: Inge Brinkman
3
Inhoudsopgave
1. Dankwoord
7
2. Lijst met afbeeldingen in volgorde van verschijnen
9
3. Inleiding
11
3.1 “In your text, treat Africa as if it were one country.”
13
3.2 Co-shaping: de wederzijdse beïnvloeding van technologie en maatschappij
17
3.3 Cellular Journey
20
4. Theoretisch kader
23
4.1 Mobile Africa Revisited
24
4.2 Economisch, sociaal en cultureel kapitaal in je handpalm.
25
4.3 The social life of things
26
4.4 Modernity at Large. Cultural Dimensions of Globalization
27
4.5 Social Construction of Technology
29
5. Bronnenbespreking en methodologie
30
5.1 Kwalitatieve methode
31
5.1.1 Mondelinge geschiedenis en diepte interviews
32
5.1.2 Veldwerk in Zuid-Ghana
35
5.2 Kwantitatieve methode
38
5.2.1 Enquête
38
5.2.2 Beschrijvende statistiek
40
6. Communicatie voor de komst van de gsm
42
6.1 Gongo-beater en persoonlijk contact
42
6.2 Brieven schrijven
43
6.3 Telegram, Telex en Telefax
44
6.4 Vaste telefoon en International Direct Dial
45
6.5 Telefooncel
46
4
7. Global System for Mobile Communication 7.1 Verspreiding in historisch perspectief
50 51
7.1.1 Generatiegebonden analyse van de enquêteresultaten
60
7.1.2 Genderspecifieke analyse van de enquêteresultaten
63
7.2 Vergelijking van Ghana met zijn buurlanden
64
7.3 Vergelijking tussen Ghana en België
65
8. Vier generaties mobiele telefoons
67
8.1 Mobile Telephone System en de eerste generatie mobiele telefoons
67
8.2 Tweede generatie
67
8.3 Derde generatie
68
8.4 Vierde generatie
69
8.5 Smartphoneapplicaties
71
8.5.1 Whatsapp
71
8.5.2 Viber
71
8.5.3 Skype
72
8.5.4 Facebook Mobile
72
8.5.5 Telegram
74
9. Investeringen, infrastructuur en wettelijk kader
75
9.1 Ghana Telecom
75
9.2 Ministry of Communication
76
9.3 National Communications Authority
77
9.4 One Call does it All: Telecom vendor Alcatel-Lucent
79
9.5 Telecomoperatoren
80
9.5.1 Vodafone
80
9.5.2 MTN: Everywhere you go
82
9.5.3 Smile, you’ve got Tigo
82
9.5.4 Airtel: Express yourself
83
9.5.5 Glo
84
9.5.6 Expresso
84
5
10.Gsm-cultuur
85
10.1 Media
86
10.2 Stedelijk landschap
88
10.3 Religie
90
10.3.1 Deeper life
92
10.3.2 Ghana Coffins
93
10.4 Taal
96
11. GSM als een economische drijfveer
97
11.1 Mobiele revolutie, feit of fictie
100
11.2 NGO’s en ontwikkelingswerk
103
11.2.1 IICD
103
11.2.2 GINKS
105
11.2.3 m-Health
106
11.2 Telecom: big business
107
11.3 Jobcreatie: van winkeluitbater tot kredietverkoper
111
12. Smart phones versus dumb people, de gsm als een sociale katalysator
117
12.1 On the inside
119
12.2 Living outside
123
13. Conclusie
129
14. Bibliografie
132
14.1 Primaire bronnen
132
14.1.1 Interviews
132
14.1.2 Overheidsdocumenten, internationale organisaties en ngo’s
133
14.2 Secundaire literatuur
134
14.2.1 Boeken
134
14.2.2 Artikelen
136
14.2.3 Websites
138
14.2.4 Film
139
14.2.5 Congrespapers
140
15. Bijlage
141
6
1. Dankwoord Een scriptie schrijf je alleen, op je bureaustoel achter je computerscherm. Deze masterproef was er echter nooit geweest zonder de hulp van de mensen om mij heen. Aan hen wil ik hier een bijzonder woordje van dank richten. Eerst en vooral wil ik mijn promotor Professor Baz Lecocq en mijn copromotor Prof. Dr. Inge Brinkman bedanken omdat ze mijn interesse voor het Afrikaanse continent hebben opgewekt en onderzoek in deze richting in de opleiding geschiedenis hebben gestimuleerd. Hun academische omkadering en feedback hebben deze thesis vorm gegeven. Naast de academische ondersteuning was de steun van mensen uit mijn directe omgeving essentieel om dit project vorm te geven. Deze scriptie bewijst hoe cruciaal sociale netwerken zijn: zonder hulp vanuit onverwachte hoek was dit onderzoek niet gebeurd . Op een zomeravond in augustus 2013 vertelde ik op een barbecue bij de ouders van mijn vriend dat ik van mijn ouders niet op onderzoek mocht naar Mali. Een bevriend koppel vertelde intussen honderduit over de fantastische reis naar Ghana die ze pas hadden gemaakt samen met Joe en An. Ghana kwam uit hun verhaal naar voor als een mooi warm land dat al jaren een stabiel regime kent, zeer veilig voor toeristen en met een vriendelijke bevolking. Ze vroegen of ik ook onderzoek zou mogen doen in Ghana en stelden voor om via Joe en An te vragen of ik daar bij de familie van Joe zou kunnen verblijven. Meteen hadden ze mijn ouders overtuigd door mij een mooi en vooral veilig verblijf te garanderen. Ik dank Joe en An voor de Ghana-connectie waardoor ik toch veldwerk kon gaan doen. Myriam en Herwig dank ik voor de tips en tricks voor nieuwkomers in Ghana, voor de reisgidsen, de beschermende kledij en de in insecticide gedrenkte kousen. Ik dank Winfred en Dickson en de werknemers van de Bonsokuda Lodge in Madina, Accra. Dank ook aan Doris voor de goede zorgen en verwennerijen in Sekondi, aan Dokter Sam en Aggy voor de uitstappen naar de Canopy Walk en Cape Coast, voor het zoeken naar een gratis verblijfplaats op de campus van Cape Coast University. Ik dank Professor Krakue en zijn meid Amina voor de kost en inwoning in Cape Coast. En, niet onbelangrijk, dank aan alle Ghanese respondenten en mensen die ik tijdens mijn verblijf heb geïnterviewd.
7
Tot slot wil ik mijn ouders nog extra in de bloemetjes zetten om mij de kans te geven om naar Ghana te reizen. Mijn meter Maria en mijn tante Orpha dank ik voor hun gebeden en hun financiële bijdrage toen bleek dat ik geen reisbeurs kon krijgen. Ik dank mijn kot- en lotgenotes om bij gebrek aan motivatie en concentratie voor de nodige ontspanning te zorgen na momenten van inspanning. En mij tot vervelens toe lastig te vallen met de vraag "En, is hij al af?" waardoor ik weer met beide voeten op de grond kwam te staan. Mijn mama dank ik voor de calvarie van het nalezen. En last but not least Tom voor de moed en zelfopoffering die hij al jarenlang aan de dag legt.
8
2. Lijst met afbeeldingen in volgorde van verschijnen. Afbeelding 1: Situering van Ghana op de kaart van het Afrikaanse continent ....................... 13 Afbeelding 2: Ghanese landsgrenzen ....................................................................................... 20 Afbeelding 3: Reclame voor Panasonic in een Ghanees telefoonboek .................................... 44 Afbeelding 4: Telefooncel op hoofdcampus Takoradi Polytechnic ......................................... 47 Afbeelding 5: Airtime en gebruiksaanwijzing van MTN en Tigo ............................................ 50 Afbeelding 6: Reclame voor smartphones in de Ghanese krant Daily Guide van maandag 4 november 2013 ......................................................................................................................... 53 Afbeelding 7: Reclame voor mobiele telefoons in Ghanees telefoonboek .............................. 68 Afbeelding 8: Schema ITU: Wat is 4G? ................................................................................... 69 Afbeelding 9: Reclamefolder van Samsung voor smartphones en tablets ............................... 70 Afbeelding 10: Afrografique van aantal Afrikaanse Facebook-gebruikers in 2013................. 73 Afbeelding 11: Vodafone satellietstation Nsawan (20/01/2014) .............................................. 81 Afbeelding 12: Bewakingsagent bij het Vodafone satellietstation in Nsawan (20/01/2014) ... 82 Afbeelding 13: Gesloten winkel in de kleuren van Zain in het Essikadu Quarter, Sekondi (31/01/2014) ............................................................................................................................. 83 Afbeelding 14: Phone Holder African Style, Nana Kofi Acquah ............................................ 85 Afbeelding 15: Reclamebord voor evenement van Glo, Takoradi (29/01/2014) ..................... 87 Afbeelding 16: Reclamebord/ plaatsaanduiding Airtel in Sekondi (27/01/2014) .................... 88 Afbeelding 17: Reclamebord van Tigo boven de verbindingsweg Sekondi-Takoradi (27/01/2014) ............................................................................................................................. 90 Afbeelding 18: Doodskist in de vorm van een oude Nokia gsm uit 2010 ............................... 93 Afbeelding 19: Doodskist in de vorm van een i-Phone gemaakt eind 2013. ........................... 93 Afbeelding 20: Reclamebord MTN nabij Market Circle Sekondi (26/01/2014) ................... 96 Afbeelding 21: Screenshot uit het Youtube filmpje van het jaarlijkse IICD rapport van 2012 ................................................................................................................................................ 104 Afbeelding 22: Door MTN gesponsorde videoschermen tijdens de Wereldbeker voetbal in 2010 ........................................................................................................................................ 107 Afbeelding 23: Krantenartikel over het klantenverlies bij telecomoperatoren in Ghana in The Daily Guide van 4 februari 2014 ............................................................................................ 108 Afbeelding 24: Reclame voor MTN Radio in Cape Coast en Afbeelding 25: Reclame voor Tigo modem in Cape Coast .................................................................................................... 109
9
Afbeelding 26: Reclame voor Airtel verzekering in Accra .................................................... 110 Afbeelding 27: Telefoonwinkel Eddie "K" Phones in Cape Coast ........................................ 111 Afbeelding 28: Luxueuze uitvoering van een call-box in Sekondi nabij de Market Circle (26/01/2014) ........................................................................................................................... 111 Afbeelding 29: Airtime verkoper Robert tussen het drukke verkeer in Accra ....................... 114 Afbeelding 30: Afrografique met het aantal betalingen via de gsm in 2013 .......................... 115 Afbeelding 31: Reclame voor Airtel in The Daily Guide van 4 februari 2014. ..................... 116 Afbeelding 32: Reclame van Vodafone op de zijgevel van de luchthaven van Accra ........... 128 Afbeelding 33: Telefooncodes uit Ghanees telefoonboek ...................................................... 144 Afbeelding 34: Service Ghana Telecom uit Ghanees telefoonboek (deel 1) ......................... 145 Afbeelding 35: Service Ghana Telecom uit Ghanees telefoonboek (deel 2) ......................... 146
10
3. Inleiding De drieledige titel van deze masterproef “Everywhere you go, de komst van de mobiele telefoon in zuidelijk Ghana en de Ghanese gsm-cultuur” zal zich vertalen in de structuur van dit werk. “Everywhere you go” is de slagzin van gsm-operator MTN, de huidige marktleider op de Ghanese mobiele telefoniemarkt en een succesvolle multinational op het Afrikaanse continent en ver daarbuiten.1 De internationale campagne van de MTN Group, gevoerd vanuit het hoofdkantoor in Zuid-Afrika, heeft zelfs een officiële clip die bij het MTN FIFA Wereldbeker 2010 themalied hoort. Hierin schittert de Amerikaanse zangeres Kelly Rowland geflankeerd door tal van Afrikaanse rappers die voor de gelegenheid samen optreden onder de noemer Rhythm of Africa United. In deze inleiding, gevolgd door tien hoofdstukken en een conclusie, schets ik de geschiedenis van de gsm in Zuid-Ghana maar evenzeer die van de communicatiemogelijkheden die eraan vooraf zijn gegaan.2 De afkorting gsm staat voor Global System for Communication, een wereldwijd
systeem
voor
mobiele
communicatie
door
middel
van
draagbare
telefoontoestellen. In deze masterproef komen tal van foto’s voor die werden gemaakt door populaire Ghanese fotografen of een onderdeel vormden van grote reclamecampagnes; er zijn ook foto’s bij die ik zelf heb gemaakt. Het belang van de beeldcultuur is in deze thematiek te groot om enkel en alleen aan de hand van tekst te worden gepresenteerd. Het theoretisch kader en de onderzoeksmethoden die ik hanteer, komen als eerste aan bod. Dan is het de beurt aan de communicatietechnologieën van vroeger en nu. Daarbij worden twee volledige hoofdstukken gewijd aan de mobiele telefoon. Het eerste zal gaan over de verspreiding ervan in tijd en ruimte, het tweede over de technologische ontwikkelingen. Dit luik wordt afgesloten met een blik op het Ghanese telecomlandschap en de investeerders in de Ghanese infrastructuur. Daarna volgt de gsm-cultuur in de breedst mogelijke zin van het woord. Verder worden de eigenheid van Zuid-Ghana en de wisselwerking met de gsm onder de loep genomen. Maar eerst en vooral komt de afbakening van het onderwerp in combinatie met de beweegredenen voor dit onderzoek.
1
Mobile Telephone Network, operator gesticht in 1994 in Zuid-Afrika onder de naam M-Cell. De termen gsm, mobiele telefoon, mobiel, handset worden doorheen dit werk door elkaar gebruikt. 2
11
Centraal in deze thesis staat de komst van de gsm in Ghana, meer bepaald in de zuidelijke regio rondom de hoofdstad Accra, het toeristische centrum Cape Coast en de regio SekondiTakoradi. Wat zijn de gevolgen van de opkomst van de gsm voor het dagelijks leven en voor de vorm en inhoud van sociale relaties in deze intense netwerkmaatschappij? Voor deze vraag wordt beantwoord, dient er dieper te worden ingegaan op hoe communicatie vroeger verliep. Wat zijn de gelijkenissen en verschillen sinds de onafhankelijkheid in 1957? Het is ook essentieel om een gedetailleerde uiteenzetting te geven over de technologische vooruitgang die er de laatste jaren werd geboekt. Hoe is de opkomst van de gsm in Ghana verlopen, wanneer is dat gebeurd en hoe (on)volledig is de verspreiding van de doorbraak van de mobiele telefonie? Welke gevolgen hebben de opkomst en de verspreiding van de gsm voor de sociale netwerken die over de landsgrenzen heen worden gevormd? Hoe kunnen we deze gevolgen begrijpen en plaatsen in een continentaal kader, rekening houdend met het grote aantal migranten? En tot slot: hoe ervaren Ghanezen die al jaren in het buitenland wonen de komst van deze nieuwe communicatietechnologie? Voor de contacten met hun thuisfront zijn zij volledig afhankelijk van al deze nieuwigheden. Hoe voelt het aan voor iemand die vele jaren enkel via briefwisseling contact heeft kunnen houden om nu eensklaps op elk moment van de dag Skype te kunnen gebruiken? En wat als er ondanks alle nieuwe mogelijkheden nog steeds geen contact is tussen geliefden, broers en zussen of ouders en hun kinderen? Dit zijn de vragen die ik doorheen deze masterproef tracht te beantwoorden aan de hand van een thematische opbouw; daarbij wordt telkens een andere, respectievelijk technologische, culturele, economische en sociale klemtoon gelegd.
12
3.1 “In your text, treat Africa as if it were one country.”3 Afbeelding 1: Situering van Ghana op de kaart van het Afrikaanse continent
Bron: Google Maps Ghana Laatst gekende locatie: https://www.google.be/maps/place/Ghana/@7.9527706,1.0307118,7z/data=!3m1!4b1!4m2!3m1!1s0xfd75acda8dad6c7:0x54d7f230d093d236 geraadpleegd op 27.04.2014
3
Binyavanga, Wainaina. How to write about Africa. (Granta 92, The View from Africa, 2005),92. 13
De titel van dit onderdeel van de inleiding komt uit het werk How to write about Africa. De Keniaanse auteur Binyavanga Wainaina schenkt ons het ironische recept voor een ‘geslaagde’ publicatie over Afrika. Op meesterlijke wijze kant hij zich hiermee tegen alle stereotypen die in de literatuur overheersen. “Africa is a Country” is tevens de naam van de blog die zichzelf beschrijft als ‘de blog die voor de verandering niet gaat over armoede, Bono of Obama’. 4 De naamkeuze is ironisch bedoeld als reactie op de verouderde ideeën over Afrika die in de westerse media nog steeds heersen. Denken we maar aan de flater van Sarah Palin die ZuidAfrika beschrijft als het zuidelijke deel van het land Afrika. De bloggers voeren strijd op meerdere fronten in het medialandschap. Hun actieve blog combineren ze met een Facebook pagina, Tumblr-, Twitter- en YouTube-account. In een interview dat op deze blog werd gepubliceerd op 10 maart 2014 stellen Peter Di Campo en Austin Merill hun succesvolle project “Everyday Africa” voor.5 In 2012 sloegen de Amerikaanse fotojournalist en de auteur de handen in elkaar en gingen van start met een fotoproject om het dagelijkse leven op het Afrikaanse continent in beeld te brengen. De professionele camera en het bijhorende statief werden vervangen door smartphones vergezeld van Instagramfilters.6 Niet alleen beroemde fotografen zoals de Ghanees Nana Kofi Acquah kregen de mogelijkheid om hun kiekjes te delen, maar ook leerkrachten, studenten et cetera. De kracht en de schoonheid liggen in de eenvoud van het idee en de oprechte uitvoering ervan. Het Afrikaanse leven gezien door de ogen van iedereen voor iedereen. Initiatiefnemer Di Campo verwoordt het kort maar krachtig: “What are the two most important elements? That in calling it “Everyday Africa”, we should be looking at what that means from a variety of perspectives. And that the photographs are from phones, the great technological democratizer of imagery – it’s such a cliché to talk about the overwhelming popularity of mobile phones in Africa that at this point it’s barely worth
4
Africa is a Country, About Us. Laatst bekende locatie: http://africasacountry.com/about-2/ geraadpleegd op 31.03.2014 5 Jacobs, Sean. Instagramming Africa. Laatst bekende locatie: http://africasacountry.com/instagramming-africa/ geraadpleegd op 30.03.2014 6 Een smartphone is een handcomputer met het vermogen van een telefoon. Een mobiele telefoon met bijvoorbeeld internettoegang en navigatie door middel van een besturingssysteem zoals Android van Google of iOS van Apple. Instagram is een voorbeeld van een smartphone applicatie. Dit is een computerprogramma geschikt voor mobiele telefoons met bepaalde besturingssystemen. 14
mentioning. And increasingly, those phones have cameras, and people are documenting their own lives.”7 Het grote succes van de mobiele telefoon in Afrika is voor deze specialisten ondertussen zo vanzelfsprekend geworden dat het in hun ogen niets noemenswaardig meer is. Dit succes mag dan wel als een paal boven water staan maar over de wortels van deze nieuwe communicatietechnologie en haar neveneffecten (zoals fotografie) op de samenleving en vice versa is het laatste woord nog niet gezegd. In bepaalde kringen is het enorme succes van de gsm in Afrika al genoegzaam bekend. Ikzelf krijg bijna altijd fronsende wenkbrauwen te zien als ik vertel over de ambities van mijn masterproef, ook al vergroten het digitale landschap en de gelijkenissen tussen Afrika en Europa op technologisch gebied zienderogen. Haast dagelijks hoor ik de heersende stereotypen over armoede en achterstand. De antropoloog Johannes Fabian schetst in zijn Time and the Other hoe in de antropologie de objecten hun gelijktijdigheid met de onderzoekers ontnomen worden. 8 Denial of coevalness noemt Fabian dit fenomeen. 9 Sinds de jaren tachtig is er veel veranderd in de antropologie maar dit begrip kan gemakkelijk worden doorgetrokken naar de “westerse denkwereld”, ook buiten academische kringen. Hoe vaak heb ik niet te horen gekregen: “Dat hebben ze daar toch helemaal niet in Afrika, een gsm.” Hoe diep deze tweespalt in onze gedachten verweven is, wordt bijzonder goed verwoord door James Ferguson. 10 In diens Expectations of Modernity betrapt hij zichzelf erop hoe nota bene hijzelf als antropoloog nog aan deze dichotomie vasthangt: “But instead of the usual plastic or tin containers, these women were using old-fashioned clay pots. Combined with their “traditional” cloth wraps and head cloths, the visual effect was striking. There, at the foot of a gleaming new office building that would have counted as up-
7
Di Campo, Peter. Africa is a Country. Instagramming Africa. Laatst bekende locatie: http://africasacountry.com/instagramming-africa/ geraadpleegd op 30.03.2014 8 Fabian, Johannes. Time and the Other. How Anthropology Makes Its Object. (New York, Colombia University Press, 1983) 9 Fabian, Johannes. Time and the Other. How Anthropology Makes Its Object. (New York, Colombia University Press, 1983). 10 Ferguson, James. Expectations of Modernity: Myths and Meanings of Urban Life on the Zambian Copperbelt. (Berkeley, University of California press, 1999) 15
to-date in New York or Los Angeles, stood a party of old women who looked as though they might have been sent to meet Livingstone.”11 “My own cliché-infested imagination had in a split-second spun out an only-too-familiar web of associations,… ; a “traditional” past, somehow out of place in the “modern” world; and indigenous “African” ways, in colorful contradiction with “Western” metropolitan culture.”12 De invloed van het kolonialisme op het beeld dat we vandaag van Afrika hebben, is nog steeds voelbaar. Nog al te vaak wordt Afrika beschouwd als een land, ondanks de oppervlakte van het continent en de enorme interne heterogeniteit. Gelukkig is de archaïsche illusie, namelijk dat Afrika vandaag te vergelijken valt met de prehistorie, in academische kringen zo goed als verdwenen. Net als alle auteurs die aan bod zijn gekomen, wil ik een tegenwicht bieden tegen de bovengenoemde scheeftrekking in de geschiedenis. Ik wil duidelijk stellen dat deze splitsing tussen “modern” en “traditioneel” in onze geglobaliseerde wereld een absurde stellinginname is en op die manier erkenning geven aan een niet-westerse geschiedenis van de nieuwste communicatietechnologieën en moderniteit. Dit is geen liefdadigheidsproject en de Ghanese bevolking is zonder twijfel perfect in staat om deze geschiedenis zelf op te tekenen. Ook naar het buitenland teruggrijpen voor oplossingen van hedendaagse problemen is niet de juiste beweegreden. Mede om beter proberen te begrijpen welke invloed ICT op mijn eigen leven heeft, interesseert de situatie elders mij dermate.
11
Ferguson, James. Expectations of Modernity: Myths and Meanings of Urban Life on the Zambian Copperbelt, 85-86. 12 Ferguson, James. Expectations of Modernity, 85-86. 16
3.2 Co-shaping: de wederzijdse beïnvloeding van technologie en maatschappij Stay connected. De groep van mensen die vandaag de dag niet beschikken over een gsm of smartphone wordt met de seconde kleiner. Waar je ook gaat of staat, zie je mensen druk telefoneren of tekstberichten versturen met hun glimmende toestellen. Je kunt er niet om heen: de technologie staat niet stil, maar de reclame en de modetrends evenmin. Hoe kan een apparaat dat past in je handpalm zulke diepe sporen achterlaten in de maatschappij? Een andere bedenking die minstens evenzeer van tel is, is hoe verschillende maatschappijen de evolutie van de technologie naar hun hand zetten.13 De wisselwerking tussen een bepaalde technologie en haar omgeving is uniek. Hoe de nieuwste snufjes ontvangen worden in een samenleving is van zo vele factoren afhankelijk. De heersende religieuze trends, het politieke landschap en de economische omstandigheden drukken steevast hun stempel op hoe mensen reageren ten opzichte van nieuwigheden. Elk facet van het dagelijks leven speelt een rol in de wisselwerking tussen ICT en de maatschappij. De mobiele telefoon is sinds zijn intrede in Ghana zodanig geëvolueerd en zijn mogelijkheden zijn zo sterk toegenomen dat de toepassingen ervan kunnen worden gezien als een graadmeter van sociale netwerken en populaire cultuur. De prijs van het belkrediet is aangepast aan het inkomen van de Ghanezen maar de prijzen van de toestellen zijn dat niet; dit feit doet heel wat vragen rijzen. Het historisch onderzoek naar deze thematiek staat in zijn kinderschoenen aangezien het hier gaat om relatief recente ontwikkelingen. De commerciële doorbraak van de gsm op het Afrikaanse continent dateert van de beginjaren van de 21e eeuw. In het antropologische veld werd echter al heel wat werk verricht. De resultaten die daarbij door antropologen werden geboekt, lenen zich bijzonder goed voor historische interpretatie want er wordt naar behoren aandacht besteed aan het contextualiseren en historisch kaderen van wetenschappelijk onderzoek. Aangezien het een technologie betreft die als een hogesnelheidstrein vooruit raast, zijn zelfs publicaties van amper een decennium geleden vandaag al hopeloos achterhaald. 14 Zo kunnen we een evolutie waarnemen in de theorievorming van één specifiek onderzoeksprogramma, namelijk Mobile Africa Revisited, sinds de start in 2008 en tijdens de terugblikkende conferentie in februari 2013. Op 14 en 15 februari 2013 was ik in Leiden aanwezig op de conferentie “Mobile Africa Revisited, Control and Navigation: People 13
De Bruijn, Mirjam, Nyamnjoh, Francis en Brinkman, Inge, eds. Mobile Phones: The New Talking Drums Of Everyday Africa. (Leiden, African Studies Centre, 2009), 11. 14 De Bruijn, Mobile Phones: The New Talking Drums Of Everyday Africa, 13. 17
Searching to Reach their Goals in an Ever More (in)Flexible World”. Hier werden de resultaten van het onderzoeksproject gepresenteerd door de vorsers zelf, dit in de vorm van vier grote debatten en een slotdiscussie. De euforie betreffende de gsm maakt stilaan plaats voor een meer genuanceerd beeld en er is ruimte voor een uitgebreid en interdisciplinair debat. Een treffend voorbeeld van hoe mobiele telefonie de sociale dynamiek heeft veranderd is de film Ties through thin air die op de conferentie voor het eerst aan het publiek werd getoond.15 Deze productie van Sjoerd Sijsma en Mirjam de Bruijn vertelt hoe het leven van Afrikaanse migranten uit Kameroen is beïnvloed door de komst van de mobiele telefonie. Twee transnationale familienetwerken worden op een aangrijpende manier in beeld gebracht. Tijdens het project Mobile Africa Revisited werd er baanbrekend werk verricht door Mirjam de Bruijn, Francis Nyamnjoh en Inge Brinkman onder de vleugels van het Afrika Studiecentrum in Leiden. De resultaten van dit programma, mijn notities en geluidsopnames op het congres en de literatuur lagen aan de basis van mijn bachelor paper. Deze was getiteld “De komst van de gsm in Sub-Sahara Afrika. Van luxeproduct tot gebruiksvoorwerp, verspreiding en interactie met de Afrikaanse samenleving op economisch, sociaal en cultureel gebied.” en doet dienst als literatuurstudie voor deze thesis. De onderzoekers willen het thema ontwikkeling en communicatietechnologie bekijken door de ogen van de Afrikaanse eindgebruikers. Daarbij staan hun dagelijks leven en hun mening centraal. Door gebruik te maken van historische en antropologische methodes wordt onderzocht hoe de mensen in Afrika nu aankijken tegen de nieuwe ICT ’s en hoe ze dat aanvankelijk deden. Sinds de start van het onderzoeksprogramma is er al heel wat literatuur gepubliceerd.16 De eerste publicatie, Mobile Phones: The New Talking Drums Of Everyday Africa (2009), bestaat uit afzonderlijke case studies die ieder voor zich duidelijk maken hoe deze technologische vernieuwing de Afrikaanse realiteit heeft beïnvloed.17 Verschillende landen, regio’s en sociale groepen komen aan bod in de 9 hoofdstukken die de neerslag zijn van de bevindingen en het veldwerk van de diverse auteurs. Het vervolg hierop is Side @Ways: Mobile Margins and the Dynamics of Communication in Africa (2013).
15
18
Dit boek werd
Sijsma, Sjoerd en De Bruijn, Mirjam. Ties through thin air. Nederland/Kameroen, Eyeses, 2012. 16 Raadpleeg http://mobileafricarevisited.wordpress.com/publications/ voor alle publicaties. 17 De Bruijn, Mirjam, Nyamnjoh, Francis en Brinkman, Inge, eds. Mobile Phones: The New Talking Drums Of Everyday Africa. 18 De Bruijn, Marjan, Brinkman, Inge en Nyamnjoh, Francis, eds. Side @Ways: Mobile Margins and the Dynamics of Communication in Africa. (Leiden, African Studies Centre 2013) 18
opgebouwd volgens hetzelfde principe en de auteurs houden hier van meet af aan rekening met de kritiek die er op de eerste publicatie werd gegeven. Er wordt zelfs een deel van een review opgenomen in de inleiding van het werk. Volgens sommigen, zoals onder andere Powell, was het eerste boek te euforisch over de veranderingen die de mobiele telefoon in Afrika had teweeggebracht.19 Side@Ways wil meer inzicht bieden in de dynamiek tussen communicatie, mobiliteit, marginaliteit en sociale relaties in Afrika. Het begrip “marginaliteit” dekt in dit geval niet alleen een sociale maar ook een geografische lading. De auteurs willen ook een luidere stem geven aan de stijgende ontevredenheid die de gsm in de hand kan werken door misverstanden en door het verminderen van face-to-face contact tussen vrienden en familieleden. De manier waarop deze onderzoekers te werk gaan en onder andere hun gebruik van het concept co-shaping hebben een stempel gedrukt op de manier waarop ik dit onderzoek heb opgevat. Ik hoop deze interdisciplinaire aanpak te kunnen voortzetten in dit werkstuk. Naast het evenementiel verhaal en het contextualiseren van de komst van de mobiele telefoon aan de hand van een korte geschiedenis, waag ik mij aan de zoektocht naar de onderliggende redenen waarom het allemaal zo is gelopen.
19
Powell, Crystal. Me and my cell phone and other essays on technology in everyday life. (Bamenda, Langaa, 2012) 19
3.3 Cellular Journey Afbeelding 2: Ghanese landsgrenzen
Bron: Google Maps Ghana . Laatst gekende locatie: https://www.google.be/maps/place/Ghana/@7.9527706,1.0307118,7z/data=!3m1!4b1!4m2!3m1!1s0xfd75acda8dad6c7:0x54d7f230d093d236 geraadpleegd op 27.04.2014
20
Hierboven heb ik getracht om de een zo goed mogelijk beeld te schetsen van de literatuur die al is verschenen over de opkomst van de gsm in Afrika. Na deze status questionis volgt nu een korte samenvatting van het veldwerk dat ik heb verricht in Ghana. Doorheen dit werk zullen snapshots en veldnotities bepaalde zaken illustreren en verduidelijken. Het veldwerk dat aan de basis lag van het Leidense onderzoek vond plaats in Angola, Tsjaad, Mali, Kameroen, Senegal en Soedan. Deze landen bieden in hun verscheidenheid een mooi voorbeeld van de heterogeniteit van Sub-Sahara Afrika. In mijn onderzoek ligt de focus op Ghana. Van 16 januari tot 14 februari 2014 was ik in Ghana. Deze ervaring heeft een diepe maar vooral kleurrijke indruk nagelaten op een 20-jarige die er voor het eerst helemaal alleen op uit trekt naar een ander continent. En volgens tal van familieleden ging ik het wel overleven, de vraag was alleen hoe. De keuze voor de casus Zuid-Ghana werd ingegeven uit praktische overwegingen: dit is de enige regio op het Afrikaanse continent is waar ik via persoonlijke contacten op een hartelijke ontvangst kon rekenen. Wegens het korte tijdsbestek beperkt mijn onderzoek zich tot de zuidelijke regio van Ghana, gelegen aan de kust: de hoofdstad Accra, het toeristisch centrum Cape Coast en SekondiTakoradi. Het werd een soms moeizame zoektocht naar informatie over de manier waarop mensen in Ghana nu met elkaar communiceren en hoe ze dat vroeger deden. Terug in België heb ik een selectie gemaakt uit de overvloed aan inlichtingen die ik ter plaatse had vergaard. De vele verhalen, feiten en weetjes konden als uitgebreid vooronderzoek dienen voor mijn masterproef. Ghanezen van alle leeftijden en uit alle lagen van de bevolking vormen de onderzoekspopulatie van deze scriptie. Aan de deelnemers werden maar twee voorwaarden gesteld: Engels spreken en even de tijd willen nemen om mee te werken aan deze studie. De gegevens die de Wereldbank aanbiedt, gaan maar tot 2012. Daarom heb ik ervoor geopteerd om deze kwantitatieve gegevens aan te vullen met data die ik zelf op basis van mijn enquêtes heb verzameld. Deze gegevens schetsen immers een beeld van de huidige situatie. Verder onderzoek zal uitwijzen of deze gegevens elkaar bevestigen of er een breuk is in de trend. Op een totaal van 450 blanco exemplaren werden 301 enquêtes ingevuld, waarvan 163 in Accra, 103 in de regio Sekondi-Takoradi en 35 in Cape Coast. Van alle mensen die ik heb ontmoet hadden maar enkelen geen gsm, de schoolkinderen buiten beschouwing gelaten. Verder heb ik ook 15 personen geïnterviewd. Deze interviews variëren van urenlange gesprekken met mijn lokale beschermheer tot een korte conversatie met de bewakingsagent aan het 21
satellietstation van Vodafone in Nsawam. Ook een lokale chef en werknemers van de post en ex-werknemers van Ghana Telecom hebben mij te woord gestaan. Maar toen ik bij de officiële instanties en de operatoren aanklopte, ben ik op een muur gebotst. Talloze pogingen om telefonisch, via e-mail of per brief in contact te komen met het Ministery of Communications and Technology, The National Communications Authority en om informatie te verkrijgen bij de verschillende telecomoperatoren waren tevergeefs. Ook bij televisie- en radiostations en kranten was niemand bereid om mij te woord te staan. Van zodra ik de woorden ‘information’ en ‘asking questions’ uitsprak, werd ik van hot naar her gestuurd en uiteindelijk vriendelijk verzocht om weg te gaan. Toch lukte het om op 11 februari 2014 een uitgebreid gesprek te hebben met John Ayitevie, Head of Business Development van Alcatel Lucent, telecom vendor voor alle operatoren in Ghana. Op die manier heb ik ook iets tastbaars in handen met betrekking tot de economische en technologische kant van de zaak. Tijdens deze reis, en in het bijzonder tijdens mijn verblijf in Sekondi-Takoradi bij Doris Awuah, raakte ik er meer en meer van overtuigd dat de relatie tussen migranten en hun thuisfront een onmisbaar onderdeel diende te maken van dit werk. Urenlange gesprekken waarin de stiltes soms nog het meeste vertelden, heb ik elke avond zo volledig mogelijk neergeschreven; ze zullen een belangrijk deel van mijn kwalitatieve bronnen uitmaken. Tot slot is er een selectie gemaakt van heel wat zelf genomen foto’s. In combinatie met beelden van professionele fotografen, kaarten en tabellen komen ze doorheen deze thesis voor, in plaats van vooraan of achteraan in een apart hoofdstuk. Dit is een bewuste keuze om het belang van de beeldcultuur te benadrukken.
22
4. Theoretisch kader Bij het uitvoeren van historisch en antropologisch onderzoek is een degelijk theoretisch kader de fundering van het werkstuk. Van meet af aan bij het formuleren van de probleemstelling en het structureren van de deelvragen biedt een sociaalwetenschappelijke theorie een houvast. Het werk verricht tijdens het onderzoeksprogramma Mobile Africa Revisited wordt doorheen mijn onderzoek gebruikt als grondslag. De principes van dat project werden reeds besproken in paragraaf 3.2 Co-Shaping: de wederzijdse beïnvloeding van technologie en maatschappij. De theorie die werd gebruikt, is zo afgesteld op de kern van mijn onderzoek dat het voor zich spreekt dat hun manier van werken wordt overgenomen, want theorie vertaalt zich in methodologie. Verder komen ook basiswerken aan bod van Pierre Bourdieu, Arjun Appadurai en de minder bekende theorievorming rond de Social Construction Of Technology van Bijker en Pinch omdat ze nauw aansluiten bij dit onderzoek. Dit theoretisch kader houdt enkel stand wanneer er naast de literatuur met betrekking tot de mobiele telefoon ook aandacht wordt geschonken aan wat de Ghanese context nu eigenlijk inhoudt. Er wordt uitgegaan van het feit dat orale tradities hoog in het vaandel worden gedragen en dat persoonlijk contact, zowel relaties als connecties, als waardevol wordt beschouwd. Deze premisse werd bevestigd tijdens mijn verblijf in Ghana. Ghana is een hechte netwerk-gemeenschap: wie je kent, is wie je bent. In Accra dachten de mensen dat ik een Belgische nicht van Winfred was en dat heeft mij goed geholpen. Maar deze relatie wierp ook in de omgekeerde richting zijn vruchten af. Winfred werd aan de zijde van een obruni gesignaleerd in de straten van Madina en daardoor spraken heel wat van zijn vrienden vol lof over hem. Zelfs mensen die hem amper kenden, vroegen hem hoe hij aan een blanke vriendin kwam en of hij voor hen niets kon regelen.
23
4.1 Mobile Africa Revisited20 Het voorbeeld voor deze masterproef is de antropologisch-historische invalshoek die het Leidens onderzoekprogramma Mobile Africa Revisited toepast. Het gaat in tegen het technologisch determinisme en benadrukt de relatie tussen nieuwe ICT’s en de sociale ruimte, mobiliteit en marginaliteit in Sub-Sahara Afrika. Het grote enthousiasme van de jaren 2000 kreeg het hard te verduren en maakte plaats voor een interdisciplinaire aanpak en een ruim discussieforum. De mobiele telefoon heeft de sociale dynamiek op een controversiële en onverwachte manier beïnvloed. De vraag hoe de gsm de interactie tussen Ghanese migranten en hun familie en vrienden heeft beïnvloed, werd nog niet gesteld. En dat zou waarschijnlijk nooit het geval zijn geweest als er niet over de grenzen van de academische disciplines heen werd gewerkt. De mobiele telefoon is een belangrijk statussymbool is in de Ghanese maatschappij. De verschillende gewoontes met betrekking tot deze nieuwe technologie zijn cultuurgebonden. De Afrikaanse samenleving is enorm veranderd door dit gebruiksvoorwerp maar de invloed van de Afrikaanse cultuur op de mobiele telefoon is minstens even sterk. De gsm is getransformeerd tot een object dat zich uitstekend leent voor het gebruik in het dagelijkse leven. Het belang van een benadering die rekening houdt met “the device and the context” wordt sterk beklemtoond door professor de Bruijn. In haar betoog op de conferentie Mobile Africa Revisited stelt zij dat de veranderingen die de gsm heeft teweeggebracht op het Afrikaanse continent, niet mogen worden onderschat. Daarbij beklemtoont ze het feit dat de richting die deze veranderingen uitgaan nog steeds een raadsel is. De mogelijkheden die de mobiele telefoon de Afrikanen biedt zijn legio. “Like all media, new ICT, such as the mobile phone, can be used for good or evil, to exclude or include, to reinforce social hierarchies, to flout them or create new ones, to connect to longlost relatives or get to know people, to exchange personal news, to open up new business opportunities or to relate to the wider world. Or some or all of these things in combination. After all, nothing human is foreign or technology, and nothing is beyond human agency.” 21
20
De volgende paragraaf is gebaseerd op de publicaties van het onderzoeksprogramma Mobile Africa Revisited van het ASC Leiden en geluidsopnames van de conferentie Mobile Africa Revisited. 21 De Bruijn, Side @Ways, 15. 24
4.2 Economisch, sociaal en cultureel kapitaal in je handpalm.22 Sociale dynamiek is een door de Franse socioloog Pierre Bourdieu uitvoerig beschreven thema. Hij maakt een onderscheid tussen economisch kapitaal (eigendomsstructuren), sociaal kapitaal (sociale netwerken) en cultureel kapitaal (status). De sociale wereld is volgens hem gekenmerkt door structuren die na verloop van tijd zelf structurerend gaan werken. Hij wil stap voor stap duidelijk maken dat de wereld niet te verklaren valt via een universele deus ex machina maar wel aan de hand van een wisselwerking van machtsrelaties tussen diverse groepen in de maatschappij. Om te beschrijven hoe de maatschappij op haar beurt werd en wordt beïnvloed door nieuwe technologieën zoals de gsm, dient men zich eerst een idee te vormen over de eigenschappen van die bepaalde maatschappij en haar interne dynamiek. Bourdieu baseerde zijn theoretische traktaten op empirisch onderzoek naar het leven van elke dag; hiermee onderscheidt hij zich van de meer strikt theoretische sociologen. De theorieën van Bourdieu en hun toepasbaarheid voor dit onderzoek vertalen zich in het feit dat het bezit van een gsm het sociaal, cultureel en economisch kapitaal samen kan laten vallen. En ook hoe gebrek aan het ene kapitaal kan worden gecompenseerd door het andere, dit door bijvoorbeeld iemand te flashen, geld over te maken et cetera. De mobiele telefoon kan worden geïnterpreteerd als de veruiterlijking van iemands sociaal kapitaal. Aan de hand van de inhoud van een toestel, bijvoorbeeld de lijst met contactpersonen, wordt iemands sociaal kapitaal zichtbaar. De term “sociaal kapitaal” wordt hier gebruikt in de betekenis die Pierre Bourdieu eraan verleende. Als onderdeel van een bredere maatschappijtheorie beschouwde Bourdieu het sociaal kapitaal als een netwerk van relaties van onderlinge bekendheid of erkentelijkheid. Dit is de betekenis die zich naar mijn mening het beste leent tot mijn interpretatie van sociale relaties tussen individuen. De mobiele telefoon is het toestel bij uitstek om sociale relaties te onderhouden en maakt het voor het eerst ook mogelijk om deze te onderzoeken. Naast communicatiemogelijkheden voor het grote publiek is het dankzij de gsm ook veel eenvoudiger geworden om sociale netwerken, sociale status en hiërarchie te (re)produceren en transformeren. De mogelijkheden die de mobiele telefoon biedt voor historisch en antropologisch onderzoek zijn immens en tot op heden quasi onbenut. Zo zou er onderzoek kunnen worden gedaan naar eventuele evoluties in de omvang iemands sociaal kapitaal voor of na de intrede van de gsm.
22
Deze volgende paragraaf is gebaseerd op Bourdieu, Pierre. Questions de sociologie. (Paris, Ed.de Minuit, 1980) en Buffel, Tine et al. Netwerken, vertrouwen en wederkerigheid: over de complexiteit van het concept sociaal kapitaal. Welzijnsgids Mechelen, 2009. 25
Wanneer we deze probleemstelling vanuit een historisch perspectief zouden benaderen, zouden we een beter zicht krijgen op de invloed van deze technologische vernieuwing. Sociale stratificaties worden door de mobiele telefoon zowel gereproduceerd als actief getransformeerd. Het beste voorbeeld van deze actieve transformatie zijn de call-boxes. Ze vormen een uitweg voor ongeschoolde jongeren die zo voldoende kapitaal kunnen vergaren om hun studies te hervatten en zich op te werken. Dit is enkel mogelijk omdat dat de gsm een noodzaak is geworden in plaats van een luxeproduct voor enkelingen. Door de aangepaste tariefstructuren van de kapitalistische pro-poor aanpak ligt dit geldverslindende statussymbool enkel buiten het bereik van de allerarmsten. De sociale differentiatie tussen arm en rijk wordt echter in de hand gewerkt door de snelheid van de vernieuwingen. Niet alleen of men al dan niet over een gsm beschikt maar ook het type, de mogelijkheden ervan en de accessoires tellen mee. Zo wordt ook bij deze technologische vernieuwing de grootte van iemands sociaal en cultureel kapitaal opnieuw beïnvloed door de omvang van diens economisch kapitaal. 4.3 The social life of things23 De mobiele telefoon is niet enkel een apparaat om mee te communiceren, het is ook een toestel dat net zoals alle andere materiële bezittingen een invloed uitoefent op de eigenaar ervan. De aankoop wordt bepaald door sociale en politieke mechanismen die smaak en handel reguleren. Net als in The Social Life of Things van Appadurai zal in dit onderzoek cultuur worden beschouwd als de basis van economische ontwikkelingen.24 Consumptiepatronen zijn gebaseerd op de culturele eigenheid van een samenleving. De waarde van verhandelde goederen of diensten is afhankelijk van de invulling die een bepaalde maatschappij eraan geeft. Maar de waarde die mensen aan dingen hechten heeft in het geval van de gsm een invloed op de waarde die deze op hun beurt geven aan sociale relaties. De gsm is niet louter een gadget zoals bijvoorbeeld een dure horloge. In de Ghanese context, waarin orale tradities hoog in het vaandel worden gedragen, staat de gsm voor het onderhouden en versterken van persoonlijke contacten. Bovendien biedt de mobiele telefoon de unieke mogelijkheid om contact te houden over lange afstanden. Het aantal Ghanezen dat zijn heil heeft gezocht over de landsgrenzen is enorm hoog. Tussen 1981 en 1992 verlieten er 97.536 Ghanezen hun thuisland op zoek naar politiek asiel in hun buurlanden, in de Europese 23
De volgende paragraaf is gebaseerd op Appadurai, Arjun. The Social Life of Things. Commodities in Cultural Perspective. (Cambridge, Cambridge University Press, 1986) 24 Appadurai, Arjun. The Social Life of Things. Commodities in Cultural Perspective. 26
Unie en de Verenigde Staten.25 Deze mensen hadden, in tegenstelling tot de migranten van vandaag, niet de mogelijkheid om dagelijks contact te houden met hun familie of om bijvoorbeeld in hun gastland via sites op zoek te gaan naar landgenoten. De gsm beschrijven als iets dat werkelijk een sociaal leven leidt, is heel wat gemakkelijker dan dit te doen voor bijvoorbeeld oosterse tapijten. Door te kijken naar het aantal contactpersonen in iemands telefoongeheugen krijgt men vandaag al een behoorlijk beeld van hoeveel personen deze man of vrouw kent. Het sociale netwerk van iemand staat af te lezen in de lijst van zijn of haar contactpersonen. Sinds de komst van de smartphone is hetzelfde ook mogelijk aan de hand van sociale netwerksites die het aantal vrienden tellen. Het aantal personen die een smartphone bezitten is in Ghana echter niet zo hoog, vooral niet bij personen van ouder dan 25 jaar. Ook al hebben de technologische eigenschappen van de gsm al heel wat teweeggebracht in Ghana, toch zijn de grenzen nog lang niet bereikt. De komst van de smartphone en het democratiseren van de internettoegang maken de toekomst bijzonder hoopvol. De manier waarop de gsm in deze thesis zal worden behandeld, is gestoeld op de aanpak van Appadurai, namelijk met aandacht voor de eigenheid van de maatschappij en de invloed hiervan op deze technologie. De functionaliteit van de gsm maar ook het karakter ervan als modegril én het bestendigen van de economische en sociale klassen door de hoge kosten, dienen in rekening te worden gebracht. 4.4 Modernity at Large. Cultural Dimensions of Globalization26 Bij een studie over globalisering hoort de nadruk te liggen op verandering, meer bepaald op een breukmoment in het nabije verleden, waarbij er een verschuiving is ontstaan in de sociale relaties door de komst van de elektronische media en massamigratie. Dit is een van de belangrijkste inzichten die aan de theoretische basis van dit werkstuk liggen. Als antropoloog wil Appadurai een tegenwicht bieden tegen de heersende conceptualisering rondom het begrip ‘globalisering’ waarbij enkel belang wordt gehecht aan de economische kant van de zaak. De culturele dimensies in de ondertitel staan centraal doorheen het hele 25
International Organisation for Migration. Migration in Ghana: A country profile 2009. Laatst gekende locatie: http://www.iomdakar.org/profiles/sites/default/files/Ghana_Profile_2009.pdf geraadpleegd op 27.04.2014 26 De volgende paragraaf is gebaseerd op Appadurai, A. Modernity at Large. Cultural Dimensions of Globalization. (Londen, University of Minnesota Press, 2010) 27
werk. De belangstelling voor het culturele is zo fundamenteel voor Appadurai omdat cultuur in de theorievorming rond globalisering vaak naar het achterplan wordt gedrongen. In een wereld waar de elektronische media zo ver zijn gevorderd en waar er sprake is van massamigratie is het gebruik van een transnationale schaal een vereiste. Het belang dat Appadurai hecht aan de kracht van de verbeelding, de beeldentaal en de representatie van het zelfbeeld is brandend actueel. “Because of the sheer multiplicity of the forms in which they appear (cinema, television, computers and telephones) and because of the rapid way in which they move through daily life routines, electronic media provide resources for self-imagining as an everyday social project.”27 Dit is wat projecten als Everyday Africa zo succesvol maakt. Met de komst van de mobiele telefoon kon je je identiteit vormen aan de hand van welk type je aanschafte. Met de komst van de smartphone is het mogelijk om je identiteit wereldwijd in de kijker te zetten. Het is niet voor niets dat The Oxford Dictionaries in Groot-Brittannië het woord selfie tot ‘woord van het jaar 2013’ hebben gebombardeerd. Appadurai’s these wordt bevestigd door de huidige hoogdagen van de sociale media en het posten van digitale zelfportretten op sociale netwerksites of applicaties zoals Snapchat28. De focus op het visuele in de hedendaagse populaire cultuur is een belangrijk kenmerk van de moderne, geglobaliseerde wereld van vandaag; bijgevolg zal er veel aandacht naartoe gaan. Toch zijn niet alle stellingen die Appadurai in Modernity at Large poneert zinvol voor dit onderzoek. De dood van de religie en de opkomst van elektronische media als opium voor de massa is in Ghana zeker niet van toepassing. Beiden gaan hier moeiteloos hand in hand.
27
Appadurai, A. Modernity at Large. Cultural Dimensions of Globalization, 4. Smartphone applicatie waarbij je een zelfgemaakte foto, video, tekening of tekstbericht kan versturen naar een (lijst met) ontvanger(s). Deze personen krijgen de boodschap slechts kortstondig te zien (1 tot 10 seconden, zelf te bepalen) vooraleer deze wordt gewist uit het telefoongeheugen en de servers van Snapchat. 28
28
4.5 Social Construction of Technology29 De sociale constructie van technologie is een concept dat volledig werd uiteengezet door Wiebe Bijker en Trevor Pinch in het eerste hoofdstuk van het werk “The Social Constructions of Technological Systems. New Directions in the Sociology and History of Technology” dat door henzelf en Thomas Hughes werd samengesteld. Dit werk dateert uit 1987 en is een van de eerste waarin empirisch onderzoek vanuit dit perspectief wordt toegepast in het technologisch onderzoek. De auteurs gaan uit van een model met meerdere richtingen waarbij de ontwikkeling van een bepaalde technologie is gestoeld op variatie en selectie. Deze aanpak met belang voor verschillende perspectieven is essentieel wanneer men claimt te werken in een sociaal constructivistische geest. Belangrijk is hierbij dat ze zich de vraag stellen waarom sommige varianten succesvol zijn en andere nagenoeg geen doorbraak kennen. Deze vraag wordt essentieel als we kijken naar de beperkte doorbraak van de vaste telefoonlijn in vergelijking met de commerciële doorbraak van de mobiele telefoon in Ghana. Hoewel in hun werk slechts een conceptueel theoretisch raamwerk werd geschetst, is dit in de praktijk vlot toepasbaar. Zo vinden Pinch en Bijker het een noodzaak om te kijken hoe een technologie beïnvloed wordt door relevante sociale groepen. De relatie tussen het artefact en verschillende sociale groepen zal in hoofdstuk 7 dieper worden onderzocht. Eerst wordt er nagegaan of er sprake is van een generatiekloof inzake de mening over de gsm en het gebruik ervan daarna zullen de enquêteresultaten op een genderspecifieke manier worden benaderd.
29
De volgende paragraaf is gebaseerd op Bijker Wiebe, Hughes Thomas en Pinch Trevor eds. The Social Constructions of Technological Systelms. New Directions in the Sociology and History of Technology. (Londen, The MIT Press, 1987), 1-50. 29
5. Bronnenbespreking en methodologie Het gebruik van kwalitatieve onderzoeksmethodes zal in dit werk worden voorafgegaan door kwantitatief onderzoek. Mijn thesis zal dus meerdere bronnen aanboren en bijgevolg ook uiteenlopende onderzoeksmethoden gebruiken. Dit onderzoek naar de komst van de gsm baseert zich op primaire en secundaire bronnen namelijk enquêtes, interviews en veldnotities maar ook rapporten, secundaire literatuur en informatieve blogs en websites. De juxtapositie van verschillende brontypes zal uiteindelijk een meerwaarde bieden aan mijn onderzoek. Zo hoop ik mondelinge geschiedenis, een kwalitatieve methode bij uitstek, vlot te kunnen combineren met kwantitatieve methodes. Om een beter beeld te krijgen van de verspreiding baseer ik mij ook op de wetgeving inzake deze nieuwe communicatietechnieken, zoals de verplichting om elke mobiele telefoon in te schrijven, een maatregel om de wildgroei te beperken. Maar ook projecten als Everday Africa op de sociale media dienen naar waarde te worden geschat. Fotografie en reclame zijn een bron bij uitstek als het gaat om de representatie van de gsm in beeld en taal. Tot slot maak ik in deze thesis ook gebruik van een aantal artikels uit tijdschriften en boekfragmenten die vaak gedetailleerde informatie bevatten. Er is geen specifieke benadering van de bronnen die doorheen heel het werk terugkomt. De veelheid aan bronnen met verschillend karakter brengt een veelheid aan onderzoeksmethoden met zich mee. Toch is er een lijn te trekken doorheen dit onderzoek, namelijk het kritisch benaderen van de bronnen. Ze zullen onderling worden vergeleken en de essentie zal er worden uitgehaald om een antwoord te vinden op de probleemstelling van dit onderzoek. Ik verwacht niet dat de bronnen elkaar zullen tegenspreken maar het is belangrijk om ruimte voor discussie in te bouwen. Opdat dit alles geen bonte mengeling wordt, volgt nu een uiteenzetting van de gebruikte onderzoeksmethoden en van de manier waarop gegevens werden verzameld. Het grote volume van de database en de interviews maakt dat deze niet integraal opgenomen in dit werk. Indien u deze wil raadplegen, kunt u mailen naar
[email protected].
30
5.1 Kwalitatieve methode Mijn onderzoek is deels gestoeld op kwalitatieve onderzoeksmethodes uit de historiografie en de antropologie. Tijdens de maand veldwerk in Ghana heb ik van meet af aan getracht een open geest te houden en deel te nemen aan het dagelijkse leven van mijn gastheren. Ik ging mee naar de kerk en naar het werk, ik at samen met hen, ging mee op familiebezoek enzovoort, kortom ik heb hun dagelijkse routine gevolgd. Deze antropologische aanpak vertaalt zich in mijn betoog. Als auteur stel ik mij kwetsbaar op door mezelf volledig in te schrijven in dit werk, in de hoop zo nieuwe kennis toe te voegen. De uitvoerige reisbeschrijvingen en ervaringen maken een essentieel deel uit van de informatie die ik heb vergaard tijdens het onderzoek.30 Brinkman en de Bruijn stellen dat reizen deel uitmaakt van de samenleving en de sociale verandering mee vorm geeft.31 De reis naar Ghana was de manier bij uitstek om inzicht te verwerven in communicatie en sociale netwerken. Voor een volledig participerende observatie, zoals die wordt nagestreefd in de antropologie, was mijn verblijf veel te kort en bovendien ken ik de lokale taal niet.32 Toch hield ik deze antropologische beginselen, zoals Malinowski die voor het eerst heeft toegepast, altijd in het achterhoofd.33 Wanneer je deel kunt uitmaken van de samenleving krijg je een kijk op de culturele heterogeniteit. Je beleeft de culturele praktijken vanop de eerste rij en krijgt zo stilaan weet van de sociale functie die ze vervullen. De manier waarop cultuur deel uitmaakt van globale processen en macrostructuren wordt zo stilaan duidelijk. Helaas draait het in de realiteit soms anders uit dan gepland; het was niet altijd vanzelfsprekend om zomaar deel te nemen aan de dagelijkse activiteiten. Op menig moment werd ik behandeld als een buitenstaander, een die volgens sommigen ook nog een voorkeursbehandeling moest krijgen. Dit zorgde voor heel onwennige situaties, bijvoorbeeld wanneer oudere dames hun zitplaats aan mij afstonden.
30
De Bruijn, Marjan en Van Dijk, Rijk, eds. The Social Life of Connectivity in Africa. (New York, Palgrave Macmillan, 2012), 49. 31 De Bruijn, Marjan en Van Dijk, Rijk, eds. The Social Life of Connectivity in Africa, 49. 32 Metcalf, Peter. Anthropology, The Basics. (Londen, Routledge, 2006), 8-11. 33 Bronislaw Malinowski: Brits-Poolse antropoloog en pionier van het antropologisch veldwerk met zijn onderzoek op de Trobriand-Eilanden. 31
5.1.1 Mondelinge geschiedenis en diepte interviews “Oral history gives history back to the people in their own words.”34 Als basis voor de interviews in Takoradi, Cape Coast en Accra gebruikte ik het werk van Jan Bleyen en Leen Van Molle ‘Wat is mondelinge geschiedenis?’35. Het vormt een ondersteuning voor theoretische redeneringen en voor de praktische uitvoering van deze onderzoeksmethode. De auteurs baseerden zich op grote namen als Alessandro Portelli en Paul Thompson. Als historicus dien je zelf aanwezig te zijn in je werk want je bent actief betrokken bij het ontstaan van de bronnen die je gebruikt. Het is een must om je rol in alle openheid mee te delen aan de lezer. Je bent immers meer dan een doorgeefluik want je ligt mee aan de oorsprong van de geschiedenis van anderen. Je werk in dialoog presenteren kan hier een uitweg bieden. Niet alleen dient de historicus zich in te schrijven in zijn verhaal, hij dient ook rekening te houden met het feit dat herinneringen, hoe persoonlijk ook, altijd sociaal zijn gevormd. Het is van cruciaal belang om ethisch te werk te gaan en rekening te houden met wat er wordt gezegd en door wie. Maar ook wat niet wordt verteld, is van groot belang in mondelinge geschiedenis. Door middel van mondelinge geschiedenis maak je als historicus van vloeibare vertelling een verhaal dat vastligt door middel van een geluidsopname en vervolgens een transcriptie. Zo laat je het verleden stollen en door het in een context te plaatsen, maak je er een geschiedenis van.36 Tijdens mijn verblijf in Ghana heeft het lange tijd geduurd tot ik een interview heb opgenomen met een dictafoon. Ik baseer me voornamelijk op gesprekken die ik niet heb opgenomen maar waarvan ik rechtstreeks een transcriptie heb gemaakt toen ik naar mijn slaapplaats terugkeerde. Meestal gingen de gesprekken die ik heb gevoerd niet alleen over de probleemstelling van mijn onderzoek maar ook over de dingen des levens. Pas wanneer je zelf de nodige informatie hebt verstrekt over wie je bent, wat je doet, waar je vandaan komt, hoe het gaat met je familie, heb je genoeg krediet opgebouwd om af te wijken van gesprekken over koetjes en kalfjes. Omdat er nu eenmaal geen vaste formule bestaat zoals in de natuurwetenschappen heb ik de aanpak gekozen die het best bij de verschillende situaties paste. Het voelde vaak onwennig of ongepast om tijdens een informeel gesprek een dictafoon te voorschijn te halen. De enkele keren dat ik toch een geluids- of video-opname heb gemaakt, 34
Thompson, Paul. The Voice of the Past. (Oxford, Oxford University Press, 1978) Bleyen, Jan en Leen Van Molle. Wat is mondelinge geschiedenis? (Acco, Leuven, 2012) 36 Bleyen Jan en Leen Van Molle, Wat is mondelinge geschiedenis? 35
32
merkte ik dat meteen aan de manier waarop de mensen vertelden. Hun zenuwen staken de kop op en vaak begonnen ze zo snel te praten dat hun Engels onverstaanbaar werd. Zoals Bleyen en Van Molle verkies ook ik de term ‘verteller’ in plaats van ‘respondent’, ‘getuige’ of ‘informant’. Deze termen hebben een te passief karakter. Een verteller is iemand die actief zijn verhaal doet, in tegenstelling tot een respondent die enkel antwoorden geeft op vragen die hem worden gesteld, een getuige die slechts iets heeft waargenomen of een informant die wordt geraadpleegd. Tijdens mijn verblijf in Ghana heb ik in totaal 15 diepte-interviews afgenomen, gaande van een half uurtje tot de ontelbare lange gesprekken die ik met mijn gastvrouw in Takoradi, Doris Awuah, heb gehad aan tafel of in de sofa. Het was mijn bedoeling om in elke stad telkens één man en één vrouw van ouder dan 25 jaar te interviewen aan de hand van mijn vragenlijst. Nagenoeg alle vertellers waren mensen ouder dan 35 jaar, op één uitzondering na: mijn gastheer in Accra, Winfred. Mensen van ouder dan 35 jaar hebben meer herinneringen aan de periode voor de komst van de gsm en aan de begindagen van deze technologie. Om de invloed van externe factoren uit te schakelen, gebeuren diepte-interviews best in een vertrouwde omgeving, zonder afleiding door andere personen.37 In Ghana ben ik er amper in geslaagd om alleen te zijn met de vertellers. Ondanks het feit dat de toeschouwers zich steeds afzijdig hielden, kan hun aanwezigheid wel een invloed hebben gehad op de verhalen die werden verteld. Bij de interviews van de oudere vrouwen die in de straat van Doris wonen, kon ik rekenen op haar hulp om de in het Engels gestelde vragen te verduidelijken in het Twi en om bij de nabespreking hun commentaren te begrijpen. Dit is de enige uitzondering die ik heb gemaakt op de kennis van het Engels als afbakening van mijn onderzoekspopulatie. Het gebruik van een vertaler brengt bepaalde risico’s met zich mee; in dit geval ga ik ervan uit dat er geen informatie werd aangepast of achtergehouden. Ik kon de juistheid van de vertaling niet verifiëren omdat ik geen Twi spreek. De goede verstandhouding met Doris en het feit dat de resultaten van de interviews geheel in lijn zijn met die van leeftijdsgenoten, deden mij besluiten om de informatie te gebruiken.
37
Mortelmans, Dimitri. Handboek kwalitatieve onderzoeksmethoden. (Acco, Leuven, 2007) 33
In België verliep dit helemaal anders. Hier heb ik er bewust voor gekozen om mij te beperken tot één verteller maar zijn verhaal in de diepte uit te werken. In de loop van dit jaar hebben Joe en ik vele keren samengezeten om mijn onderzoek te bespreken. Joe woont al 23 jaar in België, in Lebbeke net zoals ikzelf. 23 jaar geleden vond hij hier de liefde, zijn vrouw An, met wie hij twee jongvolwassen zonen heeft. In elk stadium van mijn werk heeft mij geholpen, zowel met de praktische voorbereidingen voor mijn reis als uiteindelijk met het officiële interview. Het is belangrijk om te noteren dat het grootste deel van de communicatie off- the-record verliep. Maar als kers op de taart heb ik met mijn recorder in de hand nog een slotinterview afgenomen. Na een korte bespreking over mijn reis en het voorleggen van een informed consent ging ik over tot het samenstellen van zijn identiteit en hoeveel details ik in dit werk mag prijsgeven. Op basis van een vragenlijst uitgetypt om respondenten te overtuigen om deel te nemen aan een interview heb ik geprobeerd het gesprek te stroomlijnen (zie bijlage). Tijdens het interview werd tijd gemaakt om verder in te gaan op onverwachte antwoorden Op mijn vraag of ik dingen vergat te vragen die van belang zijn in deze thematiek heb ik opbouwende kritiek gekregen. Ook An, de Belgische vrouw van Joe, heeft een belangrijk aandeel gehad in de ontmoetingen en tijdens het interview. Het heeft zeker en vast in mijn voordeel gespeeld dat ik de eerste interviews in Ghana heb kunnen afnemen. De mensen waren nieuwsgierig, de enquête brak het ijs en zorgde ervoor dat de meeste respondenten al meteen commentaar of een anekdote klaar hadden.
34
5.1.2 Veldwerk in Zuid-Ghana Via veldwerk en ervaringen wordt het mogelijk om de leefwereld te begrijpen en universele praktijken te doorgronden. Het louter beschrijven van feiten geeft weinig voldoening. Wat de meeste interesse opwekt, is het culturele web waarin we allen verweven zitten maar dat is tevens het moeilijkst om te vatten en te definiëren.38 Bij aanvang van mijn verblijf in Ghana logeer ik in de Bonsukoda Lodge in Madina, Accra. Onder de vleugels van Winfred Bediako Asare (een neef van Joe), mijn lokale gids en chaperon ben ik heel wat te weten gekomen over het lokale gsm-gebruik. Ik heb bovendien aan den lijve ondervonden hoe onmisbaar de gsm in het dagelijks leven is geworden. Het eerste dat Winfred in mijn handen stopt op de luchthaven is een lokale simkaart zodat ik hem vanaf dat moment altijd kan bereiken. Pas daarna merkt hij op dat ik er verfomfaaid en dorstig uitzie en stelt hij voor om wat water en frisdrank te kopen. Winfred neemt zijn taak als beschermheer ernstig; wanneer hij niet in de buurt is omdat hij moet werken, stuurt hij berichten via WhatsApp om te zien hoe het met me gaat. Volgens mij is hij bang dat ik er in mijn eentje op uit trek en nooit meer terug kom. WhatsApp is de absolute trend van het moment, alle communicatie tussen Winfred en mijzelf verliep via deze smartphone applicatie door middel van mobiele data. Met mijn Nokia 500 hink ik ver achterop tussen de glimmende smartphones die soms de afmetingen van een tablet hebben, dat is niet anders dan in België. Samen met Winfred heb ik mijn enquête overlopen en aangepast opdat alles duidelijk zou zijn voor de mensen die het formulier in handen krijgen. Alle begin is moeilijk en dat is ook in Ghana het geval. Mijn week in Accra zit erop en zodra mijn trekkersrugzak opnieuw is volgeproptis, kan het wachten beginnen. Eerst het wachten op Winfred. Hij heeft vrijaf genomen en zal me vergezellen op mijn reis want alleen ben ik een te gemakkelijke prooi voor mensen met slechte bedoelingen. Vervolgens wacht ik in een snikhete trotro tot deze tot de nok is volgeladen met passagiers en goederen richting SekondiTakoradi. Wanneer Winfred me na deze hachelijke, zes uur durende reis vol bijnadoodervaringen veilig achterlaat, begint er een nieuw hoofdstuk. Tijdens de tweede week van mijn verblijf logeer ik bij Doris Ewuah in het grote roze huis van Mister Occran aan Ndjesia Road, nabij de Essikuda Fishing Harbor in Takoradi. Op de hoofdcampus van Takoradi Polytechnic geef ik de volgende dag 40 enquêtes aft, 4 voor elk van de 10 departement om 38
Metcalf, Peter. Anthropology, The Basics. (Londen, Routledge, 2006), 19. 35
aan de professoren uit te delen. Op het einde van de werkweek ging ik ze ophalen: slechts 6 ingevulde exemplaren die ze niet waren kwijtgeraakt. Deze tegenslag maakte mij bijzonder chagrijnig en Doris zag de donderwolk hangen. Ze besloot mijn gedachten te verzetten en ze nam me mee naar het Essikado Palace, de grote villa van een chef. We gingen op bezoek bij Anna, een kranige oude dame van 91 lentes, die de gsm een absoluut geweldige uitvinding vindt. Haar grijze haren zitten in twee schattige knotjes net boven haar oren. Ze heeft jarenlang in Londen gewoond en de gsm is voor haar de enige manier om contact te houden met haar familie daar. Tijdens hetzelfde weekend vind ik een oud telefoonboek en neem ik een groot aantal interviews af van (oud)werknemers van de post- en telecombedrijven. Dankzij de hulp van Doris had ik de mogelijkheid om met dames op leeftijd te praten over de komst van de gsm, ondanks het feit dat sommige van hen slechts een beperkte kennis van het Engels hadden. Dit leverde veel meer resultaat op dan de talloze pogingen om informatie te krijgen van het personeel van MTN en Vodafone. Vier maal ben ik langs gegaan op de kantoren van Vodafone in Takoradi, telkens ben ik van een kale reis teruggekeerd. Doris ziet hoe ik worstel om de netwerkproviders te bereiken. Ze ziet mijn vruchteloze pogingen om iemand te kunnen interviewen en vertelt me dat ook mensen in Sekondi-Takoradi bijzonder schuw zijn om informatie te verschaffen aan onbekenden. Zelf wanneer iemand informatie vraagt aan haar of aan haar collega's op de Sekondi Methodist Junior High worden ze van hogerhand verplicht om geen antwoord te geven en iedereen door te sturen naar hun regionaal secretariaat. De reden daarvoor is dat speciale overheidsdiensten nog altijd undercover operaties uitvoeren en regelmatig corruptieschandalen aan het licht brengen. Bijgevolg wordt iedereen die vragen stelt of om informatie verzoekt afgewezen. De derde week verbleef ik bij Professor Krakue op de universiteit van Cape Coast. Hij is een man van middelbare leeftijd die Frans doceert en hij is aangenaam verrast als ik hem in het Frans aanspreek. De professoren en het overige personeel van de universiteit werden al enkele maanden niet betaald en hoewel het nieuwe semester op maandag 3 februari 2014 van start was moeten gaan, zijn de meesten afwezig. Er hangt onheil in de lucht en volgens de geruchten is er een staking op til. Voor mij is het bijgevolg onmogelijk om georganiseerd te werk te gaan en aan de departementshoofden toestemming te vragen om enquêtes uit te delen in de leslokalen. Van deze nood heb ik een deugd gemaakt en onder andere de tijd genomen om de Canope Walk te doen en het slavenfort van Cape Coast te bezoeken. Mijn verblijf eindigt op exact dezelfde plaats als waar het is begonnen: kamer 110 in de Bonsukoda Lodge te Madina. De band met receptioniste Elly en polyvalent medewerker Kofi 36
was ondertussen sterk genoeg om ook hen te interviewen. De laatste week ben ik er eindelijk in geslaagd om een interview af te nemen van een werknemer van Alcatel Lucent. Tijdens mijn verblijf heb ik een vijftigtal mails verstuurd naar alle mogelijke instellingen die mij
hadden
kunnen
helpen:
overheidsdiensten,
providers,
kranten,
radiozenders,
televisiezenders,... Geen enkel antwoord. Ook wanneer ik heb hen telefonisch probeer te contacteren, bots ik op een muur. Winfred vertelde me dat het wantrouwen bijzonder groot is, zeker bij overheidsdiensten en grote bedrijven, omdat ze vrezen dat ik een spion ben. In het verleden was het zo dat er voor bezoeken van wereldleiders of voorafgaand aan grote schandalen, blanke CIA-agenten vermomd als onschuldige studenten, het land doorzochten. Soms voel ik mij als een gigantische, witte olifant in een glazenkast. Verderop in dit werk bespreek ik niet alleen de resultaten van mijn enquêtes en interviews maar ik vul ze aan met anekdotes uit het veld. Deze veldnotities vormen een meerwaarde en willen allerminst afbraak doen aan het academisch karakter van dit onderzoek. Ik kies ervoor om voldoende ruimte te voorzien voor het neerpennen van mijn eigen verwachtingen en ervaringen. Net zoals het incorporeren van theorie en methodologie belangrijk is voor een geslaagd onderzoek wil ik ook mijn eigen positie duidelijk weergeven. Aan de hand van dit narratief wil ik de lezer overtuigen van iets waar nog geen algemene opinie rond bestaat. Daar komt nog bij dat het een open geschiedenis betreft. Mijn werk vormt geen afgerond geheel, noch in de tijd noch in de ruimte. Natuurlijk zijn antwoorden zowel persoons-, plaats- als tijdsgebonden. Als historicus ben je altijd aanwezig in je werk. Wanneer je opteert voor mondelinge geschiedenis sta je als onderzoeker aan de basis van de bronnencreatie en druk je hier onvermijdelijk je stempel op.
37
5.2 Kwantitatieve methode De website van de Wereldbank vermeldt gegevens over de communicatiemogelijkheden van de laatste 20 jaar, gaande van het aantal vaste lijnen en mobiele telefoonabonnementen tot het aantal personen met internettoegang. De Internationale Telecommunicatie Unie verzamelt data vanaf 1960 tot 2012. Deze gegevens laten toe om via beschrijvende statistiek een visuele weergave te maken van de intrede en de verspreiding van de GSM in Ghana en van communicatiemiddelen in het algemeen. De gegevens van de Wereldbank lopen maar tot 2012. De exponentiële stijging van het aantal gsm’s tijdens het laatste decennium maakt dat gegevens voor het jaar 2013 en in verband met de actuele toestand essentieel voor dit onderzoek. Om deze hiaat te vullen ben ik tijdens mijn verblijf in Ghana op zoek gegaan naar kwantitatieve gegevens. Door deze te combineren met informatie van de Wereldbank, de ITU en de GSM Association hoop ik een helder beeld te schetsen van de doorbraak van de gsm in Ghana. Bovendien wil ik een antwoord vinden op de volgende vragen: sinds wanneer verloopt communicatie zo vaak door middel van technologie in plaats van tijdens rechtstreekse ontmoetingen? Hoe verliep de communicatie vroeger? Deze kwantitatieve gegevens worden aangevuld met data die ik zelf op basis van enquêtes heb verzameld. Deze gegevens schetsen het beeld van de huidige situatie. Verder in dit onderzoek zal blijken of deze gegevens elkaar bevestigen of er een breuk is in de trend. Dit onderzoek gaat niet alleen uit van de objectiviteit van cijfers maar deze worden getoetst aan ander bronnenmateriaal. Er wordt een kritische houding nagestreefd ten opzichte van cijfermateriaal in bronnen maar ook in resultaten. Mijn onderzoek ging van start met een grootschalige enquête. 5.2.1 Enquête Dé Ghanees bestaat niet en ik heb geen enkel onderscheid heb gemaakt tussen wie wel en wie niet mag deelnemen aan mijn enquête. Zo hoop ik een representatief beeld te krijgen van wat de ‘gemiddelde’ Ghanees denkt. De enige voorwaarde om te kunnen deelnemen is het beheersen van het Engels. Aan de Ghanese Junior High en High School wordt in het Engels onderwezen en vormt dit bijgevolg geen probleem. In bijlage bevindt zich de definitieve versie van de 400 enquêtes die ik in Ghana heb geprint. 301 exemplaren zijn volledig ingevuld terug bij mij terecht gekomen. Op dag 1 van mijn verblijf heeft mijn chaperon Winfred de enquête doorgelezen om ervoor te zorgen dat alle vragen duidelijk waren. Aanvankelijk moesten alle kandidaten ouder zijn dan 25 jaar om enkel mensen over te houden 38
die zonder gsm zijn opgegroeid. Zij hebben immers de veranderingen meegemaakt die de komst van de gsm met zich meebracht, bijvoorbeeld het stedelijke landschap dat verandert door de vele reclame et cetera. Het bleek in realiteit onmogelijk om deze afbakening van mijn doelgroep te behouden want de leeftijdsbeperking betekende een ramp voor mijn onderzoek. Ghana is immers een jonge natie, de levensverwachting bij geboorte is momenteel 61 jaar.39 Slechts 4 % van de totale bevolking is ouder dan 65 jaar.40 Logischerwijze heb ik de leeftijdsbeperking laten vallen. 66.9 percent van de ondervraagden is jonger dan 25. Dat brengt de representativiteit van mijn onderzoek in het gedrang maar jongeren zijn nu eenmaal vlotter te bereiken. Mijn eigen gegevens vormen dan ook slechts een aanvulling op de data van de Wereldbank en de ITU om de huidige situatie in beeld te brengen. Eerlijkheidshalve moet ik toegeven dat ik niet altijd de volledige controle had over wie mijn enquête in handen kreeg en wie niet. Soms had ik helemaal niets te zeggen en werd er in mijn plaatst beslist. Op Takoradi Polytechnic bijvoorbeeld hebben 45 professoren mijn enquête ontvangen en zijn er slechts vier in geslaagd om ze op het einde van de werkweek ingevuld terug te geven. Dit staat in schril contrast met een klasje uit de Junior High School van Sekondi: alle leerlingen hadden de volgende dag hun papieren netjes ingevuld mee om af te geven aan de obruni. 41 Van de 301 personen die de enquête hebben ingevuld zijn 50.3 % man, 31.7% vrouw en 17.7 % heeft zijn/haar geslacht niet bekend gemaakt. De enquête is opgesteld in het Engels en opgebouwd uit drie delen. Het eerste, algemene deel spitst zich toe op persoonlijke informatie zoals geslacht en leeftijd. Deel twee gaat over het dagelijks gebruik van de gsm; in deel drie worden 10 stellingen geponeerd over de opinievorming rond de komst van de gsm. Als afsluiter volgt de vraag of de persoon naaste familie heeft in België. Aanvankelijk wou ik zoeken naar personen van wie er familieleden naar Europa of naar de Verenigde Staten zijn geëmigreerd. Deze vraag bleek mensen in verlegenheid te brengen. Het is een hele eer om familieleden te hebben die hun geluk overzee zijn gaan zoeken. Toegeven dat niemand uit je nabije omgeving kapitaalkrachtig genoeg is om
39
Life expectancy at birth, total (years) Laatst gekende locatie: http://data.worldbank.org/indicator/SP.DYN.LE00.IN/countries/GH-ZF-XN?display=default geraadpleegd op 28.04.2014 40 Population ages 65 and above (%of total)Laatst gekende locatie: http://data.worldbank.org/indicator/SP.POP.65UP.TO.ZS/countries/GH-ZFXN?display=default geraadpleegd op 28.04.2014 41 Obruni is de roepnaam voor blanken in Ghana. 39
te reizen, is niet goed voor het zelfvertrouwen. Bijgevolg heb ik enkel gevraagd naar familieleden in België maar het is me niet gelukt om op deze manier personen te bereiken die in België wonen. Vooraleer ik de enquête kan afnemen, moet ik eerst overal iets over mezelf vertellen aan de mensen. Ze willen weten waar ik vandaan kom en wat me naar Ghana brengt. Ik vertel over mijn leven in België en mijn studies; de korte kennismaking verloopt bijna altijd volgens hetzelfde stramien. Haast niemand weet waar België precies ligt maar de namen Vincent Kompany, Eden Hazard en Lukaku doen bij de mannen vaak een belletje rinkelen. 5.2.2 Beschrijvende statistiek Door middel van eenvoudige bewerkingen aan de hand van SPSS dat in het vak ‘Statistiek voor historici’ in de bachelor opleiding werd gegeven, zal ik de informatie van de Wereldbank, de ITU en mijn eigen database in beeld brengen. Het is niet mijn bedoeling om op de gegevens uit de enquêtes statistische bewerkingen uit te voeren. Ik wil een stand van zaken weergeven door middel van kaarten en grafieken. Historische statistiek is een hulpmiddel bij het voorstellen en samenvatten van grote hoeveelheden cijfermateriaal. De gsm-cultuur en de processen van adaptatie die ik bestudeer, zijn geen studieobjecten van exacte wetenschap maar maken deel uit van de humane wetenschappen. Op basis van de analyse van cijferreeksen tracht ik een beeld te krijgen van de verspreiding van de mobiele telefoon en van het tijdskader waarin de gsm zijn entree maakte in Ghana. De interpretatie van deze gegevens schenkt de mogelijkheid om het verband tussen meerdere variabelen aan te tonen en verklaringsmodellen uit te denken. De gegevens hebben een hoge vertrouwelijkheid en nauwkeurigheid, de informatie die gebruikt wordt maakt deel uit van de World Development Indicators. Het betreft het aantal mobiele telefoonabonnementen (post-paid en prepaid) die toegang hebben tot een publiek telefoonnetwerk en het aantal vaste telefoonlijnen. De data die in de grafieken worden voorgesteld zijn onderling vergelijkbaar omdat het hier gaat om het aantal subscripties per 100 personen. Daarnaast zal ook nog het aantal vaste lijnen per 100 personen vergeleken worden. Naast vertrouwelijkheid en vergelijkbaarheid is de volledigheid van deze data een belangrijke voorwaarde. De website van de Wereldbank vermeldt dat deze data gebaseerd zijn op cijfers van de Internationale Telecommunicatie Unie, het Rapport over Wereldtelecommunicatie en ICT Ontwikkeling en de database en de schattingen van de Wereldbank zelf. Het is bijgevolg mogelijk om een gedegen analyse te maken op basis van deze historische statistieken.
40
Grafiek 1: Voorbeeld van grafische weergave van de resultaten van de enquête.
41
6. Communicatie voor de komst van de gsm Hier volgt de adaptatie van nieuwe communicatiemiddelen in de geschiedenis van Ghana. Mondelinge communicatie was tot de komst van de vaste lijn beperkt tot persoonlijk contact. Technische communicatiemiddelen waarvan het schrift de basis vormt, kennen sinds de twintigste eeuw een hoge vlucht. Briefwisseling, telegrafie, telefoon maar ook radio en televisie zijn de voorlopers van de mobiele telefoon. De technieken die doorheen de Ghanese geschiedenis werden gebruikt, komen in chronologische volgorde aan bod. Het is van belang om hier al te vermelden dat technologieën zoals de vaste lijn en de fax alleen voor de allerrijksten beschikbaar waren. Voor de komst van de gsm was privécommunicatie via nieuwe technologieën door de hoge kostprijs enkel weggelegd voor de absolute toplaag van de Ghanese bevolking. Er zijn jammer genoeg geen cijfers voorhanden over bijvoorbeeld het aantal IDD telefoons in privébezit maar als we kijken naar de verspreiding van de vaste lijn spreekt die boekdelen over de verspreiding ervan.42 6.1 Gongo-beater en persoonlijk contact De West-Afrikaanse regio Goudkust was sinds 1482 in handen van de Europeanen. Eerst heersten de Portugezen er, vervolgens de Nederlanden, tot Groot-Brittannië begin negentiende eeuw de macht overnam. Pas in 1957 werd de onafhankelijkheid uitgeroepen en kreeg WestAfrika er de nieuwbakken republiek Ghana bij. In deze regio verliep het leeuwendeel van alle communicatie tot en met de 20 ste eeuw via persoonlijk contact. Tijdens een gesprek met Winfred vraag ik door naar de eerste vaste lijnen en graaft hij dieper in het Ghanese verleden. Het logo van One Touch, de eerste speler op de markt van de communicatietechnologie, was een gongo. In mijn notitieboek maakt hij een schets van een soort instrument met twee holle staven waar je met een stok op moet slaan om er geluid uit te krijgen. In het koloniale verleden werd de gongobeater bij de chef geroepen om een bericht af te kondigen. Deze gongobeater trok erop uit en sloeg op zijn gongo om de bevolking te verzamelen. Wanneer je zag dat iemand afwezig was en het bericht niet had gehoord, was het jouw verantwoordelijkheid om die persoon alsnog op de hoogte te brengen. Het was een verplichting om de wil van de chief en dus de wet te verspreiden, ongeacht wat je aan het 42
International Direct Dial. 42
doen was, ongeacht de afstand die je daarvoor diende af te leggen. Net als elke andere misstap kon het niet nakomen van je verplichtingen bijzonder onaangename gevolgen hebben vanwege van de kolonisator. 6.2 Brieven schrijven De ontwikkeling van de post in Ghana ging van start in januari 1974 met het ontstaan van het departement Post and Telecomunication bij de afkondiging van NRC Decreet 311.43 Bij de oprichting kende de overheid aan dit departement de volgende functies toe: het operationeel maken en bedienen van de postdiensten, het werken van nationale en internationale telecommunicatiediensten en het werken aan de hand van commerciële lijnen. Sinds de oprichting van P&T heeft het departement heel wat veranderingen ondergaan door het afkondigen van Act 505 in augustus 1993 en Act 461 in juli 1993. Vandaag de dag heeft The Ghanaian Post Company Limited, een overheidsbedrijf, de postbedeling in handen. In het hoofdpostkantoor van Takoradi Fishing Harbour ontmoet ik twee dames van midden de vijftig. Ze werken al sinds hun jeugd bij wat toen nog Ghana Post en Telecommunication heette. Door de jaren heen hebben ze het bedrijf en de diensten zien veranderen. De enorme hoeveelheden brieven en telegrammen hebben plaats gemaakt voor pakketten in allerlei soorten en maten. Na het voorlezen en samen invullen van mijn enquête vraag ik hoe zij met vrienden communiceerden toen ze jong waren. Ze antwoorden zonder enige vorm van melancholie over de tijd van toen, zonder hunker naar het verleden van geparfumeerde brieven zoals ik verwacht had. Ofwel woonden hun vrienden in de buurt en liepen ze elke dag samen naar school en dergelijke meer, ofwel was er gewoon geen contact. Langeafstandsrelaties werden niet onderhouden als er geen mogelijkheid bestond om mensen ver weg te ontmoeten. Als iemand verhuisde naar een ander deel van de stad, zagen ze elkaar op zondag in de kerk. De gelegenheden waarbij hun ouders verre vrienden gingen bezoeken, vielen op één hand te tellen. Enkel bij begrafenissen legden ze grote afstanden af om een laatste groet te brengen aan de overledene en hun respect te betuigen aan de familie.
43
Ghana Post Ready to Overcome the Challenge of Modern Communication Technology. Laatst gekende locatie: http://www.ghana.gov.gh/index.php/2012-02-08-08-3247/features/3360-ghana-post-ready-to-overcome-the-challenge-of-modern-communicationtechnology geraadpleegd op 17.04.2014 43
6.3 Telegram, Telex en Telefax Afbeelding 3: Reclame voor Panasonic in een Ghanees telefoonboek
Een telegram is een service die door een verbeterde vorm van Morsecode een geschreven bericht verstuurd via een openbaar telecommunicatienetwerk, eerst per telegraaf en later ook per telefoon of telex.44 De telex maakt het mogelijk om binnenlandse en internationale berichten te ontvangen en verzenden in geprinte vorm. Bij de verdere ontwikkeling van deze elektronische seintoestellen, namelijk de telefax, werden de mogelijkheden nog uitgebreider.
44
Morsecode is een alfabet van punt- en streeptekens. 44
De facsimiledienst zet een verbinding op tussen twee toestellen door middel van een telefoonlijn. Zo kunnen allerhande documenten, gaande van diagrammen en rapporten tot handgeschreven boodschappen, worden verzonden en ontvangen in binnen- en buitenland. Op bovenstaande afbeelding zijn rechtsonder gewone telefoontoestellen te zien maar eveneens draagbare varianten en toestellen waarin een fax en printer verwerkt zit. 6.4 Vaste telefoon en International Direct Dial Een oom van Winfred langs moederszijde is computerspecialist. Dankzij deze oom woonde hij vijftien jaar geleden in een van de weinige huizen in de omgeving die beschikten over een vaste lijn. Wanneer de telefoon rinkelde, maakte het niet uit of je je op de derde verdieping bevond of op het toilet, iedereen begon te hollen en wou zo snel mogelijk opnemen. Het was een ware strijd tussen alle kinderen en jongeren die in het gebouw woonden om als eerste de telefoon te bereiken. Dit verhaal is wellicht niet uniek voor het huis waar Winfred woonde. Een vaste telefoon was iets prestigieus, je kon ermee pronken bij buren, vrienden en familie. Slechts één op honderd Ghanezen kende deze luxe. Door de komst van de mobiele telefoon is het één van de vele stappen in de ontwikkeling van communicatietechnologie die werden overgeslagen. Waarom deze technologie niet aansloeg, is heel eenvoudig te verklaren. Het kostenplaatje was torenhoog en de infrastructuur ongeschikt. Dat Winfred het geluk had om op te groeien in een huis met een vaste telefoonlijn heeft allicht ook te maken met het feit dat hij in Sekondi nabij het Regional Office van de Ghanese overheid woonde. Als jongetje heeft hij nooit last gehad van stroompannes. Op wonderbaarlijke wijze viel de elektriciteit in hun straat nooit uit, zelfs niet als de hele stad zonder stroom zat. Meer dan 80 % van de vaste lijnen bevonden zich bovendien in de stedelijke gebieden en daarvan nog eens 53.6 % uitsluitend in Accra. Ondanks het hoge kostenplaatje blijkt trouwens dat de infrastructuur van Ghana Post en Telecom niet kon voldoen aan de vraag naar vaste lijnen. In 1985 zou het volgens de ITU naar schatting 80 jaar in beslag nemen vooraleer iedereen op de wachtlijst een verbinding zou hebben. 45 Uit gesprekken met de dames van de postkantoor in Takoradi bleek dat je er terecht kon met brieven maar ook indien je een telefoon nodig had. Tegen vergoeding kon je nationale en
45
Haggarty, Luke, Mary Shirley en Scott Walsten. Telecommunication Reform in Ghana. Policy Research Working Paper 2983. (Washington, The World Bank, 2003), 10. 45
internationale gesprekken voeren bij Ghana Post en Telecom. Als er in je omgeving geen welgestelde kennissen woonden, moest je naar de stad in het postkantoor gaan telefoneren. 6.5 Telefooncel Het principe van de telefooncel is eenvoudig. Je gaat naar de dichtstbijzijnde telefooncel in de buurt met wat muntgeld op zak en je vormt het nummer van de persoon die je wil bereiken. Ondanks die eenvoud is het gebruik van een telefooncel om mensen te contacteren niet altijd gemakkelijk geweest. De opgebelde persoon moest over een vaste lijn beschikken of hij moest zich op een vooraf afgesproken tijdstip bij een andere telefooncel bevinden. Vaak was er binnen een straal van 50 km geen telefooncel te vinden en als de verbinding dan toch tot stand kwam, werd ze verbroken door een of andere storing. Volgens een internetbron zouden er in het jaar 2000 in heel Ghana maar 5.000 telefooncellen hebben gestaan. Jammer genoeg is deze informatie niet te verifiëren en vermeldt ze niet waar deze cellen stonden. Het behoort tot de mogelijkheden dat meer dan de helft ervan in de hoofdstad Accra stonden en slechts enkele op het platte land. Ook het zoeken naar informatie over de bouw van de eerste telefooncel heeft niets opgeleverd. Op de scholen in Ghana staan wel altijd betaaltelefoons. Je kunt niet vrij kiezen waar je verder studeert; bijgevolg moeten sommige jongeren moeten op de campus gaan wonen indien de school mijlenver van huis ligt. Om de communicatie tussen de studenten en hun thuisfront te verzekeren, is Ghana Telecom gestart met het plaatsen van telefooncellen op de campus. Na het vrijmaken van de markt zijn ook andere operatoren hiermee doorgegaan. Zo zie je op onderstaande foto een installatie van MTN op de campus van Takoradi Polytechnic.
46
Afbeelding 4: Telefooncel op hoofdcampus Takoradi Polytechnic
Naast het klassieke systeem kende ook de variant met betaalkaarten een groot succes in Ghana. Een voorbeeld hiervan is de terminal links op de foto. Bij een lokale handelaar koop je voor een bepaalde som een telefoonkaart aan die je gebruikt als kredietkaart om te bellen. Niet alleen vóór de komst van de mobiele telefoon maar ook daarna werd deze technologie nog gepromoot. Zo is er bijvoorbeeld het V-LINK project van Vodafone Ghana.46 In 2010 werden naar verluid in meer dan 400 Senior High Schools, waar de Ghana Education Service de mobiele telefoon had verbannen, dit soort telefooncellen op zonne-energie operationeel gemaakt om de oude, in onbruik geraakte GT-toestellen te vervangen. Deze nieuwe telefooncellen werken zoals een gsm. Je hoeft enkel je simkaart te plaatsten en je kunt bellen en sms’en.
46
Vodafone Booths To The Rescue of Students. Gideon Asare Sackitey. Ghanaweb Business News of Saturday, 5 June 2010. Laatst gekende locatie: http://www.ghanaweb.com/GhanaHomePage/NewsArchive/artikel.php?ID=183501&commen t=0#com geraadpleegd op 25.04.2014 47
Grafiek 2: Vergelijking van het aantal vaste telefoons per 100 personen in Ghana, Burkina Faso, Ivoorkust, Togo en België (19602012)
Bron: Data Explorer. Fixed-telephone subscriptions per 100 inhabitants. Laatst gekende locatie: http://www.itu.int/ITU-D/ict/statistics/explorer/ geraadpleegd op 10.05.2014
48
Uit Grafiek 2 blijkt dat het beperkte succes van de vaste lijn eigen is aan de West-Afrikaanse regio. In tegenstelling tot de situatie in België (groen) blijven de grafieken van Ghana en de buurlanden enorm laag. Dit accentueert het feit dat vaste lijnen enkel betaalbaar waren voor de elite. Voor de doorsnee Ghanees verliep de communicatie tot ongeveer 5 jaar geleden via rechtstreeks contact of via briefwisseling. Gebruik maken van een vaste lijn kon enkel indien er een welwillende gegoede familie in de buurt woonde of het dichtstbijzijnde postkantoor niet te veraf was. Daarna kwam er de mogelijkheid om een telefooncel op te zoeken of iemand die als mobiele telefooncel fungeerde.
49
7. Global System for Mobile Communication Toen de eerste mobiele telefoons verschenen op het Afrikaanse continent waren ze net zoals in Europa een luxeproduct, meer zelfs, een waar statussymbool. De kostprijs van dit toestel uit het Westen dat tot ieders verbeelding sprak, was torenhoog. Ook de prijs van het belkrediet liepen enorm hoog op. 1 miljoen oude cedi was geen ongebruikelijke prijs voor een simkaart.47 Het is haast onvoorstelbaar hoe de markt op zulk een korte tijd is gedemocratiseerd. Vandaag kost een simkaart 50 pesewa of ongeveer 5.000 oude cedi. In de beginjaren moest je ervoor zorgen dat er voortdurend krediet op je simkaart stond om je gsm-nummer niet te verliezen. Indien je langer dan een week geen krediet had aangekocht, was je je nummer kwijt en moest je opnieuw een dure simkaart aanschaffen. Die prijs is nu fenomenaal gedaald maar het wil nog steeds heel wat zeggen indien je een telefoonnummer hebt uit de beginperiode. Oude nummers worden doorgegeven en soms zelf doorverkocht. De gsm-nummers die beginnen met 024 (Spacefon), 027 (Mobitel) en 028 (Celltel) stralen rijkdom en prestige uit. Afbeelding 5: Airtime en gebruiksaanwijzing van MTN en Tigo
47
Ghanese munteenheid die op 1 juli 2007 werd de nieuwe cedi (GHS) ingevoerd. Deze heeft de waarde van zo’n 10000 oude cedi. 50
Ondanks het feit dat simkaarten en krediet zo goedkoop zijn geworden, blijven gsm-toestellen enorm duur in aankoop. De prijs in Ghana voor een Samsung, Nokia, i-Phone of dergelijke komt overeen met de aankoopprijs in België. Bij een bezoek aan de Accra Mall zie ik voor het eerst de prijzen van gsm-toestellen in Ghana. Ze zijn op het eerste zicht zelfs hoger dan de prijzen in België. Dit staat in schril contrast met de spotgoedkope airtime die je overal kunt aankopen. Een simkaart hoeft niet meer te kosten dan 50 pesewa (cedi-cent) en voor slechts 2 cedi heb ik 60 MB mobiele data op mijn gsm. Dit volstaat om 3 à 4 dagen gebruik te maken van Facebook en WhatsApp. Rekening houdende met de lagere lonen en de waarde van de Ghanese munt is een toestel in Ghana veel duurder dan bij ons. Een van de vele vragen die in dit hoofdstuk aan bod komen is of er vroeger meer tweedehandse gsm’s werden gekocht dan nu. Hier volgt de analyse van de informatie uit de database gemaakt op basis van mijn enquête, de data en rapporten van de Wereldbank en van ITU en een interview met een bewakingsagent aan het Vodafone satellietstation van Nsawan.
7.1 Verspreiding in historisch perspectief Wanneer heeft de gsm zijn intrede gedaan in Ghana? Vanaf wanneer beschikt de helft van de Ghanezen over een mobieltje? Is er een groot verschil tussen de commerciële doorbraak in Ghana en Ivoorkust, in Burkina Faso en Togo? Wat als we de vergelijking maken tussen België en Ghana? In dit hoofdstuk wordt de korte maar krachtige geschiedenis van de gsm in Ghana beschreven en verduidelijkt aan de hand van grafieken. De data van de Wereldbank starten pas vanaf 1994 en eindigen al in 2012, de gegevens van de ITU lopen van 1960 tot 2012; bijgevolg hebben de uitspraken hieronder enkel betrekking op deze periode. De gegevens hebben betrekking op heel Ghana en niet enkel op de zuidelijke kuststrook die centraal staat in dit onderzoek. De huidige situatie in het zuiden kan worden onderzocht op basis van de resultaten van de enquête die werd afgenomen in januari-februari van dit jaar.
51
Grafiek 3
Bron: The World Bank.Total Population. Laatst gekende locatie : http://search.worldbank.org/data?qterm=ghana+population+&language=&format= geraardpleegd op 12.03.2014 en The World Bank. Mobile cellular subscriptions. Laatst gekende locatie: http://search.worldbank.org/data?qterm=ghana+mobile+phone geraadpleegd op 12.03.2014 Sinds 2006 beschikt één op vier Ghanezen over een gsm. Tussen 2007 en 2008 stijgt het aantal Ghanezen met een mobiele telefoon tot 50% van de totale bevolking. En deze stijging zet zich door. In 2012 zijn er 100.99 mobiele telefoonsubscripties voor elke 100 personen. We zien duidelijk hoe de groene lijn de blauwe inhaalt op de bovenstaande grafiek. Uit de data-analyse blijkt dat de aankoop van een eerste gsm zich bij 25 % van de respondenten situeert in de jaren 2008 en 2009. Slechts twee van alle mensen die ik heb ontmoet, beschikten niet over een gsm. Maar dat wil niet zeggen dat ze nog nooit gebruik hadden gemaakt van deze technologie. Het was lange tijd niet nodig om zelf over een gsm te beschikken. Op de meeste plaatsen waar airtime werd verkocht was het vroeger mogelijk om te bellen met een gsm. De eigenaar van het toestel werd een “mobiele telefooncel”. Maar door het dalen van de prijs van airtime, simkaarten en gsm’s is dit fenomeen vrij vlug verdwenen.
52
Afbeelding 6: Reclame voor smartphones in de Ghanese krant Daily Guide van maandag 4 november 2013
Grafiek 3 is gebaseerd op gegevens van de Wereldbank. Onder mobiele telefoonsubscripties verstaan we alle geregistreerde telefoonabonnementen, prepaid en post-paid. Hieronder zien we de voorkeur van de respondenten van de enquête.
53
Grafiek 4
Van al deze simkaarthouders kiest 85,6 % ervoor om airtime aan te kopen wanneer het hem/haar past, dus zonder de vaste kosten van een abonnement te betalen. Airtime is werkelijk overal beschikbaar en heeft het voordeel dat je uitgaven perfect kunt regelen. Zo geef je nooit meer uit dan je kunt betalen want de kraslotjes met belkrediet moeten vooraf worden betaald. Hoewel er nog steeds mensen zijn zonder mobiel is het aantal mobiele telefoons in gebruik hoger dan het bevolkingsaantal. Hoe is dit te verklaren, als je weet dat zowel ouderen als jonge kinderen niet over een gsm beschikken?
54
Grafiek 5
Wanneer je je gsm ergens vergeet of verliest, heb je het gevoel dat je afgesneden bent van de rest van de wereld. Dit is een nieuwe vorm van afhankelijkheid. In Sub-Sahara Afrika is het niet ongewoon om meer dan één mobiele telefoon te hebben. Sommige Afrikanen hebben een gsm per netwerkprovider die beschikbaar is in hun woongebied, uit voorzorg om de communicatie toch te verzekeren. Als een bepaald netwerk niet meer functioneert, kunnen ze terugvallen op een ander beschikbaar net. Een nieuw fenomeen zijn de mobiele toestellen met ruimte voor meerdere simkaarten. Dit systeem is niet alleen handig om over te schakelen naar een ander netwerk, het biedt ook de mogelijkheid om werk en privé perfect gescheiden te houden. Met meerdere simkaarten in je bezit kun je kosten besparen want je kunt gebruik maken van het meest voordelige tarief dat op de markt beschikbaar is. Sommige providers bieden bijvoorbeeld ‘s nachts goedkopere tarieven aan of speciale tariefbundels voor bellen of sms’en. Niet iedereen beschikt over meerdere toestellen, sommige mensen kiezen voor een gsm met plaats voor verschillende simkaarten of wisselen telkens van simkaart. 64.9% kiest voor deze aanpak.
55
Vele Ghanezen beschikken over meerdere simkaarten en meerdere telefoons. De meerderheid van de ondervraagden in de stedelijke gebieden van Zuid-Ghana heeft slechts 1 toestel maar 33% van hen beschikt over twee of meerdere toestellen. Sommigen hebben zelfs tot vijf exemplaren die ze al dan niet tegelijkertijd gebruiken. Wat betreft het aantal operatoren waarbij men is aangesloten, loopt het aantal soms ook op tot vier verschillende providers. Hoewel de meerderheid het bij één operator houdt, zijn er steeds meer die, in plaats van hun huidige abonnement op te zeggen, er gewoon een nieuw bijnemen. Wanneer het ene netwerk het begeeft, kunnen ze terugvallen op hun andere en vice versa. 15% van de respondenten houdt werk en privé gescheiden en maakt gebruik verschillende gsm-toestellen, afhankelijk van de context. Eén op tien heeft dan weer een apart toestel voor internationale contacten.
56
Grafiek 6
Bron: The World Bank. Mobile cellular subscriptions (per 100 people) en Telephone Lines (per 100 people) . Laatst gekende locatie: http://search.worldbank.org/data?qterm=ghana+mobile+phone geraadpleegd op 12.03.2014 Dat de mobiele telefoon op korte tijd gemeengoed werd in Ghana valt deels te verklaren doordat vaste telefoonlijnen er nooit een succes zijn geworden. Bovenstaande grafiek toont aan dat het aantal vaste lijnen nooit spectaculair stijgt. Wanneer we de cijfers nader bekijken valt op dat, na een lichte stijging tot 1.67 % in 2007, het aantal vaste lijnen terugvalt tot amper 0.62 % in 2008. Naast de praktische waarde van gsm-toestellen zijn ze ook bijzonder gegeerd om hun luxueuze uitstraling. Een nieuw en hip model wordt gedragen als een modieus accessoire om anderen mee te imponeren. Dit wordt mogelijk gemaakt door de talrijke hoesjes die men aan de broeksriem of rond de hals kan dragen. Dit geldt enkel voor de hedendaagse modellen want met de eerste mobiele telefoon zou dat ernstige rugklachten tot gevolg hebben gehad. In 1983 was de Motorola DynaTac 8000X de eerste mobiele telefoon beschikbaar voor het grote publiek. De afmetingen van deze gsm lijken nu hallucinant groot: 330 mm x 44 mm x
57
89 mm, zonder de antenne mee te rekenen. John Ayitevie van Alcatel Lucent beschrijft ze als een tuba. “And the period I’m talking about, 1998, only a few privileged Ghanese could afford it. That time the only company who offered it was Mobitel. Mobitel, you now, that company has now evolved to Tigo. OK, Mobitel they introduced the first mobile cellphones in Ghana and they were big. We called it then “tuba”, some were as big as this, some were as big as that…[hij wijst naar mijn goed gevulde pennenzak die op zijn bureau staat]”48 Ter vergelijking, de nieuwste Apple iPhone 5 meet 123,8 mm x 58,6 mm x 7,6 mm en weegt amper 112 gram, slechts een tiende van het gewicht van de eerste mobiele telefoon. De technologie staat niet stil en de iPhone 6 zou in augustus van dit jaar uitkomen. In Ghana is het aandeel van deze Apple smartphones beperkt. De concurrentie van de goedkopere modellen van onder andere Tecno is groot. In de enquête wordt ook gevraagd naar het merk van de gsm die de respondent bezat en nu bezit. Maar liefst 1/3 van de respondenten kocht als eerste gsm een Nokia. Op een gedeelde tweede plaatst staan Samsung en Motorola. Vandaag moet Nokia inbinden en belandt het met 15% op de tweede plaats. Nu kiest 20 % kiest voor Samsung. De nieuwkomers Tecno en HTC doen het met elk 5 % niet slecht voor merken die enkel inzetten op de verkoop van smartphones.
48
Interview met John Ayitevie, Head of Business Development bij Alcatel-Lucent, Accra, 11.02.2014 58
Grafiek 7
Zoals zichtbaar op Grafiek beschikt 74.7 % van de Ghanezen op dit moment over een smartphone. Dit wil zeggen dat bijna ¾ van de stedelingen in Zuid-Ghana een onbeperkte toegang hebben tot het internet. Via mobiele data is het spotgoedkoop om internet te gebruiken op je telefoon. Het aantal personen met internettoegang is spectaculair toegenomen dankzij deze nieuwe technologie. De smartphone en de bijhorende applicaties zijn het meest recente succesverhaal van de communicatietechnologieën in Ghana. Van de 75.4 % eigenaars kocht 46 % zijn of haar smartphone pas in 2013.
59
7.1.1 Generatiegebonden analyse van de enquêteresultaten Uit het veldwerk in Ghana blijkt ouderen zich storen aan het gsm-gebruik tijdens de kerkdienst. Dit is althans de mening van Esther. Ze is werknemer op rust van Ghana Post and Telecommunication. Doris en ik verrassen haar duidelijk met ons bezoek. Ze glipt snel terug naar binnen om haar haarnetje af te nemen en haar haren onder een strak gemodelleerde pruik te verbergen. “Had je niet even kunnen bellen?”, vraagt ze met een glimlach. Waarop Doris en ik in de lach schieten. “Wel, daar willen we het net over hebben”, antwoordt Doris. Vanwege het grote aantal jonge deelnemers aan de enquête is het verstandig om op zoek te gaan naar de verschillen tussen de antwoorden van de jeugd en van de ouderlingen. Vertaalt de generatiekloof tussen jongeren en hun ouders en grootouders zich in de manier waarop ze omspringen met de mobiele telefoon? Dat is de kernvraag van dit hoofdstuk. Zien we een verschil tussen de manier waarop ze de gsm hanteren en hoe ze erover denken? Er zal gepeild worden naar het aantal mobiele telefoons in hun bezit, de manier waarop ze hun belminuten aankopen, welk netwerk ze verkiezen en hoe ze deze operatorkeuze verantwoorden, wie de voorkeur geeft aan bellen of aan sms’ en, of hun contacten met het buitenland vlotter verlopen, hoeveel onder hen er een smartphone gebruiken enzovoort. In bijlage bevinden zich de kruistabellen waarop deze analyse is gebaseerd.
60
Grafiek 8
De respondenten werden onderverdeeld in 3 leeftijdscategorieën. De jongeren tot en met 25 jaar, de volwassenen tussen de 26 en de 45 en tot slot de ouderen vanaf 46 jaar. Deze onderverdeling is gebaseerd op de levensverwachting in Ghana, meer bepaald 61 jaar.49 Het is jammer dat 34 van de 301 respondenten hun leeftijd niet hebben ingevuld. Uit ondervinding blijkt het net de categorie ouderen, die bovendien ondervertegenwoordigd is, hun leeftijd liever niet prijsgeeft. Als ik achteraf naar hun leeftijd vroeg, werd ik vaak verplicht om te gokken en tot slot zeiden ze dan iets als: “Schrijf maar gewoon 50+.” De kruistabellen in SPSS leren ons dat er opmerkelijke verschillen maar ook gelijkenissen zijn over de leeftijdsgrenzen heen. 47.6 % van de ouderen baseren hun operatorkeuze op de kwaliteit van het netwerk en de service, in tegenstelling tot de volwassenen en jongeren die de kostprijs hun keuze laten bepalen. Het aantal respondenten die hun eerste gsm cadeau 49
Life expectancy at birth, total (years) Laatst gekende locatie http://data.worldbank.org/indicator/SP.DYN.LE00.IN/countries/GH-ZF-XN?display=default geraadpleegd op 28.04.2014 61
hebben gekregen, is vergelijkbaar in de drie de leeftijdscategorieën. In verband met het toestel dat op het ogenblik van de enquête in hun bezit is, stijgt het aantal nieuwe gsm’s en daalt het aantal gekregen toestellen naar mate de leeftijd stijgt. Wat betreft het gebruik gaat de absolute voorkeur bij volwassenen en ouderen uit naar het opbellen. Niemand van de ondervraagden ouder dan 46 en slechts 9 % van de volwassenen kiest resoluut voor het sturen van tekstberichten. Bij de jongeren zijn er toch 34.5 % die sms’en verkiezen tegenover 53.7 % die liever bellen. Flashen gebeurt nog zeer regelmatig en het verschil tussen de realiteit en de gegeven antwoorden kan haast niet groter zijn. In de drie categoriën beweert de meerderheid dat ze niet flashen. Toegeven dat je mensen flasht staat gelijk aan toegeven dat je niet genoeg geld hebt om te bellen, dus het is niet echt een wenselijk antwoord. Doris is 46 jaar oud en volgens haar is het flashen sterk afgenomen sinds de airtime veel goedkoper werd. Het grootste deel van alle respondenten zegt dat de communicatie met buitenlandse contacten beter verloopt dankzij de gsm. Voor wat betreft het bezitten van een smartphone zijn de verschillen wel weer groot. Hoe ouder de mensen hoe minder ze gebruik maken van een smartphone. 82.5 % van de jongeren beschikt over een smartphone tegenover slechts 28.6 % van de ouderen. 61.6 % van de jongvolwassenen met een smartphone van mening dat hun contacten in het buitenland erop vooruit zijn gegaan door het gebruik van applicaties en sociale netwerken. De tien stellingen die aan het einde van de enquête werden geponeerd leveren resultaten op die grotendeels gelijklopen voor de drie de leeftijdscategoriën. Indien de meningen toch verdeeld zijn is dat het geval binnen een zelfde generatie. Bij de stelling omtrent religieus en cultureel verval worden de verwachtingen van een hoger aantal akkoord-stemmen bij de ouderen en volwassenen niet ingelost. Het aantal mensen ouder dan 46 dat niet of helemaal niet akkoord gaat met deze stelling is zelfs groter dan het aantal respondenten tot 25 jaar met deze mening. Het grootste verschil tussen de drie generaties zit hem niet in de meningen omtrent de gsm maar in de manier waarop de gsm wordt gebruikt. Kort samengevat: hoe ouder de mensen, hoe meer ze de voorkeur geven aan een gewone gsm die ze enkel gebruiken om te bellen in plaatst van aan een smartphone met hoogtechnologische snufjes.
62
7.1.2 Genderspecifieke analyse van de enquêteresultaten In dit onderdeel zullen de resultaten van de enquête worden getoetst aan het geslacht van de respondent. Het is belangrijk dat de invloed van een technologische vernieuwing op de samenleving genderbewust wordt onderzocht. De sociale contacten die worden onderhouden tussen mannen en vrouwen maar ook de manier waarop deze twee groepen de technologie naar hun hand zetten wordt hier besproken. Door middel van statistisch onderzoek wordt nagegaan welke verschillen of gelijkenissen er bestaan tussen het gsm-gebruik bij mannen en bij vrouwen. 50.5 % van de respondenten zijn mannen, 31.8 % zijn vrouwen. Opnieuw valt op dat een groot deel (17.7 %) hun geslacht niet heeft ingevuld. Het aantal vrouwen die hun eerste en huidige gsm cadeau kregen, ligt hoger dan het aantal mannen. Deze laatste kopen hun gsm nieuw in de winkel. Geen van beide geslachten geeft de voorkeur aan het aankopen van een tweedehands gsm-toestel. Het aantal mannen en vrouwen dat hun gsm gebruikt voor hun job is even groot en schommelt rond de 65 %. Als de voorkeur voor sms’en of bellen onder de loep wordt genomen, lopen de cijfers opnieuw gelijk: zowel mannen als vrouwen geven er de voorkeur aan om te bellen in plaats van tekstberichten te verzenden. Ook de antwoorden bij het flashen komen overeen. Nog geen 10 % van beide geslachten roept regelmatig iemand op met de boodschap hem of haar terug te bellen. Volgens 68.2 % van de mannen en 69.1 % van de vrouwen verloopt het contact met mensen in het buitenland nu vlotter. Ook voor wat betreft het aantal smartphone gebruikers liggen de cijfers dicht bij elkaar: 74 % mannen en 71.3% vrouwen. Net iets meer dan de helft van hen is ervan overtuigd dat contacten met het buitenland beter verlopen dankzij de mogelijkheden die de smartphone biedt. Qua gebruik zijn de gewoontes bij mannen en vrouwen dus gelijklopend. Zijn er wezenlijke verschillen in hun antwoorden op de tien stellingen met betrekking tot de komst van de gsm? Helemaal niet. Ook hun antwoorden op de vraag of de gsm meer misverstanden teweegbrengt tussen vrienden en geliefden lopen de antwoorden nagenoeg gelijk: 24.8 % mannen en 26.4 % vrouwen gaan akkoord en 23.5 % mannen en 30.8 % vrouwen gaan volledig akkoord met deze stelling. Dat is een verschil van amper 7.3 %. Noch in het gebruik noch in de opinievorming zijn grote verschillen op te merken tussen mannen en vrouwen in de stedelijke gebieden aan de Ghanese kust.
63
Ik dien hierbij op te merken dat de meerderheid van de respondenten christelijk zijn en studeren of een job hebben in de stad. In deze context worden de verschillen tussen mannen en vrouwen op elk gebied uitgevlakt. 7.2 Vergelijking van Ghana met zijn buurlanden Speelt Ghana een voortrekkersrol in de regio West-Afrika? Is het de bloei van de mobiele telefoon hier een uniek gegeven? Om hiervan een beeld te krijgen wordt de vergelijking gemaakt worden tussen Ghana en de omringende landen Ivoorkust, Burkina Faso en Togo. De vergelijk wordt gemaakt op basis van gegevens van de Wereldbank. Om de vergelijking mogelijk te maken zijn het de data per 100 personen. Grafiek 9
Bron: World Databank. World Development indicators. Mobile Cellelular Subscriptions. Laatst gekende locatie : http://databank.worldbank.org/data/views/reports/tableview.aspx# geraadpleegd op 18.03.2014 64
In Ghana is het succes van de mobiele telefoon groter dan in de buurlanden Burkina Faso, Togo en Ivoorkust. Maar de bloei van het telecommunicatielandschap in Ghana is geen unicum. Pas in 2011 steekt het Burkina Faso voorbij. Het enthousiasme voor de gsm komt in alle vier deze West-Afrikaanse landen op gang vanaf 2006. 7.3 Vergelijking tussen Ghana en België Verderop in dit werk wordt de relatie tussen Ghanese migranten en hun thuisfront onder de loep genomen. Bijgevolg is het interessant om een vergelijking te maken tussen beide landen. Geen van beiden vormen een schoolvoorbeeld voor de situatie in respectievelijk Afrika en Europa maar dat maakt de vergelijking niet minder waardevol. Grafiek 10
Bron: World
Databank. World
Development
Indicators.
Laatst
gekende
locatie:
http://databank.worldbank.org/data/views/reports/tableview.aspx# geraadpleegd op18.03.2014 65
De commerciële doorbraak van de mobiele telefoon legt in België en in Ghana een apart traject af. Vanaf de millenniumwisseling beschikt de helft van de Belgen over een gsm. In Ghana is dat acht jaar later. De sterke stijging van het aantal gsm’s in België houdt niet aan zoals dat wel het geval is in Ghana. Vanaf 2001 komt er een knik in de groene lijn en loopt ze veel minder steil. Dit gebeurt opnieuw in 2006 en vanaf 2011 is er zelfs een daling van het aantal mobiele telefoons. In België werd het plafond bereikt. De blauwe lijn die de cijfers voor Ghana weergeeft, kent een steil en stijgend verloop ondanks het feit dat de doorbraak er later kwam. In Ghana gebeurt de adaptatie veel sneller. In België duurt het van 2000 tot 2007 om van 50 % tot 100 % te stijgen. In Ghana neemt dit slechts vier jaar in beslag, namelijk van 2008 tot 2012.
66
8. Vier generaties mobiele telefoons Als bijkomende duiding volgt een summier historisch overzicht van de technologische ontwikkelingen. Het is niet de bedoeling om een exhaustief beeld te geven van de technologische vooruitgang die de gsm heeft gekend. Mobiele communicatietechnologie wordt sinds kort onderverdeeld in verschillende generaties. Deze generaties geven vorm aan de veranderingen in het telecommunicatielandschap. Enkel de belangrijkste vernieuwingen komen aan bod. 8.1 Mobile Telephone System en de eerste generatie mobiele telefoons De kiem voor de mobiele telefonie werd al gelegd tijdens Wereldoorlog II. Het Amerikaanse leger zette de eerste krachtige telecommunicatietechnologie op poten in 1946. Het Mobile Telephone System (MTS) luidde de “nulde generatie” in50. De eerste, echte generatie van deze ontwikkelingen uit het midden van de jaren 1980 kende net als alle voorgaande ontdekkingen geen commerciële doorbraak. Het gaat hier om de eerste generatie Europese gestandaardiseerde mobiele netwerken zoals NMT 45051, TACS52, Radiocom 200053, etc. Deze zijn onderling incompatibel en afhankelijk van analoge radiotechnologieën54. Hierbij werden spraaksignalen analoog verzonden. 8.2 Tweede generatie Voor de volledige commercialisering was het wachten tot het begin van de 21ste eeuw, hoewel de technologische ontwikkelingen al van start gingen in 1982. De Groupe Spéciale Mobile werd toen opgericht door de Europese Conferentie van Post- en Telecommunicatieadministraties. De Groupe kreeg het mandaat voor het ontwerp van een pan-Europees mobiel communicatiesysteem dat een verbetering diende te worden van de onderling incompatibele en analoge netten van de eerste generatie. Bovendien waren de analoge mobiele netten van de verschillende Europese landen incompatibel, waardoor roaming over de landsgrenzen
50
Salgues, Bruno. Mobile Telephony: New Marketing Object in a Globalized Economy. (Evry, IBIMA Publishing, 2008.), 138. 51 Nordic Mobile Telephone uit 1981ontwikkeld in Scandinavië (Denemarken, Finland, Ijsland, Noorwegen en Zweden). 52 Total Access Communications System uit 1985 ontwikkeld in het Verenigd Koninkrijk. 53 Radio Communication 2000 uit 1986 ontwikkeld in Frankrijk. 54 Bekkers, Rudi. Mobile Telecommunications Standards: Gsm, Umts, Tetra, and Ermes. (Norwood, Artech House, 2001) 268. 67
onmogelijk was. Roaming is in het buitenland bellen met een mobiele telefoon bellen via het netwerk van een lokale telefonieaanbieder. Dit kan alleen indien de toestellen uit het netwerk van de ene aanbieder ook die uit het andere netwerk accepteren. Samen met het digitaliseren van de spraaksignalen zijn het verhogen van de geluidskwaliteit en de constante bereikbaarheid, via frequentiebanden en een honingraatpatroon voor de dekkingsgebieden, de belangrijkste vernieuwingen van de GSM 800 en 1800. Afbeelding 7: Reclame voor mobiele telefoons in Ghanees telefoonboek
8.3 Derde generatie 3G is de noemer waaronder de derde generatie mobiele toepassingen bekend staat. Een hogere capaciteit en verbeterde netwerkfunctionaliteit zijn de belangrijkste kenmerken. Hierdoor zijn geavanceerde diensten en applicaties, waaronder multimediatoepassingen, beschikbaar geworden op de draagbare telefoon. International Mobile Telecommunications-2000 is de globale definitie die de ITU heeft gegeven aan deze vernieuwing. Verdere innovaties met betrekking tot het frequentiespectrum en de technische standaard uiten zich in de mogelijkheid om aan een hoge snelheid data door te sturen en in een betere geluidskwaliteit tijdens het bellen. Maar ook internationale roaming, internet en realtime videogesprekken behoren sinds de komst van 3G tot de mogelijkheden. Om een vlotte overschakeling van 2G naar 3G in de praktijk mogelijk te maken, werden er verschillende opties voorzien in de IMT-2000. Met de komst van 3G is een gsm niet langer enkel een draagbare telefoon maar biedt hij veel meer mogelijkheden dan alleen bellen en sms’en. 3G is de “embryonale” fase van de smartphone. 68
8.4 Vierde generatie Internettoegang voor gsm’s via ultra-breedband is de belangrijkste vernieuwing die de vierde generatie mobiele telefoons inluidt. Datatransfers aan hoge snelheid maken het mogelijk de gsm als modem te gebruiken voor een laptop of een desktop PC. Een razendsnelle downloadsnelheid staat centraal bij deze ontwikkeling die veel controverse opwekt vanwege de mogelijke gezondheidsrisico’s die gepaard gaan met blootstelling aan radiofrequenties.55 Afbeelding 8: Schema ITU: Wat is 4G?
Bron: Powerpoint What is 4G? ITU-T Workshop on Bridging the Standardization Gap and Interactive Training Session. Fiji, 2011. Bovenstaande afbeelding van de ITU toont een samenvatting van de evolutie die de gsm heeft doorgemaakt. De commerciële doorbraak van de gsm in Ghana valt samen met de komst van de derde generatie mobiele telefoons. De voorgaande generaties kennen er nog geen succes. Maar het is de vierde generatie die wellicht de meest spectaculaire gevolgen teweeg zal 55
GMSA, Public Policy, Frustration grows in Brussels as restrictive exposure standards halt 4G rollout. Laatst bekende locatie: http://www.gsma.com/publicpolicy/frustration-grows-inbrussels-as-restrictive-exposure-standards-halt-4g-rollout geraadpleegd op 06.04.2013. 69
brengen in de Ghanese context. De smartphone geeft toegang tot het wereldwijde web en sinds merken zoals Tecno deze technologie aan relatief zachte prijzen aanbieden, komt er een einde aan het isolement van sommige afgelegen gebieden. De 21ste eeuw wordt niet zozeer gekenmerkt door vernieuwingen maar veeleer door verbeteringen van al bestaande technologieën. De spitstechnologie is erop gericht om de huidige apparaten uit te rusten met meer mogelijkheden en tegelijkertijd hun voorkomen te verkleinen en te verstrakken. Een duidelijk voorbeeld hiervan zijn de tabletcomputers die in Ghana veel succes kennen.
Afbeelding 9: Reclamefolder van Samsung voor smartphones en tablets
70
8.5 Smartphoneapplicaties Voor de smartphone bestaan er applicaties (toepassingen die gratis of tegen betaling kunnen worden gedownload) om nagenoeg elk detail van het dagelijks leven te vergemakkelijken. Naast telefoneren, tekstberichten verzenden en overschrijvingen doen, bestaan er nu talloze andere toepassingen, zoals een buienradar, een stappenteller, kinderspelletjes en zo meer. Slechts 0.25 % van de Ghanezen beschikt thuis over een computer met internetverbinding. Net zoals de vaste telefoonlijn is deze overbodig geworden sinds de komst van de mobiele telefoon en alle toepassingen die mogelijk worden dankzij de nieuwe software. Hieronder komen de 5 populairste sociale netwerken aan bod met hun specifieke kenmerken. 8.5.1 Whatsapp56 Met het oog op een toekomst waarin iedereen een smartphone bezit, werd er in het hartje van Silicon Valley gezocht naar een alternatief voor het verzenden van tekstberichten. Whatsapp werd gelanceerd in 2009. Met deze mobiele berichtenapplicatie kunnen boodschappen worden verstuurd zonder te betalen voor een sms-bericht. Whatsapp maakt gebruik van het internetabonnement waarmee men op het internet surft. Zo kan men haast kosteloos in contact blijven met vrienden en familieleden. Op deze manier verbruikt men alleen de megabytes om de internetverbinding in stand te houden. Ook afbeeldingen, video’s en geluidsfragmenten kunnen worden verzonden.
Deze app is beschikbaar voor iPhone,
Blackberry, Windows Phone, Android en Nokia en is daarmee een van de meest gebruiksvriendelijke op de markt. In Ghana is het grote succes ervan te wijten aan de lage kosten en de compatibiliteit met alle smartphones, ook degene die al jaren op de markt zijn. 8.5.2 Viber57 Gratis berichten verzenden, bellen in HD, foto’s verzenden en je locatie delen met andere smartphone gebruikers kan sinds 2010 via Viber. Deze app bestaat voor Windows, iOs, Android, Blackberry, Bada en Nokia.
56
De volgende paragraaf is gebaseerd op Whatsapp. Hoe werkt het? Laatst gekende locatie: http://www.whatsapp.com/?l=nl geraadpleegd op 05.04.2014 57 De volgende paragraaf is gebaseerd op Viber. About. Laatst gekende locatie: http://www.viber.com/about geraadpleegd op 05.04.2014 71
8.5.3 Skype58 Via Skype en het internet kan men helemaal gratis telefoneren, video-chatten, chatten en bestanden delen met andere smartphone gebruikers. Tegen betaling is het mogelijk om wereldwijd naar vaste en mobiele telefoons te bellen. Ook sms-berichten sturen is mogelijk verstuurd en met Skype Wi-Fi gaat men online op meer dan twee miljoen openbare hotspots. Daartoe heeft men enkel een smartphone met Wi-Fi of een mobiel data-abonnement nodig. 8.5.4 Facebook Mobile59 Net als Skype werd de sociale netwerksite Facebook niet ontworpen als smartphone app; ze verscheen op de telecommunicatiemarkt als Facebook Mobile. Daarnaast hebben de makers ook de apps Facebook Messenger, Facebook Camera en Facebook voor iPad ontwikkeld. Door gratis te registreren is het mogelijk statussen en foto’s leuk te vinden en te delen via een persoonlijk profiel. Dit kent vooral bij de Ghanese jeugd. Onderstaande illustratie geeft weer dat het Afrikaanse continent met plezier op de Facebooktrein springt.
58
De volgende paragraaf is gebaseerd op Wat is Skype? Laatst gekende locatie: http://www.skype.com/nl/what-is-skype/ geraadpleegd op 05.04.2014 59 De volgende paragraaf is gebaseerd op Facebook Mobile. Laatst gekende locatie: https://www.facebook.com/mobile/?ref=pf geraadpleegd op 04.04.2014 72
Afbeelding 10: Afrografique van aantal Afrikaanse Facebook-gebruikers in 2013
Bron: Afrografique Tumblr. African Facebook Users in 2013 (08/04/2014) Laatst gekende locatie: http://afrografique.tumblr.com/image/46417790373.
73
8.5.5 Telegram60 Telegram combineert sms-berichten met de mogelijkheden van e-mails. Berichten, foto’s, video’s en bestanden van allerlei aard kunnen worden doorgestuurd naar alle contactpersonen die Telegram gebruiken. Het is mogelijk om groepen tot 200 personen te creëren en alles met hen te delen. Deze app is gebaseerd op een cloud technologie: smartphones én computers aangesloten op dit netwerk hebben toegang tot gegevens, software en hardware. Bovendien is Telegram zwaar gecodeerd en versleuteld zodat de gegevens niet worden gelekt.
60
De volgende paragraaf is gebaseerd op Frequently Asked Questions. Laatst gekende locatie: https://telegram.org/faq#q-what-is-telegram-what-do-i-do-here geraadpleegd op 08.04.2014 74
9. Investeringen, infrastructuur en wettelijk kader Hoe verliep de interactie van de mobiele telefonie met het sociaalpolitieke en socioeconomische domein van de Ghanese maatschappij? Dit hoofdstuk behandelt het wettelijk kader van de Ghanese regering, de eerste investeringen in deze ICT en de voorzieningen op het gebied van infrastructuur. Sinds wanneer was het mogelijk om buitenlands kapitaal te investeren in Ghana? Wie waagde er de sprong naar de Ghanese telecommunicatiemarkt, ondanks alle risico’s die eraan verbonden waren? Wat was en is het belang van politieke macht? Wie was er verantwoordelijk voor het noodzakelijk wettelijke kader? Op basis van secundaire literatuur en eigen onderzoek krijgen deze vragen een antwoord. 9.1 Ghana Telecom61 In 1996 werd de Ghanese telecommunicatie geprivatiseerd door de verkoop van 30% van Ghana Telecom aan het Maleisische Telekom. Hiermee werd de markt geopend voor een tweede netwerk operator en voor meer investeerders. De hervormingen hebben positieve en negatieve gevolgen gekend. Het aantal vaste telefoonlijnen ging de hoogte in maar werd vlot overstegen door het aantal mobiele telefoonsubscripties dat ongekende hoogten bereikte. Toch kenden deze netwerkhervormingen niet het succes dat de Ghanese overheid had vooropgesteld. Telekom Maleisië boekte geen grote vooruitgang en kon geen verweer bieden in de competitie met Ghana Telecom. Er werd een nieuwe strategische partner gezocht en gevonden: Telenor uit Noorwegen nam het management van Ghana Telecom over. Dit was de start van een groot aantal verschuivingen in het Ghanese telecommunicatielandschap. In 2003 verscheen er een rapport van de Wereldbank waarin Ghana als voorbeeld fungeert om aan te tonen wat de effecten zijn van concurrentie op de telecommunicatiemarkt. Daaruit blijkt dat concurrentie in de telecomsector prestatiebevorderend werkt. De lagere prijzen, betere service, betere netwerkdekking en snellere uitbreiding van de capaciteiten die hiermee verbonden zijn, spelen in het voordeel van de klanten. Toch is het privatiseren van zwakke overheidsbedrijven geen gemakkelijke opdracht en enkel mogelijk in een politiek stabiel klimaat. Als een van de eerste landen in Sub-Sahara Afrika ging Ghana de uitdaging aan. In 2003 boekten de hervormingen niet de successen werden vooropgesteld en in de conclusie
61
De volgende paragraaf is gebaseerd op Haggarty, Luke, Mary Shirley en Scott Walsten. Telecommunication Reform in Ghana. Policy Research Working Paper 2983. (Washington, the World Bank, 2003) 75
van het rapport staat onder andere te lezen dat een beter functionerende staatswaakhond moet worden aangesteld. De eerste mobiele telefoonmaatschappij die een licentie kreeg van de Ghanese overheid was Mobitel. In 1992-93 is ze van start gegaan. Celltel kwam in 1995 als tweede op de Ghanese markt. Pas jaren later werd OneTouch gelanceerd, de mobiele telefoonservice van Ghana Telecom, onder impuls van het grote succes van Spacefon, de derde operator die sinds 1996 actief was als aanbieder van mobiele telefonie. 9.2 Ministry of Communication62 Het Ghanese Ministerie van Communicatie is ontstaan uit het voormalige Ministerie van Transport en Communicatie als reactie op de lokale en globale ontwikkelingen in de ICT industrie. Dit Ministerie moet de regering in staat stellen om een beleid te voeren dat de informatietechnologieën helpt integreren in de activiteiten van de maatschappij en ook om het volledige potentieel ervan aan te wenden voor effectieve ontwikkeling. Het Ministerie van Communicatie is verantwoordelijk voor het nationale telecombeleid en moet de strategische ontwikkeling en toepassing van informatie- en communicatietechnologieën bevorderen met het oog op sociaaleconomische groei. Het Ministerie ging proactief te werk bij de aanpak van de belangrijkste knelpunten die de ontwikkeling van de ICT-sector beperkten. Al in december 2004 werden de mobiele licenties geformaliseerd nadat de telefoonmaatschappijen lange tijd werkten via niet officiële vergunningen. De nieuwe technologie werd onder andere ingezet om de nationale verkiezingen in Ghana te monitoren.63
62
De volgende paragraaf is gebaseerd op Govenment of Ghana Official Portal, Ministry of Communications. Laatst gekende locatie: http://www.ghana.gov.gh/index.php/2012-02-08-0818-09/ministries/243-ministry-of-communications geraadpleegd op 12.03.2014 63 Diamond Larry. “Liberation Technology.” Journal of Democracy, 21, nr. 3, (2010), 77. 76
9.3 National Communications Authority De National Communications Authority (NCA) werd in 1996 in het leven geroepen door de National Communication Act en in 2008 vernieuwd door de National Communication Authority Act. Deze waakhond van de regering is verantwoordelijk voor het verlenen van licenties, het toewijzen en het reglementeren van het gebruik van radiofrequenties, het bepalen van tariefregels, het adviseren van de Minister van Communicatie inzake het beleid en de strategie voor de sector. De eerste wet was er niet in geslaagd om de onafhankelijkheid van het NCA te vrijwaren van politieke interventies. Alle leden van de Raad van Bestuur werden benoemd door de President en konden op elk ogenblik door hem worden afgezet. Bijgevolg kon de President na elke verkiezing of om het even wanneer hij het nodig achtte de Raad van Bestuur vervangen.64 Als nationale toezichthouder moet de National Communications Authority zorgen voor een stabiele werkomgeving voor operatoren en investeerders alsook een eerlijke concurrentie verzekeren. De meest grootschalige projecten van de NCA zijn momenteel SIM Card Identification en Mobile Number Portability.65 Op 1 juli 2010 ging in Ghana een proefproject van start voor het registreren van simkaarten. De gebruikers van mobiele telefoondiensten moesten zich identificeren met hun telefoonchip of simkaart. Op 3 maart 2012 werd de Verordening inzake Registratie van simkaarten afgekondigd. Dit heeft een belangrijk voordeel voor de consument: bij diefstal of verlies kan men een nieuwe chip krijgen met hetzelfde nummer want het nummer is op naam geregistreerd. Dit systeem biedt ook meer veiligheid voor de consumenten. Mobile Number Portability is nu werkelijkheid geworden in Ghana. Het is mogelijk om van een bepaald mobiel netwerk te verhuizen naar een ander en toch het eigen telefoonnummer te behouden. Dit is bijzonder handig wanneer de dienstverlening van een bepaald mobiel netwerk niet meer voldoet of indien een ander netwerk interessantere aanbiedingen of mogelijkheden geeft of lagere prijzen hanteert. Bij het activeren van mijn MTN simkaart kreeg ik onmiddellijk een verwelkoming. Maar daar bleef het niet bij. Dagelijks kreeg ik minstens één of twee reclameboodschappen toegestuurd.
64
Haggarty, Luke, Mary Shirley en Scott Walsten. Telecommunication Reform in Ghana. Policy Research Working Paper 2983, 22-23. 65 National Communications Authority. What We Do. Laatst gekende locatie: http://www.nca.org.gh/19/142/What-We-Do.html geraadpleegd op 12.03.2014 77
Toen ik aan Winfed vroeg of deze van MTN zelf kwamen, knikte hij. Hoewel dit van hogerhand verboden is en de meeste Ghanezen het behoorlijk irritant vinden, blijven de providers het doen. En niet alleen de telecomoperatoren, er zijn ook anderen die een specifieke dienstverlening voor en via de mobiele telefoon aanbieden. Hieronder vermeld ik twee voorbeelden van dergelijke tekstberichten. “Join WORD LOOK ALIKE and learn to use other words to say the same old thing! Send WORD to 1701. GHc 0.10/sms. Advance your vocab!” (19/01/2014) “Yello! R u looking for ways to apologize to a friend? Then send SORRY to 300 and get daily updates on how best to patch up those important friendships. 10p/SMS” (27/01/2017)
78
9.4 One Call does it All: Telecom vendor Alcatel-Lucent Het functioneren en praktisch uitvoeren van technologische hoogstandjes is niet in handen van de telecomoperatoren zelf. Achter deze bedrijven schuilt telecom vendor Alcatel-Lucent. Dit bedrijf was het brein achter de IDD phone. Enkel bij dit bedrijf heeft men mij willen helpen met informatie over de evolutie van de infrastructuur. Het interview met het Head of Business Development in Ghana werd geregeld door een hoger kaderlid van de Belgische afdeling van het bedrijf. Ondanks zijn drukke agenda nam John Ayitevie de tijd om mijn vragen rustig te beantwoorden. Hieronder volgt een deel van het interview dat plaatsvond in zijn bescheiden kantoor op de derde verdieping van de Heritage Towers in hartje Accra. “Yes the core business of Alcatel-Lucent in Ghana, since it’s reception in 1998 in Ghana, is the provision of telecom infrastructural services. Alcatel-Lucent is a media telecom giant. Let me be specific: a telecom vendor which supports the telecom operators in their core activities. Alcatel-Lucent, like the other telecom vendors, supplies equipment as a solution, provides internet support and renders services to its customers like Vodafone, like Glo, like Airtel, like Tigo, like MTN etcetera. So in effect, in the telecom we have to have two aspects. We have the telecom vendors, like Alcatel-Lucent and then telecom operators, like Vodafone. So our core business is to supply equipment to the telecom operators, install this equipment and then maintain the equipment to enhance the smooth operation of telecommunication infrastructure.”66
66
Interview met John Ayitevie, Head of Business Development bij Alcatel Lucent, Accra, 11.02.2014 79
9.5 Telecomoperatoren Momenteel zijn er 6 operatoren actief in Ghana waarvan MTN de grootste is. Dit is het voorlopige resultaat van een jarenlange herschikking van het telecommunicatielandschap door de Ghanese overheid. Van één overheidsbedrijf is de toestand geëvolueerd naar een vrije markt. De eerste mobiele telefoonmaatschappij die een licentie kreeg van de Ghanese overheid was Mobitel in 1992.Vervolgens kwam Celltel in1995. En in 1996 was het goed raak toen de derde operator, Spacefon, erbij kwam. Door het succes van deze laatste werd in 2000 OneTouch in het leven geroepen door Ghana Telecom. De Ghanese markt staat niet stil en ook de bedrijven zelf zijn innovatief en herinvesteren hun kapitaal, fusioneren of voeren naamsveranderingen door. Hier volgt een individuele bespreking van de huidige netwerkaanbieders Vodafone, MTN, Tigo, Airtel, Glo en Expresso. Een groot deel van de informatie over deze telecomoperatoren kreeg ik tijdens het gesprek met Kweku Derth op maandag 20 januari 2014. Hij is de baas van de drukkerij waar Winfred werkt. Die maandag mocht ik mee naar kantoor om er gebruik te maken van hun internetverbinding. Na het Skypen vervoegde ik de andere aanwezigen op het kantoor. Op dat moment kregen twee nieuwelingen een stoomcursus marketing en reclamemaken. Mr. Derth is toen zo vriendelijk geweest om zijn cursusmateriaal toe te passen op de telecomoperatoren in plaats van de voorbeelden te geven die hij normaal gebruikt. 9.5.1 Vodafone In 2009 heeft Vodafone het bedrijf Ghana Telecom overgenomen. OneTouch verdween van de markt en Vodafone trad in de voetsporen van het netwerk met de grootste netwerkdekking en het beste bereik in heel Ghana. Terwijl Ghana Telecom het nationale karakter van de onderneming hoog in het vaandel droeg, storen velen zich eraan hoe verwesterd de huidige manier van werken is door de vele campagnes en advertenties. Bij Vodafone veranderen ze veel van slogan en hebben ze niet echt een vaste campagne maar wisselen die voortdurend af. Ondanks het feit dat hun campagnevoering moeilijk bij te houden valt, hebben ze enorm veel succes. De meerderheid van de volwassenen en ouderen hebben een Vodafone abonnement.
80
Afbeelding 11: Vodafone satellietstation Nsawan (20/01/2014)
Op 20 januari 2014 bracht ik met Dickson een bezoek aan het Vodafone satellietstation in Nsawan nabij Accra. In tegenstelling tot de spraakwaterval Winfred is zijn broer Dickson een bedeesde en stille jongen. Hij is er niet mee gediend dat hij met mij naar het satellietstation dient te reizen. In de busrit ernaartoe zit hij de Bijbel te lezen op zijn smartphone terwijl er plots een van de medereizigers rechtstaat en een hels lawaai begint te maken. De zoveelste priester die een litanie afsteekt in mijn bijzijn en er achteraf nog geld voor vraagt ook, Praise the Lord. Eens aangekomen in Nsawan moeten we nog een lange weg te voet afleggen want er zijn geen taxi’s in de buurt. Bij aankomst worden we benaderd door een bewakingsagent die scharrelkippen achter zich aan heeft lopen. Hij weigert mij de toestemming te geven om het gebouw van dichterbij te gaan bekijken. Maar voor de camera wil hij wel enkele vragen beantwoorden.
81
Afbeelding 12: Bewakingsagent bij het Vodafone satellietstation in Nsawan (20/01/2014)
9.5.2 MTN: Everywhere you go De Zuid-Afrikaanse telecomreus MTN heeft het grootste aandeel op de Ghanese markt. Al in 1996 maakten toen nog Scancom Ltd. en Spacefon, het latere Investcom, hun entree in Ghana. In 2006 kocht MTN Investcom over en begon hun avontuur op de Ghanese martkt, eerst nog onder de naam “Arriba”. Ze hebben de meeste abonnees in Ghana omdat ze internationaal succes kennen in de rest van Afrika en het Midden-Oosten. Hun slagkracht is enorm door het kapitaal dat erachter schuilt. Hun imago straalt klasse uit en het is de geliefkoosde operator bij zakenlui. Jarenlang stond de slagzin “Everywhere you go” centraal in hun campagnevoering. Maar omdat ze de opties van de smartphone in de kijker willen zetten, hebben ze onlangs hun motto vervangen door “The New Cell Experience”. Deze campagne raakt echter niet goed van grond. 9.5.3 Smile, you’ve got Tigo In 2004 werd het merk Tigo geboren als vervanger van Mobitel. Het gaat nog steeds om hetzelfde bedrijf dat in 1992 als eerste mobiele technologie in Ghana verkocht. De operator maakt deel uit van het Zweeds-Amerikaanse Milicom International Cellular. Dit is een wereldwijde ontwikkelaar en aanbieder van mobiele telefoonservices waarvan de core business in Latijns-Amerika en Afrika ligt. De diensten die Tigo aanbiedt, zijn duidelijk gericht op jongeren en ze zijn dan ook marktleider bij dit segment van de Ghanese bevolking.
82
9.5.4 Airtel: Express yourself67 In 2010 kocht Bharti Airtel de Indiase telecomoperator Zain over. Zain, een bedrijf met hoofdzetel in Koeweit, was sinds 2007 actief in Ghana en bouwde verder op de voormalige netwerkprovider Westel. De Afrikaanse dochteronderneming van Zain (vroeger MTC Group), Celtel International, kondigde in 2007 aan dat ze 75 % van de aandelen van Western Telesystems Ltd (Westel) kocht van de Ghanese overheid. Westel is de tweede nationale operator in Ghana die een licentie in handen kreeg voor vaste en mobiele telecommunicatie. Hun diensten werden midden 2008 gelanceerd. Ghana was het vijftiende land in Sub-Sahara Afrika waar Zain voet aan wal zette en het land diende als opening naar de West-Afrikaanse regio. Ondanks het feit dat Zain in Afrika onder de naam Celtel opereerde, zien we op onderstaande afbeelding een winkel volledig beschilderd met hun logo. Afbeelding 13: Gesloten winkel in de kleuren van Zain in het Essikadu Quarter, Sekondi (31/01/2014)
67
Deze paragraaf is gebaseerd op Celtel to Acquire Major Stake in Westel in Ghana. About Zain Group. Laatst gekende locatie: http://www.zain.com/media-center/press-releases/celtelto-acquire-majority-stake-in-westel-in-ghana-2/ geraadpleegd op 25.04.2014 83
9.5.5 Glo Glo is een telecomoperator van Nigeriaanse herkomst. Voor een leek als ik zegt dit niets maar mijn medestudenten aan het bureautje van Winfred maken het wereldwijd gekende gebaar voor geld. Het enorme kapitaal van Glo is afkomstig uit de Nigeriaanse oliebronnen. De concurrentiestrijd is het grootst tussen Glo en MTN en volgens de baas van Winfred, Mr. Derth, zijn het gezworen vijanden. Aan de komst van Glo zijn jarenlange voorbereidingen voorafgegaan: zendmasten, fiber optic kabels voor internetverbindingen, grote festiviteiten om de naambekendheid te verzekeren enzovoort. Bijgevolg was Glo meteen operationeel toen het zich aanbood op de Ghanese markt en had het meteen een grote voorsprong op de andere operatoren. Onder andere de internettoegang en het bereik van het netwerk tot in verste uithoeken van het land zijn een doorn in het oog van MTN en Vodafone. Zij doen hun uiterste best om hun achterstand in te halen maar zijn volgens de redacteur Mr. Derth niet kapitaalkrachtig genoeg. De campagnes van Glo willen iedereen aanspreken en zijn niet gericht op een specifieke doelgroep. Glo volgt de gulden middenweg en biedt altijd een kwaliteitsvolle service. Op één of andere manier kwam Glo ook ter sprake tijdens mijn interview met Joe. An vertelde me toen dat er tussen Ghana en Nigeria een haat-liefde verhouding heerst waarbij de jaloezie af en toe de kop opsteekt. Misschien is het daarom dat Mr. Derth zo neerbuigend deed over de praktijken van het Nigeriaanse Glo. 9.5.6 Expresso Het telecombedrijf Expresso uit Dubai is sinds 2010 actief in Ghana. Hun doel is een operationeel mobiel netwerk aan te bieden in heel West-Afrika. Om dit waar te maken hebben ze de aandelen van Kasapa Telecom overgenomen. Expresso werd de vierde operator op de Ghanese markt, na MTN, Tigo en Vodafone. Maar daar is het niet bij gebleven: ook in Nigeria, Mauritanië en Senegal hebben ze voet aan wal gekregen door het overnemen van bestaande bedrijven of het verwerven van nieuwe licenties.68
68
Expresso takes over Kapasa Telecom, pledges good services. Ghana News Agency. 13.11.2010. Laatst gekende locatie: http://www.ghananewsagency.org/economics/expressotakes-over-kasapa-telecom-pledges-good-services-22498 geraadpleegd op 27.04.2014 84
10.Gsm-cultuur Afbeelding 14: Phone Holder African Style, Nana Kofi Acquah
Bron: Nana Kofi Acquah. Phone holder (African Style). Laatst gekende locatie: http://instagram.com/africashowboy geraadpleegd op 22.03.2014 In de vorige hoofstukken werd de komst van de gsm bekeken vanuit historisch perspectief en werd er dieper ingegaan op de wetenschappelijk-technologische kant van de zaak. De hoofdstukken die volgen zullen inzoomen op de interactie in sociaal-cultureel en sociaaleconomisch opzicht. Eerst komen cultuur en leefmilieu aan bod. Hierbij spelen niet alleen de kunst en de esthetische dimensie een rol maar ook de moreel-religieuze implicaties, het mediatiserend effect en de impact op de overdracht van kennis door middel van taal. De gsm is een object dat moderniteit en status uitademt. Er zijn niet enkel veranderingen merkbaar op sociaal en economisch vlak, de gsm heeft eveneens een impact op de concepten tijd en ruimte, privacy en prestige.69
69
De Bruijn, Mobile Phones, 82. 85
Grafiek 11
10.1 Media Sinds de liberalisering van de Ghanese media in de jaren ‘90 van de vorige eeuw is er heel wat veranderd in de Ghanese maatschappij. Radio en tv zijn alomtegenwoordig en vormen een spreekbuis voor iedereen. De economische en politieke rust in het land stimuleren de vrije meningsuiting. De impact van de Kerk vergroot door het aantal mensen dat wordt bereikt via radio en tv. Bekende mediafiguren zijn van cruciaal belang in de reclamecampagnes van de telecomoperatoren. Op de televisie, op de radio, in de kranten en op de kruispunten wordt campagne gevoerd om de gsm in de kijker te zetten. Ghanezen spiegelen zich, net als alle andere mensen op de wereld, aan de gewoontes van beroemdheden. Het hele mediacircus wordt ingezet om abonnees te koppelen aan een vaste operator, om nieuwe modellen te promoten en zo meer. Toch gaan ze in Ghana nog een stap verder in de samenwerking tussen idolen en operatoren. Indien een bepaalde artiest ermee akkoord gaat om zijn gezicht te verbinden aan een
86
merknaam krijgt deze niet enkel gratis reclame maar worden zijn songs ook gepromoot via de gsm van elke simkaarthouder. Als je een telefoontje pleegt, krijg je immers een liedje van die artiest te horen van in plaats van de kiestoon. Ondanks het verbod van de regering ontvang je massa’s reclameboodschappen op je gsm, niet alleen met promotie voor bepaalde artiesten maar eveneens met duistere meldingen over gemakkelijk geldgewin, bijvoorbeeld door de verkoop van je geaccidenteerde auto of onderdelen ervan. Afbeelding 15: Reclamebord voor evenement van Glo, Takoradi (29/01/2014)
87
10.2 Stedelijk landschap Afbeelding 16: Reclamebord/ plaatsaanduiding Airtel in Sekondi (27/01/2014)
De reclame in het straatbeeld, je kunt er niet naast kijken: huizen in felle kleuren, beschilderde muren, bilboards, affiches en plakkaten aan elke verlichtingspaal. De telecomoperatoren zijn oververtegenwoordigd in het landschap. Op sommige plaatsen hebben ze zelfs de functie van de stedelijke overheden overgenomen plaatsen. Het bord op deze foto is slechts één van de vele voorbeelden hiervan. Airtel, Tigo en anderen plaatsen verkeersborden aan drukke verbindingswegen en bij het in-en uitrijden van grote steden of wijken. In de beginjaren van de mobiele telefonie werden mensen aangespoord om tegen een kleine vergoeding hun huizen in de kleur van een bepaalde operator te schilderen. Ook de uithangborden van allerhande winkels en kleurrijke parasols worden tot op vandaag door deze bedrijven gesponsord.
88
Grafiek 12 De komst van de mobiele telefoon heeft het stedelijk landschap gedegenereerd
Indien België op amper 10 jaar tijd overspoeld zou worden door reclame zoals dat in Ghana is gebeurd, zou daar van alle kanten protest op komen. In Ghana stoort slechts 28.8 % zich aan de promotiecampagnes van de operatoren. 1/3 van de respondenten geeft toe dat ze soms worden afgeleid door de billboards omdat ze geïnteresseerd zijn in de nieuwe aanbiedingen. Dit zal de verkeersveiligheid zeker niet ten goede komen. Op de vraag of de vele callboxes storend zijn dan wel gemakkelijk omdat overal airtime kan worden gekocht, kiest amper 10 % voor de eerste optie.
89
Afbeelding 17: Reclamebord van Tigo boven de verbindingsweg Sekondi-Takoradi (27/01/2014)
90
10.3 Religie Op religieus vlak valt Ghana onder te verdelen in drie segmenten. Ongeveer drie vierden van de Ghanese bevolking is christelijk. Deze meerderheid omvat rooms-katholieken, baptisten, protestanten enzovoort. Een minderheid van ongeveer één vijfde zijn moslims die voornamelijk in het noorden van het land wonen maar de laatste jaren ook in de steden en aan de kust te vinden zijn. De overige 5 % van de bevolking belijdt tot op heden één van de traditionele godsdiensten. Grafiek 13
Slechts 10,7 % procent van de ondervraagden gaat volledig akkoord met de stelling dat de gsm een negatieve invloed heeft op de religie en op de culturele waarden, dit tegenover de 15,5% die hiermee helemaal niet akkoord gaan. Hun enthousiasme is zo groot dat er geen plaats is voor kritiek.
91
Slechts twee mensen stonden openlijk sceptisch tegenover de komst van de gsm. Nana is de chef van het Essikadu Palace in Takoradi, een prominent man die geen blad voor zijn mond neemt. Ondanks de twee glimmende smartphones op de zijleuning van zijn witte lederen sofa beweert Nana dat de gsm slecht is voor de waarden. “I am going to say this only once. It’s bad for morals and all who thinks that’s not true, well they don’t know the morals then.”70 Er zijn er wel meer die er zo over denken maar hun geloof niet in de praktijk omzetten. Nana heeft al heel veel mobieltjes gehad maar heeft er nog nooit zelf een gekocht. Het zijn allemaal geschenken van mensen in binnen- en buitenland. Momenteel gebruikt hij er twee maar zijn afgedankte toestellen gaan niet verloren. Die doet hij op zijn beurt cadeau aan zijn huisgenoten. Niet zozeer het feit dat de gsm slecht is voor de normen en waarden stoort Elly maar vooral dat jongeren tijdens de kerkdienst zitten te sms’en of - nog erger - spelletjes spelen op hun gsm. Zij was jarenlang in dienst bij Ghana Telecom en is absoluut overtuigd van deze technologische vernieuwing maar het ergert haar mateloos als jongens en meisjes geen respect tonen tijdens de misviering. Ze deinst er dan ook niet voor terug om commentaar te geven aan hun adres of aan dat van hun ouders. “Je aandacht moet bij de Heer zijn op dat moment, zonder afleiding of stoorzenders.” 10.3.1 Deeper life Dit is ook wat de beweging Deeper Life wil promoten. Zij stellen dat de Verlosser zonder deze snufjes heeft geleefd en dat het niet respectvol is om te afhankelijk te zijn van mobiele telefonie en dergelijke. Toch krijgen de aanhangers van deze beweging veel kritiek omdat ze hun idealen wel prediken maar ze zelf niet eens naleven. Als de gsm dan toch zo slecht is en mensen teveel afhankelijk zijn geworden de technologie, waarom gebruiken de leden van Deeper Life die dan zelf? Dat is de vraag die Winfred zich stelt. Hij is diep gelovig maar interpreteert het gegeven als volgt: ICT’s zijn een geschenk van de Heer dat moet worden benut om een goed leven te leiden, net zoals alle andere mogelijkheden die de Schepper biedt.
70
Interview met Nana, Essikadu Palace, Ghana 31.01.2014 92
10.3.2 Ghana Coffins Afbeelding 18: Doodskist in de vorm van een oude Nokia gsm uit 2010
Afbeelding 19: Doodskist in de vorm van een i-Phone gemaakt eind 2013.
93
Ghana Coffins is de naam van de onderneming van Seth Kane Kwei die sinds de jaren 1950 actief is in het maken van doodskisten. Deze timmermannen uit Accra zijn gespecialiseerd in houtsculpturen en trekken wereldwijd de aandacht met hun bijzondere modellen. Hun kisten vormen een schril contrast met de sobere, klassieke doodskisten of urnen die in België worden gebruikt als laatste rustplaats voor de overledenen. Na contact via e-mail met Eric Adjetey Anang heb ik hun werkplek bezocht en er een kort interview afgenomen. Op dat moment stond er geen enkele doodskist in de vorm van een mobiele telefoon maar Eric heeft me vriendelijk te woord gestaan en hij heeft beloofd om mij foto’s toe te sturen via het internet. “..the first time I made a phone was some five years ago, there was eh I made a telephone of a walky-talker. And the second one I made was in 2010 for a man in Dakar and then just a couple of months ago, somewhere in October, I built one eh I built twenty pieces, of course one in the shape of an iPhone…” De reeks van twintig kisten waarover Eric het hierboven heft, staan tentoongesteld in een museum in Sint-Petersburg. Eén daarvan is de iPhone die hierboven afgebeeld staat. Net als de vorm van de mobiele telefoon zijn de vormen van deze telefoonkisten onderhevig aan de laatste mode. Zo zien we de evolutie van de alom bekende Nokia “bricks” uit het verleden naar de i-Phone van vandaag. Maar wie koopt deze doodskisten en waarom? “You know, most of what we are doing goes with the occupation of the deceased, so let us say someone who worked in a phone company. You know, repairing phones, then when that person dies the family needs to come together to raise the money to buy the coffin so even if it’s expensive, it is not bought by only one person but by a group of people. So it actually goes with the occupation and we have the kind that goes with the symbols of the clan. So that is the eagle, symbol of strength, the strongest bird. You have the lion, so normally those one goes for chiefs, we have the mother hen for someone who has a lot of children, so the number of chicks we put that represents the children the person has.” Indien de nabestaanden over genoeg geld beschikken, wordt er gekozen voor een doodskist die de activiteit van de overledene weergeeft of het symbool van de clan. Sinds komst van de mobiele telefoon zijn er voor rijke gsm-verkopers of topmannen bij Ghana Telecom of andere operatoren doodskisten voorhanden in de vorm van een mobiele telefoon. Dat er kapitaal94
krachtige families zijn die ervoor kiezen om hun overledene te begraven in een gsm is volgens mij een krachtig signaal. Het is niet zomaar een nieuwe technologie maar iets waarmee mensen zich voor eeuwig willen identificeren. Dit is één van de vele manieren waarop de mobiele telefoon de kop opsteekt in het dagelijks leven van de Ghanezen. In dit geval gaan het begrafenisritueel en de mobiel hand in hand tot in de eeuwigheid. 10.4 Taal De invloed van het gsm-gebruik op de taal is zeer groot. Een groot aantal nieuwe woorden en uitdrukkingen werden in gebruik genomen door de komst van deze nieuwe communicatietechnologie. Vooral de invloed van het sms’en is aanzienlijk en niet alleen in de negatieve zin, door het verloederen van de spelling waarop bij ons in de media de nadruk wordt gelegd. In Ghana kent men ook de omgekeerde tendens: door het versturen van sms-berichten worden mensen steeds vaker gewezen op hun spellingsfouten. Zo is er nu autocorrect dat bijvoorbeeld op Facebook een rode lijnt trekt onder foutief gespelde woorden, alsook de functie om via een automatische woordenboek berichten in te typen. Ook de invloed van de lokale taal op de reclame is treffend. Het leeuwendeel van de advertenties is het Engels maar in Ghana duiken hier en daar nieuwe woorden op die een mix zijn van de lokale taal en het Engels. Bijvoorbeeld “The Free Bonto” van Tigo waarin bonto staat voor bonus.
95
Afbeelding 20: Reclamebord MTN nabij Market Circle Sekondi (26/01/2014)
Op bovenstaande afbeelding zien we een advertentie van MTN. Ntosoᴐ staat voor Ashanti in hun oorspronkelijke taal het Twi, een dialectvorm van het Akan. Hiermee wil MTN de Ashanti bevolking persoonlijk aanspreken. De invloed van de gsm op de lokale talen werd in dit onderzoek niet uitgediept vanwege een gebrek aan kennis van de lokale talen zoals Akan en Ewe.
96
11. GSM als een economische drijfveer Grafiek 14
Door de aanpassing van de prijs aan het budget van de Ghanezen hopen investeerders de beschikbaarheid van een mobieltje voor iedereen te kunnen garanderen en zo hun afzetmarkt te vergroten. Het is gelukt om Ghanezen van alle leeftijdscategorieën ervan te overtuigen dat de gsm een bruikbaar en nuttig toestel is. Meer zelfs, bijna de helft van de respondenten stelt dat een leven zonder gsm ondenkbaar is geworden. In het afgelopen decennium is er een nieuwe economie ontstaan die, in plaats van rekening te houden met de financiële toestand in Ghana, inspeelt op wat de bevolking wil en nodig heeft. Dit is een zogenaamde pro-poor aanpak. Deze nieuwe marketingstrategie is het grootste geheim achter het economische succes van de gsm in heel Sub-Sahara Afrika. Het creëren van deze bloeiende branche zorgt ervoor dat mensen kunnen werken als groothandelaar, verkoper, hersteller, kredietverschaffer, callbox eigenaar en winkeluitbater. Tijdens het traject van producent tot eindgebruiker gaat een toestel door de handen van vele tussenpersonen die elk een graantje meepikken. Daarnaast 97
bloeit er een grote tweedehandsmarkt waar gebruikte toestellen worden verhandeld aan bodemprijzen. Deze nieuwe tak van de economie heeft bovendien heel wat jobs gecreëerd voor ongeschoolde jongeren. De mobiele telefonie heeft een branche doen opbloeien waarvan de impact op de economie zeer groot is. Tijdens de conferentie Mobile Afrika Revisited heeft Professor Annie Chéneau-Loquay, pionier in het wetenschappelijk onderzoek naar de impact van de mobiele telefonie in Afrika, deze visie met klem verdedigd. Zij voegde eraan toe dat de GSM een geheel nieuwe informele economische sector heeft gecreëerd, ondanks de inherent formele elementen. “Across much of the world, and especially in Africa, the quest for accountability makes use of the simplest form of liberation technology: text messaging via mobile phone. (Mobile-phone networks have proven particularly useful in infrastructure-starved Africa since they can cover vast areas without requiring much in the way of physical facilities beyond some cell towers.)”71 De economische activiteit in Ghana werd op een unieke manier beïnvloed door de komst van de GSM op het Afrikaanse continent. Bovenstaand betoog verduidelijkt bovendien dat dit ook in de omgekeerde richting geldt: de eigenheid van het economische landschap in Ghana heeft mede vorm gegeven aan de manier waarop de mobiele telefoon er werd onthaald. Dankzij het stabiele politieke en economische klimaat en de economische groei vormt Ghana een mooi voorbeeld van de succesvolle wisselwerking tussen ICT en economie. 40.3 % en 18 % van de ondervraagden gaan respectievelijk akkoord en volledig akkoord wanneer gesteld wordt dat de gsm een economische revolutie op gang heeft gebracht. Volgens 82.9 % van hen is het dankzij de gsm gemakkelijker om werkrelaties te onderhouden. Het is dan ook zo dat 38.6 % van de respondenten hun gsm’s gebruikt voor het werk. Maar wat vertellen deze cijfers ons wanneer we ze vergelijken met de literatuur? Dit hoofdstuk wordt onderverdeeld in vier delen. Het eerste heeft betrekking op de vermeende mobiele revolutie en de argumenten pro en contra. Daarna komt het succesverhaal van de telecomoperatoren aan bod en tot slot volgen er enkele concrete voorbeelden van projecten van ontwikkelingsorganisaties en van de arbeidskansen in de nieuwe mobiele economie.
71
Diamond Larry. « Liberation Technology.” Journal of Democracy, 21, nr. 3, (2010), 69-83. 98
Deze toepassingen die in het artikel Mobiles and Economic Development in Africa van Aker en Mbiti aan bod komen als m-development zijn stuk voor stuk mogelijkheden die in Ghana benut worden of waaraan wordt gewerkt.72 Dankzij de goede netwerkdekking - storingen buiten beschouwing gelaten - is het eenvoudiger geworden om handel te drijven, is er een betere bedrijfscommunicatie mogelijk en ook een hogere tewerkstelling.
72
Aker Jenny en Mbiti Isaac. “Mobile Phones and Economic Development in Africa.”The Journal of Economic Perspectives, 24, nr. 3 (2010), 207-232. 99
11.1 Mobiele revolutie, feit of fictie? Grafiek 15
Heeft de opkomst van de mobiele telefoon een nieuwe economie gecreëerd? Zo ja, hoe heeft de markt zich ontwikkeld en aangepast aan de Ghanese noden? Dat zijn de vragen die hier centraal staan. Het antwoord hierop vind je in het urbane Ghanese straatbeeld. De invasie van de operatoren en hun reclame wijzen erop dat hun investeringen lonen. De hele handel die rond de gsm is ontstaan, heeft de economie nieuw leven ingeblazen. Een nieuwe generatie van jonge succesvolle ondernemers is opgestaan dankzij het succes van de mobiele telefoon in Ghana. De basisvoorwaarde voor de doorbraak van de gsm was een liberalisering van de Afrikaanse economieën. Hierdoor werd het voor buitenlandse bedrijven mogelijk om te investeren op het Afrikaanse continent. Zoals hierboven vermeld zijn de grote spelers allen buitenlandse ondernemingen. De investeerders slaagden erin om de Ghanezen te overtuigen van het feit dat een gsm niets dan voordelen met zich meebrengt. En dat het, ongeacht je
100
budget, noodzakelijk is om er eent te hebben. Door middel van een reeks aanpassingen trachten ze de beschikbaarheid van een mobieltje voor iedereen te garanderen. Zo is bijvoorbeeld het grote succes van pre-paid airtime typisch voor de Ghanese economie. Muntgeld staat er centraal en het merendeel van de bevolking heeft haast nooit biljetten op zak. De voordelen van de gsm worden in het artikel The Mobile Phone ‘Revolution’ in Africa: Rhetoric or Reality? van Etzo en Collender onderverdeeld in drie categorieën73: de incrementele voordelen (het verbeteren van de snelheid en efficiëntie van wat mensen al doen), de transformationele voordelen (het aanbieden van iets nieuws) en de voordelen gerelateerd aan de productie (de verkoop van mobiele telefoons en aanverwante diensten). Aan het einde van hun werk stellen deze auteurs dat er al miljoenen Afrikanen kunnen genieten van de voordelen van directe en relatief goedkope communicatie maar dat er nog veel werk aan de winkel is.74 Het artikel dateert van 2010 en op vier jaar tijd is enorm veel werk verzet in Ghana. De toepassingen die de mobiele telefoon het land biedt, worden efficiënt ingezet door binnen- en buitenlandse initiatiefnemers. Maar er is nog altijd ruimte voor verbetering. Toch is de komst van de mobiele telefoon niet voor iedereen een zegen. De splitsing van Ghana Post and Telecommunication Departement bracht zware uitdagingen mee voor The Ghana Postal Services Corporation die ontstond na het Second Telecommunications Project.75 Dit overheidsbedrijf is het resultaat van Act 505, goedgekeurd door het parlement op 31 augustus 1995. De uitdagingen waarmee de postkantoren te maken krijgen zijn niet min. Door de komst van nieuwe communicatiemiddelen daalt het aantal brieven zienderogen. Toch blijft de onderneming niet bij de pakken zitten. De introductie van binnen- en buitenlandse overschrijvingen aan de hand van MoneyGram en Western Union dient te zorgen voor een opleving door lage servicekosten en bijkomende online dienstverlening zoals Expedite Mail Service. Uit onderhandelingen met de Senior High Schools is een
73
Etzo, Sebastiana en Guy Collender. “Briefing The Mobile Phone ‘Revolution’ in Africa: Rhetoric or Reality?”African Affairs , 109 (2010), 662. 74 Etzo, en Collender, “Briefing The Mobile Phone ‘Revolution’ in Africa: Rhetoric or Reality?”667-668. 75 Godwill Arthur-Mensah. Ghana Post Ready To Overcome The Challenge Of Modern Communication Technology. Ghana New Agency. 10 October 2013. Laatst gekende locatie: http://www.ghana.gov.gh/index.php/2012-02-08-08-32-47/features/3360-ghana-post-ready-toovercome-the-challenge-of-modern-communication-technology geraadpleegd op 01.03.2014 101
samenwerking ontstaan om de examenresultaten en rekeningen van studenten per post toe te sturen naar hun ouders of hun voogd. Het aanbod differentiëren is de enige manier om te overleven. Het blijft belangrijk om geld en goederen veilig naar overal ter wereld te kunnen verzenden. Geleidelijk aan zal het online winkelen een hype worden en een bijkomende bron van inkomsten vormen voor de post. De kans blijft reëel dat er zich een kloof zal vormen tussen mensen die een gsm hebben en mensen die er geen hebben.76 Degenen zonder toegang tot deze technologie zullen het alsmaar moeilijker krijgen om die kloof te overbruggen. Geen toegang tot het internet en al wat daarmee binnen handbereik komt, staat gelijk aan het ontberen van kennis en het uitblijven van vernieuwing. Wereldwijde hypes hebben er nog nooit zo weinig tijd over gedaan om zich te verspreiden. En dan gaat het echt niet over trendy videoboodschappen, selfies of foto’s van schattige kittens. Voor Ghana is van tel dat er tijd en geld wordt bespaard door het wegvallen van verplaatsingskosten. De netwerken zijn er van hoge kwaliteit en de dekking is er zeer goed. Voor andere Afrikaanse regio’s is de gsm nog lang geen travel saving technology omdat ze financieel niet interessant genoeg zijn voor grote bedrijven en multinationals om er te investeren. Infrastructuurwerken van overheidswege zijn in deze gebieden al helemaal een utopie. De bevolking leeft er afgesloten van economische netwerken en gebruiken zoals krediettransfers. De mobiele telefoon staat voor moderniteit, snelheid en globalisering. Maar ondanks het democratiseren van de prijzen bepaalt de economische situatie in een regio nog steeds of mensen al dan niet toegang hebben tot deze vernieuwing. In Ghana zijn er tal van initiatieven die de ICT dichter bij de mensen willen brengen en zich inzetten voor de volledige verspreiding van deze technologie. De organisaties en initiatieven die de revolutionaire mogelijkheden ervan willen verspreiden tot in alle uithoeken van het land worden in het volgende onderdeel besproken.
76
Kay Schlozman, Sidney Verba, en Henry Brady. “Weapon of the strong? Participatory inequality and the internet”, Perspectives on Politics, 8, nr. 2 (2010), 487–509. 102
11.2 NGO’s en ontwikkelingswerk Non-profit organisaties waren niet bedacht op het onverwacht grote succes van de gsm op het Afrikaanse continent; bijgevolg heeft het een tijd geduurd voor ze deze technologie voor hun werking konden inzetten. Dankzij ICT’s is er vandaag in Ghana een brede waaier aan initiatieven die de verbetering van de levensstandaard als doelstelling hebben. Het is dan ook onmogelijk om alle Ghanese projecten aan bod te laten komen. Uiteraard is ontwikkelingswerk veel meer dan het louter streven naar economische verbetering; het vrijwaren van de mensenrechten is bijvoorbeeld ook een zeer belangrijke doelstelling. Toch komt het economische aspect bewust aan bod in dit hoofdstuk omdat er zonder financiële investeringen nu eenmaal geen enkele vooruitgang kan worden geboekt. Ook de goede bereikbaarheid van de hulpdiensten is een enorme vooruitgang. Het project mHealth is een prachtig voorbeeld van het inzetten van ICT om de gezondheidszorg vlotter beschikbaar te maken. De nieuwe technologie is een instrument dat kan worden ingezet voor elke strijd. Door middel van ICT wordt het ook gemakkelijker om op te roepen tot haat; deze en andere wanpraktijken kunnen bovendien anoniem gebeuren. Dat is de keerzijde van de medaille. In Ghana worden al heel wat toepassingen gebruikt om het dagelijkse leven te verbeteren. Deze worden verzameld onder de noemer ICT4D, Information and Communication Technologies for Development. Hieronder worden 3 niet-gouvernementele organisaties bondig voorgesteld. Dit zijn respectievelijk een internationale koepel, de Ghanese dochteronderneming ervan en tot slot een project tot het verbeteren van de Ghanese gezondheidszorg. 11.2.1 IICD77 Het Institute for International Cooperation and Development is actief in Afrika (onder andere in Ghana) en Zuid-Amerika. Het IICD werkt in de overtuiging dat mensen hun eigen ontwikkeling in handen kunnen nemen via ICT’s. De toegang tot informatie en communicatie verhoogt immers de levensstandaard, zeker in ontwikkelingslanden. In 1998 werd het IICD programma voor Ghana gelanceerd; het was gericht op gezondheid, onderwijs en economische ontwikkeling. Het IICD heeft meer dan 10 jaar samengewerkt met lokale partners om het leven van landbouwers, lesgevers en gezondheidswerkers te verbeteren met behulp van ICT.
77
De volgende paragraaf is gebaseerd op IICD Ghana. Our Work Laatst gekende locatie: http://www.iicd.org/our-work/ghana geraadpleegd op 07.05.2014 103
Het IICD helpt een lokale stichting gegevens verzamelen over de ondermaatse manier waarop gebruik wordt gemaakt van het Ghanese Nationale Programma voor Ziektekostenverzekering. Op het platteland worden gezondheidscentra voorzien van computers die een pool vormen van multimediale gezondheidsinformatie. Voor wat economische ontwikkeling en onderwijs betreft heeft het IICD geholpen om in het landelijk noorden van Ghana inlichtingenloketten op te zetten die dienen als elektronische bibliotheken en ook zakelijke dienstverlening aanbieden. Ambachtslieden en vrouwen krijgen essentiële zakelijke vaardigheden aangeleerd zodat ze haalbare kleine handelszaken kunnen opzetten in landelijke gebieden. Landbouworganisaties krijgen hulp om multimedia te gebruiken bij het verspreiden van correcte landbouwpraktijken. Het invoeren van marktprijssystemen maakt dat landbouwers meer verdienen aan hun oogsten. In 2010 heeft het IICD 188.000 personen bereikt in Ghana van wie er 76.000 hebben gebruik gemaakt van de opleiding en ICT’s in haar 11 programma’s. Afbeelding 21: Screenshot uit het Youtube filmpje van het jaarlijkse IICD rapport van 2012
Bron: IICD Annual Report 2012. Laatst gekende locatie: http://www.youtube.com/watch?v=VwDLLxDc4gM geraadpleegd op 07.05.2014 Michael heeft een cursus bedrijfsbeheer en ICT gevolgd en kan nu via zijn gsm, het internet en de radio op de hoogte blijven van de fluctuaties op de markt maar eveneens nieuwe klanten opsporen en zo een hoger inkomen vergaren. Technologie alleen is niet voldoende om iemands capaciteiten te verbeteren. Het is ook van cruciaal belang dat ze wordt geaccepteerd en dat mensen de mogelijkheden en kennis hebben om ze te gebruiken. 104
11.2.2 GINKS Het IICD ondersteunt GINKS, het Ghana Information Network For Knowledge Sharing. Dit nationale ICT4D netwerk werd in Ghana opgericht in 2002. GINKS was het eerste platform in zijn soort. In Ghana is het nu de voornaamste ondersteunende organisatie voor het delen van kennis en het lobbyen voor ICT’s die in het teken van de ontwikkeling. GINKS is een samenwerking van mensen uit allerlei vakgebieden die voornamelijk betrokken zijn bij informatie- en communicatietechnologieën en duurzame ontwikkeling. Onsamenhangende ICT-projecten, initiatieven en programma’s worden zodanig gestroomlijnd dat ze oplossingen kunnen bieden aan uitdagingen en problemen in de ICT-omgeving. Dit verwezenlijken doet GINKS door te netwerken, informatie en kennis te delen onder alle belanghebbenden, onderzoek te doen en publiciteit te voeren. In 2001 heeft het IICD vastgesteld dat er weinig kennis werd gedeeld tussen de diverse projecten die het in Ghana steunde. Doorgedreven kennisdeling kon hun kwaliteit nochtans verbeteren. Op basis van haar Information Network Partner Strategy heeft een bijeenkomst met lokale partners in juni 2001 geleid tot het formuleren van een taakomschrijving: het delen van informatie, ervaringen en kennis over ICT voor de ontwikkeling van Ghana; de samenwerking bevorderen tussen de privésector, de overheidsorganisaties en de NGO’s en dubbel werk vermijden. In december 2002 bracht het idee van kennisdeling door middel van netwerken mensen samen in de ‘Akosombo retraite’. De deelnemers waren partners van IICD-projecten, NGO’s, profit organisaties, adviesbureaus, IT-specialisten, academici, media, politici (de vice-minister van Communicatie) en één buitenlander (Mark Davies, CEO van een grote internetfaciliteit in Accra). Samen hebben zij de missie en de waarden gedefinieerd voor een netwerk en een kader ontwikkeld voor de activiteiten: informatie en kennis verschaffen die capaciteitsopbouw vergemakkelijkt voor ICT-producten en diensten; informatie en kennis over ICT’s en ontwikkeling creëren, herkennen, samenvoegen en verspreiden; in heel het land het gebruik van ICT’s bevorderen. In 2003 begon het IICD de activiteiten van GINKS te financieren en in oktober 2003 werd het GINKS netwerk werd officieel gelanceerd.
105
11.2.3 m-Health78 mHealth, m-health of mobile health staat voor volksgezondheid ondersteund door mobiele apparaten. De term verwijst naar het gebruik van mobiele communicatiemiddelen zoals gsm’s en PDA’s in de gezondheidszorg. mHealth is een segment van eHealth: het gebruik van ICT’s zoals bijvoorbeeld computers, gsm’s, communicatiesatellieten, patiëntmonitoren voor gezondheidsdiensten en –informatie. Recentelijk is het een applicatie voor ontwikkelingslanden als gevolg van het snelle doordringen van de gsm in laag-inkomenslanden. Ze dient om een betere toegang te verlenen aan grotere segmenten van de bevolking in die landen en om er het prestatievermogen van zorgstelsels te verbeteren om kwaliteitsvolle gezondheidszorg te verstrekken. In ontwikkelingslanden hebben alsmaar meer mensen een gsm-toestel, zelfs indien de andere technologieën en de gezondheidsinfrastructuur er schaars zijn. De mobiele technologie kan inclusieve gezondheidszorgstelsels steeds beter ondersteunen door gezondheidswerkers in staat te stellen om real-time informatie en diagnoses te geven in landelijke en gemarginaliseerde streken waar gezondheidszorg schaars of afwezig is. Ook in Ghana reiken gsm’s verder dan andere technologie en gezondheidsinfrastructuur. De duurzaamheid/houdbaarheid verzekeren is een grote uitdaging voor mHealth projecten De Ghana Health Service (GHS) is van plan om alle mHealth projecten te coördineren en te integreren om er maximaal voordeel uit te halen voor de bevolking. Minstens 5 mHealth projecten lopen al in Ghana of zijn in volle ontwikkeling: Motech (mobiele technologie door middel van gsm’s voor het overleven van moeder en kind), SMS for Life (met gsm’s malariaproducten monitoren in gezondheidsinstellingen), EWS (systeem voor vroegtijdige waarschuwing, het monitoren van malariaproducten, gezinsplanning en HIV met mobiele telefoons), Sene Project (PDA’s en gsm’s gebruiken om verslag uit te brengen over activiteiten van openbare gezondheidszorg), Millennium development mhealth project (het ondersteunen van de gezondheidszorg in landelijke gebieden met behulp van gsm’s). Al deze projecten zijn erop berekend om de millenniumdoelstellingen inzake gezondheid te bereiken: tussen 1990 en 2015 de mortaliteit van kinderen jonger dan vijf jaar met 2/3 verminderen en de moedersterfte met 3/4 verminderen; tegen 2015 de verspreiding
78
Deze paragraaf is gebaseerd op Ghana Health Service. Potential of Mobile Phones To Improve Health In The Developing World. Laatst gekende locatie: http://www.ghanahealthservice.org/includes/upload/publications/Mobile%20health.pdf geraadpleegd op 08.05.2014 106
van HIV, aids, malaria en andere ernstige ziekten een halt toe roepen en de cijfers inzake hun verspreiding doen dalen. 11.2 Telecom: big business Afbeelding 22: Door MTN gesponsorde videoschermen tijdens de Wereldbeker voetbal in 2010
Bron: Nana Kofi Acquah. Ghana- Serbia 2010. Laatst gekende locatie: http://www.nkaphoto.com/ geraadpleegd op 23.03.2014. Ghana is een land dat door de Wereldbank wordt geklasseerd onder de noemer ‘middel-laag inkomen’. Dit wil zeggen dat het BNI per capita er tussen $ 1,036 en $ 4,085 ligt.79 Dit wordt bepaald aan de hand van de World Bank Atlas Method.80 Enkel mensen die werk vinden bij multinationals zoals de telecomoperatoren hebben een loon dat vergelijkbaar is met onze standaard. Het kapitaal van deze ondernemingen steekt hoog boven dat van de overheid uit. Telecom is big business in Ghana. Dat is te merken aan de infrastructuur van hun kantoren. Al ben ik niet verder geraakt ben dan de inkomhal en de receptie, het viel het op dat deze piekfijn
79
How We Classify Countries. Laatst gekende locatie: http://data.worldbank.org/about/country-classifications geraadpleegd op 15.05.2014 80 Meer informatie hierover kan u vinden op World Bank Atlas Method. Laatst gekende locatie: http://data.worldbank.org/about/country-classifications/world-bank-atlas-method geraadpleegd op 15.05.2014 107
in orde waren. De aangename temperatuur die er dankzij airco heerste waar hun werknemers zich bevinden, staat in schril contrast met de temperatuur buiten. De laatste jaren is de markt bijzonder gunstig voor deze bedrijven. Bovendien differentiëren ze hun aanbod zodat het plafond nog lang niet is bereikt. Afbeelding 23: Krantenartikel over het klantenverlies bij telecomoperatoren in Ghana in The Daily Guide van 4 februari 2014
108
Toch verscheen er op 4 februari een artikel in de Daily Guide waaruit blijkt dat MTN, Airtel en Glo klanten hebben verloren zijn. Vodafone en Tigo hebben er klanten bij gekregen en Expresso behoudt zijn aandeel. Dit wijst op de sterke concurrentie tussen de verschillende operatoren. En dat is iets dat uiteindelijk volledig in het voordeel speelt van de klanten. De toekomst ligt bij smartphones maar daar houdt het niet op. Er zijn ook USB-sticks die kunnen worden gebruikt als modem, radiozenders, televisieprogramma’s, verzekeringen,… Kortom, het aanbod is eindeloos. Afbeelding 24: Reclame voor MTN Radio in Cape Coast en Afbeelding 25: Reclame voor Tigo modem in Cape Coast
109
Afbeelding 26: Reclame voor Airtel verzekering in Accra
110
11.3 Jobcreatie: van winkeluitbater tot kredietverkoper Afbeelding 27: Telefoonwinkel Eddie "K" Phones in Cape Coast
Een winkel uitbaten, krediet verkopen, reparaties uitvoeren, tweedehandse toestellen verkopen, werken bij een telecomoperator of aan het onderhoud van de infrastructuur, promotieartikelen vervaardigen, reclame maken,… De nieuwe arbeidskansen die de mobiele telefoon met zich meebracht zijn enorm. Afbeelding 28: Luxueuze uitvoering van een call-box in Sekondi nabij de Market Circle (26/01/2014)
111
Neem bijvoorbeeld het uitbaten van een call-box. In het beste geval is dit een houten hokje waarin slechts een persoon kan plaatsnemen en het heeft de kleur van een bepaalde telefoonoperator. Vaak is het gewoon een tafel, een stoel en een parasol waaronder iemand airtime verkoopt. De Ghanese eigenaar hoeft dus niet te investeren in dure infrastructuur en kan zijn kapitaal meteen besteden aan het registreren en aankopen van airtime bij de operatoren van zijn keuze. Toen de mobiele telefoon nog geen gemeengoed was in Ghana, kon je op deze plaatsten tegen betaling gebruik maken van de gsm van de eigenaar. Het werk Where did all the Payphones go? van Araba Sey gaat over de langzame maar zekere verdwijning van deze mobiele telefooncellen,81 nog geen decennium na de opbloei ervan. “The delivery of payphone services by micro-entrepreneurs using mobile phones has been celebrated widely as one of the more successful and innovative deployments of ICTs for development (ICT4D). This trend has however been impacted by the rapidly changing nature of the mobile phone industry, and rising levels of personal mobile phone ownership. … On the one hand, changes in the industry have resulted in opportunities for intermediaries to play more and more important roles in the airtime distribution chain. On the other hand, changes in the industry also have the potential to destroy the very structures that they help create.”82 De eigenaar van de call-box neemt na registratie contact op met een operator en koopt zijn Electronic Voucher Distribution en ook belkrediet dat door zijn klanten zal worden gebruikt om gesprekken te voeren. De operator verstrekt belkrediet aan mensen die geld hebben om voor grote bedragen aan te kopen en deze mensen verdelen de aangekochte beltijd aan de uitbaters van de call-boxes. Op hun beurt verkopen de uitbaters dit belkrediet naar gelang van het budget van de persoon die wil bellen. Hoe meer belminuten ze verkopen, hoe meer winsten ze boeken en hoe meer bonussen ze krijgen van de operator. Dit gebeurt in de vorm van extra bonusminuten die ze mogen aanbieden aan de bellers. Daarnaast is er de mogelijkheid om bij een call-box financiële transacties te regelen, namelijk geld over te schrijven via sms zodat de nieuwe en frequent gebruikte vorm van gift-exchange.
81
Sey, Araba. Where did all the payphones go? Intermediaries, Innovation and Insecurity in the Mobile Phone Industry. (Montreal, University of California, 2008) 82 Sey, Araba. Where did all the Payphones go?, 2-17. 112
Het is een van de vele voorbeelden van hoe moderne communicatietechnologieën worden gevormd/vervormd door de maatschappij totdat ze ten volle benut worden en perfect passen in het leven van elke dag. Grafiek 16
Toen de kostprijs van een gsm-toestel nog ver boven het budget van de gemiddelde Ghanees lag, schoten er overal te lande nagenoeg onzichtbare telefooncellen uit de grond. Als je iemand kende die van familie of vrienden uit het buitenland een gsm had gekregen, kon je bellen of gebeld worden via deze persoon. Dit was een voordelige manier van communiceren. Vanuit het buitenland is het bovendien veel goedkoper om te bellen naar een gsm dan naar een vaste lijn. Een belkredietverkoper is volledig afhankelijk van zijn verkoop. De winstmarges van de kredietverkoop zijn groter dan die van bijvoorbeeld de fruitverkoop maar de concurrentie is vandaag de dag moordend. Hoeveel belkrediet er wordt verkocht is, sterk afhankelijk van de plaats waar het wordt aangeboden.
113
Afbeelding 29: Airtime verkoper Robert tussen het drukke verkeer in Accra
Op ieder kruispunt van verbindingswegen en overal in de steden zijn er straatverkopers aan het werk. Het zijn wandelende superettes met een zeer gevarieerd aanbod, gaande van gekoelde dranken tot papieren zakdoeken, bakbanaanchips, waterijsjes en natuurlijk ook airtime. Per 5 cedi krediet die worden verkocht houden ze 2 cedi en 50 pesewas over. Door de hoge winstmarge is de concurrentie zeer groot. Toch staan op elk druk kruispunt airtime verkopers in de verzengende hitte en in de door uitlaatgassen vervuilde lucht, zoals Robert op bovenstaande foto. Ondanks de grote opbloei van het aantal jobs dankzij de mobiele telefoon is de komst van de smartphone een tweesnijdend zwaard.
114
Afbeelding 30: Afrografique met het aantal betalingen via de gsm in 2013
Bron: Afrografique Tumblr, Mobile Payments in Africa. Laats gekende locatie: http://afrographique.tumblr.com/image/80884919471 geraadpleegd op 08.04.2014 Vandaag zien we hoe de call-boxes enkel nog krediet verkopen en elkaar sterk beconcurreren door de hoge winstmarges. Maar wat zal er gebeuren wanneer over enkele decennia de jongeren van vandaag de oudste laag van de bevolking vormen? Is er dan nog nood aan lokale kredietverstrekkers? Nu wordt er volop reclame gemaakt voor online betalingen via de smartphone. 11 % van het totaal aan mobiele betalingen in Afrika gebeurt in Ghana dus de markt staat er zeker voor open. De kans is bijgevolg reëel dat binnen nu en 20 jaar de callboxes weer uit het landschap verdwenen zijn. Deze vorm van tewerkstelling zou dus wel eens van relatief korte duur kunnen zijn.
115
Afbeelding 31: Reclame voor Airtel in The Daily Guide van 4 februari 2014.
116
12. Smart phones versus dumb people, de gsm als een sociale katalysator “Wie je bent is wie je kent” wordt er vaak gezegd want je sociale identiteit en zelfbeeld zijn afhankelijk zijn van je sociale netwerk. Alle mensen met wie je contact hebt, maken deel uit van dat sociale netwerk. Het vormt een vangnet van sterke en zwakke banden die je nodig hebt om je te ondersteunen, je thuis te voelen en informatie mee uit te wisselen. Hoe werden en worden sociale netwerken beïnvloed door de komst van de mobiele telefoon? De gsm valt niet weg te denken uit ons dagelijks leven. Sommigen zijn van mening dat de gsm een controleobject is dat de hypercoördinatie van de professionele en private levenssfeer in de hand werkt. Vandaag luiden er steeds meer oproepen om het gebruik van smartphones drastisch te verminderen omdat het echte sociale contacten verstoort. Ondanks deze afhankelijkheid is het tegelijkertijd ook een toestel dat meer autonomie verschaft, bijvoorbeeld aan de jongeren. De mogelijkheid om vrij te communiceren is een belangrijke voorwaarde verbonden aan vrijheid. Naast bellen, sms’en en flashen zijn ook de sociale media zeer populair want ze maken het mogelijk om kosteloos en ongelimiteerd iemands aandacht trekken. Ik zal hier niet ingaan op de vraag of het nu al dan niet waar is dat het leven aan ons voorbijraast terwijl we met gebogen hoofd boven onze smartphone hangen. In dit hoofdstuk besteed ik aandacht aan de situatie in Ghana en aan die van Ghanese migranten in België. Sociale relaties kunnen in stand worden gehouden door de komst van de gsm dankzij de vele communicatiemogelijkheden. Toch is dit niet de enige manier waarop de mobiele telefoon relaties beïnvloedt. Zoals hierboven al vermeld heeft de chef van het Essikadu Palace (een grote stenen villa midden in het oude vissersdorp) nog nooit zelf een gsm aangekocht. De gsm is een van de meest gegeerde cadeaus in de Ghanese gemeenschap. Zo vinden vrouwen het vanzelfsprekend dat hun vriend of wettige echtgenoot hen een mobiele telefoon cadeau doet. Dit is over de jaren heen een echte traditie geworden. 40.4% procent van de dames die mijn enquête hebben ingevuld hebben hun huidige gsm cadeau gekregen. Hun eerste mobieltje kreeg 63.8% van hen als geschenk. Hetzelfde geldt voor belkrediet. Een man moet deze kosten voor zijn rekening nemen indien hij contact wil houden met een vrouw. De gewoonte van gemigreerde Ghanezen om vanuit het buitenland een gedeelte van hun loon op te sturen naar hun geboorteland wordt in stand gehouden en vergemakkelijkt door de
117
komst van de mobiele telefoon. En iedereen die een nieuwe gsm koopt, stuurt de oude naar iemand in zijn thuisland. Grafiek 17
118
12.1 On the inside Hierboven is de interactie op cultureel en sociaal gebied tussen de Ghanese samenleving en de mobiele telefoon aan bod gekomen. Dit hoofdstuk is gericht op sociale netwerken in Ghana met de nadruk op de familieleden die in Ghana achterblijven wanneer iemand naar het buitenland verhuist. Meer dan de helft van de respondenten zegt dat hun contacten met mensen in het buitenland erop zijn vooruitgegaan sinds de komst van de gsm. En bij de smartphone gebruikers onder hen stelt 80 % dat het gebruik van applicaties hetzelfde effect heeft gehad. Grafiek 18
119
Ondanks het feit dat communicatie vandaag veel vlotter verloopt, is het volgens velen ook makkelijker geworden om een leugentje om bestwil te vertellen. En zo ontstaan er nogal wat misverstanden tussen vrienden en geliefden. Op de grafiek is duidelijk zichtbaar dat net iets meer dan de helft van de respondenten met deze stelling akkoord gaat. Het kan gaan om kleine misverstanden maar er kunnen ook grote strubbelingen voortkomen uit een op het eerste gezicht onschuldig sms-bericht van iemand van het andere geslacht. In Ghana spelen de stroompannes en het soms gebrekkige netwerk ook een grote rol. Van tijd tot tijd kan het lijken alsof iemand je uren of dagenlang negeert terwijl het gewoon ligt aan een slechte verbinding. Dit fenomeen dient ook vaak als uitvlucht wanneer je echt niet wil ingaan op iemands oproepen. Doris Awauh is 46 jaar oud. Dit jaar is ze 5 jaar getrouwd met Mr. Occran. Hij heeft amper een jaar bij haar gewoond voor hij is verhuisd naar Texas. Elke zondag belt hij haar op. Dat is de enige vorm van communicatie die ze nu al 4 jaar met haar wederhelft heeft. Hij beschikt niet over een smartphone en kan haar geen berichtjes sturen via Whatsapp. Overal waar ik met haar kom, vragen de mensen hoe het gaat met haar man, wanneer hij terug komt of wanneer zij hem achterna reist. Het is niet altijd duidelijk of deze vragen haar worden gesteld uit oprechte interesse of om zout in de wonde te strooien. Zo zei Nana, de chef van het Essikadu Palace, patserig dat Mr. Occran haar in Ghana heeft achtergelaten voor hem. Want Mr. Occran komt helemaal niet terug. Hij zal haar nooit kinderen schenken en al haar gebeden zullen nooit worden verhoord: in Amerika is Mr. Occran al 4 jaar gelukkig met zijn vriend. Of hij werkelijk in Texas woont, weet ook zijn Belgische schoonzus niet. Aangezien Texas deel uitmaakt van de Amerikaanse Bible Belt lijkt dat weinig plausibel. En waarom zou hij ooit nog terugkeren naar Ghana, een land waar homofilie wordt beschouwd als een ziekte, een afwijking, iets wat vergelijkbaar is met een drugsverslaving? Het is schrijnend dat mensen hun land moeten ontvluchten vanwege hun geaardheid; en het is intriest dat duizenden vrouwen zoals Doris na hun huwelijk alleen worden achtergelaten en nooit kinderen zullen krijgen. Een heel ander verhaal is dat van Winfred. In 1999 is zijn vader voorgoed naar Italië vertrokken nadat hij er in 1996 al een jaar had gewerkt. Sinds die dag hebben Winfred, zijn broers en hun moeder niets meer van de man vernomen. Winfred is beginnen zoeken naar zijn vader toen hij de procedure wou opstarten om naar Groot-Brittannië te verhuizen want hij is in Londen geboren maar hij heeft de Ghanese nationaliteit. Net als vele andere jonge Ghanezen wil hij zijn toekomst waarmaken in het buitenland. Hij droomt ervan om zijn werk als loopjongen op te zeggen en zijn studies beeldhouwkunst verder te zetten in Engeland. 120
Nooit eerder in de geschiedenis zijn mensen zo gemakkelijk bereikbaar geweest over alle landsgrenzen heen. Nooit was communicatie zo goedkoop en zo eenvoudig. En net nu piekt het gevoel van verlatenheid bij vele mensen: er zijn geen uitvluchten meer om geen contact te onderhouden. Het is niet meer nodig om na jarenlang sparen naar elkaar toe te reizen, de tijd van de dure telefoonkaarten is eveneens voorbij. Van dag tot dag wordt het moeilijker om de onaangename stilte toe te schrijven aan overmacht. De aanvankelijke vreugde over de mobiele telefoon maakt bij meer en meer Ghanezen plaats voor deze wrange nasmaak van de global village. En het vergt behoorlijk veel graafwerk in de persoonlijke levenssfeer van mensen om erachter te komen wie zich in een dergelijke situatie bevindt want ze schamen zich ervoor. Grafiek 19
121
Bijna de helft van de ondervraagden kan zich een leven zonder gsm niet meer inbeelden. En het aantal respondenten dat stelt dat de mobiele telefoon mensen in binnen- en buitenland dichter bij elkaar heeft gebracht is maar liefst 96.2 % . Of dit eveneens het geval is voor Ghanese migranten in België wordt onderzocht laatste onderdeel van dit werk. Deze problematiek staat centraal in een van de case studies. Wat professor de Bruijn hierover zegt, beschrijft de problematiek wonderwel: “Mobiele telefonie en internet hebben veel positieve effecten gehad op mobiliteit. Maar de boodschap dat ieders mogelijkheden daardoor toenemen strookt niet altijd met de werkelijkheid, en zeker niet voor iedereen. De groeiende weerstand in Europa tegen immigratie beïnvloedt onze vraagstelling. Zo is de confrontatie tussen het ideaal van mobiliteit en de feitelijke mogelijkheden daartoe onderwerp van dit onderzoek geworden. De vraag blijft of de techniek de wereld echt opener maakt.”83
83
Afrika-Studiecentrum, Inzicht in Afrika, migranten en hun mobiel. (Afrika-Studiecentrum, Leiden, Januari 2011), 11. 122
12.2 Living outside “He lives outside”, zo klinkt het wanneer een familielid tijdelijk of permanent in het buitenland verblijft. Toen Winfred voor het eerst vertelde over zijn vader trad er bijgevolg een spraakverwarring op. Ik veronderstelde dat hij letterlijk buiten leefde, dat hij een dakloze was. Misschien is dit inderdaad het geval want sinds 1999 heeft Winfred nog geen contact gehad met zijn vader. In dit laatste onderdeel wil ik het hebben over Ghanese migranten die al jarenlang in België wonen. Ik onderzoek of er een verschil is tussen de relaties met het thuisfront vroeger en nu. Zo ja, hoe uit dat verschil zich? Liggen de connecties die vandaag mogelijk zijn door middel van de gsm aan de basis van dit verschil of niet? De familie en vrienden die deze migranten in Ghana hebben achterlaten, hebben ze vaak al jaren niet meer gezien. Hoe verliep de communicatie toen ze pas in België waren? Waren de contacten intens en frequent? Is er een verandering merkbaar sinds de komst van de gsm in de frequentie en of de intensiteit van de contacten? Een antwoord voor nagenoeg al deze vragen is te vinden in de volgende transcriptie. Interview met Joe, 52 jaar, afkomstig uit Takoradi. Hij woont al 23 jaar in België. Het interview vond plaats in de woonkamer van Joe en An op maandag 12 mei 2014 in Lebbeke, België. Joe en ik zitten aan tafel terwijl An vanuit de sofa naar tv kijkt en zich af en toe mengt in het gesprek. Vraag: Hoe lang woont u al in België en hoe verliep de communicatie met vrienden en familie in Ghana toen u pas in België woonde? Joe:
Al 23 jaar. Het verliep allemaal via de post, ongeveer één keer per maand schreef ik
een brief. V:
Wie waren op dat moment de belangrijkste personen in uw leven?
J:
Mijn vader, moeder en mijn oudste broer.
V:
Schreven zij vaak terug?
J:
Af en toe, mijn oudste broer schreef het meest terug.
V:
Kon je echt persoonlijke dingen schrijven in die brieven of bleef de inhoud vaak
oppervlakkig? J:
In brieven kan je alles schrijven, niemand leest of controleert dat hé.
V:
Heb je nu meer contact met familie en vrienden in vergelijking met de maandelijkse
briefwisseling? 123
J:
Ja, meestal wel, nu bel ik dikwijls naar mijn vrienden en familie Ghana. Wij hebben
hier een aparte gsm om via een goedkoop tarief naar daar te bellen. Dat is speciaal voor internationale contacten en veel voordeliger dan Belgacom of Telenet. V:
Kan je evenveel kwijt aan de telefoon als in een brief?
J:
Jawel, het maakt niet uit of er andere mensen bij zijn want telefoneren doe ik in mijn
moedertaal en die verstaat hier toch niemand anders. Hoewel dat soms wel een beetje lastig is omdat de mensen vreemd opkijken. V:
Dus door de komst van de gsm voelt het alsof de afstand tussen Ghana en België
kleiner geworden is? J:
Ja, het is gemakkelijker, als je wil kan je zelfs meerdere keren op een dag bellen. Als er
bijvoorbeeld iets dringend is. V:
Is er dan ook extra controle van het thuisfront sinds de komst van sociale media?
J:
Goh, alleen mensen in de hogeschool gebruiken Facebook en Whatsapp, ik niet echt.
V:
Denk je dat mensen die nu naar België komen meer controle ondervinden?
J:
Ja, dat kan wel. Het hangt er ook vanaf waar je woont in Ghana. In de grote steden
kan je familie dit bekijken in internetcafés maar in de kleine dorpen is dit moeilijk want daar heb je geen computers. V:
Denk je dat het nu minder moeilijk is om naar België te komen omdat je direct kan
bellen of een berichtje sturen of verkies je toch het eenvoudige brieven schrijven zoals vroeger? J:
Nu is het veel makkelijker geworden, absoluut. De gsm is overal in Ghana, je kan door
het aantal masten nu overal bericht sturen en bellen V:
Heeft de gsm Ghana en de gemeenschap beïnvloed denk je?
J:
Ik denk het wel, nu wil iedereen een gsm. Vroeger was het helemaal anders. Vooral
jonge mensen die willen een gsm om te sms’en en zo voort, of commerçanten om te communiceren met de klanten. Ook al mijn familieleden hebben een gsm. V:
Ja, het is opvallend hoeveel meer oude mensen in Ghana een gsm bezitten tegenover
in België. Hoe komt dat, denk je? J:
In Ghana denken ze gewoon als je een gsm kan kopen, waarom zou je dat dan niet
doen. An :
Ik denk ook dat het is omdat de veralgemeende vaste toestellen nooit in Ghana
geweest zijn. Bijvoorbeeld in het huis van mister Occran waar je hebt gelogeerd, daar hadden ze een telefoon als enigen in de hele buurt. Enkel de rijke mensen hadden een vaste lijn.
124
Terwijl dat de gsm vrij algemeen is, bij arm en rijk, iedereen heeft dat. Daarom geen belkrediet maar wel altijd een gsm. V:
Moeten jullie dan altijd naar hen bellen of bellen zij soms ook naar jou?
J:
(Lacht). Vroeger was het zo dat ze belden mij op om te zeggen dat ik terug moest
bellen om de kosten te besparen. Maar dat is alleen naar mij. Bijvoorbeeld naar Myriam sturen ze vaak een kaartje omdat ze daartegen niet durven zeggen van hé bel mij is terug. A:
Iedereen loopt ermee rond, de helft van de tijd zonder belkrediet maar toch.
J:
Je kan daar ook heel kleine bedragen belkrediet aankopen. Als je het kan betalen dan
koop je het. Soms is het [de gsm] gewoon voor de show, je moet dat hebben want iedereen heeft dat. V:
Dus het is niet zo dat je nu vaak telefoontjes krijgt en wat extra controle?
J:
Neen hoor.
V:
En denk je dat het bijvoorbeeld nu lastiger zou zijn om contacten te onderhouden
wanneer het hier bijvoorbeeld niet zo goed zou gaan? J:
Dat valt te zien of je vlot kan communiceren. In Ghana zijn de netwerken vrij goed.
V:
Sinds wanneer kan je vlot bellen naar vrienden en familie daar?
J:
Goh wij gaan om de vier jaar naar Ghana, en vorig jaar zijn we geweest en dan had
echt iedereen en gsm. Maar de keer daarvoor was er daar voor het eerst een internetcafé en toch al een paar mensen met een gsm maar niet zo heel veel. Alleen de rijken hé. Dat was dus in 2008. Maar de keer daarvoor [2004] waren er nog helemaal geen gsm's te bespeuren waar wij verblijven [Sekondi-Takoradi]. Maar toen in 2004 en 2008 hadden wij ook al onze oude toestellen mee naar ginder in onze valies. Zelfs als er zo een klein stukske kapot aan was, dat maken ze daar toch. Ze kunnen daar alles herstellen, daarom niet met de juiste materialen maar ze vinden daar wel is op. V:
Stond er waar jij vroeger woonde een telefooncel in de buurt?
J:
Ja, in de post office daar kon je telefoneren, internationaal hé.
A:
Ook nationaal toch Joe.
J:
Jaja dat ook maar dat was minder.
V:
Maar in de dorpen stonden er dus geen telefooncellen?
J:
In Takoradi waar ik woonde moeste naar de post te gaan ja.
V:
En de komst van alle kredietverkooppunten en gekleurde muren, is dat ook pas sinds
2008? J:
Ja ja pas met de komst van de gsm is het dat er overal zo'n kottekes staan.
125
V:
En de gekleurde huizen muren? Werden die dan vroeger beschilderd voor andere
promoties? J:
Nee nee dat was er vroeger niet.
V:
Is er met de plotse komst van al die reclame dan geen commentaar gekomen?
J:
Natuurlijk niet, mensen krijgen daar een vergoeding voor hé. Zo een klein beetje geld
en dan maken ze er in Ghana zo'n spel niet van. V:
Goed. En hoe denk jij over mensen die ondanks alle communicatiemogelijkheden toch
geen contact opnemen met hun familie? Denk je dat het nu extra lastig is voor de thuisblijvers wanneer ze ondanks de nieuwe snufjes niets horen van hun familieleden in het buitenland? J:
Hoe bedoel je?
V:
Wel vroeger liepen de contacten moeilijk omdat er nu eenmaal weinig mogelijkheden
waren maar vandaag de dag zijn er zo veel mogelijkheden dat het extra pijnlijk is wanneer je niets van elkaar hoort toch? Zoals bijvoorbeeld Winfred, die heeft al jarenlang niets meer gehoord van zijn papa. J:
Ah ja hij heeft geen contact, dat is omdat zijn vader in Italië zi,t denk ik en het is
gedaan met zijn moeder. Ze zijn gescheiden. A:
Of het gaat niet goed met die mens en hij wil geen contact houden. Wanneer je je
contacten niet onderhoudt wijst dat op een probleem. J:
Ja het is niet gemakkelijk als je naar hier komt je kent niemand, je moet een huis
huren, werk vinden, vooraleer je contact kan opnemen met de familie. A:
Welja als al die dingen niet lopen zoals je het gepland hebt dan is dat wel een affront
om tegen u familie te moeten zeggen van: Ik heb geen werk en geen woonst en ik kan hier eigenlijk maar net overleven. V:
Zou het daarom zijn dat hij niets van zich laat horen?
J:
Ja dat kan wel, het is al heel lang geleden dat ze contact hebben gehad.
A:
Misschien is hij daar een heel ander leven begonnen…
V:
Maar dat is toch niet de gewoonte hé, contact houden is toch je eigen
verantwoordelijkheid wanneer je naar het buitenland trekt? J:
Ja ja, je moet je familie op de hoogte houden hé. Het is heel erg voor de jongen
natuurlijk want er zou wel is iets misgelopen kunnen zijn. V:
Ja in Ghana was het soms wel lastig om al de nieuwe mogelijkheden te bespreken met
Winfred. A:
Ja de familie van die vader heeft wel vroeger zorg opgenomen en mee hun
verantwoordelijkheid opgenomen voor de opvoeding van die kinderen. 126
J:
Maar nu zijn ze daar natuurlijk al mee gestopt.
A:
Maar wat je zegt over dat de familie nu meer inkijk heeft is wel waar. Voor de
generatie van Joe is dat minder maar vandaag kan dat zeker wel spelen zeker bij mensen die denken van: Amai zeg, het ziet er daar wel heel goed uit, ik kom ook naar daar. Of de vraag om de familie te helpen [financieel] stijgt daardoor. Het is normaal dat ze bij het zien van foto's op Facebook denken: Die heeft het goed, hij kan wel delen met ons. Terwijl mensen heel vaak enkel hun beste kant laten zien. V:
Was het vroeger minder het geval dat je enkel de beste kanten liet zien in je
briefwisseling? J:
Ja ja, nee nee dat was vroeger ook al zo ze, sommigen schreven heel veel gestoef in
brieven over hoe goed het hier is. Zelfs als het niet goed gaat zou je toen ook al geschreven hebben dat alles in orde is. A:
Maar vandaag is het moeilijker te ontkennen hé! Alhoewel, gewoon al dat mensen niet
in hun weekedaagse kleren op foto's staan wekt al de indruk dat je er hier goed in zit. Ik bedoel je gaat niet in u werkplunje op een foto staan hé. V:
Neen dat is waar. En wordt er veel gebruik gemaakt van nieuwe opties zoals Western
Union om pakjes en geld te verzenden en hoe ging dat vroeger? A:
Ja enorm vaak, vroeger ging dat ook gewoon met postwissels maar ze hebben dat
afgeschaft. En sinds dan zijn er al die nieuwe bedrijven waarmee je op een veilige manier dingen kan verzenden. V:
Okay, bedankt al. Dus over het algemeen is het op vlak van communicatie er alleen
maar op vooruitgegaan. Het is niet zo dat je zo af en toe denkt van: Laat mij nu maar even gerust? J:
Nee nee het is veel gemakkelijker om de mensen te bereiken hé. En er komen ook
steeds meer goedkope internationale tarieven bij die spotgoedkope belminuten aanbieden. Algemeen genomen, een absolute verbetering. A:
Om een concreet voorbeeld te geven van hoe het vroeger was. Voor onze trouw hadden
we papieren nodig uit Ghana, dat heeft ver 3 maand in beslag genomen vooraleer het in orde was omdat het allemaal via de post verliep. Of dan dienden wij naar Mr Occran te bellen zodat hij tegen iemand kon zeggen dat diegene op een bepaald uur op een bepaalde plaats moest zijn. Maar als dat fout begrepen werd, was het niet evident om dat te checken hé. Tegenover nu zou je dat correct in een mail zetten en uitleggen. Maar dat bestond toen nog niet, het verliep allemaal via via en ging daardoor soms compleet de mist in.
127
Dit interview geeft weer hoe Joe en An de nieuwe communicatiemogelijkheden ervaren, wat de verschillen met vroeger zijn en hoe ze Ghana vanuit België zagen veranderen in de positieve zin. De houding tegenover de gsm is bij Joe dezelfde als bij zijn landgenoten in Ghana. Het is vooral An die ingaat op de grotere inkijk door de komst van het internet. Joe bevestigt dat het nog steeds niet aan de orde is om als migrant te laten weten dat het niet goed met je gaat, net zo min als toen enkel briefwisseling met het thuisfront mogelijk was. Het is ook je eigen taak om de contacten te onderhouden, zo niet bezorg je je familie veel verdriet. Bellen kan steeds goedkoper en financiële steun bieden verloopt op een veiligere manier. Afbeelding 32: Reclame van Vodafone op de zijgevel van de luchthaven van Accra
128
13. Conclusie Deze scriptie over de komst van de gsm in zuidelijk Ghana maakt één ding volkomen duidelijk: Afrikaanse geschiedenis en moderniteit gaan perfect hand in hand. Er moet nog veel wetenschappelijk werk worden verricht om voldoende inzicht krijgen over andere delen van dit grote continent; voor wat de stedelijke gebieden in zuidelijk Ghana betreft is de situatie glashelder. Door de politieke en economische stabiliteit in dit land heeft de opkomst van de gsm zich ten volle kunnen verspreiden en het dagelijkse leven en de vorm en inhoud van sociale netwerken voorgoed veranderd. Door de unieke wisselwerking op economisch, sociaal en cultureel vlak is de gsm geëvolueerd is van een luxeproduct voor de allerrijksten naar een nuttig gebruiksvoorwerp voor iedereen. Deze geschiedenis van de mobiele telefoon in zuidelijk Ghana is het resultaat van de juxtapositie van diverse brontypes en verschillende onderzoeksmethoden. Deze masterthesis biedt een voorlopig antwoord op de vraag hoe de komst van de gsm het dagelijkse leven in Ghana heeft beïnvloed en vice versa. Het is een open geschiedenis die nog lang niet is afgerond. Het geheel is niet exhaustief maar vormt een patchwork van concrete voorbeelden gebaseerd op resultaten van antropologisch veldwerk en secundaire literatuur. Deze thesis verduidelijkt hoe de Ghanezen zelf de komst van de gsm ervaren. Dit verhaal tracht de werkelijkheid zo volledig mogelijk te beschrijven en tevens rekening te houden met het belang van interpretatie en persoonlijke inbreng. Deze korte maar krachtige geschiedenis van de mobiele telefoon is een product de auteur. Het onderzoek wordt gevormd door de praktische beperkingen en academische achtergrond. De opkomst van de gsm is in Ghana vlot verlopen dankzij de inzet van de Ghanese overheid en het openmaken van de telecommunicatiemarkt in 1996. De deuren werden wijd open gezet voor financiële impulsen van multinationals op de telecommarkt. Tussen 2006 en 2012 stijgt het aantal mobiele telefoons van 25 % naar 100.99 % van het bevolkingscijfer. In Ghana verliep communicatie vroeger helemaal anders dan nu. Persoonlijk contact staat nog steeds hoog aangeschreven maar op amper 10 jaar tijd is het niet langer de enige optie naast brieven schrijven en boodschappen meegeven aan loopjongens. Vaste telefoonlijnen ontbreken er nagenoeg compleet. De technologische vooruitgang van gsm tot smartphone viert hoogtij bij de jongeren. Net zoals in België lopen ze dag in dag uit te browsen op het internet.
129
De komst van de mobiele telefonie deed een heel gamma nieuwe jobs ontstaan en gaf de economie en de werkgelegenheid een geweldige boost. Als gevolg daarvan is de levensstandaard hoger geworden. De Ghanezen staan met een open geest tegenover de vernieuwingen en omarmen de nieuwe technologie. Uit de enquête gevoerd in de stedelijke gebieden van zuidelijk Ghana blijkt dat dit geldt voor mannen en vrouwen van alle leeftijden. Zelfs mensen die morele bezwaren aanvoeren, gebruiken een gsm. Mobiele telefonie en religie gaan hier moeiteloos samen. Er is geen vrees voor zedenverwildering of verderf. De relatie man-vrouw wordt niet bemoeilijkt door het stijgende aantal misverstanden dat het gsm-gebruik met zich meebrengt. Taal wordt er zowel in positieve als in negatieve zin door beïnvloed. Het verband tussen gsmgebruik en woordgebruik, spelling en grammatica dient nog te worden onderzocht door mensen die de lokale talen beheersen. De nieuwe technologie wordt er ten volle benut en aangepast aan de dagelijkse noden. In Ghana is de impact van de gsm veel groter en veel nuttiger dan in België. De logistieke steun van ngo’s maakt dat deze technologie er meer is dan louter een verbetering op het gebied van communicatie. De projecten van het IICD en GINKS zoals m-health zijn hiervan een mooi voorbeeld. Het vooruitstrevende idee om op een dergelijke grote schaal nieuwe technologieën in te zetten voor een beter gezondheidszorg en kennisverspreiding duidt op vastberadenheid. Dit bewijst dat de gsm naast een leuk hebbeding voor sommige mensen een noodzaak is geworden. De opkomst en de verspreiding van de gsm heeft ervoor gezorgd dat sociale netwerken over de landsgrenzen heen eenvoudiger en vooral veel budgetvriendelijker kunnen worden onderhouden. Ghanezen die al jaren in het buitenland wonen, halen voor contact met mensen in hun vaderland vele voordelen uit de nieuwe technologie. Het voelt aan alsof de afstand tussen Ghana en België is verkleind sinds het einde van het tijdperk van de briefwisseling. Toch is er ook een keerzijde aan de medaille. Indien er tot op heden ondanks alle nieuwe mogelijkheden nog steeds geen contact is tussen geliefden, broers en zussen of ouders en hun kinderen dan wijst dit duidelijk op problemen. Het is niet langer mogelijk om zich te verstoppen achter de moeizame manier van communiceren. Deze thesis kan een aanzet vormen voor verder wetenschappelijk en vooral historisch onderzoek naar de materie. Wat zijn de verschillen tussen het noordelijk en het zuidelijk del 130
van Ghana? Is er een verschil in het gebruik van de gsm naargelang men in de stad of op het platteland woont? Het zou ook interessant en vernieuwend kunnen zijn om een studie te verrichten naar het sociaal kapitaal van een persoon aan de hand de inhoud van zijn mobiele telefoon. Wat leert de lijst met contactpersonen, het oproeplogboek, de vorm en inhoud van sms-berichten,… ons over de sociale relaties van de eigenaar? Het is mogelijk dat de lezers van deze thesis sceptisch staan tegenover de positieve inslag van wat ik heb geschreven. Een meer genuanceerd verslag zou de werkelijkheid echter geweld aan doen want de Ghanezen beschouwen de gsm nu eenmaal als dé uitvinding van de eeuw.
131
14. Bibliografie 14.1 Primaire bronnen 14.1.1 Interviews Aaidoo Aggie, Takoradi Technical Institute, Ghana, 29.01.2014 en 02.02.2014 Aaidoo Esther, Takoradi Polytechnic Area, Ghana, 28.01.2014 Anna, Essikadu Palace, Ghana, 31.01.2014 Anang Eric, Accra, Ghana, 11.02.2014 Ally, Accra, Ghana, 18.01.2014 Anderson Sam, Takoradi, Ghana 29.01.2014 en 02.02.2014 Asare Dickson, Accra en Nsawan, Ghana, 23.01.2014 Asare Winfred, Accra en Sekondi, Ghana, 17.01.2014-22.01.2014 en 10.02.2014-13.02.2014 Awuah Doris, Takoradi, Ghana, 23.01.2014-02.02.2014 Ayitevie, John, Accra, Ghana, 11.02.2014 Boye-Mensah Robert, Takoradi, Ghana, 30.02.2014 Derth Kweku, Accra, Ghana, 20.01.2014 Joe, Lebbeke, België, 12.05.2014 Krakue Sylvester, Cape Coast, Ghana, 03.02.2014-09.02-2014 Nana, Essikadu Palace, Ghana, 31.01.2014
132
14.1.2 Overheidsdocumenten, internationale organisaties en ngo’s
Data Explorer. Fixed-telephone subscriptions per 100 inhabitants. Laatst gekende locatie: http://www.itu.int/ITU-D/ict/statistics/explorer/ geraadpleegd op 10.05.2014 GSM Association. Coverage Maps, the following networks operate in Ghana. Laatst gekende locatie http://maps.mobileworldlive.com/network.php?cid=102&cname=Ghana geraadpleegd op 20.11.2013. How We Classify Countries. Laatst gekende locatie: http://data.worldbank.org/about/countryclassifications geraadpleegd op 15.05.2014 International Organisation for Migration. Migration in Ghana: A country profile 2009. (27/04/2014). Laatst gekende locatie: http://www.iomdakar.org/profiles/sites/default/files/Ghana_Profile_2009.pdf Ghana Health Service. Potential of Mobile Phones To Improve Health In The Developing World. Laatst gekende locatie: http://www.ghanahealthservice.org/includes/upload/publications/Mobile%20health.pdf geraadpleegd op 08.05.2014 Ghana Post Ready to Overcome the Challenge of Modern Communication Technology. Laatst gekende locatie: http://www.ghana.gov.gh/index.php/2012-02-08-08-32-47/features/3360ghana-post-ready-to-overcome-the-challenge-of-modern-communication-technology geraadpleegd op 17.04.2014 Govenment of Ghana Official Portal, Ministry of Communications. Laatst gekende locatie: http://www.ghana.gov.gh/index.php/2012-02-08-08-18-09/ministries/243-ministry-ofcommunications geraadpleegd op 12.03.2014 GMSA, Public Policy, Frustration grows in Brussels as restrictive exposure standards halt 4G rollout.(08.02.2013). Laatst bekende locatie: http://www.gsma.com/publicpolicy/frustration-grows-in-brussels-as-restrictive-exposurestandards-halt-4g-rollout geraadpleegd op 06.04.2013. IICD Annual Report 2012. Laatst gekende locatie: http://www.youtube.com/watch?v=VwDLLxDc4gM geraadpleegd op 07.05.2014 IICD Ghana. Our Work Laatst gekende locatie: http://www.iicd.org/our-work/ghana geraadpleegd op 07.05.2014 Life expectancy at birth, total (years) http://data.worldbank.org/indicator/SP.DYN.LE00.IN/countries/GH-ZF-XN?display=default geraadpleegd op 28.04.2014 National Communications Authority. What We Do. Laatst gekende locatie: http://www.nca.org.gh/19/142/What-We-Do.html geraadpleegd op 12.03.2014
133
Population ages 65 and above (%of total) http://data.worldbank.org/indicator/SP.POP.65UP.TO.ZS/countries/GH-ZFXN?display=default geraadpleegd op 28.04.2014 World Bank Atlas Method. Laatst gekende locatie: http://data.worldbank.org/about/countryclassifications/world-bank-atlas-method geraadpleegd op 15.05.2014 World Databank. World Development indicators. Mobile Cellelular Subscriptions. Laatst gekende locatie : http://databank.worldbank.org/data/views/reports/tableview.aspx# geraadpleegd op 18.03.2014 The World Bank. Mobile cellular subscriptions. Laatst gekende locatie: http://search.worldbank.org/data?qterm=ghana+mobile+phone geraadpleegd op 12.03.2014 The World Bank. Mobile cellular subscriptions (per 100 people) . Laatst gekende locatie: http://search.worldbank.org/data?qterm=ghana+mobile+phone geraadpleegd op 12.03.2014 The World Bank. Telephone Lines (per 100 people) . Laatst gekende locatie: http://search.worldbank.org/data?qterm=ghana+mobile+phone geraadpleegd op 12.03.2014 The World Bank.Total Population. Laatst gekende locatie : http://search.worldbank.org/data?qterm=ghana+population+&language=&format= geraardpleegd op 12.03.2014
14.2 Secundaire literatuur 14.2.1 Boeken Appadurai, Arjun. Modernity at Large. Cultural Dimensions of Globalization. Londen, University of Minnesota Press, 2010. Appadurai, Arjun. The Social Life of Things. Commodities in Cultural Perspective. Cambridge, Cambridge University Press, 1986. Bekkers, Rudi. Mobile Telecommunications Standards: Gsm, Umts, Tetra, and Ermes. Norwood, Artech House, 2001. Bijker Wiebe, Hughes Thomas en Trevor Pinch eds. The Social Constructions of Technological Systelms. New Directions in the Sociology and History of Technology. Londen, The MIT Press, 1987. Binyavanga, Wainaina. How to write about Africa. Granta, The View from Africa, 2005. 134
Bleyen, Jan en Leen Van Molle. Wat is mondelinge geschiedenis? Acco, Leuven, 2012. Bourdieu, Pierre. Questions de sociologie. Paris, Ed.de Minuit, 1980. Buffel, Tine et al. Netwerken, vertrouwen en wederkerigheid: over de complexiteit van het concept sociaal kapitaal. Welzijnsgids Mechelen, 2009. De Bruijn, Marjan, Brinkman, Inge en Nyamnjoh, Francis, eds. Side @Ways: Mobile Margins and the Dynamics of Communication in Africa. Leiden, Afican Studies Centre, 2013. De Bruijn, Marjan, Nyamnjoh, Francis en Brinkman, Inge, eds. Mobile Phones: The New Talking Drums Of Everyday Africa. Leiden, African Studies Centre, 2009. De Bruijn, Marjan en Van Dijk, Rijk, eds. The Social Life of Connectivity in Africa. New York, Palgrave Macmillan, 2012. Fabian, Johannes. Time and the Other. How Anthropology Makes Its Object. New York, Colombia University Press, 1983. Ferguson, James. Expectations of Modernity: Myths and Meanings of Urban Life on the Zambian Copperbelt. Berkeley, University of California press, 1999. Foster, George en Robert Kemper eds. Anthropologists in Cities. Boston, Little Brown, 1974. Frère, Marie-Soleil, ed. The Media and Conflicts in Central Africa. Londen, Lynne Rienner Publishers, 2007. Haggarty, Luke, Mary Shirley en Scott Walsten. Telecommunication Reform in Ghana. Policy Research Working Paper 2983. Washington, the World Bank, 2003. Horst, H. A. & D. Miller. The Cell Phone: an anthropology of communication. Oxford, Berg, 2005.
135
Metcalf, Peter. Anthropology, The Basics. Londen, Routledge, 2006, 8-11. Mortelmans, Dimitri. Handboek kwalitatieve onderzoeksmethoden. Acco, Leuven, 2007. Powell, Crystal. Me and my cell phone and other essays on technology in everyday life. Bamenda, Langaa, 2012. Salgues, Bruno. Mobile Telephony: New Marketing Object in a Globalized Economy. Evry, IBIMA Publishing, 2008. Sey, Araba. Where did all the Payphones go? Intermediaries, Innovation and Insecurity in the Mobile Phone Industry. Montreal, University of California, 2008. Slater, Don en Janet Kwami. Embeddedness and Escape: internet and mobile use as poverty reduction strategies in Ghana. Londen, University College, 2005. Thompson, Paul. The Voice of the Past. Oxford, Oxford University Press, 1978. 14.2.2 Artikelen Afrika-Studiecentrum, Inzicht in Afrika, Migranten en hun mobiel. Afrika-Studiecentrum, Leiden, Januari 2011. Aker, Jenny en Isaac Mbiti. “Mobile Phones and Economic Development in Africa.” The Journal of Economic Perspectives, 24, nr. 3 (2010): 207-232. Archambault, Julie. “Being cool or being good: researching mobile phones in Mozambique.” Anthropology Matters ,11, nr. 2 (2009). Archambault, Julie. “Breaking up ‘because of the phone’ and the transformative potential of information in Southern Mozambique.” New media and Society 13, nr. 3 (2011): 444-456. Diamond Larry. “Liberation Technology.” Journal of Democracy, 21, nr. 3, 2010.
136
De Witte, Marleen. “"Altar Media’s Living Word". Televised Christianity in Ghana.” Journal of Religion in Africa, 33, nr. 2, (2003): 172-202. Elkins, David. “Globalization, Telecommunication, and Virtual Ethnic Communities.” International Political Science Review, 18, nr. 2 (1997): 139-152. Etzo, Sebastiana en Guy Collender. “Briefing The Mobile Phone ‘Revolution’ in Africa: Rhetoric or Reality?” African affairs, 109, (2010): 659-668. Hahn, Hans-Peter. “Mobile phones and the transformation of society: talking about criminality and the ambivalent perception of new ICT in Burkina Faso.” African Studies, 10, nr. 2 (2012):181-192. Hans Peter Hahn en Ludovic Kibora . “The domestication of the mobile phone: oral society and new ICT in Burkina Faso.” The Journal of Modern African Studies, 46, nr.1 (2008): 87109. Horst, H. A. & D. Miller. “From kinship to link-up: cell phones and social networking in Jamaica.” Current Anthropology, 46, nr. 5 (2006): 755–79. Khunou, Grace. “Making love possible: Cell phones and intimate relationships.” African Identities, 10, nr. 2 (2012):169-179. Koschat, Martin en Darius Sabavala. “The Effects of Television Advertising on Local Telephone Usage: Exploratory Data Analysis and Response Modeling.” Marketing Science, 13, nr. 4 (1994): 374-391. Muponde, Robert. “Pliz cal me: a fictional essay on cellfairs in cellfares.” African Identities, 10, nr. 2 (2012):155-167. Obadare, Ebenezer. “Playing Politics with the Mobile Phone in Nigeria: Civil Society, Big Business & the State.” Review of African Political Economy, 33, nr. 107 (2006), 93-111. Kay Schlozman, Sidney Verba, en Henry Brady. “Weapon of the strong? Participatory 137
inequality and the internet”, Perspectives on Politics, 8, nr. 2 (2010): 487–509. Setargew, Kenaw. “Cultural translation of mobile telephones: mediation of strained communication among Ethiopian married couples.” The Journal of Modern African Studies, 50, nr. 1 (2012): 131-155. Stewart, James. “The social consumption of ICTs: insights from research on the appropriation and consumption of new ICTs in the domestic environment.” Cognition, Technology, and Work , 5, nr. 1 (2003): 4–14. Trapido, Joseph. “The Political Economy of Migration and Reputation in Kinshasa.” Africa, 81, nr. 2 (2011): 204-225. Wasserman, Herman. “Mobile Phones, Popular Media, and Everyday African Democracy: Transmissions and Transgressions.” Popular Communication, 9, nr. 2 (2011), 146-158. Zegeye, Abebe en Robert Muponde. “The Social Lives of Mobile Telephony in Africa: Towards a Research Agenda.” African Studies, 10, nr 2 (2012):123-128.
14.2.3 Websites Africa is a Country, About Us. Laatst bekende locatie: http://africasacountry.com/about-2/ geraadpleegd op 31.03.2014 Afrografique Tumblr, Mobile Payments in Africa. Laats gekende locatie: http://afrographique.tumblr.com/image/80884919471 geraadpleegd op 08.04.2014 Afrografique Tumblr. African Facebook Users in 2013 (08/04/2014) Laatst gekende locatie: http://afrografique.tumblr.com/image/46417790373. Celtel to Acquire Major Stake in Westel in Ghana. About Zain Group. Laatst gekende locatie: http://www.zain.com/media-center/press-releases/celtel-to-acquire-majority-stake-in-westelin-ghana-2/ geraadpleegd op 25.04.2014 Di Campo, Peter. Africa is a Country. Instagramming Africa. Laatst bekende locatie: http://africasacountry.com/instagramming-africa/ geraadpleegd op 30.03.2014 Expresso takes over Kapasa Telecom, pledges good services. Ghana News Agency. 13.11.2010. Laatst gekende locatie: http://www.ghananewsagency.org/economics/expressotakes-over-kasapa-telecom-pledges-good-services-22498 geraadpleegd op 27.04.2014
138
Facebook Mobile. Laatst gekende locatie: https://www.facebook.com/mobile/?ref=pf geraadpleegd op 04.04.2014 Frequently Asked Questions. Laatst gekende locatie: https://telegram.org/faq#q-what-istelegram-what-do-i-do-here geraadpleegd op 08.04.2014 Jacobs, Sean. Instagramming Africa. Laatst bekende locatie: http://africasacountry.com/instagramming-africa/ geraadpleegd op 30.03.2014 Godwill Arthur-Mensah. Ghana Post Ready To Overcome The Challenge Of Modern Communication Technology. Ghana New Agency. 10 October 2013. Laatst gekende locatie: http://www.ghana.gov.gh/index.php/2012-02-08-08-32-47/features/3360-ghana-post-readyto-overcome-the-challenge-of-modern-communication-technology geraadpleegd op 01.03.2014 Google Maps Ghana Laatst gekende locatie: https://www.google.be/maps/place/Ghana/@7.9527706,1.0307118,7z/data=!3m1!4b1!4m2!3m1!1s0xfd75acda8dad6c7:0x54d7f230d093d236 geraadpleegd op 27.04.2014 Google Maps Ghana . Laatst gekende locatie: https://www.google.be/maps/place/Ghana/@7.9527706,1.0307118,7z/data=!3m1!4b1!4m2!3m1!1s0xfd75acda8dad6c7:0x54d7f230d093d236 geraadpleegd op 27.04.2014 Viber. About. Laatst gekende locatie: http://www.viber.com/about geraadpleegd op 05.04.2014 Vodafone Booths To The Rescue of Students. Gideon Asare Sackitey. Ghanaweb Business News of Saturday, 5 June 2010. Laatst gekende locatie: http://www.ghanaweb.com/GhanaHomePage/NewsArchive/artikel.php?ID=183501&commen t=0#com geraadpleegd op 25.04.2014 Wat is Skype? Laatst gekende locatie: http://www.skype.com/nl/what-is-skype/ geraadpleegd op 05.04.2014. What is 4G? ITU-T Workshop on Bridging the Standardization Gap and Interactive Training Session. Fiji, 2011. Whatsapp. Hoe werkt het? Laatst gekende locatie: http://www.whatsapp.com/?l=nl geraadpleegd op 05.04.2014
14.2.4 Film Sijsma, Sjoerd en De Bruijn, Mirjam. Ties through thin air. Nederland/Kameroen, Eyeses, 2012.
139
14.2.5 Congrespapers Pype, Katrien. “(Not) Talking like a Motorola: Politics of Masking and Unmasking in Kinshasa's Mobile Phone Culture.” Paper gepresenteerd op Technologies of Connectivity. Social Media and Extractive Industries in the Democratic Republic of Congo. Massachusetts' Institute of Technology, (25 May 2012) Pype, Katrien. “Blackberry Girls and "(In)Appropriate” Calls. Morality, Connectivity and Personhood in Kinshasa's Mobile Phone Culture.” Paper gepresenteerd op het Satterthwaite Colloquium, (26-29 July 2012)
140
15. Bijlage Bijlage 1 Enquête stedelijke gebieden zuidelijk Ghana THIS SURVEY IS COMPLETELY ANONYMOUS. Delete where appropriate and fill in the right answer at the 3 dots please 1) GENERALITIES Man/ woman Age: … I own a cellphone: Yes/ No (go to 4) How many do you own? … What is your operator/network provider: … I buy airtime/ have a subscription. I only change provider when my subscription is due. Yes/ No I have changed network provider … times in … years. I regularly look at new provider offers. Yes/ No I decide on which provider to use based on their rates/ network extension. Since when do you own a cellphone? … My first cellphone I bought brand-new/ I bought second-hand/ was a gift in the year... Brand:… My current cellphone I bought brand-new/ I bought second-hand/ was a gift in the year... Brand:… How many cellphones have you had before?...
141
2) USAGE I use my phone for my work / private purposes. I use different phones for work and private purposes. Yes/ No Since I use a cellphone job relations are easier to maintain? Yes/ No I text / call most frequently. When I need to reach someone I always flash them instead of calling them myself. Yes/ No Calling or flashing depends on who you want to reach (boss or friends). Yes/ No I use my phone for local/ international / local and international contacts. I use different phones for national and international contacts. Yes/ No My contacts with family or friends abroad are increased since I have cellphone? Yes/ No I own a smartphone. Yes/ No (go to 3) My smartphone uses 3G/ WiFi/ mobile data. I use smartphone applications like Skype, WhatsApp and Viber. Yes/ No Which one(s) do you use? … Since when do you use these applications?... I use these applications daily. Yes/ No I use these applications only for work / private purpose. I only use them for local / international communication. When I need to reach someone abroad I’ll rather flash them, Skype or Facebook with them instead of calling. Yes/ No My contacts with family or friends abroad have increased since I use the applications. Yes/No Commercial billboards are a distraction in the landscape. Yes/ No Callboxes (credit-booths) disfigure the landscape/ are useful so you can buy airtime everywhere. I pay attention to commercials about phones and providers because they can sometimes tell me new rates/attractive offers. Yes/ No It is good/ bad that only young attractive people feature in commercials. Commercials do not reflect any reality about telephone communication. Yes/ No 3) PROPOSITIONS (5= Fully agreed- 4= Agreed- 3=No opinion- 2= Don’t agree- 1= Absolutely don’t agree) The cellphone used to be luxury but nowadays it’s available for everybody. 5
4
3
2
1
The arrival of the cellphone means free communication for everybody and thus more liberty. 142
5
4
3
2
1
Life is much better since the arrival of the cellphone. 5
4
3
2
1
There has been an economic revival due to the arrival of the cellphone. 5
4
3
2
1
There are more misunderstandings between friends and lovers since the arrival of the cellphone. 5
4
3
2
1
The arrival of the mobile phone has degenerated the urban landscape. 5
4
3
2
1
2
1
Life without a cellphone is unthinkable. 5
4
3
The mobile phone will bring/has brought religious and cultural deterioration. 5
4
3
2
1
There has been a mobile revolution on economic, cultural and social level. 5
4
3
2
1
The mobile phone has brought people closer together, especially friends and family overseas. 5
4
3
2
1
4) Do you have family (spouse/brother/sister/son/daughter) who lives in Belgium? Yes/ No If so, please write your contact information here when I can contact them. ……………………………………………………………………………………………. ……………………………………………………………………………………………. Thank you very much for your participation.
143
Bijlage 2 Afbeelding 33: Telefooncodes uit Ghanees telefoonboek
Bijlage 3
144
Afbeelding 34: Service Ghana Telecom uit Ghanees telefoonboek (deel 1)
Bijlage 4 145
Afbeelding 35: Service Ghana Telecom uit Ghanees telefoonboek (deel 2)
146
Bijlage 5 Interview met John Ayitevie, Head of Business Development bij Alcatel Lucent, Accra, 11.02.2014 Q:
What is the core business of Alcatel Lucent in Ghana today?
A:
Yes the core business of Alcatel Lucent in Ghana, since it’s reception in 1998 in
Ghana, is the provision of telecom infrastructural services. Alcatel Lucent is media telecom giant. Let me be specific: a telecom vendor which supports the telecom operators in their core activities. Alcatel Lucent like the other telecom vendors supplies equipment, as a solution, provides internet support and renders services to its customers like Vodafone, like Glo, like Airtel, like Tigo, like MTN etcetera. So in effect, in the telecom we have to have two aspects. We have the telecom vendors, like Alcatel Lucent and then telecom operators, like Vodafone. So our core business is to supply equipment to the telecom operators, install this equipment and then maintain the equipment to enhance the smooth operation of telecommunication infrastructure. Q:
OK.
A:
So in Ghana for now because I’m talking about Ghana.
Q:
Yes so it has always been supporting the operators. When it was the former Ghana
Telecom, did you support them as well already? A:
Exactly. You know, in the telecom industry I would say that Alcatel Lucent, for
instance, is the power behind the operations of the telecom operators. Ghana Telecom has supported them. We were their main vendors, OK? Q:
OK.
A:
Those days, until 2008, when Vodafone bought Ghana Telecom. And then the focus
shifted a bit to one of our competitors… Q:
Yes.
A:
… but until 2008 Alcatel Lucent was their main vendor.
Q:
So you have seen the market expand very much, from just one to major operators.
A:
Yes.
Q:
Was it very early that you decided to invest in Ghana?
A:
Yes, that was like I just said since 1998.
Q:
Yes
A:
Alcatel Lucent entered this market since 1998.
Q:
Did you expect the people to pick it up really?
A:
No, from the beginning we did not have that expectation because the IT and telecom in
Africa was not evolving, in the late nineties IT was not evolving, so we did not have much 147
expectation of many people using phones. And the period I’m talking about, 1998, only a few privileged Ghanese could afford it. That time the only company who offered it was Mobitel. Mobitel, you now, that company has now evolved to Tigo. OK, Mobitel they introduced the first mobile cellphones in Ghana and they were big. We called it then “tuba”, some were as big as this, some were as big as that… Q:
Yes, big big.
A:
Yes. And you know, anytime you call somebody the person wants you to know he’s
talking on the a mobile phone, he would tell you “I’m standing outside and I’m talking to you”. Q:
So he would brag about that he had a mobile?
A:
Exactly, exactly, he would like you to know that he was talking on a mobile phone. Not
on a fixed phone. Q:
So the spectacular growth has been a surprise for the company as well?
A:
Exactly, because we as a vendor, we were happy because eh, anyway that time I was
not with Alcatel Lucent, but most players in the industry were happy that telecommunication was picking up. It was picking up and eh I think it was a good thing to see that telecom was growing in the country, it was very interesting because Q:
Yes. Have you seen how the usage of telecom has influenced the Ghanaian society like
everybody is into it? A:
Oh yes!
Q:
Was it rapid? It was a very rapid revolution?
A:
Yes, it was really influencing society. Look, telecom has really changed the way
everything is done. I will use Ghana as the reference place. In Ghana, those days if you deliver a message to someone, you have travel distances. Very long distances, for instance, if you want deliver a message to someone in Kumasi, either you send him a letter or you give the message to someone or you go there yourself. But today you can be here and call someone anywhere in the world. The same has happened for the businesses also, businesses are booming because the people can get ready information, ready communication and they are able to move fast and do things in a very quick way. Q:
So it has really been a revolution, a serious expanding of your services as well
because of the multiple operators? A:
Exactly.
148
Q:
And do your think that the Ghanaian society has influenced the usage of telecom as
well, not only because the distances are so big here, but in particular that things go different here than in other countries, than for instance in Europe, that the usage is more …? A:
Yes. Ghana, to be frank with you and to your surprise, the tele density percentage in
Ghana has outgrown the population. Currently we have a population of about 25 million and the tele density of the population is about 27 million. Why, I suppose you are going to ask why is this so? Q:
Yes.
A:
It is so because you’ll find one person is using three different networks. Personally I
use MTN, I use Vodafone and I use Tigo because of the fluctuation in service delivery. When MTN is down, then I will listen to Radio Ghana 2 same applies in the other way. So because of this phenomenon, you see, we don’t have a very good census or statistics taking mechanism. During censuses people are counted but you don’t have everybody getting counted because we do it manually. So the population that in fact is counted might not be the actual population in the country. And now you have to do the same for mobile phones, you have everybody using mobile phones, you have one person using two or more phones at the same time. Q:
Yes, several phones.
A:
So the tele density of population is higher now. The penetration rate in Ghana now is
115 % and it’s been really… Q:
Yes, that is very different from Europe were Alcatel is also a really big company, so it
has to be a specific management here to… A:
Yes, exactly. The tele density of the population is 115 % and it has been really
interesting, that kind of phenomenal growth that Ghana has experienced in the past few years. Q:
And do you think it will grow even more or that it will stagnate?
A:
Now we are reaching saturation point, so I don’t expect much growth like it happened
the past three four years. Q:
And then the last question. How exactly do you as a business man at Alcatel Lucent
think that your life is influenced? A:
Yes, as a business man or as Alcatel Lucent, I would say that our lives have been
positively impacted or … how do you call it, what term did you use? Our lives have been passively impacted or influenced? Q:
Yes.
149
A:
That’s the one, I wanted to use your word. Why am I saying that? Yes, it has created a
lot of business opportunities for us. It has given us access to Africa, because gone are the days … how would you be here yourself? You wouldn’t have come to Africa to… Q:
No, no.
A:
But today you are here because…
Q:
… it’s possible and it’s easy as well!
A:
… telecommunication has taken roots in Africa. And look, Africa is an emerging
market. There are a lot of things going on in Africa. So it has given us a good platform to reach out to the numerous unreached telecom population in Africa. We are proud to be part of that development. So to us it is phenomenal and it has been very interesting to find ourselves as such we did with this kind of dramatic trans-formation. Q:
Yes. So although the saturation point is coming, do you think that you will have to
specialize in other stuff or just in maintenance and in … or will there boom other things, like internet or… because now smartphones are really big business? Do you think that that will be the main.. ? A:
Yes, as Alcatel Lucent now we are focusing … we are focusing … (phone is ringing).
I’ve been expecting this call. I’m terribly sorry…. Hello Sam... Yes... Dealing with customers. Q:
Yes, it was just a final notice about the smartphones and the internet. How Alcatel
Lucent sees the future with the saturation point from just mobile phones? What do you think will be the best investment in the future? A:
Yes, moving forward into the future. Currently there is a kind of movement from voice
to data. Most people, especially students, middle and top level executives, now want to do more data on their phones than just voice. That is why smartphones are becoming more eh accepted by top level executives, middle level and students. Q:
Yes.
A:
Towards the end of 2012 the government has issued thirty licenses for new operators
in Ghana and Alcatel Lucent is fortunate to be deploying a first IT net in Ghana with one of those operators. To us this is a huge progress in the telecom space in Ghana especially. So there is a lot of future for smartphones. Smartphones are going to grow very wildly in Ghana. People will be used to their smartphones even more than
their laptops. So I think, in short,
there is a bright future for smartphones in Ghana. It has started and now it reaches about 20 to 30 %, so in the next two three years we shall be hitting 40 to 50 % regarding smartphone penetration in the mobile telecommunication space. Q:
OK, thank you very much. 150
Bijlage 6 Vragenlijst Interview 1) Persoonlijke informatie Naam of pseudoniem: Geslacht: Leeftijd: Uit welke regio in Ghana bent u afkomstig? Hoe lang woont u al in België? 2) Leidraad interview Hoe verliep de communicatie met vrienden en familie in Ghana toen u pas in België woonde? Wie waren op dat moment de belangrijkste personen in uw leven? Van welke communicatiemiddelen maakte u in het verleden gebruik (brieven, telefoon,…)? Hoe
dikwijls
schreef/telefoneerde/…
u
met
het
thuisfront?
Dagelijks, wekelijks, maandelijks, jaarlijks? Waren de contacten intens of kon u geen persoonlijke informatie delen over zo’n grote afstand? Hoe
dikwijls
hebt
u
nu
contact
met
uw
vrienden
en
familie
in
Ghana?
Dagelijks, wekelijks, maandelijks, jaarlijks? Hebt u het gevoel dat door de komst van de gsm de afstand tussen u en uw naasten in Ghana verkleind is of is er geen enkel verschil merkbaar? Hoe heeft de komst van sociale netwerken zoals Facebook en Whatsapp de relatie met uw thuisfront beïnvloed? Is de druk om goed te presteren in België vergroot door de komst van de mobiele telefoon en smartphones? Hoe ervaart u de opkomst van de sociale netwerksites? Zijn ze de ideale weg om te communiceren of bent u op uw privacy gesteld en wil u geen controle van buitenaf? Hoe hebben de sociale netwerksites uw familiebanden beïnvloed? (bijvoorbeeld de komst van Facebook en de vele foto’s die hierop verschijnen). Zijn er belangrijke aspecten die ik vergeten ben? Zijn er dingen die ik volgens jou vergeten vragen ben? Of zijn er nog opmerkingen/anekdotes die u te binnen schieten?
151
Bijlage 7 Kruistabellen SPSS Leeftijdsgebonden analyse
Leeftijd (Binned) * Operator Crosstabulation Operator Onbekend Vodafone MTN Leeftijd <= 25 Count 5 14 78 (Binned) % within Leeftijd 2,9% 8,0% 44,6% (Binned) 26 - Count 1 13 42 45 % within Leeftijd 1,5% 19,4% 62,7% (Binned) 46+ Count 1 8 7 % within Leeftijd 4,8% 38,1% 33,3% (Binned) Total Count 7 35 127 % within Leeftijd 2,7% 13,3% 48,3% (Binned) Leeftijd (Binned) * AirtimeAbo Crosstabulation AirtimeAbo Geen antwoord Leeftijd <= 25 Count 6 (Binned) % within Leeftijd 3,4% (Binned) 26 - 45 Count 1 % within Leeftijd 1,5% (Binned) 46+ Count 3 % within Leeftijd 14,3% (Binned) Total Count 10 % within Leeftijd 3,8% (Binned)
152
Airtel Tigo 26 49
Glo 3
Total 175
14,9% 28,0% 1,7%
100,0%
3
7
67
4,5%
10,4% 1,5%
100,0%
1
4
21
4,8%
19,0% 0,0%
100,0%
30
60
263
1
0
4
11,4% 22,8% 1,5%
100,0%
Airtime Abonnement Beide 156 14 2
Total 178
87,6%
7,9%
1,1%
100,0%
59
7
0
67
88,1%
10,4%
0,0%
100,0%
14
3
1
21
66,7%
14,3%
4,8%
100,0%
229
24
3
266
86,1%
9,0%
1,1%
100,0%
Leeftijd (Binned) * KeuzeOp Crosstabulation
Leeftijd <= 25 (Binned)
Total
Count
% within Leeftijd (Binned) 26 - 45 Count % within Leeftijd (Binned) 46+ Count % within Leeftijd (Binned) Count % within Leeftijd (Binned)
Keuze operator Geen antwoord Tarief 28 75
Netwerk Beide 67 7
Total 177
15,8%
42,4%
37,9%
4,0%
100,0%
13
30
13
11
67
19,4%
44,8%
19,4%
16,4%
100,0%
8
3
10
0
21
38,1%
14,3%
47,6%
0,0%
100,0%
49
108
90
18
265
18,5%
40,8%
34,0%
6,8%
100,0%
Leeftijd (Binned) * EersteGSM Crosstabulation EersteGSM Geen antwoord Leeftijd <= 25 Count 10 (Binned) % within Leeftijd 5,6% (Binned) 26 - 45 Count 2 % within Leeftijd 3,0% (Binned) 46+ Count 0 % within Leeftijd 0,0% (Binned) Total Count 12 % within Leeftijd 4,5% (Binned)
153
Nieuw 45
Tweedehands Cadeau Total 23 99 177
25,4%
13,0%
55,9%
100,0%
23
10
32
67
34,3%
14,9%
47,8%
100,0%
9
1
11
21
42,9%
4,8%
52,4%
100,0%
77
34
142
265
29,1%
12,8%
53,6%
100,0%
Leeftijd (Binned) * HuidigeGSM Crosstabulation HuidigeGSM Geen antwoord Nieuw Leeftijd <= 25 Count 26 72 (Binned) % within Leeftijd 15,0% 41,6% (Binned) 26 - 45 Count 6 40 % within Leeftijd 9,0% 59,7% (Binned) 46+ Count 5 13 % within Leeftijd 23,8% 61,9% (Binned) Total Count 37 125 % within Leeftijd 14,2% 47,9% (Binned)
Tweedehands Cadeau Total 18 57 173 10,4%
32,9%
100,0%
4
17
67
6,0%
25,4%
100,0%
0
3
21
0,0%
14,3%
100,0%
22
77
261
8,4%
29,5%
100,0%
Leeftijd (Binned) * SMSBellen Crosstabulation Voorkeur SMS/Bellen Geen antwoord Sms Leeftijd <= 25 Count 3 61 (Binned) % within Leeftijd 1,7% 34,5% (Binned) 26 - 45 Count 2 6 % within Leeftijd 3,0% 9,0% (Binned) 46+ Count 0 0 % within Leeftijd 0,0% 0,0% (Binned) Total Count 5 67 % within Leeftijd 1,9% 25,3% (Binned)
154
Bellen 95
Beide 18
Total 177
53,7%
10,2%
100,0%
47
12
67
70,1%
17,9%
100,0%
16
5
21
76,2%
23,8%
100,0%
158
35
265
59,6%
13,2%
100,0%
Leeftijd (Binned) * Flashen Crosstabulation
Leeftijd <= 25 (Binned) 26 - 45 46+ Total
Count % within Leeftijd (Binned) Count % within Leeftijd (Binned) Count % within Leeftijd (Binned) Count % within Leeftijd (Binned)
Flashen Geen antwoord 2 1,1% 1 1,5% 0 0,0% 3 1,1%
Ja 19 10,7% 2 3,0% 2 9,5% 23 8,7%
Leeftijd (Binned) * Buitenlandscontact Crosstabulation Gsm beter contact buitenland Geen antwoord Ja Leeftijd <= 25 Count 5 125 (Binned) % within Leeftijd (Binned) 2,8% 70,6% 26 - 45 Count 4 39 % within Leeftijd (Binned) 6,0% 58,2% 46+ Count 2 14 % within Leeftijd (Binned) 9,5% 66,7% Total Count 11 178 % within Leeftijd (Binned) 4,2% 67,2%
Nee 156 88,1% 64 95,5% 19 90,5% 239 90,2%
Total 177 100,0% 67 100,0% 21 100,0% 265 100,0%
Nee 47 26,6% 24 35,8% 5 23,8% 76 28,7%
Total 177 100,0% 67 100,0% 21 100,0% 265 100,0%
Nee 29 16,4% 17 25,8% 14 66,7% 60 22,7%
Total 177 100,0% 66 100,0% 21 100,0% 264 100,0%
Leeftijd (Binned) * Smartphone Crosstabulation
Leeftijd <= 25 (Binned) 26 - 45 46+ Total
Count % within Leeftijd (Binned) Count % within Leeftijd (Binned) Count % within Leeftijd (Binned) Count % within Leeftijd (Binned)
155
Smartphone Geen antwoord 2 1,1% 0 0,0% 1 4,8% 3 1,1%
Ja 146 82,5% 49 74,2% 6 28,6% 201 76,1%
Leeftijd (Binned) * AppBuitenland Crosstabulation
Leeftijd <= 25 (Binned) 26 - 45 46+ Total
Count % within Leeftijd (Binned) Count % within Leeftijd (Binned) Count % within Leeftijd (Binned) Count % within Leeftijd (Binned)
Apps beter contact buitenland Geen antwoord Ja Nee 29 109 39 16,4% 61,6% 22,0% 19 33 15 28,4% 49,3% 22,4% 12 5 4 57,1% 23,8% 19,0% 60 147 58 22,6% 55,5% 21,9%
Total 177 100,0% 67 100,0% 21 100,0% 265 100,0%
Billboards afleiding Geen antwoord Ja 19 80 10,7% 45,2% 10 28 14,9% 41,8% 7 4 33,3% 19,0% 36 112 13,6% 42,3%
Total 177 100,0% 67 100,0% 21 100,0% 265 100,0%
Leeftijd (Binned) * Billboards Crosstabulation
Leeftijd <= 25 (Binned) 26 - 45 46+ Total
Count % within Leeftijd (Binned) Count % within Leeftijd (Binned) Count % within Leeftijd (Binned) Count % within Leeftijd (Binned)
Leeftijd (Binned) * Luxe Crosstabulation Luxe Helemaal niet akkoord Leeftijd <= 25 Count 5 (Binned) % within Leeftijd 2,9% (Binned) 26 - Count 1 45 % within Leeftijd 1,5% (Binned) 46+ Count 0 % within Leeftijd 0,0% (Binned) Total Count 6 % within Leeftijd 2,3% (Binned)
Nee 78 44,1% 29 43,3% 10 47,6% 117 44,2%
Niet Geen akkoord mening 6 10
Helemaal Akkoord akkoord Total 40 113 174
3,4%
5,7%
23,0%
64,9%
100,0%
2
4
9
51
67
3,0%
6,0%
13,4%
76,1%
100,0%
2
0
5
14
21
9,5%
0,0%
23,8%
66,7%
100,0%
10
14
54
178
262
3,8%
5,3%
20,6%
67,9%
100,0%
156
Leeftijd (Binned) * Vrijheid Crosstabulation Vrijheid Helemaal niet Niet akkoord akkoord Leeftijd <= 25 Count 11 27 (Binned) % within Leeftijd 6,4% 15,6% (Binned) 26 - Count 4 15 45 % within Leeftijd 6,1% 22,7% (Binned) 46+ Count 3 2 % within Leeftijd 14,3% 9,5% (Binned) Total Count 18 44 % within Leeftijd 6,9% 16,9% (Binned) Leeftijd (Binned) * Beterleven Crosstabulation Beter leven Helemaal niet Niet akkoord akkoord Leeftijd <= 25 Count 2 12 (Binned) % within Leeftijd 1,1% 6,9% (Binned) 26 - Count 3 6 45 % within Leeftijd 4,5% 9,0% (Binned) 46+ Count 0 2 % within Leeftijd 0,0% 10,0% (Binned) Total Count 5 20 % within Leeftijd 1,9% 7,7% (Binned)
157
Geen mening 14
Helemaal Akkoord akkoord Total 56 65 173
8,1%
32,4%
37,6%
100,0%
6
17
24
66
9,1%
25,8%
36,4%
100,0%
0
4
12
21
0,0%
19,0%
57,1%
100,0%
20
77
101
260
7,7%
29,6%
38,8%
100,0%
Geen mening 13
Helemaal Akkoord akkoord Total 68 79 174
7,5%
39,1%
45,4%
100,0%
6
19
33
67
9,0%
28,4%
49,3%
100,0%
0
9
9
20
0,0%
45,0%
45,0%
100,0%
19
96
121
261
7,3%
36,8%
46,4%
100,0%
Leeftijd (Binned) * Economischegroei Crosstabulation Economische groei Helemaal niet Niet Geen akkoord akkoord mening Leeftijd <= 25 Count 12 33 35 (Binned) % within Leeftijd 6,9% 19,0% 20,1% (Binned) 26 - Count 4 10 16 45 % within Leeftijd 6,0% 14,9% 23,9% (Binned) 46+ Count 0 2 4 % within Leeftijd 0,0% 9,5% 19,0% (Binned) Total Count 16 45 55 % within Leeftijd 6,1% 17,2% 21,0% (Binned)
Leeftijd (Binned) * Misverstanden Crosstabulation Meer misverstanden Helemaal niet Niet akkoord akkoord Leeftijd <= 25 Count 22 16 (Binned) % within Leeftijd 12,7% 9,2% (Binned) 26 - Count 6 18 45 % within Leeftijd 9,0% 26,9% (Binned) 46+ Count 2 4 % within Leeftijd 9,5% 19,0% (Binned) Total Count 30 38 % within Leeftijd 11,5% 14,6% (Binned)
158
Helemaal Akkoord akkoord Total 67 27 174 38,5%
15,5%
100,0%
25
12
67
37,3%
17,9%
100,0%
10
5
21
47,6%
23,8%
100,0%
102
44
262
38,9%
16,8%
100,0%
Geen mening 45
Helemaal Akkoord akkoord Total 51 39 173
26,0%
29,5%
22,5%
100,0%
13
13
17
67
19,4%
19,4%
25,4%
100,0%
2
7
6
21
9,5%
33,3%
28,6%
100,0%
60
71
62
261
23,0%
27,2%
23,8%
100,0%
Leeftijd (Binned) * Landschap Crosstabulation Verloedering van het urbane landschap Helemaal niet Niet Geen Helemaal akkoord akkoord mening Akkoord akkoord Leeftijd <= 25 Count 27 33 61 37 13 (Binned) % within Leeftijd 15,8% 19,3% 35,7% 21,6% 7,6% (Binned) 26 - Count 8 21 21 11 4 45 % within Leeftijd 12,3% 32,3% 32,3% 16,9% 6,2% (Binned) 46+ Count 2 6 5 5 2 % within Leeftijd 10,0% 30,0% 25,0% 25,0% 10,0% (Binned) Total Count 37 60 87 53 19 % within Leeftijd 14,5% 23,4% 34,0% 20,7% 7,4% (Binned) Leeftijd (Binned) * Levenzonder Crosstabulation Leven zonder gsm is ondenkbaar Helemaal niet Niet Geen Helemaal akkoord akkoord mening Akkoord akkoord Leeftijd <= 25 Count 31 49 20 42 32 (Binned) % within Leeftijd 17,8% 28,2% 11,5% 24,1% 18,4% (Binned) 26 - Count 8 14 8 16 20 45 % within Leeftijd 12,1% 21,2% 12,1% 24,2% 30,3% (Binned) 46+ Count 1 5 2 6 7 % within Leeftijd 4,8% 23,8% 9,5% 28,6% 33,3% (Binned) Total Count 40 68 30 64 59 % within Leeftijd 15,3% 26,1% 11,5% 24,5% 22,6% (Binned)
159
Total 171 100,0% 65 100,0% 20 100,0% 256 100,0%
Total 174 100,0% 66 100,0% 21 100,0% 261 100,0%
Leeftijd (Binned) * ReligieCultuur Crosstabulation Religieus en cultureel verval Helemaal niet Niet Geen akkoord akkoord mening Leeftijd <= 25 Count 24 48 39 (Binned) % within Leeftijd 14,0% 27,9% 22,7% (Binned) 26 - Count 11 26 12 45 % within Leeftijd 16,7% 39,4% 18,2% (Binned) 46+ Count 5 8 2 % within Leeftijd 23,8% 38,1% 9,5% (Binned) Total Count 40 82 53 % within Leeftijd 15,4% 31,7% 20,5% (Binned)
Leeftijd (Binned) * Revolutie Crosstabulation Mobiele revolutie Helemaal niet Niet akkoord akkoord Leeftijd <= 25 Count 7 11 (Binned) % within Leeftijd 4,0% 6,4% (Binned) 26 - Count 1 6 45 % within Leeftijd 1,5% 9,1% (Binned) 46+ Count 1 1 % within Leeftijd 4,8% 4,8% (Binned) Total Count 9 18 % within Leeftijd 3,5% 6,9% (Binned)
160
Helemaal Akkoord akkoord Total 43 18 172 25,0%
10,5%
100,0%
11
6
66
16,7%
9,1%
100,0%
2
4
21
9,5%
19,0%
100,0%
56
28
259
21,6%
10,8%
100,0%
Geen mening 45
Helemaal Akkoord akkoord Total 71 39 173
26,0%
41,0%
22,5%
100,0%
13
35
11
66
19,7%
53,0%
16,7%
100,0%
2
9
8
21
9,5%
42,9%
38,1%
100,0%
60
115
58
260
23,1%
44,2%
22,3%
100,0%
Leeftijd (Binned) * Dichterbij Crosstabulation Mensen dichterbij elkaar Niet Geen Helemaal akkoord mening Akkoord akkoord Leeftijd <= 25 Count 5 5 37 127 (Binned) % within Leeftijd 2,9% 2,9% 21,3% 73,0% (Binned) 26 - 45 Count 0 1 15 50 % within Leeftijd 0,0% 1,5% 22,7% 75,8% (Binned) 46+ Count 0 0 4 17 % within Leeftijd 0,0% 0,0% 19,0% 81,0% (Binned) Total Count 5 6 56 194 % within Leeftijd 1,9% 2,3% 21,5% 74,3% (Binned)
161
Total 174 100,0% 66 100,0% 21 100,0% 261 100,0%
Bijlage 8 Kruistabellen SPSS Gender specifieke analyse Geslacht * Dichterbij Crosstabulation Mensen dichterbij elkaar Niet Geen akkoord mening Geslacht Man Count 3 2 % within 2,0% 1,4% Geslacht Vrouw Count 2 3 % within 2,2% 3,3% Geslacht Onbekend Count 0 1 % within 0,0% 1,9% Geslacht Total Count 5 6 % within 1,7% 2,1% Geslacht
Helemaal Akkoord akkoord 37 106
Total 148
25,0%
71,6%
100,0%
14
73
92
15,2%
79,3%
100,0%
16
35
52
30,8%
67,3%
100,0%
67
214
292
22,9%
73,3%
100,0%
Geslacht * Revolutie Crosstabulation
Geslacht Man
Total
Count % within Geslacht Vrouw Count % within Geslacht Onbekend Count % within Geslacht Count % within Geslacht
Mobiele revolutie Helemaal niet Niet Geen Helemaal akkoord akkoord mening Akkoord akkoord Total 4 11 35 68 30 148 2,7%
7,4%
23,6%
45,9%
20,3%
100,0%
4
5
19
38
25
91
4,4%
5,5%
20,9%
41,8%
27,5%
100,0%
1
2
14
24
11
52
1,9%
3,8%
26,9%
46,2%
21,2%
100,0%
9
18
68
130
66
291
3,1%
6,2%
23,4%
44,7%
22,7%
100,0%
162
Geslacht * ReligieCultuur Crosstabulation Religieus en cultureel verval Helemaal niet Niet Geen akkoord akkoord mening GeslachtMan Count 27 45 30 % within 18,2% 30,4% 20,3% Geslacht Vrouw Count 13 24 19 % within 14,4% 26,7% 21,1% Geslacht OnbekendCount 5 18 15 % within 9,6% 34,6% 28,8% Geslacht Total Count 45 87 64 % within 15,5% 30,0% 22,1% Geslacht
Helemaal Akkoord akkoord Total 34 12 148 23,0%
8,1%
100,0%
19
15
90
21,1%
16,7%
100,0%
10
4
52
19,2%
7,7%
100,0%
63
31
290
21,7%
10,7%
100,0%
Geslacht * Levenzonder Crosstabulation Leven zonder gsm is ondenkbaar Helemaal niet Niet Geen Helemaal akkoord akkoord mening Akkoord akkoord GeslachtMan Count 23 43 20 39 23 % within 15,5% 29,1% 13,5% 26,4% 15,5% Geslacht Vrouw Count 13 22 9 20 28 % within 14,1% 23,9% 9,8% 21,7% 30,4% Geslacht OnbekendCount 9 10 6 16 11 % within 17,3% 19,2% 11,5% 30,8% 21,2% Geslacht Total Count 45 75 35 75 62 % within 15,4% 25,7% 12,0% 25,7% 21,2% Geslacht
163
Total 148 100,0% 92 100,0% 52 100,0% 292 100,0%
Geslacht * Landschap Crosstabulation Verloedering van het urbane landschap Helemaal niet Niet Geen Helemaal akkoord akkoord mening Akkoord akkoord GeslachtMan Count 18 44 43 31 9 % within 12,4% 30,3% 29,7% 21,4% 6,2% Geslacht Vrouw Count 14 14 34 17 9 % within 15,9% 15,9% 38,6% 19,3% 10,2% Geslacht OnbekendCount 6 14 16 13 3 % within 11,5% 26,9% 30,8% 25,0% 5,8% Geslacht Total Count 38 72 93 61 21 % within 13,3% 25,3% 32,6% 21,4% 7,4% Geslacht Geslacht * Misverstanden Crosstabulation Meer misverstanden Helemaal niet Niet akkoord akkoord GeslachtMan Count 19 21 % within 12,8% 14,1% Geslacht Vrouw Count 8 14 % within 8,8% 15,4% Geslacht OnbekendCount 4 11 % within 7,7% 21,2% Geslacht Total Count 31 46 % within 10,6% 15,8% Geslacht
164
Total 145 100,0% 88 100,0% 52 100,0% 285 100,0%
Geen mening 37
Helemaal Akkoord akkoord Total 37 35 149
24,8%
24,8%
23,5%
100,0%
17
24
28
91
18,7%
26,4%
30,8%
100,0%
11
18
8
52
21,2%
34,6%
15,4%
100,0%
65
79
71
292
22,3%
27,1%
24,3%
100,0%
Geslacht * Economischegroei Crosstabulation Economische groei Helemaal niet Niet akkoord akkoord GeslachtMan Count 7 25 % within 4,7% 16,8% Geslacht Vrouw Count 6 18 % within 6,5% 19,6% Geslacht OnbekendCount 3 5 % within 5,8% 9,6% Geslacht Total Count 16 48 % within 5,5% 16,4% Geslacht Geslacht * Beterleven Crosstabulation Beter leven Helemaal niet Niet akkoord akkoord GeslachtMan Count 4 14 % within 2,7% 9,4% Geslacht Vrouw Count 2 7 % within 2,2% 7,7% Geslacht OnbekenCount 0 4 % within 0,0% 7,7% Geslacht Total Count 6 25 % within 2,1% 8,6% Geslacht
165
Geen mening 27
Helemaal Akkoord akkoord Total 67 23 149
18,1%
45,0%
15,4%
100,0%
21
27
20
92
22,8%
29,3%
21,7%
100,0%
10
24
10
52
19,2%
46,2%
19,2%
100,0%
58
118
53
293
19,8%
40,3%
18,1%
100,0%
Geen mening 14
Helemaal Akkoord akkoord Total 58 59 149
9,4%
38,9%
39,6%
100,0%
6
27
49
91
6,6%
29,7%
53,8%
100,0%
2
22
24
52
3,8%
42,3%
46,2%
100,0%
22
107
132
292
7,5%
36,6%
45,2%
100,0%
Geslacht * Vrijheid Crosstabulation Vrijheid Helemaal niet akkoord GeslachtMan Count 13 % within 8,7% Geslacht Vrouw Count 5 % within 5,4% Geslacht OnbekendCount 2 % within 4,0% Geslacht Total Count 20 % within 6,9% Geslacht
Niet Geen akkoord mening 30 13
Helemaal Akkoord akkoord Total 47 46 149
20,1%
8,7%
31,5%
30,9%
100,0%
13
6
25
43
92
14,1%
6,5%
27,2%
46,7%
100,0%
7
4
17
20
50
14,0%
8,0%
34,0%
40,0%
100,0%
50
23
89
109
291
17,2%
7,9%
30,6%
37,5%
100,0%
Geslacht * Luxe Crosstabulation
GeslachtMan
Total
Count % within Geslacht Vrouw Count % within Geslacht OnbekendCount % within Geslacht Count % within Geslacht
Luxe Helemaal niet Niet Geen akkoord akkoord mening 4 8 9
Helemaal Akkoord akkoord Total 36 91 148
2,7%
5,4%
6,1%
24,3%
61,5%
100,0%
2
1
4
18
67
92
2,2%
1,1%
4,3%
19,6%
72,8%
100,0%
1
1
2
13
35
52
1,9%
1,9%
3,8%
25,0%
67,3%
100,0%
7
10
15
67
193
292
2,4%
3,4%
5,1%
22,9%
66,1%
100,0%
166
Geslacht * Billboards Crosstabulation
Geslacht
Man Voruw Onbekend
Total
Count % within Geslacht Count % within Geslacht Count % within Geslacht Count % within Geslacht
Billboards afleiding Geen antwoord Ja 19 59 12,6% 39,1% 22 37 23,4% 39,4% 5 23 9,4% 43,4% 46 119 15,4% 39,9%
Nee 73 48,3% 35 37,2% 25 47,2% 133 44,6%
Total 151 100,0% 94 100,0% 53 100,0% 298 100,0%
Apps beter contact buitenland Geen antwoord Ja Nee 39 87 25 25,8% 57,6% 16,6% 26 47 21 27,7% 50,0% 22,3% 7 28 18 13,2% 52,8% 34,0% 72 162 64 24,2% 54,4% 21,5%
Total 151 100,0% 94 100,0% 53 100,0% 298 100,0%
Smartphone Geen antwoord 2 1,3% 2 2,1% 1 1,9% 5 1,7%
Total 150 100,0% 94 100,0% 53 100,0% 297 100,0%
Geslacht * AppBuitenland Crosstabulation
Geslacht
Man Vrouw Onbekend
Total
Count % within Geslacht Count % within Geslacht Count % within Geslacht Count % within Geslacht
Geslacht * Smartphone Crosstabulation
Geslacht
Man Vrouw Onbekend
Total
Count % within Geslacht Count % within Geslacht Count % within Geslacht Count % within Geslacht
167
Ja 111 74,0% 67 71,3% 46 86,8% 224 75,4%
Nee 37 24,7% 25 26,6% 6 11,3% 68 22,9%
Geslacht * Buitenlandscontact Crosstabulation
Geslacht
Man Vrouw Onbekend
Total
Count % within Geslacht Count % within Geslacht Count % within Geslacht Count % within Geslacht
Gsm beter contact buitenland Geen antwoord Ja Nee 6 103 42 4,0% 68,2% 27,8% 3 65 26 3,2% 69,1% 27,7% 5 27 21 9,4% 50,9% 39,6% 14 195 89 4,7% 65,4% 29,9%
Total 151 100,0% 94 100,0% 53 100,0% 298 100,0%
Flashen afhankelijk van contact Geen antwoord Ja Nee 6 111 34 4,0% 73,5% 22,5% 4 70 20 4,3% 74,5% 21,3% 3 40 10 5,7% 75,5% 18,9% 13 221 64 4,4% 74,2% 21,5%
Total 151 100,0% 94 100,0% 53 100,0% 298 100,0%
Flashen Geen antwoord 2 1,3% 1 1,1% 1 1,9% 4 1,3%
Total 151 100,0% 94 100,0% 53 100,0% 298 100,0%
Geslacht * FlashenAfh Crosstabulation
Geslacht
Man Vrouw Onbekend
Total
Count % within Geslacht Count % within Geslacht Count % within Geslacht Count % within Geslacht
Geslacht * Flashen Crosstabulation
Geslacht
Man Vrouw Onbekend
Total
Count % within Geslacht Count % within Geslacht Count % within Geslacht Count % within Geslacht
168
Ja 13 8,6% 9 9,6% 2 3,8% 24 8,1%
Neen 136 90,1% 84 89,4% 50 94,3% 270 90,6%
Geslacht * SMSBellen Crosstabulation
Geslacht Man
Total
Count % within Geslacht Vrouw Count % within Geslacht Onbekend Count % within Geslacht Count % within Geslacht
Voorkeur SMS/Bellen Geen antwoord Sms Bellen 4 34 93
Beide 20
Total 151
2,6%
22,5%
61,6%
13,2%
100,0%
1
27
54
12
94
1,1%
28,7%
57,4%
12,8%
100,0%
2
11
30
10
53
3,8%
20,8%
56,6%
18,9%
100,0%
7
72
177
42
298
2,3%
24,2%
59,4%
14,1%
100,0%
Gebruik werk/privé Geen antwoord Werk 1 99
Privé 19
Beide 32
Total 151
0,7%
65,6%
12,6%
21,2%
100,0%
1
61
8
24
94
1,1%
64,9%
8,5%
25,5%
100,0%
0
35
2
16
53
0,0%
66,0%
3,8%
30,2%
100,0%
2
195
29
72
298
0,7%
65,4%
9,7%
24,2%
100,0%
Geslacht * Gebruik Crosstabulation
Geslacht Man
Total
Count % within Geslacht Vrouw Count % within Geslacht Onbekend Count % within Geslacht Count % within Geslacht
169
Geslacht * HuidigeGSM Crosstabulation HuidigeGSM Geen antwoord Nieuw Geslacht Man Count 19 70 % within 12,9% 47,6% Geslacht Vrouw Count 16 36 % within 17,0% 38,3% Geslacht Onbekend Count 7 33 % within 13,2% 62,3% Geslacht Total Count 42 139 % within 14,3% 47,3% Geslacht
Geslacht * EersteGSM Crosstabulation EersteGSM Geen antwoord Geslacht Man Count 9 % within 6,0% Geslacht Vrouw Count 5 % within 5,3% Geslacht Onbekend Count 3 % within 5,7% Geslacht Total Count 17 % within 5,7% Geslacht
170
Tweedehands Cadeau Total 16 42 147 10,9%
28,6%
100,0%
4
38
94
4,3%
40,4%
100,0%
6
7
53
11,3%
13,2%
100,0%
26
87
294
8,8%
29,6%
100,0%
Nieuw 46
Tweedehands Cadeau Total 21 75 151
30,5%
13,9%
49,7%
100,0%
21
8
60
94
22,3%
8,5%
63,8%
100,0%
20
8
22
53
37,7%
15,1%
41,5%
100,0%
87
37
157
298
29,2%
12,4%
52,7%
100,0%
Geslacht * KeuzeOp Crosstabulation
Geslacht Man
Total
Count % within Geslacht Vrouw Count % within Geslacht Onbekend Count % within Geslacht Count % within Geslacht
Keuze operator Geen antwoord Tarief 23 66
Netwerk Beide 51 11
Total 151
15,2%
43,7%
33,8%
7,3%
100,0%
24
30
35
5
94
25,5%
31,9%
37,2%
5,3%
100,0%
13
19
17
4
53
24,5%
35,8%
32,1%
7,5%
100,0%
60
115
103
20
298
20,1%
38,6%
34,6%
6,7%
100,0%
Geslacht * AirtimeAbo Crosstabulation Airtime/Abonnement Geen antwoord Airtime Geslacht Man Count 3 137 % within 2,0% 90,7% Geslacht Vrouw Count 8 78 % within 8,4% 82,1% Geslacht Onbekend Count 3 41 % within 5,7% 77,4% Geslacht Total Count 14 256 % within 4,7% 85,6% Geslacht
171
Abonnement Beide 11 0
Total 151
7,3%
0,0%
100,0%
8
1
95
8,4%
1,1%
100,0%
7
2
53
13,2%
3,8%
100,0%
26
3
299
8,7%
1,0%
100,0%
Geslacht * MeerdereOp Crosstabulation
Geslacht
Man Vrouw Onbekend
Total
Count % within Geslacht Count % within Geslacht Count % within Geslacht Count % within Geslacht
Meerdere operatoren Geen antwoord Ja 7 46 4,6% 30,5% 6 40 6,3% 42,1% 4 17 7,5% 32,1% 17 103 5,7% 34,4%
Geslacht * Operator Crosstabulation Operator Onbekend Vodafone MTN GeslachtMan Count 3 19 80 % within 2,0% 12,6% 53,0% Geslacht Vrouw Count 4 15 41 % within 4,3% 16,1% 44,1% Geslacht OnbekendCount 1 6 25 % within 1,9% 11,5% 48,1% Geslacht Total Count 8 40 146 % within 2,7% 13,5% 49,3% Geslacht
172
Nee 98 64,9% 49 51,6% 32 60,4% 179 59,9%
Airtel Tigo 14 30
Total 151 100,0% 95 100,0% 53 100,0% 299 100,0%
Glo 5
Total 151
9,3%
19,9% 3,3%
100,0%
12
21
93
0
12,9% 22,6% 0,0%
100,0%
8
52
12
0
15,4% 23,1% 0,0%
100,0%
34
296
63
5
11,5% 21,3% 1,7%
100,0%
