De mobiele telefoon als remedie Het ontwerp van een mobiele applicatie voor het diagnosticeren van slaapstoornissen en het binden van de gebruiker aan de applicatie
Naam: Lucas van den Bemd Studentnummer: 3219542 E-mailadres:
[email protected] Begeleiders: dr. ir. R.J. Beun en dr. R.M. van Eijk Datum: 25 augustus 2010
Abstract Slaapstoornissen vormen in Nederland een groot probleem. De meeste patiënten die hiervoor een bezoek aan de huisarts brengen krijgen een recept voor slaapmiddelen voorgeschreven, dit terwijl deze slechts een tijdelijke werking hebben en de oorzaak van de slaapstoornis niet wegnemen. Beter is het om een cursus te volgen waarbij het verkeerde slaapgedrag wordt afgeleerd en nieuw goed slaapgedrag wordt aangeleerd. Een voorbeeld hiervan is de zelfhulpcursus van Verbeek en Klip. Dit onderzoek kijkt naar het ontwerp van een applicatie waarin deze cursus wordt uitgewerkt. De nadruk van dit onderzoek ligt op de kennismaking tussen cursist en de begeleidende Embodied Conversational Agent (ECA), het opbouwen van relatie onderling, het kennismaken met de cursus zelf en een diagnose van de slaapstoornis. De ECA zal persoonlijke informatie moeten inwinnen over de gebruiker en moet opdrachten en oefeningen geven aan de gebruiker. Voor geven van zulke informatie en het opvolgen van deze opdrachten en oefeningen is vertrouwen nodig. Dit kan bereikt worden middels small talk. Small talk zijn de gesprekken die de taakgeoriënteerde gesprekken afwisselen en ervoor zorgen dat gesprekspartners elkaar beter leren kennen en er een vertrouwensband ontstaat. Een ander aspect wat belangrijk is bij het opvolgen van opdrachten en oefeningen van de ECA is dat deze persuasief is. In hoeverre een ECA persuasief is hangt af van de gelijkenis met de gebruiker, de communicatievorm de vorm van de ECA en het geslacht van de ECA. Omdat de ECA als een sociale actor wordt gezien reageren mensen op dezelfde manier als op andere personen en zijn ze al enigszins persuasief. De zelfhulpcursus van Verbeek en Klip wordt uitgebreid met een kennismakingsweek waarin de gebruiker kennismaakt met de ECA en de cursus. Output van de kennismakingsweek is een persoonlijk profiel van de gebruiker, een gestelde diagnose, de mate van ernstigheid van de slaapstoornis uitgedrukt in een getal en de motivatie van de gebruiker, tevens uitgedrukt in een getal. Bovendien doet de gebruiker bekendheid op met de cursus en bouwt hij of zij een relatie op met de ECA.
Inhoudsopgave Inleiding ................................................................................................................................................... 6 Hoofdstuk 1: Slaap en Slaapstoornissen ................................................................................................. 8 1.1 De slaap ......................................................................................................................................... 8 De definitie van slaap ...................................................................................................................... 8 De slaapcyclus ................................................................................................................................. 8 Belang van slaap .............................................................................................................................. 9 1.2 Slaapstoornissen.......................................................................................................................... 10 1.3 Diagnosticeren van slaapstoornissen .......................................................................................... 11 Quickscan ...................................................................................................................................... 11 Slaapdiagnoselijst .......................................................................................................................... 13 Advies ............................................................................................................................................ 13 1.4 Behandeling van slaapstoornissen .............................................................................................. 13 Medicatie ....................................................................................................................................... 13 Slaapkliniek .................................................................................................................................... 14 Gedragstherapie ............................................................................................................................ 14 1.5 De applicatie ................................................................................................................................ 15 Behandeling ................................................................................................................................... 15 Diagnose ........................................................................................................................................ 16 Hoofdstuk 2: De zelfhulpcursus............................................................................................................. 17 2.1 Inleiding ....................................................................................................................................... 17 2.2 De cursus ..................................................................................................................................... 17 Week 1........................................................................................................................................... 17 Week 2........................................................................................................................................... 17 Week 3........................................................................................................................................... 18 Week 4........................................................................................................................................... 18 Week 5........................................................................................................................................... 18 Week 6 (en daarna) ....................................................................................................................... 18 2.3 De applicatie ................................................................................................................................ 18 Hoofdstuk 3: Persuasieve technologie en Embodied Conversational Agents ...................................... 19 3.1 Persuasieve technologie .............................................................................................................. 19 Inleiding ......................................................................................................................................... 19 De definitie van persuasieve technologie ..................................................................................... 19 3
De functionele triade..................................................................................................................... 19 3.2 Embodied Conversational Agent ................................................................................................. 21 Waarom een ECA? ......................................................................................................................... 21 Persuasieve ECAs ........................................................................................................................... 22 Ontwerp ECA ................................................................................................................................. 23 Communicatie met de ECA ............................................................................................................ 24 3.3 De applicatie ................................................................................................................................ 25 Persuasieve technologie ................................................................................................................ 25 Embodied Conversational Agent ................................................................................................... 25 Hoofdstuk 4: Kennismaking en het opbouwen van een relatie met de ECA ........................................ 26 4.1 Inleiding ....................................................................................................................................... 26 4.2 Kennismaking .............................................................................................................................. 26 Kennismaking tussen mensen ....................................................................................................... 26 Kennismaking tussen mens en ECA ............................................................................................... 27 4.3 Relatieopbouw ............................................................................................................................ 27 4.4 Small talk en de ECA .................................................................................................................... 29 4.5 Humor.......................................................................................................................................... 31 4.6 De Applicatie ............................................................................................................................... 32 Kennismaking en relatieopbouw met behulp van small talk ........................................................ 32 Humor............................................................................................................................................ 32 Hoofdstuk 5: De Applicatie .................................................................................................................... 33 5.1 Inleiding ....................................................................................................................................... 33 5.2 De applicatie ................................................................................................................................ 33 Besturingssysteem......................................................................................................................... 33 Functionele en niet-functionele eisen........................................................................................... 33 Ontwerpkeuzes.............................................................................................................................. 35 5.3 Aanschaf ...................................................................................................................................... 37 Website ......................................................................................................................................... 37 Markets.......................................................................................................................................... 37 5.3 Opstarten..................................................................................................................................... 39 5.4 Persuasieve technologie in de applicatie .................................................................................... 40 5.5 Kennismaking en relatieopbouw ................................................................................................. 41 5.5 Diagnosticeren............................................................................................................................. 43 5.6 Kennismaking met de cursus ....................................................................................................... 45 4
Slaapdagboek ................................................................................................................................ 45 Opdrachten.................................................................................................................................... 45 5.7 Output ......................................................................................................................................... 46 Persoonlijk profiel.......................................................................................................................... 46 Diagnose slaapstoornis .................................................................................................................. 46 Mate van ernstigheid .................................................................................................................... 46 Motivatie ....................................................................................................................................... 47 5.8 Verbeterpunten ........................................................................................................................... 49 Conclusie ............................................................................................................................................... 50 Discussie ................................................................................................................................................ 52 Referenties ............................................................................................................................................ 53 Appendices ............................................................................................................................................ 56 Appendix A: Geriatric Depression Scale ............................................................................................ 56 Appendix B: Slaapdiagnoselijst .......................................................................................................... 57 Appendix C: Slaap/waak kalender ..................................................................................................... 59 Appendix D: Het slaapdagboek ......................................................................................................... 60 Appendix E: Use Cases....................................................................................................................... 61 Appendix F: Motivatie-evaluatietest ................................................................................................. 66
5
Inleiding Uit onderzoek van het Landelijk Informatie Netwerk Huisartsenzorg uit 2005 blijkt dat vier miljoen Nederlanders problemen hebben met slapen (Westert & Cardol, 2005). Hiermee staan slaapstoornissen op de derde plaats in de top tien van gezondheidsklachten in Nederland. Slechts tien procent van de mensen met klachten brengt een bezoek aan de huisarts. Van deze patiënten krijgt uiteindelijk zesennegentig procent een slaapmiddel voorgeschreven (Westert & Cardol, 2005). Dit terwijl een slaapmiddel de oorzaak van de slaapstoornis niet behandelt maar slechts de klachten tijdelijk wegneemt. De overige negentig procent zoekt een andere manier van behandeling of leert te leven met de slaapstoornis. Een andere vorm van behandeling is bijvoorbeeld de zelfhulpcursus van Verbeek en Klip (Verbeek & Klip, 2005) waarbij de patiënt problematisch slaapgedrag probeert te doorbreken en goed slaapgedrag probeert aan te leren. Uit onderzoek is gebleken dat deze cursus een positief effect heeft op de slaap (van Straten, Cuijpers, Smit, Spermon, & Verbeek, 2009). Groot nadeel van het behandelen van slaapstoornissen met de zelfhulpcursus in boekvorm is dat de patiënt er alleen voorstaat: hij of zij ontvangt geen feedback van een cursusleider of medecursist. De ontwikkeling van een mobiele applicatie neemt dit probleem weg. De mobiele applicatie zal gebruik maken van een Embodied Conversational Agent (ECA) die de gebruiker zal bijstaan bij het volgen van de cursus waardoor de cursist niet alles meer alleen hoeft te doen. Een ECA als begeleider biedt een groot voordeel boven het gebruik van een menselijke begeleider: een ECA is volhardend. Dit houdt in dat de ECA niet vermoeid, ontmoedigd of gefrustreerd raakt tijdens het motiveren, beïnvloeden of overhalen van de cursist. Een mobiele applicatie biedt nog meer voordelen boven de traditionele vorm van de cursus. Zo draagt bijna iedereen zijn of haar mobiele telefoon (bijna) altijd bij zich waardoor de applicatie op ieder moment en iedere locatie de cursist kan bijstaan met het uitvoeren van de oefeningen en opdrachten. Een ander voordeel is dat de aanschaf van een applicatie vele male goedkoper is dan de aanschaf van een boek. Zo kost een applicatie rond de vijf euro terwijl het boek rond de vijfentwintig euro kost. In dit onderzoek zal gekeken worden hoe een applicatie ontworpen dient te worden waarmee slaapstoornissen gediagnosticeerd kunnen worden en waarmee de gebruiker kan wennen aan de zelfhulpcursus van Verbeek en Klip. Ook wordt er gekeken naar hoe gemotiveerd de gebruiker is om met behulp van de applicatie van zijn of haar slaapstoornis af te komen en hoe ernstig deze slaapstoornis is. Hierbij hoort de volgende onderzoeksvraag: “Hoe moet een mobiele applicatie ontwikkeld worden om uitkomst te bieden bij het identificeren van slaapproblemen en het binden van de gebruiker aan de applicatie?” Het diagnosticeren van de slaapstoornis is een belangrijk proces. Bepaalde soorten slaapstoornissen kunnen niet behandeld worden met de zelfhulpcursus. Patiënten die aan dit soort stoornissen lijden dienen doorverwezen te worden naar een huisarts of specialist. De diagnose vindt plaats door middel van een quickscan, om onderscheid te maken tussen behandelbare en niet-behandelbare stoornissen, en een slaapdiagnoselijst om de precieze slaapstoornis vast te stellen. Alvorens er aan het diagnosticeren of de cursus begonnen kan worden dient er een relatie opgebouwd te worden tussen de gebruiker en de ECA. Een goede band is namelijk essentieel bij het delen van persoonlijke informatie tussen de gebruiker en ECA en het aannemen van adviezen en 6
opdrachten die zijn gegeven door de ECA. Dit kan gerealiseerd worden met small talk en persuasieve technologie. Het voeren van small talk leidt tot een verhoogd onderling vertrouwen. Hoeveel small talk iemand gedurende een conversatie gebruikt verschilt per persoon en zal door de ECA gedurende de interactie met de gebruiker bepaald worden om zo efficiënt mogelijk te communiceren. Hierbij is het van belang dat de interactie tussen de gebruiker en de ECA zo natuurlijk mogelijk aanvoelt voor de gebruiker. In het eerste hoofdstuk zal er gekeken worden naar wat slaap is, wat slaapstoornissen zijn en hoe deze gediagnosticeerd en behandeld kunnen worden. In hoofdstuk twee wordt de zelfhulpcursus van Verbeek en Klip nader bekeken. In het derde hoofdstuk volgt een uitleg over persuasieve technologie en Embodied Conversational Agents. In hoofdstuk vier wordt er nader gekeken naar hoe de gebruiker en de ECA kennismaken en een relatie ontwikkelen. Het vijfde en laatste hoofdstuk bevat het daadwerkelijke ontwerp van de applicatie.
7
Hoofdstuk 1: Slaap en Slaapstoornissen 1.1 De slaap De definitie van slaap Slaap wordt in de Van Dale geformuleerd als: ‘Toestand van algehele rust, waarbij de zintuigen niet werken en het bewustzijn ophoudt.’ (Van Dale, 2010) Verbeek en Klip omschrijven in hun boek ‘Slapeloosheid’ slaap als: ‘Een dagelijks terugkerende toestand waarin lichaam en geest tot rust komen. Tijdens de slaap treden allerlei veranderingen op in het lichaam. Veel van onze spieren ontspannen zich en de hersengolven vertragen. Net als de hartslag en de ademhaling. De hersenen blokkeren alle prikkels van buiten waardoor ons bewustzijn verlaagd en we afgesloten raken van de buitenwereld.’ (Verbeek & Klip, 2005) De slaapcyclus Belangrijke aspecten van slaap zijn dus algehele rust en afname van ons bewustzijn. De nachtrust van een persoon kan opgedeeld worden in vijf cycli waarbij iedere cyclus ongeveer 90 tot 120 minuten duurt. Een cyclus is op zijn beurt weer onder te verdelen in 5 fasen. Onderverdeling vindt plaats op basis van hersenactiviteit en oogbeweging (Eye Movement). In de eerste vier fasen is er sprake van een langzame oogbeweging en daarom worden deze fasen ook wel Non Rapid Eye Movement (NREM) genoemd. In de vijfde en laatste fase is er wel sprake van Rapid Eye Movement wat ervoor heeft gezorgd dat deze fase de naam ‘remslaap’ heeft gekregen. De activiteiten en de duur van deze vijf verschillende fasen die plaatsvinden worden hier verder beschreven: Fase I & II: De lichte slaap Fase I Dit is de overgangsfase tussen waken en slapen. De oogbeweging wordt langzaam. Men heeft moeite de ogen open te houden en valt uiteindelijk in slaap. De hersenactiviteit neemt langzaam af. Deze periode duurt 1 tot 3 minuten. Fase II Dit is het begin van de echte slaap, maar de slaap is nog licht. Men wordt niet meer van elk geluid wakker, maar als men wordt gewekt in deze fase heeft men nog niet het gevoel diep geslapen te hebben. Deze periode duurt ongeveer 42 tot 54 minuten. Fase III & IV: De diepe slaap Fase III Dit is de overgangsfase naar de diepe slaap. De ademhaling wordt helemaal regelmatig, het hartritme daalt, de spieren raken totaal ontspannen. Deze fase duurt 3 tot 8 minuten.
8
Fase IV Dit is de fase van de echte diepe slaap. Ademhaling en hartritme zijn op zijn laagst. Als men uit deze slaap gewekt wordt is men gedesoriënteerd en heeft men tijd nodig om te realiseren waar men is. Deze fase zorgt voor fysiek herstel. Deze fase duurt ongeveer 15 tot 18 minuten. Fase V: De droomslaap In deze fase zijn er snelle oogbewegingen en is er sprake van hoge hersenactiviteit. De hersenen zijn actief met dromen, het verwerken van informatie en allerlei geheugenfuncties. Lichamelijk gebeurt er ook van alles; de spieren van armen en benen zijn totaal ontspannen en nagenoeg verlamd, de ademhaling en hartslag zijn onregelmatig en de bloeddruk stijgt. Tijdens de droomslaap vindt dus grote activiteit van lichaam en geest plaats. De remslaap duurt ongeveer 18 tot 24 minuten. Na elke remslaapfase ontwaakt men doorgaans kort (vaak onbewust) en begint de hele slaapcyclus van lichte slaap naar diepe slaap naar droomslaap weer van vooraf aan. De droomslaap heeft als functie onze geest te verfrissen en ervaringen die we tijdens de dag hebben opgedaan te verwerken. De eerste 4 tot 5 uur van de slaap, ofwel de eerste 3 slaapcycli, wordt kernslaap genoemd omdat hier vrijwel alle diepe slaap optreedt en een groot deel van de droomslaap. Dit zijn de twee slaapfasen die van essentieel belang zijn voor de kwaliteit van de nachtrust. De overige slaap wordt restslaap genoemd. Het is niet precies duidelijk wat er in deze twee cycli plaatsvindt (Verbeek & Klip, 2005). In figuur 1.1 wordt een nachtrust van 8 uur (23:00 tot 07:00) grafisch weergeven om zo de indeling van de verschillende cycli en fasen te verduidelijken. Er is gekozen voor een nachtrust van 8 uur omdat dit de gemiddelde nachtrust van mensen is (Everdingen, Glerum, & Wiersma, 2009). De werkelijke tijden van de nachtrust, de verschillende fasen en de verdeling in cycli kan afwijken. 23:00 - 03:48 Kernslaap
23:00 - 00:36 Cyclus 1 00:00
03:48 - 07:00 Restslaap
00:36 - 02:12 Cyclus 2 01:00
02:12 - 03:48 Cyclus 3 02:00
03:00
03:48 - 05:24 Cyclus 4 04:00
05:00
05:24 - 07:00 Cyclus 5 06:00
23:00
23:00 - 23:02 Fase I
07:00
23:02 - 23:50 Fase II
23:50 - 23:55 Fase III
23:00
23:55 - 00:12 Fase IV
00:12 - 00:36 Fase V
00:36
Figuur 1.1 Grafische weergave van een nachtrust van 8 uur. Belang van slaap Slaap is erg belangrijk voor mensen. Een goede nachtrust zorgt ervoor dat men fit en energiek aan een nieuwe dag kan beginnen. Slaap zorgt voor een lichamelijk herstelproces: tijdens de slaap komt het groeihormoon in werking wat zorgt voor de groei, bij kinderen, en weefselaanmaak, bij volwassenen. Wanneer iemand ontwaakt wordt zijn/haar lichaam volgepompt met het hormoon 9
cortisol. Dit hormoon zorgt voor energie (door middel van eiwitafbraak) om de dag te beginnen (Coenen, 2006). Een tekort aan slaap leidt tot verschillende vervelende klachten zoals vermoeidheid, concentratieproblemen, vergeetachtigheid, slaperigheid, prikkelbaarheid en somberheid. De jaarlijkse kosten van slaapgebrek in Nederland worden geschat op 3 tot 4,5 miljard euro. Dit bedrag is opgebouwd uit de kosten van ziekteverzuim, medicijngebruik, huisartsbezoek, verkeersongevallen en fouten op de werkvloer (Verbeek & Klip, 2005).
1.2 Slaapstoornissen Slaapstoornissen zijn onder te verdelen in twee categorieën: primaire stoornissen en secundaire stoornissen. Bij een primaire stoornis vorm het slaapprobleem het hoofdprobleem. Bij secundaire stoornissen is er een direct verband tussen slecht slapen en lichamelijke problemen of psychologische problemen. Lichamelijke problemen omvatten bijvoorbeeld pijn, jeuk of een ziekte (reuma, diabetes, schildklieraandoeningen, kanker). Psychologische problemen omvatten voornamelijk depressies en angsten (Verbeek & Klip, 2005). Primaire stoornissen zijn onder te verdelen in parasomnieën en dyssomnieën. De eerste groep omvat ongewenste verschijnselen en/of gedragingen zoals slaapwandelen, nachtmerries, tandenknarsen en praten in de slaap. De tweede groep omvat stoornissen die te maken hebben met de kwaliteit van de slaap, de lengte van de slaap en de tijdstippen van inslapen en wakker worden (Verbeek & Klip, 2005). Dyssomnieën zijn weer onder te verdelen in drie categorieën: 1. Insomnie. Mensen die lijden aan insomnie slapen te kort doordat ze moeite hebben met inslapen, ze ’s nachts vaak wakker worden en/of ’s ochtends te vroeg wakker worden waarna ze niet meer in kunnen slapen. 2. Hypersomnie. Mensen die lijden aan hypersomnie slapten juist te veel. Dit leidt ertoe dat mensen zich overdag slaperig voelen en ze moeilijk wakker kunnen blijven. De meest voorkomende vormen van hypersomnie: - Slaapapneu. Mensen met slaapapneu vallen overdag om de haverklap in slaap en snurken ’s nachts heftig met ademstilstanden gedurende 10 seconden of meer. Deze ademstilstanden kunnen vaak voorkomen gedurende de nacht en belemmeren dat de patiënt in een diepe slaap komt. - Beentrekkingen: Hierbij gaat het enerzijds om mensen die niet kunnen inslapen omdat ze hun benen niet stil kunnen houden (rusteloze benen syndroom ofwel restless legs syndrom, RLS) en anderzijds aan periodieke beentrekkingen tijdens de slaap (periodic limb movement disorder, PLMD). - Narcolepsie. Dit is een zeldzame stoornis die wordt gekenmerkt door onbedwingbare slaapaanvallen overdag en aanvallen van kortdurende spierverslapping, meestal bij onverwachte emoties zoals woede of schrik. De slaapaanvallen doen zich regelmatig voor en de mensen die hier aan lijden vallen direct in een droomslaap. 3. Verstoring van het slaap-waak ritme. Mensen die last hebben van een dergelijke verstoring hebben moeite met wakker blijven of wakker worden en kunnen niet in- of doorslapen op
10
het door hen gewenste tijdstip van het etmaal. De inwendige biologische klok is ontregeld door bijvoorbeeld een onregelmatige leefwijze of een jetlag. (Verbeek & Klip, 2005)
1.3 Diagnosticeren van slaapstoornissen Om te oordelen of iemand geschikt is voor een doe-het-zelf-aanpak voor het oplossen van zijn of haar slaapproblemen moet er geanalyseerd worden aan wat voor soort stoornis de patiënt lijdt. Bepaalde slaapstoornissen vereisen hulp van een arts of specialist en kunnen niet door de patiënt alleen behandeld worden. Deze stoornissen omvatten secundaire slaapstoornissen, parasomnieën en hypersomnieën. Vooraf moeten onderscheid gemaakt worden tussen de groep mensen die gebruik kan maken van een zelfhulpcursus en daar ook profijt uit kan halen en tussen de groep mensen die doorverwezen moet worden en hulp van een andere instantie moet inroepen. Quickscan Om secundaire slaapstoornissen, parasomnieën en hypersomnieën uit te sluiten moet de patiënt een aantal tests invullen waarmee kan worden nagegaan in hoeverre de patiënt last heeft van fysieke of psychische problemen die leiden tot een slaapstoornis. Deze tests bestaan uit de vragenlijst van Verbeek & Klip (Verbeek & Klip, 2005) uitgebreid met aanvullende vragen die fysieke gesteldheid meten en de Geriatric Depression Scale (GDS) om psychische gesteldheid te meten (Sheikh & Yesavage, 1986). In figuur 1.2 staat de aangepaste vragenlijst van Verbeek & Klip (Verbeek & Klip, 2005). De vragenlijst van Verbeek en Klip identificeert of iemand last heeft van een slaapstoornis en tracht de slaapstoornissen die niet individueel te behandelen zijn uit te sluiten. Deze vragenlijst wordt aangevuld met vragen over de patiënt zelf, zoals leeftijd, lengte, gewicht en eventuele ziektes. Met het doorlopen van deze lijst krijgt de patiënt meteen inzicht over zijn of haar situatie en krijgt hij of zij meteen uitsluitsel over het wel of niet volgen van de doe-het-zelf-aanpak. Een depressie kan een mogelijke oorzaak zijn van slaapstoornissen. Een zelfhulpcursus kan dan mogelijk geen uitkomst bieden voor het verhelpen van slaapstoornissen. De patiënt wordt dan aangeraden om een afspraak te maken met zijn of haar huisarts om in overleg een besluit te nemen over het al dan niet volgen van een dergelijke cursus. Met behulp van de Geriatric Depression Scale (GDS) wordt er vastgesteld of iemand aan een depressie lijdt. De Geriartric Depression Scale is een vragenlijst waarmee iemand kan nagaan in welke mate hij of zij depressief is. Er zijn verschillende varianten van de GDS waarbij het aantal vragen het grote onderscheid maakt. De GDS die in deze situatie gebruikt wordt bestaat uit een vijftiental vragen die door de patiënt met ja of nee beantwoord dienen te worden en is ontwikkeld door Skeikh en Yesavage (Sheikh & Yesavage, 1986). Nadat de patiënt de vragen heeft beantwoord worden de antwoorden vergeleken met een antwoordsleutel waarbij de patiënt per antwoord dat overeenkomt met deze sleutel één punt krijgt. Een score van 6 of meer kan duiden op een mogelijke depressie. De volledige GDS inclusief antwoordsleutel staat in Appendix A.
11
Persoonlijk informatie patiënt Geboortedatum: Geslacht: Lengte: Gewicht:
Regelmatig slaapt u slecht. U herkent uzelf in één of meer van de volgende klachten: problemen met inslapen, problemen met doorslapen, te vroeg wakker worden, niet uitgerust wakker worden.
Nee
U heeft geen last van een slaapstoornis
Ja
U heeft van anderen vernomen dat u snurkt en uw adem inhoudt tijdens de slaap. Bovendien bent u overdag slaperig.
Ja
U heeft mogelijk last van slaapapneu. Neem contact op met uw huisarts.
Nee
U wordt bij het inslapen gestoord door bewegingsonrust in uw benen of uw slaap wordt daardoor verstoord
Ja
U heeft mogelijk lijst van het rusteloze benen syndroom. Neem contact op met uw huisarts.
Nee
Slikt u medicijnen?
Neem contact op met uw huisarts om te onderzoeken of deze medicijnen invloed hebben op uw nachtrust.
Ja
Nee
Veroorzaken pijn, jeuk of een ziekte een slaapstoornis bij u?
Ja
Nee U heeft een reële slaapklacht en er zijn geen fysieke problemen die het volgen van een zelf-hulp-aanpak in de weg staan. Uw slaapstoornis kan echter ook veroorzaakt worden door een depressie. Doe de depressietest om hier uitsluitsel over te krijgen
Figuur 1.2 Aangepaste vragen lijst Verbeek & Klip (Quickscan)
12
Neem contact op met uw huisarts om deze aandoeningen te verhelpen. Zij zijn waarschijnlijk de oorzaak van uw slaapprobleem
Slaapdiagnoselijst Om preciezer vast te stellen aan wat voor soort slaapstoornis iemand lijdt kan de slaapdiagnoselijst gebruikt worden. De slaapdiagnoselijst is een vragenlijst bestaande uit vijftig vragen. Deze vragen zijn onderverdeeld in verschillende soorten slaapstoornissen. Vraag 1 tot en met 8 gaan over slaapapneu, vraag 9 tot en met 16 over insomnie, vraag 17 tot en met 21 over narcolepsie, vraag 22 tot en met 25 over beentrekkingen, vraag 26 tot en met 28 over circadiaans slaapritme stoornissen, vraag 29 tot en met 31 over slaapwandelen en vraag 32 tot en met 36 over nachtmerries. Circadiaans slaapritme stoornissen houden een verstoord slaap-/waakritme in en kunnen verholpen worden met een zelfhulpcursus. Vraag 37 tot en met 43 gaan over factoren die de slaap beïnvloeden en vraag 44 tot en met 50 over de impact die slaapstoornissen hebben op het dagelijks functioneren. De patiënt moet aangeven in hoeverre de gegeven uitspraak op hem of haar van toepassing is. De patiënt doet dit door het geven van een score: 1 – nooit, 2 – enigszins, 3 – vrij veel, 4 – erg veel. Een score van 3 of 4 geeft aan dat er mogelijk sprake is van een slaapstoornis. Deze methode is echter subjectief: wat de een als vrij veel beschouwd ziet de ander als enigszins. De aanwezigheid van een slaapstoornis kan gecontroleerd worden met het bekijken van de scores die gegeven worden aan de impact op het dagelijks functioneren. Wanneer één van deze uitspraken een score heeft van 3 of 4 kan er gesteld worden dat de patiënt last heeft van een slaapstoornis. Uit onderzoek van Spoormaker, Verbeek, van den Bout en Klip blijkt dat de slaapdiagnoselijst in staat is om veelvoorkomende slaapstoornissen te identificeren (Spoormaker, Verbeek, van den Bout, & Klip, 2005). Omdat er ook gekeken wordt naar de intensiteit van de klachten kan de slaapdiagnoselijst onderscheid maken tussen slaapstoornissen en slaapklachten. De slaapdiagnoselijst staat in Appendix B. Advies Aan de hand van deze tests kan er advies gegeven worden over het al dan niet volgen van een zelfhulpcursus bij het bestrijden van een slaapstoornis. Dit is echter geen bindend advies: de patiënt kan altijd zelf beslissen of hij/zij deze cursus gaat volgen. Echter, de werking van een zelfhulpcursus kan niet bij iedere slaapstoornis gegarandeerd worden. Zoals gezegd zijn er stoornissen waarbij behandeling in samenwerking met een specialist essentieel is.
1.4 Behandeling van slaapstoornissen Medicatie Vrijwel iedereen die met zijn of haar slaapprobleem een bezoek brengt aan de huisarts komt terug met een recept voor slaappillen (Westert & Cardol, 2005). Slaapmiddelen zorgen ervoor dat men makkelijker in kan slapen en/of langer kan doorslapen. Slaapmiddelen hebben een remmende werking op het zenuwstelsel waardoor de gebruiker zich sloom en slaperig voelt. Het gebruik van slaapmiddelen heeft een aantal nadelen: de gebruiker voelt zich vaak suf overdag, reactie- en concentratievermogen nemen af, slaapmiddelen hebben slechts een tijdelijke werking en men raakt gewend aan de slaapmiddelen waardoor steeds meer slaapmiddelen nodig zijn om een zelfde effect te bereiken en om in te kunnen slapen. Het grootste nadeel van slaapmiddelen is dat het de oorzaak van de slaapstoornis niet wegneemt. Kortom, nadat de patiënt stopt met het gebruik van de slaapmiddelen zal hij of zij waarschijnlijk weer slecht (in)slapen (Nederlands Huisartsen Genootschap, 2005). Dit maakt slaapmiddelen ongeschikt voor het behandelen en oplossen van slaapstoornissen.
13
Ze zorgen er slechts voor dat een gebruiker tijdelijk minder of geen last ondervindt van zijn of haar slaapstoornis. Slaapkliniek Bij sommige patiënten is er onduidelijkheid over de oorzaak van de slaapstoornis of de patiënt krijgt zijn of haar slaapstoornis niet onder controle. Het kan ook zo zijn dat er een specialistische aanpak nodig is door de combinatie met andere problemen zoals ontwikkelingsstoornissen, leerstoornissen, gedragsproblemen, arbeidsproblemen of medische/psychiatrische aandoeningen. De patiënt wordt dan doorverwezen door een specialist uit een academisch ziekenhuis naar een slaapkliniek. Een patiënt maakt dan met de slaapkliniek een afspraak voor een eerste consult. Vooraf vult de patiënt een vragenlijst in houdt een slaap- en waakkalender bij waarmee de kliniek een beeld kan vormen van slaapgewoonten, slaapbehoeften en slaapklachten van de patiënt. Na het eerste consult zal de patiënt waarschijnlijk één of meerdere onderzoeken ondergaan om de problemen en oorzaken van de slaapstoornis vast te stellen. Eén van die onderzoeken is bijvoorbeeld slaapregistratie. Bij slaapregistratie worden een aantal sensoren en elektroden op het lichaam van de patiënt aangebracht om biologische signalen te registreren, zoals hersenactiviteit, van de ademhaling, van beweging van armen en/of benen, van de hartslag en een geluidsregistratie. Na het stellen van een diagnose doet de kliniek een voorstel voor een behandeling. Wanneer de patiënt met deze behandeling instemt neemt de kliniek de behandeling en begeleiding op zich en neemt de huisarts en/of hulpverlener de zorg op een later moment over. Het kan ook zijn dat de patiënt direct door zijn of haar huisarts en/of hulpverlener wordt behandeld en begeleid (Kempenhaeghe, 2009). Gedragstherapie Een alternatief op medicatie is het volgen van gedragstherapie. Het doel van gedragstherapie is dat de patiënt beter gaat slapen door zijn of haar eigen gedrag en/of houding te veranderen. Men kan gedragstherapie gebruiken m.b.v. een zelfhulpcursusboek (Slapeloosheid, Verbeek & Klip, 2005) of een elektronisch apparaat (SleepKey). Zelfhulpcursusboek ‘Slapeloosheid’ De cursus ‘Slapeloosheid’ is gebaseerd op vijf pijlers. Op deze vijf niveaus werkt men aan het verbeteren van de slaap. De opdrachten behoren steeds bij één van deze pijlers. 1. Zelfwaarneming: Door je eigen slaap te analyseren krijg je inzicht in je probleem en in de voortgang die je boekt. 2. Informatie en slaapadviezen: Kennis over de slaap kan misverstanden (zoals ‘een mens heeft 8 uur slaap nodig om goed te kunnen functioneren’) wegnemen en verkeerde verwachtingen bijstellen. 3. Doorbreken van verkeerd slaapgedrag: Verkeerde slaapgewoonten worden met behulp van twee verschillende methoden aangepakt. Bij ‘stimulus controle’ leert men zijn/haar bed weer te verbinden met slapen door steeds even op te staan als de slaap niet komt. Bij ‘slaaprestrictie’ wordt de totale tijd in bed ingekort om zo de slaap te verdiepen. 4. Ontspanning: Een belangrijke voorwaarde voor slaap is ontspanning. 5. Controle over het denken van de patiënt (gedachten): Allerlei gedachten kunnen de patiënt uit de slaap houden. De patiënt leert methoden om zijn of haar gedachten onder controle te houden. (Verbeek & Klip, 2005) 14
SleepKey De SleepKey is een kleine ‘hand-held’ computer die gebruikt maakt van cognitieve gedragstherapie om slaapstoornissen te behandelen. De SleepKey is zo ontwikkeld dat de patiënt deze kan gebruiken met zo min mogelijk professionele assistentie. De SleepKey zendt een zachte toon of trilling uit waarop de gebruiker moet reageren als hij of zij nog wakker is. Aan de hand daarvan kan de SleepKey vaststellen of de gebruiker wakker is of in slaap is. Een week lang analyseert de SleepKey het slaappatroon van de gebruiker op deze manier. Na deze eerste week adviseert de SleepKey een tijd om te gaan slapen, en doet dit de weken er na tot het normale slaappatroon van de gebruiker is hersteld. De SleepKey adviseert de gebruiker ook om uit bed te gaan wanneer hij of zij te lang in bed ligt zonder in slaap te vallen. (PICS Inc., 2010). Het gebruik van de SleepKey neemt een aantal problemen met zich mee. Uit onderzoek van Jagroep en Pellikaan (Jagroep & Pellikaan, 2008) blijkt dat de SleepKey zichzelf niet presenteert: de gebruiker weet niet wat er van de therapie kan worden verwacht en weet dus ook niet hoe om te gaan met de SleepKey. Zonder de handleiding goed door te lezen is het vrijwel onmogelijk de SleepKey meteen goed te kunnen gebruiken. Bovendien motiveert de SleepKey de gebruiker niet om zich aan de instructies te houden. Een ander probleem is dat de SleepKey een te beperkte functionaliteit heeft. Er zijn te weinig invoermogelijkheden, waardoor het apparaat te weinig te weten komt over zijn gebruiker. Hierdoor kan de SleepKey de gebruiker niet persoonlijk begeleiden. Het grootste nadeel van de SleepKey is de meetmethode die de SleepKey gebruikt. De hoeveelheid slaap wordt gemeten met de ‘active sleep sampling’ methode, waarbij de gebruiker middels het wel of niet indrukken van een knop aangeeft of deze in slaap is gevallen. Deze meetmethode kent echter drie problemen. Het eerste probleem hierbij is dat de kwaliteit van de slaap niet wordt gemeten. Men kan immers wel de hele nacht hebben geslapen, maar zich toch niet uitgerust voelen de volgende ochtend. Het tweede probleem van de meetmethode is dat de SleepKey afhankelijk is van de invoer van de gebruiker wat betreft de slaapgegevens. De gebruiker kan vergeten de knop in te drukken of dit simpelweg verzuimen te doen. Het derde probleem is dat de eerste twee nachten in de meting worden opgenomen, terwijl duidelijk wordt gesteld in de handleiding dat het leren in slaap vallen met de SleepKey soms een nacht of twee kan duren. De slaapgegevens waarop de therapie wordt gebaseerd kunnen dus niet betrouwbare gegevens bevatten.
1.5 De applicatie Hier volgt een kort overzicht van hoe de theorie uit dit hoofdstuk verwerkt zal worden in de applicatie. Een uitgebreide beschrijving van deze verwerking staat in hoofdstuk 5. Behandeling De zelfhulpcursus ‘Beter slapen? Doe-het-zelf!’ van Verbeek & Klip zal verder als applicatie uitgewerkt worden. De keuze voor deze cursus is het gebaseerd op het onderzoek van Van Straten et al. dat uitwijst dat de zelfhulpcursus daadwerkelijk effect heeft op het omgaan met slaapproblemen (van Straten, Cuijpers, Smit, Spermon, & Verbeek, 2009). In dit onderzoek worden 247 personen onderverdeeld in twee groepen. De eerste groep, bestaande uit 126 personen, hield een slaapdagboek bij met daarin de duur van hun slaap, hoe laat ze (ongeveer) insliepen en hoe lang dit inslapen duurde en maakte gebruik van het cursusboek ‘Slapeloosheid’ (Verbeek & Klip, 2005). De tweede groep, de controle groep, hield enkel een slaapdagboek bij en volgde geen cursus. De personen uit beide groepen waren beter gaan slapen waardoor het totale effect op de cursus op de slaap niet kon worden aangetoond. Wel hadden degene die de cursus hadden gevolgd veel reëlere 15
ideeën over slaap dan de controlegroep. Ook namen hun depressieve klachten af en hun kwaliteit van leven was verbeterd. Conclusie van het onderzoek is dat mensen niet zozeer beter gaan slapen maar dat ze hun slaapprobleem leren hanteren. Dat de personen in de controlegroep beter gingen slapen kan komen door het bijhouden van het slaapdagboek dat een beginnend therapie-effect heeft veroorzaakt (van Straten, Cuijpers, Smit, Spermon, & Verbeek, 2009). Bovendien is het boek behorende bij de zelfhulpcursus erg geschikt om te vervangen met een mobiele applicatie. De SleepKey levert in zijn huidige vorm te veel problemen op en zal daarom niet worden gebruikt. Diagnose De slaapdiagnoselijst zal in de applicatie gebruikt worden voor het vaststellen van het soort slaapstoornis waar de gebruiker aan lijdt. De quickscan zal online beschikbaar zijn om de potentiële gebruikers vast te laten stellen of de applicatie voor hen geschikt is. Hoe dit verder in de applicatie verwerkt wordt staat vermeld in hoofdstuk 5.
16
Hoofdstuk 2: De zelfhulpcursus 2.1 Inleiding De cursus ‘Beter Slapen? Doe-het-zelf!’ helpt de cursist om problematisch slaapgedrag te doorbreken en om (opnieuw) goed slaapgedrag aan te leren. Dit gebeurt tijdens een zes weken durende cursus waarbij de cursist dagelijks opdrachten en oefeningen uitvoert. De wil om te veranderen is een erg belangrijke drijfveer bij het volgen van de cursus. Wanneer de cursist niet (erg) gemotiveerd is zal hij of zij niet iedere dag alle opgegeven opdrachten doen waardoor de cursus weinig tot geen effect zal hebben.
2.2 De cursus De oefeningen en opdrachten die de cursist moet uitvoeren zullen hieronder per week worden beschreven. Week 1 In de eerste week moet de slaapstoornis gediagnosticeerd worden om na te gaan of de cursist baat heeft bij de cursus. De cursist voert daarom een slaaptest en depressietest uit. Indien de cursus geschikt is voor de cursist gaat hij of zij verder met het invullen van een slaap/waak kalender en het slaapdagboek. Deze staan respectievelijk in Appendix C en Appendix D. De slaap/waak kalender geeft een overzicht van de tijden dat de cursist naar bed ging en weer opstond van week 1. Het slaapdagboek bevat dezelfde informatie maar wordt aangevuld met informatie over gebruik medicatie, alcohol of cafeïne, hoe lang iemand in bed lag zonder te slapen, hoe laat het licht uitging en natuurlijk hoe lang de cursist heeft geslapen. Ook geeft de cursist een rapportcijfer aan de doorgebrachte nacht en geeft aan waarom hij of zij op bepaalde momenten niet goed kon slapen. Dit slaapdagboek moet uiterlijk een half uur na opstaan worden ingevuld. De volgende opdracht in week 1 is het aanpassen van de slaapomstandigheden. De slaapkamer is bedoeld om te slapen en moet daarom ontdaan worden van allerlei zaken die de cursist uit zijn of haar slaap kunnen houden. Vervolgens leert de cursist om zich bewust te ontspannen een half uur voor het slapen gaan. Hiermee vermindert de cursist prikkels die voorkomen dat lichaam en geest tot rust kunnen komen en hij of zij bevordert hiermee de slaap. De laatste opdracht van week 1 is het aanpassen van alcohol- en cafeïne gebruik. Alcohol, cafeïne en chocola zijn de boosdoeners die de cursist uit zijn of haar slaap kunnen houden. Deze producten moeten dan ook vier tot zes uur voor het slapen gaan worden vermeden. Week 2 In de tweede week vult de cursist wederom het slaapdagboek in. Ook moet de cursist nagaan wat zijn of haar bedtijden waren voor er sprake was van slaapproblemen. Deze tijden moet de cursist de komende weken aanhouden. Hierdoor komt er een regelmaat in de bedtijden en kan het slaapritme stabiliseren. De cursist leert om het bed alleen te gebruiken om te slapen. Wanneer de cursist niet in slaap valt binnen 15 tot 20 minuten wordt er geadviseerd het bed en de slaapkamer te verlaten om iets te gaan doen wat de cursist ontspant. Zo wordt het bed weer verbonden met slapen in plaats van wakker zijn. Overdag moet de cursist meerdere rustmomenten inplannen om zo ‘overactiviteit’ te voorkomen. De cursist leert ook buikademhalingsoefeningen om zich nog meer te kunnen ontspannen. Vaak wordt slaap verstoord door piekeren. Om dit te voorkomen moet de cursist een piekermoment inbouwen voordat hij of zij gaat slapen zodat deze gedachtes uit de slaapkamer 17
verbannen kunnen worden. De laatste opdracht is het invullen van de lijst ‘Houding en gedachten ten opzichte van de slaap’. Hiermee worden de gedachten die slaapverstorend werken geïnventariseerd. Week 3 In week 3 wordt de cursist gestimuleerd om te gaan sporten, tenzij dit laat op de avond is. Ook moet de cursist de komende weken korter op bed gaan liggen en moet hij of zij nog steeds uit bed komen indien de slaap niet wilt komen. Hiermee wordt de slaapdruk opgevoerd waardoor de cursist dieper en beter aangesloten kan slapen. De cursist moet in de derde week ook oefeningen uitvoeren om beter uitgerust te worden en beter te slapen. De cursist wordt nog meer geconfronteerd met zijn of haar slaapbelemmerende gedachten. Ook het slaapdagboek moet in de derde week ingevuld worden. Week 4 In de vierde week wordt de slaapdruk nog verder opgevoerd door korte bedtijden aan te houden. De cursist moet zijn of haar SE-score bijhouden. De SE-score is een maat voor slaapefficiëntie. Deze wordt berekend door het totaal aantal geslapen uren te delen door het totaal aantal uren op bed waarna het antwoord met 100% wordt vermenigvuldigd. Bij een SE-score van 85% of hoger mag de cursist een kwartier langer op bed blijven liggen (het uitbreiden van de bedtijden moet geleidelijk gebeuren). De ontspanningsoefeningen uit week 3 worden voortgezet en uitgebreid. Met behulp van een aantal stellingen leert de cursist om zijn of haar slaapbelemmerende gedachten om te buigen waardoor de cursist niet of in mindere mate over deze punten hoeft te piekeren. Het slaapdagboek moet de cursist in de vierde week ook bijhouden. Week 5 De cursist mag de bedtijden geleidelijk uitbreiden maar moet de diepere en betere aangehouden slaap wel behouden. De SE-score moet nog steeds bijgehouden worden en het slaapdagboek moet worden ingevuld. In de vijfde week worden de ontspanningsoefeningen van week 3 en 4 verder uitgebreid. Met behulp van de zogenaamde gedachtestop-methode leert de cursist overbodig malende gedachten te stoppen en de gedachtestroom tot rust te brengen. Week 6 (en daarna) De cursist mag nu zelf de bedtijden bepalen waar hij of zij zich het prettigst bij voelt. De cursist leert snelle ontspanningsoefeningen om het algemene spanningsniveau gedurende de dag te verminderen. De cursist maakt een overzicht van de opdrachten die goed werkten bij het ombuigen van negatieve gedachten. De cursist wordt aangeraden regelmatig het slaapdagboek in te vullen in de verdere weken of maanden om inzicht te blijven houden in hun slaap.
2.3 De applicatie De applicatie zal de zelfhulpcursus als uitgangspunt nemen. In dit onderzoek zal er echter vooral gericht worden op kennismaking tussen de cursist en de applicatie en de eerste week waarbij slaapstoornissen worden gediagnosticeerd en waarin kennis wordt gemaakt met de zelfhulpcursus. De applicatie zal gebruik maken van een begeleider die de cursist door de cursus heen coacht. Hiermee neemt de applicatie meteen het grootste probleem weg van de traditionele vorm van de zelfhulpcursus: de cursist staat er helemaal alleen voor en ontvangt geen feedback van medecursisten of cursusleiding. Een begeleider kan deze rol wel vervullen. Bovendien kan een begeleider de cursist motiveren om zijn of haar opdrachten uit te voeren.
18
Hoofdstuk 3: Persuasieve technologie en Embodied Conversational Agents 3.1 Persuasieve technologie Inleiding Alvorens de zelfhulpcursus door een patiënt gebruikt kan worden moet er gediagnosticeerd worden aan wat voor slaapstoornis de patiënt leidt. Met deze diagnose kan er bepaald worden of de applicatie kan bijdragen aan het verbeteren van de nachtrust van de patiënt. In het eerste hoofdstuk is al beschreven hoe dit in grote lijnen moet gebeuren en de tests die hier bij horen staan in Appendix A en B en in figuur 1.2. De applicatie zal gebruik maken van persuasieve technologie om de benodigde informatie te achterhalen. Wat deze technologie precies inhoudt en waarom er voor de technologie gekozen wordt zal hier worden beschreven. Persuasieve technologie zal ook gebruikt worden om een goede band tussen de gebruiker en de applicatie te creëren en te behouden. Dit is noodzakelijk om de gebruiker te stimuleren om gebruik te (blijven) maken van deze applicatie. De definitie van persuasieve technologie De term persuasieve technologie bestaat uit twee delen: persuasief en technologie. Van Dale definieert persuasief als volgt: ‘overredend, overtuigend’ (Van Dale, 2010) Technologie wordt gedefinieerd als: ‘leer van de mechanische hulpmiddelen’ (Van Dale, 2010) Persuasieve technologie staat voor overreden of overtuigen middels mechanische hulpmiddelen. B. J. Fogg riep de term ‘captology’ in het leven wat een acroniem is voor ‘computers as persuasive technologies’. Hij definieert captology als: ‘design, research, and analysis of interactive computing products created for the purpose of changing people’s attitudes or behaviors.’ (Fogg, 2003) Persuasieve technologie draait dus om het beïnvloeden en/of veranderen van het gedrag en de mening van anderen door middel van mechanische hulpmiddelen, zoals computers. In dit geval wordt persuasieve technologie gebruikt om de gebruiker van de applicatie aan te zetten tot het uitvoeren van opdrachten behorende bij de zelfhulpcursus, het slaapdagboek in te vullen en zijn of haar slaapgedrag te veranderen. Gebruiker staat hier synoniem voor cursist. De functionele triade Vanuit het perspectief van de gebruiker kan de computer drie rollen vervullen op het gebied van persuasieve technologie wat de functionele triade wordt genoemd (zie figuur 3.1).
19
Figuur 3.1 De functionele triade. De functionele triade houdt de volgende drie functies in: 1. Computers als hulpmiddel (Tool): Gebruikers worden overtuigd om iets te gaan doen en hun gedrag wordt beïnvloed door computers. Dit wordt bereikt door de gewenste doelen makkelijker bereikbaar te maken voor gebruiker. Fogg definieert zeven verschillende technieken om dit te doen. (Fogg, 2003). Reduction Technology: Het vereenvoudigen van complexe taken waardoor gebruikers deze taken makkelijker uit kunnen voeren. Tunneling Technology: Gebruikers worden door een proces geleid. Ze volgen een pad van vooraf vastgelegde stappen waardoor ze het proces sneller en eenvoudiger kunnen doorlopen. Tailoring Technology: De informatie die aangeboden wordt aan de gebruiker is meer persuasief wanneer deze is aangepast aan de behoeften en interesses van deze gebruiker. Suggestion Technology: Wanneer de computers op het juiste moment de juiste suggesties doet is de gebruiker makkelijker te overtuigen. Kanttekening bij deze technologie is dat het lastig is te bepalen wat het juiste moment is. Self-Monitoring Technology: Wanneer gebruikers hun voortgang zelf kunnen bekijken wordt het voor hen makkelijker om hun vooraf vastgestelde doelen te bereiken. Surveillance Technology: Wanneer gebruikers weten dat ze door andere worden geobserveerd zullen ze hun gedrag aanpassen. Observatie heeft dan een persuasief effect. Conditioning Technology: Dit omvat technieken waarmee het gedrag van mensen om een doel te bereiken kan worden versterkt. Het straffen of belonen van mensen zijn hier voorbeelden van. Er zullen verscheidene hulpmiddelen gebruikt worden in de applicatie. Welke dit zijn en hoe deze technieken gebruikt worden wordt uitgebreid beschreven in hoofdstuk 5. 2. Computers als media (Medium): Computers worden gebruikt om simulaties uit te voeren waarmee houding en gedrag van mensen wordt beïnvloed. De applicatie zal geen gebruik maken van simulaties en om die reden zal er verder niet ingegaan worden op dit onderdeel van de triade.
20
3. Computers als sociale actoren (Social Actor): Gebruikers zien de computer steeds meer als levende objecten. Hierdoor kunnen computers mensen (sociaal) beïnvloeden en ze motiveren iets wel of niet te doen. Ook Reeves en Nass deden onderzoek naar computers als sociale actoren en riepen het CASA paradigma in leven. CASA staat voor ‘Computers Are Social Actors’. Zij toonden aan dat mensen omgaan met computers alsof zij sociale actoren zijn. Bovendien reageren ze op de houdingen en eigenschappen van computers zoals ze reageren op die van mensen (Reeves & Nass, 1996). De applicatie zal gebruik maken van een social actor die de cursist zal bijstaan tijdens het volgen van de zelfhulpcursus. De social actor zal uitgewerkt worden in een Embodied Conversational Agent (ECA). Door het toevoegen van een ECA staat de cursist er niet meer alleen voor bij behandeling van zijn of haar slaapstoornis.
3.2 Embodied Conversational Agent Een Embodied Conversational Agent, of kortweg ECA, is een software agent met een grafische representatie in een virtuele wereld, die in staat is met een gebruiker te communiceren. Dit gebeurt op dezelfde manier als waarop mensen met elkaar communiceren: er wordt gebruik gemaakt van spraak, gebaren met de hand en het lichaam, gezichtsuitdrukkingen en oogcontact. Doordat traditionele modaliteiten, zoals een toetsenbord, worden vervangen door visuele vormen van interactie wordt de interface tussen de computer en de gebruiker transparant, natuurlijk en is deze meer gebaseerd op sociaalcommunicatieve vaardigheden in plaats van systeemafhankelijke computervaardigheden (Cowel, Tanasse, & Stanney, 2003). Waarom een ECA? Het gebruik van een ECA biedt een aantal voordelen boven een menselijke begeleider bij volgen van de zelfhulpcursus. Allereerst zijn ECAs volhardend: ze raken niet vermoeid, ontmoedigd of gefrustreerd tijdens het motiveren, beïnvloeden of overhalen van de cursist. Bovendien zijn ze vierentwintig uur per dag en zeven dagen per week beschikbaar, en daarmee toegankelijk op de momenten wanneer dat nodig is. Een derde voordeel is dat de cursist anoniem zijn of haar slaap- en psychologische problemen met de ECA kan delen. Het is vaak makkelijker en minder beschamend voor mensen om informatie en hulp te zoeken bij een ECA dan bij een persoon. Het laatste en belangrijkste voordeel is dat een ECA op een mobiele telefoon (bijna) overal is waar de cursist ook is. Bijna iedereen draagt zijn of haar mobiele telefoon overal bij zich. Het is vaak niet wenselijk een menselijke begeleider toe te laten in een persoonlijke omgeving zoals de slaapkamer. Een ECA op de mobiele telefoon heeft echter wel toegang en kan de cursist bijstaan bij opdrachten, oefeningen en problemen in bed (Fogg, 2003). De zelfhulpcursus zal dus uitgebreid worden met een applicatie waarbij een ECA de cursist kan coachen en motiveren om opdrachten en oefeningen uit te voeren die behoren bij de cursus zoals beknopt beschreven is in hoofdstuk 2. Het is echter van belang dat de cursist voor het begin van de cursus een band opbouwt met de ECA. Wanneer dit niet gebeurd zal de cursist weinig aantrekken van de adviezen, opdrachten en motiverende acties die de social actor geeft. Het volgende hoofdstuk zal zich richten op de kennismaking met de ECA en het opbouwen van een band tussen de cursist en de ECA.
21
Persuasieve ECAs De mate waarin een ECA persuasief is hangt af van de door de gebruiker waargenomen geloofwaardigheid, gelijkenis en mate van sympathie die de gebruiker voor de ECA heeft. Geloofwaardigheid Geloofwaardigheid kan wordt beïnvloed door het uiterlijk en de kleding van de ECA. Zo zal een ECA met een witte doktersjas geloofwaardiger overkomen op de gebruiker dan iemand die gekleed is in slordige kleding. Wanneer een ECA een autoritaire rol aanneemt, bijvoorbeeld een arts, verkrijgt deze automatisch invloed en aanzien die bij deze rol past. Mensen verwachten dat autoriteiten hen leiden, suggesties doen en hulpvolle informatie verschaffen. De invloed die een autoritaire social actor op de cursist heeft is groter dan bij een social actor met een gelijke of minderwaardige rol (Fogg, 2003). In het uiteindelijke ontwerp zal de ECA echter niet als arts gekleed zijn omdat de gebruiker dit kan associëren met ziek zijn. Dit terwijl de een slaapstoornis natuurlijk geen ziekte is. De ECA zal daarom casual gekleed zijn maar er wel verzorgd uitzien, iets wat de geloofwaardigheid ook verhoogd. Bovendien kan de autoritaire rol ook blijken uit de kennis die de ECA over slaapstoornissen en de behandeling heeft. Gelijkenis Fogg heeft ook aangetoond dat mensen meer beïnvloedbaar zijn wanneer er meer gelijkenis is tussen hen en de ECA (Fogg, 2003). Dit kan bijvoorbeeld bereikt worden door het bespreken van bezienswaardigheden uit de woonplaats van de gebruiker waarover de ECA informatie heeft opgezocht op het Internet of het praten over de favoriete voetbalclub van beide. Het bespreken van dit soort gedeelde informatie zal de mate van de gelijkenis positief beïnvloeden. Communicatievorm Nguyen, Masthoff en Edwards hebben onderzocht welke vorm van communicatie het meest persuasief is en welke het beste door een ECA gebruikt kan worden om de gebruiker te overtuigen (Nguyen, Masthoff, & Edwards, 2007). Ze onderzochten of een directe of indirecte vorm meer persuasief is. Bij een directe vorm van communicatie communiceert de ECA met de gebruiker en bij een indirecte vorm observeert de gebruiker een gesprek tussen de ECA en een patiënt met een soortgelijk probleem als de gebruiker. Er werd geen significant verschil gevonden tussen een directe of indirecte vorm van communicatie. Wel werd een indirecte vorm als minder saai beschouwd. De ECA in de applicatie zal echter wel direct communiceren. Reden hiervoor is dat de ECA als persoonlijke begeleider gezien moet worden. Bovendien zal in het volgende hoofdstuk blijken dat voor het delen van persoonlijke informatie het vormen van een relatie erg belangrijk is. Wanneer de ECA alleen indirect communiceert zal er nooit een relatie kunnen ontstaan. Ook keken Nguyen, Masthoff en Edwards naar het effect dat optreedt als ze meerdere ECAs gebruikten. Het bleek echter dat slechts één ECA meer persuasief was dan twee of meer ECAs. Daarom zal de ECA in de applicatie er alleen voorstaan in de behandeling van de gebruiker. Als laatste onderzochten of de boodschap eenzijdig of tweezijdig moest zijn. Bij een eenzijdige boodschap communiceert de ECA enkel over de voordelen van een bepaalde oefening of methode. Bij een tweezijdige boodschap worden ook de nadelen behandeld. De tweezijdige boodschap bleek meer persuasief en was bovendien minder saai en makkelijker te volgen voor de gebruiker. De ECA in de applicatie zal alle oefeningen en methoden tweezijdig brengen om zo de gebruiker makkelijker over te halen om deze daadwerkelijk uit te voeren.
22
Vorm van ECA Een ander belangrijk punt wat Nguyen, Masthoff en Edwards hebben onderzocht is de vorm van de ECA. Ze keken naar de persuasieve invloed van zichtbare ECAs en vergeleken deze met applicaties die enkel tekst (text-only) presenteerden. Hieruit bleek dat zichtbare ECAs meer persuasief zijn doordat ze meer als persoonlijk worden beschouwd, ze als minder saai worden gezien en de door hen gepresenteerde informatie makkelijker te volgen is (Nguyen, Masthoff, & Edwards, 2007). Geslacht Zanbaka, Goolkasian en Hodges onderzochten het effect van geslacht op de persuasieve invloed (Zanbaka, Goolkasian, & Hodges, 2006). Met andere woorden: zijn mannen of juist vrouwen meer persuasief? Uit hun onderzoek bleek dat mannen vrouwen als meer persuasief zagen terwijl dit bij vrouwen juist andersom was. Omdat de applicatie voor beide sekse beschikbaar moet zijn zal de keuze van het geslacht van de ECA dan ook niet afhangen van de ontwikkelaar maar van de gebruiker. Deze krijgt bij de eerste keer opstarten van de applicatie de keuze uit een mannelijke of vrouwelijke ECA. Ontwerp ECA Bij het ontwerp van de ECA moeten er beslissingen worden genomen die het uiterlijk van de ECA beïnvloeden. Cassell, Sullivan, Prevost en Churchill hebben vijf dimensies ontwikkeld waarbinnen de ontwerper een keuze moet maken voor het uiterlijk van zijn of haar ECA (Cassell, Sullivan, Prevost, & Churchill, 2000). De vijf dimensies zullen hierna besproken worden en er wordt een ontwerpkeuze gegeven voor de ECA in deze applicatie inclusief toelichting.
Menselijk versus niet-menselijk uiterlijk. De ECA in de applicatie zal een menselijk uiterlijk krijgen. Reden voor deze keuze is dat een ECA met een menselijk uiterlijk als betrouwbaarder wordt geacht, wat het zogenaamde persona effect wordt genoemd (Mulken, André, & Müller, 1998). Koda en Maes (Koda & Maes, 1996) toonden aan dat ECAs met een menselijk uiterlijk beter gewaardeerd worden, de omgang met de ECA als comfortabeler wordt beschouwd en de ECAs aantrekkelijker worden gevonden.
Stabiel versus dynamisch uiterlijk. Een stabiel uiterlijk houdt in dat het uiterlijk van de ECA tijdens het gebruik niet veranderd terwijl dit bij een dynamisch uiterlijk wel gebeurd. Wanneer de ECA voor langere tijd gebruikt wordt is een dynamisch uiterlijk realistisch. Immers, iedereen verandert geregeld van kleding. De ECA in de applicatie zal een dynamisch uiterlijk krijgen: de grafische weergave van het gezicht zal niet of nauwelijks veranderen maar de ECA zal wel regelmatig in een andere outfit verschijnen.
Statisch versus geanimeerd. Deze dimensie heeft betrekking op de mate van animatie van de ECA. Wanneer de ECA veelvuldig gebruik maakt van verschillende vormen van non-verbale communicatie (oogbewegingen, handgebaren, lichaamstaal) is er sprake van een geanimeerde ECA. Een ECA die enkel spraak voortbrengt is een erg statische ECA. In de applicatie zal gebruikt worden gemaakt van een overwegend statische ECA. Reden hiervoor is dat een dynamische ECA lastig is te realiseren op een mobiele telefoon. De meeste mobiele telefoons hebben hardware die in de huidige vorm niet toereikend is voor het presenteren van veel en uitgebreide animaties. De ECA in de applicatie zal wel gebruik maken van bewegingen om non-verbaal te communiceren maar deze bewegingen 23
zullen eenvoudig van aard zijn.
2D versus 3D representatie. De ECA kan in zowel 2D als in 3D geprogrammeerd worden. Vaak worden ECAs 2D geprogrammeerd maar lijkt hun representatie 3D. In de applicatie is een, mede door de erg statische aard van de ECA, 2D representatie voldoende. Bovendien zal de hardware van veel mobiele telefoons niet toereikend zijn voor de 3D representatie.
Getekend versus natuurgetrouw. De ontwerper kan ervoor kiezen om de ECA een cartoonachtig uiterlijk te geven of juist een zo realistisch mogelijk uiterlijk. In hun onderzoek tonen King en Ohya aan dat ECAs met een zo natuurgetrouw mogelijk uiterlijk als intelligenter worden beschouwd (King & Ohya, 1996). Daarom valt de keuze voor de applicatie op een natuurgetrouwe ECA.
Communicatie met de ECA Verbaal Communicatie tussen de ECA en de gebruiker zal voornamelijk plaats vinden middels weergegeven tekst. De gebruiker kan ervoor kiezen dat de ECA de gerepresenteerde tekst ook uitspreekt door op het icoontje van de speaker te klikken. De gebruiker kan enkel communiceren door tekst in te voeren middels een (on-screen) toetsenbord behorende bij de mobiele telefoon. Keuze hiervoor is dat de hedendaagse spraak output van hoogwaardige kwaliteit is maar spraak input nog veelal tot foute invoer leidt. Om frustratie te voorkomen is er voor gekozen om spraakinvoer weg te laten. Bovendien kan de applicatie gebruikmakend van tekstinvoer ook gebruikt worden in een rumoerige omgeving (Nijholt, 2002). De ECA is in staat om intonatie en wisselend stemgeluid te gebruiken en kan daarmee erg realistisch communiceren met de gebruiker. Non-verbaal Non-verbale communicatie omvat alle vormen van communicatie waarbij informatie uitwisseling plaats vindt zonder dat er gebruik wordt gemaakt van woorden. Non-verbale communicatie heeft meerdere functies. Allereerst kan men de verbale boodschap versterken door non-verbaal dezelfde boodschap uit te dragen (bijvoorbeeld door middel van gebaren). Ten tweede kan men met nonverbale communicatie gevoelens en houdingen uitdrukken. Ten derde kan men met behulp van nonverbale signalen het gesprek reguleren: iemand kan met een gebaar aangeven wanneer hij of zij iets wilt zeggen. Uit onderzoek van Durlach en Slater blijkt dat een ECA die gebruik maakt van non-verbaal gedrag in staat is om sterke emotionele reacties op te roepen bij gebruikers. Dit non-verbale gedrag hoeft niet zeer natuurgetrouw te zijn maar kan zelfs primitief van aard zijn om dit resultaat te bereiken (Durlach & Slater, 1998). Fabri, Moore en Hobbs toonden aan dat een ECA met non-verbaal gedrag het gevoel van het behoren bij een zelfde groep kan verhogen, iets wat de ECA meer persuasief maakt (Fabri, Moore, & Hobbs, 2002). Het toevoegen van non-verbaal gedrag aan de ECA heeft dus een positief effect. Daarom is er voor gekozen om in deze applicatie naast verbale communicatie ook non-verbale communicatie in te bouwen. De ECA is ook in staat om non-verbaal te communiceren door middel van gezichtsuitdrukkingen en het bewegen van het hoofd, de ogen en de wenkbrauwen. De ECA is in staat om zelf vast te stellen wanneer welke vorm van non-verbale communicatie dient te worden 24
gebruikt. Omdat de ECA de gebruiker niet kan waarnemen hoeft de ECA non-verbale communicatie niet te (kunnen) interpreteren.
3.3 De applicatie Hier volgt een kort overzicht van hoe de theorie uit dit hoofdstuk verwerkt zal worden in de applicatie. Persuasieve technologie Zoals gezegd zullen er verscheidende technieken gebruikt worden gedurende de cursus om ervoor te zorgen dat de cursist zijn of haar doelen kan bereiken. Enkele voorbeelden zijn de Tunneling Technology, die gebruikt zal worden bij het invullen van het slaapdagboek, en de Self-Monitoring Technology, die gebruikt zal worden om het slaapdagboek van verschillende nachten te vergelijken. Hoe en welke technieken in de applicatie gebruikt zullen worden wordt beschreven in hoofdstuk 5. Embodied Conversational Agent In dit hoofdstuk is de ECA die in de applicatie gebruikt zal worden uitgebreid omgeschreven. In hoofdstuk 5 staan twee ECAs weergeven die in de applicatie zijn geïmplementeerd: een mannelijke en een vrouwelijke ECA. De gebruiker heeft de keuze uit een van de twee ECAs kiezen. Beide ECAs zullen worden ontworpen volgens de richtlijnen uit dit hoofdstuk. Ook zullen ze zich gedragen zoals beschreven in dit hoofdstuk. In hoofdstuk 5 zal verder niet ingegaan worden op het gedrag of het uiterlijk van de ECA.
25
Hoofdstuk 4: Kennismaking en het opbouwen van een relatie met de ECA 4.1 Inleiding Het accepteren van advies en opvolgen van opdrachten van een ECA en het delen van persoonlijke informatie vereist vertrouwen (Cowel, Tanasse, & Stanney, 2003). Vertrouwen draait om geloofwaardigheid, vertrouwen in andermans beslissingen en geloof dat andermans handelen overeenkomt met het eigen handelen. Voordat de cursist persoonlijke informatie prijs geeft, advies aanneemt of gegeven opdrachten uitvoert van de ECA moet er een relatie worden opgebouwd. Allereerst wordt er gekeken naar wat kennismaken is, en hoe kennismaking plaatsvindt. Vervolgens zal er gekeken worden naar hoe, na deze kennismaking, mensen onderling relaties opbouwen. Als laatste zal gekeken worden in hoeverre deze aanpak van relatieopbouw kan worden toegepast op een ECA.
4.2 Kennismaking Alvorens de gebruiker met de ECA aan de slag gaat zal hij of zij kennis moeten maken met de ECA. Van Dale definieert kennismaken als volgt: ‘zich aan elkaar voorstellen’ (Van Dale, 2010) Hier wordt aan elkaar voorstellen beschouwd in de brede zin: niet alleen het uitwisselen van elkaars naam maar ook het beeld dat iemand bij de ander creëert, zoals uiterlijke kenmerken, iemands leeftijd of klederdracht. Het is belangrijk dat deze kennismaking goed verloopt. De eerste indruk die de ECA achterlaat op de gebruiker moet een goede indruk zijn: de gebruiker moet zes weken lang overweg met de ECA en het is dus belangrijk dat er vanaf het begin af aan een goede band ontstaat. Zunin en Zunin beweren dat in de eerste vier minuten van de kennismaking iemand een besluit neemt over het al dan niet voortzetten van een relatie (Zunin & Zunin, 1976). Gezien de motivatie van de gebruiker om van zijn of haar slaapstoornis af te komen met hulp van de ECA zullen deze eerste vier minuten minder van belang zijn bij de kennismaking tussen de gebruiker en deze ECA. De kennismaking tussen gebruiker en een ECA verloopt echter niet zoals een kennismaking tussen mensen onderling. De verbale en non-verbale communicatie die tussen mensen plaatsvindt is niet, of in beperkte mate voorhanden bij een kennismaking tussen gebruiker en ECA. Kennismaking tussen mensen Kennismaking tussen mensen onderling begint met perceptueel contact: je ziet andermans uiterlijk, hoort hoe zijn of haar stem klinkt en in sommige gevallen neem je de (lichaams)geur van de ander in je op. Dit perceptuele contact leidt tot een fysiek beeld van de ander, bestaande uit onder andere geslacht, (geschatte) leeftijd en lengte. Het perceptueel contact wordt opgevolgd door het interactioneel contact: de interactie die plaatsvindt is oppervlakkig en onpersoonlijk. Er wordt basale informatie uitgewisseld zoals elkaars namen. Het interactioneel contact kan ook non-verbaal zijn zoals het uitwisselen van een glimlach of het verkleinen van deze onderlinge fysieke afstand (Devito, 2006). Na deze kennismaking maken beide personen een keuze of ze de relatie voort willen zetten.
26
Indien dit het geval is zal het contact intensiveren om elkaar beter te leren kennen. Hoe dit verloopt met behulp van small talk zal later besproken worden. Kennismaking tussen mens en ECA Zoals gezegd wijkt de kennismaking en communicatie tussen mens en ECA af van de kennismaking en communicatie tussen mensen onderling. Dit komt doordat een ECA een aantal beperkingen heeft ten opzichte van een mens. Zo heeft een ECA een ander fysiek voorkomen dan de mens. De ECA wordt slechts gedeeltelijk gerepresenteerd (enkel het hoofd en een deel van de nek) en bovendien vindt dit plaats op een scherm van een mobiele telefoon. De gebruiker kan al wel kennismaken met het stemgeluid van de ECA. De gebruiker kan er echter voor kiezen om de uitspraken van de ECA enkel te lezen. In dat geval valt ook het stemgeluid weg als onderdeel van het perceptueel contact. De ECA heeft natuurlijk geen lichaamsgeur en valt daarom ook weg. Dit gebrekkige perceptuele contact wordt echter al eerder opgevangen doordat de gebruiker een ECA mag uitkiezen waardoor hij of zij al enige affiniteit heeft met deze ECA. Een andere grote afwijking van de kennismaking is dat de ECA het perceptueel contact overslaat. De ECA kan de gebruiker niet waarnemen en zal geen fysiek beeld van hem of haar kunnen vormen. Voor het doel van de ECA is dit echter ook niet nodig en dit zal dan ook geen problemen vormen. Na deze aangepaste vorm van perceptueel contact volgt het interactioneel contact waarbij de naam van de gebruiker en de ECA worden uitgewisseld. De motivatie van de gebruiker om van zijn of haar slaapstoornis af te komen zal de reden zijn dat het contact na deze kennismaking zal worden voortgezet.
4.3 Relatieopbouw Na deze kennismaking zal het gesprek overgaan in sociale dialoog. Sociale dialoog houdt gesprekken in waarbij persoonlijke doelen op de voorgrond staan en taakdoelen naar de achtergrond worden gedreven. Sociale dialoog vindt meestal plaats tussen individuen die elkaar niet of nauwelijks kennen en net kennis hebben gemaakt. De kennismaking gaat dan over in ‘small talk’. Small talk bestaat uit gesprekken die gaan over neutrale onderwerpen, zoals het weer, de omgeving, of over persoonlijke ervaringen, voorkeuren en meningen. Small talk vindt ook plaats wanneer mensen aan het ontspannen zijn. Het doel van small talk is het creëren van een relatie waarbij wederzijds begrip, vertrouwen en overeenstemming een rol speelt. Ook kunnen gesprekspartners schatten wat ze aan elkaar hebben, een interactionele stijl vaststellen en hun reputatie laten blijken (Gunbar, 1996). Small talk kan indirect het vertrouwen van gesprekspartners beïnvloeden. Svennevig heeft een model ontwikkeld waarbij de relatie tussen small talk en vertrouwen nader wordt beschreven. Svennevig formuleert drie dimensies die effect hebben op samenwerking en vertrouwen. Hoe hoger de kwaliteit is van deze drie dimensies hoe hoger het vertrouwen onderling is. De drie dimensies zijn vertrouwdheid, solidariteit en affect (Svennevig, 2009).
Vertrouwdheid Deze eerste dimensie beschrijft de manier waarop relaties zich ontwikkelen door middel van het uitwisselen van informatie. Dit is gebaseerd op de sociale penetratie theorie. De sociale penetratie theorie, geformuleerd door Altman en Taylor, beschrijft het proces van het ontstaan en de ontwikkeling van persoonlijke relaties (Altman & Taylor, 1973). De uit te wisselen informatie betreft in het begin voornamelijk algemene, niet persoonlijke onderwerpen en gaat geleidelijk over in meer persoonlijke onderwerpen. Een ui staat als metafoor voor deze theorie: een persoonlijkheid bestaat, net als een ui, uit meerdere lagen. 27
De buitenste laag is de ‘publieke zelf’-laag die beschrijft wie iemand is. Dit omvat onder andere lengte, gewicht en geslacht. Onder deze eerste laag zit een meer persoonlijke laag die beschrijft wat iemands overtuigingen zijn, wat zijn of haar geloof is en welke vooroordelen iemand heeft. Onder deze laag zit de kern. De kern bevat informatie over iemands waarden, zijn of haar zelfbeeld en (diepe) emoties (Griffin, 2006). De groei in een relatie kan zowel in de diepte als de breedte van de uitgewisselde informatie gerepresenteerd worden. De diepte geeft de mate aan waarin informatie publiekelijk of persoonlijk is en de breedte geeft het aantal besproken onderwerpen aan.
Solidariteit De tweede dimensie draait om de gelijkstemmigheid van gesprekspartners of het hebben van dezelfde eigenschappen of gedragingen, zoals politieke kleur, lidmaatschap, familie, geloof, beroep of geslacht. Met gelijkstemmigheid wordt bedoeld dat gesprekspartners hetzelfde over bepaalde zaken denken of dat ze op gelijksoortige manier zouden handelen in bepaalde situaties.
Affect Affect is de derde dimensie en beschrijft de mate waarin de gesprekspartners elkaar mogen.
Mechanismen van small talk kunnen op hun beurt weer deze drie dimensies beïnvloeden en daarmee indirect het vertrouwen. Deze mechanismen zijn vermijden van face threats, coördinatie, het creëren van gemeenschappelijk gebied en wederzijdse waardering.
Vermijden face threats Met ‘face’ wordt de sociale waarde bedoeld die een persoon bij zijn of haar gesprekspartner claimt te hebben. Personen handhaven hun face door hun sociale rol te erkennen en te aanvaarden. Gebeurtenissen die leiden tot een ongewenst beeld van een gesprekspartner bij de andere gesprekspartner worden ‘face threats’ genoemd. Deze face threats proberen gesprekspartners te ontwijken. Small talk ontwijkt face threats door het gesprek op een veilig niveau te houden. Hierdoor wordt solidariteit behouden. Het ontwijken van face threats leidt dus tot een betere solidariteit en daarmee tot meer vertrouwen.
Coördinatie Interactie tussen gesprekspartners die vloeiend en natuurlijk verloopt verhoogt het affect. Coördinatie draait om het vloeiend en natuurlijk laten verlopen van een gesprek. Hoe beter de coördinatie is, hoe hoger het affect. Small talk verbetert coördinatie door beide gesprekspartners korte tekst en gebaren te laten synchroniseren. Hierdoor kunnen gesprekpartners aan elkaar wennen en vaststellen hoe iemand communiceert. Hiermee wordt een onderling gesprek voeren steeds vloeiender en natuurijker.
Creëren van gemeenschappelijk gebied Met gemeenschappelijk gebied worden hier de onderwerpen bedoeld waar beide gesprekspartners met elkaar over kunnen praten. Het creëren van gemeenschappelijk gebied kan op twee manieren. Allereerst kan een gesprekspartner persoonlijke informatie uiten en zijn of haar gesprekspartner hier mee over halen dit ook te doen, wat gemeenschappelijk 28
gebied creëert. Ten tweede kan het gesprek gaan over onderwerpen die overduidelijk tot gemeenschappelijk gebied behoren, zoals de omgeving of het weer. Met het creëren van gemeenschappelijk gebied neemt de dimensie vertrouwdheid toe, immers, er wordt informatie uitgewisseld. Door een toename in vertrouwdheid neemt het vertrouwen toe.
Wederzijdse waardering Een succesvol gesprek hangt af van wederzijdse waardering. Gesprekspartners zijn aan elkaar verplicht om waardering en overeenkomst te tonen voor andermans bijdragen in het gesprek. Wederzijdse waardering maakt altijd deel uit van small talk en verhoogt de solidariteit door wederzijdse overeenkomst over besproken onderwerpen te uiten.
In figuur 4.1 wordt grafisch weergeven hoe small talk vertrouwen kan beïnvloeden met eerder genoemde dimensies en mechanismen.
Figuur 4.1 De invloed van small talk op vertrouwen.
4.4 Small talk en de ECA Small talk kan ook bij de ECA geïmplementeerd worden. Zo zullen de taakgeoriënteerde gesprekken afgewisseld worden met persoonlijke gesprekken om zo een band en vertrouwen tussen de gebruiker en de ECA op te bouwen. Uit onderzoek van Bickmore en Cassell blijkt dat small talk tussen een ECA en een mens een positief effect heeft op het vertrouwen (Bickmore & Cassell, 2001). Het onderzoek maakt gebruik van REA: een ECA met een volledig gerepresenteerd lichaam die de gebruiker kan waarnemen door middel van twee camera’s en een microfoon. REA kan zich uiten door middel van spraak (met intonatie), gezichtsuitdrukkingen en handgebaren. REA is zichtbaar op een 29
projectiescherm tegenover de gebruiker. REA staat voor Real Estate Agent en haar doel is om huizen te laten zien aan de gebruiker die voldoen aan zijn of haar eisen. REA moet er zelf achterkomen wat deze eisen zijn, wat zal leiden tot taakgeoriënteerde gesprekken. Het taakgeoriënteerde gesprek tussen REA en de gebruiker zonder small talk ziet er uit zoals weergegeven in interactie 4.1 (antwoorden van de gebruiker zijn in dit geval niet relevant en daarom weggelaten). Interactie 4.1 Het taakgeoriënteerde gesprek 1. So, where would you like to live? 2. What can you afford? 3. What kind of down payment can you make? 4. How many bedrooms do you need? 5. Do you need access to the subway? 6. Is one bath enough? 7. Let me see what I have available. Voordeel van een taakgeoriënteerd gesprek is dat het weinig tijd in beslag neemt, mits de gebruiker overal direct antwoord op geeft. De vragen over de financiële situatie van de gebruiker kunnen echter tot problemen leiden. Dit onderwerp is een face threat en zou daarom door de gebruiker niet beantwoord kunnen worden, wat een groot nadeel is. De oplossing is het gebruik maken van small talk om in voorafgaande vragen een band en vertrouwen op te bouwen alvorens naar de financiële situatie te vragen. Het gesprek tussen REA en de gebruiker met small talk ziet er uit zoals weergegeven in interactie 4.2 (antwoorden van de gebruiker zijn in dit geval niet relevant en daarom weggelaten). Interactie 4.2 Taakgeoriënteerde gesprekken afgewisseld met small talk 1. That microphone is terrible, I hate using those things. 2. Sorry about my voice, this is some engineer’s idea of natural sounding. 3. Are you one of our sponsors? 4. Were you at our last sponsor meetings? 5. I got so exhausted at the last sponsor meeting I think I was starting to lose my voice by the end. 6. So, where would you like to live? 7. How many bedrooms do you need? 8. Do you need access to the subway? 9. Is one bath enough? 10. You know, Boston is certainly more expensive than it used to be. 11. Anyway, what can you afford? 12. What kind of down payment can you make? 13. Let me see what I have available. Het gesprek begint met vragen over de fysieke omgeving van REA en de gebruiker, een onderwerp dat in het gemeenschappelijke gebied ligt. Nadat small talk tot een (beginnende) relatie heeft geleid gaat REA over met de taakgeoriënteerde vragen (vraag 6 tot en met 9). Vervolgens volgt er weer small talk (vraag 10) waarmee de relatie hechter wordt en het onderwerp zich verplaatst naar financiën.
30
Uit het onderzoek kwam naar voren dat het effect van small talk wisselde tussen introverte en extroverte gebruikers. Introverte mensen zijn rustig, gereserveerd, bedachtzaam en zelfstandig. Extraverte mensen zijn energiek, enthousiast, actiegericht, spraakzaam en assertief (Eysenck & Eysenck, 1985). Small talk blijkt geen invloed te hebben op het vertrouwen tussen de ECA een introverte gebruikers. Het vertrouwen verbeterde echter wel significant met het voeren van small talk tussen de ECA en extraverte gebruikers. Small talk bleek zelfs een voorwaarde te zijn voor het behalen van het zelfde niveau van vertrouwen bij extraverte gebruikers als het niveau dat er tussen introverte gebruikers en de ECA is (Bickmore & Cassell, 2001). Dit onderzoek wijst uit dat het verstandig is om small talk te implementeren in een ECA om zo vertrouwen op te bouwen. Small talk heeft een positief effect op het vertrouwen tussen extroverte gebruikers en de ECA en geen effect, ook niet negatief, op het vertrouwen tussen introverte gebruikers en de ECA. Er moet echter wel onderscheid gemaakt worden tussen verschillende gebruikersgroepen. Zo zal de ene groep veel small talk kunnen waarderen terwijl een andere groep gebruikers (veel) small talk overbodig vindt en direct met de behandeling wil beginnen. Om die reden zijn er drie verschillende gebruikersgroepen vastgesteld waarbij verschillende mate van small talk wordt gebruikt. Bij de eerste groep zal er sporadisch gebruik worden gemaakt van small talk en zullen de gesprekken voornamelijk taakgeoriënteerd zijn. Van het gehele gesprek zal ongeveer vijf tot tien procent uit small talk bestaan. Bij de tweede groep zullen de taakgeoriënteerde gesprekken regelmatig afgewisseld worden met small talk. Small talk zal ongeveer vijfentwintig procent omvatten. Bij de derde groep zullen de taakgeoriënteerde gesprekken vaak worden afgewisseld worden met small talk. Hierbij ligt het percentage small talk tussen de veertig en vijftig. Van tevoren is niet vast te stellen tot welke gebruikersgroep de gebruiker behoort. De applicatie zal standaard de taakgeoriënteerde gesprekken vaak afwisselen met small talk en dus uitgaan van een gebruiker uit de derde gebruikersgroep. Het is echter mogelijk voor de gebruiker om tijdens het gesprek aan te geven dat hij of zij het deel van het gesprek bestaande uit small talk wil overslaan (bijvoorbeeld door voor te stellen direct met de behandeling te beginnen). De ECA zal zich dan verder richten op het taakgeoriënteerde gesprek. Bovendien wordt deze actie van de gebruiker opgeslagen en zal small talk in het vervolg minder worden gebruikt. Small talk kan niet volledig worden weggelaten omdat het ook gebruikt dient te worden om persoonlijke informatie over de gebruiker in te winnen die nodig zijn voor het aanbieden van de cursus op maat (zie ook hoofdstuk 5).
4.5 Humor Humor speelt een belangrijke rol in interacties tussen mensen. Mensen (glim)lachen omdat gesprekspartners mogelijkheden zien om volledig bewust of spontaan een grappige opmerking te plaatsen gedurende een gesprek (Nijholt, 2002). Humor speelt dan een sociale rol. Humor kan echter ook gebruikt worden in doelgerichte situaties, zoals het behandelen van slaapstoornissen. Uit onderzoek blijkt dat humor ervoor zorgt dat men beter de aandacht ergens bij kan houden. Ook bevordert humor het begrip en het beter onthouden van informatie (Nijholt, 2002). Vanuit het CASA paradigma kan gesteld worden dat mensen hetzelfde zullen reageren op humor geuit door computers als door mensen en dus het zelfde effect zal hebben. Morkes, Kernal en Nass probeerden dit met hun onderzoek aan te tonen. Ze onderzochten het effect van humor op taakgeoriënteerde communicatie tussen mens en computer en hun onderlinge interactie. Hun onderzoek toonde aan dat humor verscheidene positieve effecten heeft op de relatie tussen mens en computer. Deelnemers aan het onderzoek vonden computers die grappen maakten aantrekkelijker 31
en meer bevoegd voor het uitvoeren van hun taak. Bovendien veroorzaakte het gebruik van humor door computers dat gebruikers meer (glim)lachten, socialer reageerden op de computer en ze gaven aan dat de computer meer en beter met hen samenwerkte (Morkes, Kernal, & Nass, 1998). Het gebruik van humor kan dus een positief effect hebben op de relatie tussen de mens en computer, of in dit geval mens en ECA. Er moet echter voorzichtig mee om gegaan worden. Niet iedereen heeft het zelfde gevoel voor humor. Zo kan de ene gebruiker een grap die de computer maakt erg leuk vinden, de ander vindt hem misschien kwetsend of niet grappig. De ECA moet daarom aanvoelen wanneer en grap wel of niet gemaakt kan worden en uit de feedback van de gebruiker afleiden of een grap gewaardeerd wordt of niet. Deze informatie kan gebruikt worden om het gevoel voor humor van de gebruiker te analyseren. Omdat in deze applicatie de gebruiker enkel feedback kan geven via tekstinvoer met een toetsenbord zal de feedback op een grap beperkt zijn (de gebruiker zal waarschijnlijk niet reageren met het typen van bijvoorbeeld ‘Hahaha’). Een vorm van feedback is het compleet negeren van de grap of zelfs het afsluiten van de applicatie. De ECA kan hieruit opmaken dat dit soort grappen niet wordt gewaardeerd. Om dit te voorkomen zal humor slechts beperkt in de applicatie worden verwerkt en zal de ECA enkel luchtige grappen maken. Het kan ook zijn dat de gebruiker humor gebruikt. Het is belangrijk dat de ECA dit kan herkennen en op de gewenste manier reageert: lachen of glimlachen. Soms is deze reactie ook nodig om het gesprek gaande te houden, zelfs als de gemaakt grap niet grappig is (Nijholt, 2002). Cowie plaatst echter een waarschuwing bij de reactie op humor van de ECA. Mensen reageren negatief wanneer ze de weergave van emoties als gesimuleerd ervaren (Cowie, 2002). Deze reactie moet dus zo oprecht en realistisch mogelijk zijn. De situatie waarin de applicatie gebruikt wordt leent zich niet echt voor het maken van grappen en verwacht wordt dat de gebruiker dit ook niet veelvuldig zal doen. Maar dit kan natuurlijk niet uitgesloten worden en daarom zal de ECA zo geprogrammeerd worden dat deze grappen kan identificeren, interpreteren en reageren. Reactie zal op een zo realistisch mogelijke manier plaats vinden.
4.6 De Applicatie Hier volgt een kort overzicht van welke theorie uit dit hoofdstuk gebruikt zal worden bij het ontwerp van de applicatie en waar deze implementatie wordt beschreven. Kennismaking en relatieopbouw met behulp van small talk Gedurende de eerste week van gebruik van de applicatie zal de ECA kennismaken met de gebruiker en een relatie proberen op te bouwen. Hoe het perceptueel en interactioneel contact plaats vindt staat beschreven in hoofdstuk 5 paragraaf 5. In dit deel wordt ook beschreven hoe de ECA een relatie probeert op te bouwen met de gebruiker volgens het model van Svennevig (Svennevig, 2009). Er wordt een voorbeeld gegeven van een interactie met een gebruiker waarbij de ECA small talk gebruikt. Humor Humor zal verder niet terugkomen in het ontwerp. Wel maakt het deel uit van de functionele eisen van de applicatie: de ECA zal humor moeten kunnen herkennen en hier passend op moeten reageren.
32
Hoofdstuk 5: De Applicatie 5.1 Inleiding Dit hoofdstuk beschrijft het ontwerp van de applicatie. Allereerst worden de specificaties en het ontwerp van de applicatie beschreven. Vervolgens zal er aandacht besteedt worden aan hoe de applicatie aangeboden wordt aan potentiële gebruikers. Dan wordt beschreven welke persuasieve technologieën, beschreven in hoofdstuk 3, worden geïmplementeerd in de applicatie. Vervolgens wordt er in gegaan op hoe de kennismaking plaatsvindt tussen de gebruiker en de ECA en hoe deze een relatie opbouwen met behulp van small talk. Na deze kennismakingsfase zal de slaapstoornis van de gebruiker gediagnosticeerd worden. Indien de zelfhulpcursus geschikt blijkt te zijn zal de gebruiker kennismaken met de zelfhulpcursus. Dit omvat oefening met het invullen het slaapdagboek en het uitvoeren van de opdrachten en oefeningen uit de eerste en tweede week. Daarna wordt er een overzicht van de output en voordelen die een week gebruik maken van de applicatie oplevert gegeven. Het hoofdstuk sluit af met verbeterpunten van de applicatie.
5.2 De applicatie Besturingssysteem De applicatie zal ontwikkeld worden voor mobiele telefoons die draaien op het Androidbesturingssysteem en het Windows Mobile besturingssysteem. Het Android-besturingssysteem is een relatief nieuw besturingssysteem ontwikkeld door Google. Windows Mobile is ontwikkeld door Microsoft en bestaat sinds 2000. Keuze voor deze systemen boven andere besturingssystemen is gebaseerd op een aantal punten. Allereerst is het bij Android en Windows Mobile mogelijk om te multi-tasken. Dit heeft als voordeel dat de applicatie altijd op de achtergrond aan kan blijven staan en zo de gebruiker op bepaalde momenten eraan kan herinneren dat een opdracht uitgevoerd dient te worden. De beide besturingssystemen zijn ook terug te vinden op verschillende merken mobiele telefoons. Daarmee is de kans groot dat de gebruiker al een mobiele telefoon heeft waarop de applicatie kan draaien Indien de gebruiker een nieuwe telefoon gaat aanschaffen wordt zijn of haar keuze niet beperkt tot één mobiele telefoon maar is er een keuze uit een ruimer assortiment. Functionele en niet-functionele eisen Een applicatie moet aan een aantal eisen voldoen. De functionele en niet-functionele eisen die aan deze applicatie gesteld worden staan hier weergegeven. Deze eisen zijn opgesteld aan de hand van een aantal use cases. Een use case is een beschrijving van wat iets of iemand met een bepaald systeem kan doen. In dit geval hebben zowel de gebruikers als de ECA interactie met het systeem. De use cases die zijn opgesteld staan in Appendix E. Functionele eisen 1. De applicatie kan vragen stellen om persoonlijke informatie van de gebruiker te achterhalen en kan deze informatie gecategoriseerd opslaan. 2. De opgeslagen informatie kan op de juiste momenten opgevraagd en gebruikt worden door de ECA gedurende een gesprek tussen de ECA en de gebruiker. 3. De applicatie kan tekstinvoer van de gebruiker verwerken. 4. De applicatie kan voor ten minste 49 nachten (7 weken) een slaapdagboek bijhouden en informatie tussen verschillende nachten uitwisselen en vergelijken. 33
5. De persoonlijke informatie kan wegens privacyredenen niet vrijgegeven worden aan de gebruiker van de applicatie. 6. De applicatie kan de Slaap Efficiëntiescore berekenen. 7. De applicatie is in staat om een gesprek te voeren door tekst visueel op het display van de mobiele telefoon weer te geven en door middel van spraak. 8. De spraak van de applicatie is zo realistisch mogelijk en maakt gebruik van intonatie en wisselend stemgeluid. 9. De ECA kan non-verbaal communiceren door middel van gezichtsuitdrukkingen en het bewegen van het hoofd, de ogen en de wenkbrauwen. 10. De ECA is in staat om zelf vast te stellen wanneer welke vorm van non-verbale communicatie gebruikt dient te worden. 11. De applicatie kan de huidige locatie opzoeken via GPS of via GSM masten. Deze huidige locatie kan gebruikt worden als onderwerp voor small talk gedurende de kennismaking. 12. De applicatie kan via het internet informatie opzoeken die gebruikt kan worden voor small talk (bijvoorbeeld actuele weergegevens, weersverwachtingen, bezienswaardigheden in de huidige locatie). 13. De applicatie kan opdrachten en uitspraken anders verwoorden en/of nader toelichten wanneer de gebruiker aangeeft iets niet te begrijpen. 14. De applicatie maakt gebruik van een dynamische ECA en deze zal daarom eens in de drie dagen van kleding veranderen. 15. De applicatie kan opdrachten uitleggen en toelichten waarom deze relevant zijn. 16. De applicatie kan de gebruiker door middel van een signaal (bijvoorbeeld trilling of geluid) er aan herinneren dat het tijd is om een opdracht uit te oefenen. 17. De applicatie beschikt over alle kennis over de zelfhulpcursus van Verbeek en Klip om de gebruiker bij te kunnen staan met het volgen van deze zelfhulpcursus. 18. De applicatie is in staat om de voorkeur voor mate van small talk van de gebruiker vast te stellen en toe te passen. 19. De applicatie is in staat om het soort slaapstoornis te diagnosticeren. 20. De applicatie kan de slaapdiagnoselijst raadplegen om de juiste diagnose te stellen. 21. De applicatie kan op een later moment controleren of de gestelde diagnose de juiste is. 22. De ECA is in staat om humor te herkennen, te interpreteren en op de juiste manier te reageren. Niet-functionele eisen 1. De gehele applicatie maakt gebruik van de Nederlandse taal. 2. De applicatie draait op mobiele telefoons met het besturingssysteem Windows Mobile 6.1 of hoger of op Android 2.1 en Android 2.2. 3. De applicatie werkt zowel met mobiele telefoons met een fysiek toetsenbord als telefoons met een on-screen toetsenbord. 4. De applicatie moet in de Markets van de verschillende besturingssystemen gedownload kunnen worden. 5. Er moet een persuasieve tekst opgesteld worden die bij de Markets komt te staan die de potentiële gebruikers moet overtuigen de applicatie aan te schaffen.
34
Ontwerpkeuzes Het ontwerp van de applicatie is belangrijk punt om bij stil te staan. In het verleden zijn er tal van applicaties en programma’s gefaald omdat er niet genoeg aandacht werd besteed aan de user interface. Het is van cruciaal belang dat het meteen duidelijk is hoe de applicatie gebruik dient te worden om frustratie bij de gebruiker te voorkomen. Om ervoor te zorgen dat de user interface zo goed mogelijk ontworpen wordt en geen problemen oplevert gedurende het gebruik, wordt er tijdens het ontwerp gebruik gemaakt van heuristieken. Heuristieken zijn richtlijnen die helpen bij het maken van de juiste ontwerpbeslissingen. Molich en Nielsen hebben een verzameling algemene heuristieken ontwikkeld waaraan een user interface moet voldoen (Nielsen & Molich, 1990). Deze heuristieken zijn gebruikt tijdens het ontwerp van de applicatie en staan hieronder weergegeven met een korte uitleg. 1. Eenvoudige en natuurlijke dialoog: Presenteer alleen relevante informatie en zorg ervoor dat deze zo veel mogelijk lijkt op de dialoog tussen mensen. 2. Gebruik de taal van de gebruiker: Gebruik alleen woorden en termen die gebruiker begrijpt. Er moet vanuit gegaan worden dat de gebruiker een leek is op het gebied van slaapstoornissen. Ingewikkelde termen dienen uitgelegd te worden of anders worden vermeden. 3. Doe zo min mogelijk beroep op het geheugen van de gebruiker: Zorg ervoor dat de gebruiker zo min mogelijk hoeft te onthouden. Haal informatie pas uit beeld als deze niet meer nodig is. 4. Wees consistent: Verschillende acties moeten op een soortgelijke manier uitgevoerd kunnen worden. 5. Geef feedback: Laat de gebruikers weten wat het effect is van hun acties. 6. Zorg voor een (nood)uitweg: Wanneer gebruikers in een verkeerde sectie van de applicatie komen moeten ze deze, zonder schade aan te richten, kunnen verlaten. 7. Zorg voor shortcuts: Meer ervaren gebruikers moeten de mogelijkheid hebben om lange dialogen en dubbele informatie over te kunnen slaan. 8. Voorkom fouten: Zorg ervoor dat de gebruiker geen acties uit kan voeren die kunnen leiden tot foutmeldingen of het vastlopen van de applicatie. Wanneer er wel fouten optreden zorg er dan voor dat deze in een begrijpelijke taal worden uitgelegd en draag oplossingen aan. In figuur 5.1 staat de user interface van de applicatie weergegeven. In deze afbeelding wordt, indien mogelijk, aangegeven hoe aan de heuristieken wordt voldaan. Er staan verschillende punten die één of meerdere heuristieken aangeven. Deze zijn aangegeven met een cirkel met daarin een roodkleurig cijfer. -
-
-
Punt 1: Er wordt enkel relevante informatie getoond. Doordat de ECA de gepresenteerde tekst ook kan uitspreken wordt de dialoog zo realistisch mogelijk gehouden. De ECA gebruikt geen termen die voor een leek moeilijk te begrijpen zijn. (Heuristiek 1 & 2) Punt 2a en 2b: De gebruiker krijgt al te zien wat de volgende stap is. Hij hoeft dit echter niet te onthouden want in het tweede scherm wordt deze informatie nogmaals gepresenteerd. (Heuristiek 3). Punt 3: De knoppen waarmee de gebruiker door de applicatie dient te navigeren staan continu op de zelfde plek. (Heuristiek 4).
35
-
-
-
-
De gebruiker krijgt feedback van zijn acties. Wanneer er op de knop ‘volgende’ of ‘vorige’ wordt gedrukt is de feedback dat de applicatie naar een volgend of vorig scherm gaat. Wanneer er informatie ingevoerd dient te worden zal de ECA aangeven dat de informatie correct is ingevuld. (Heuristiek 5). Punt 4. De gebruiker kan door middel van de terugknop altijd terugkeren naar de volgende stap. Met behulp van de menuknop kan de gebruiker de applicatie afsluiten zonder dat er blijvende schade is gedaan. (Heuristiek 6). De gebruiker kan op de knop ‘overslaan’ drukken wanneer hij of zij de small talk met de ECA wil overslaan en direct aan de slag wil met de zelfhulpcursus. Ook de uitleg die gegeven wordt bij de oefeningen en opdrachten kan worden overgeslagen mits de gebruiker in ieder geval één keer deze uitleg heeft gevolgd (Heuristiek 7). Het voorbeeld in figuur 5.1 presenteert het kiezen van de ECA, een stap die niet overgeslagen kan worden. Doordat de ECA het gesprek leidt kan de gebruiker niet in een verkeerde scherm terecht komen. Wel kan de gebruiker, al dan niet bewust, verkeerde invoer geven (bijvoorbeeld tekst invoeren bij zijn of haar geboortedatum in plaats van cijfers). De ECA zal de invoer van de gebruiker controleren en vragen naar andere invoer wanneer deze niet correct is. (Heuristiek 8).
Figuur 5.1 De user interface van de applicatie met verschillende heuristieken. Er zijn nog een aantal andere punten van het ontwerp waar aandacht is besteed. De applicatie maakt gebruik van een lichte achtergrond en zwartgekleurde letters. Door dit contrast is de tekst goed te 36
lezen in verschillende situaties (te denken valt aan een zonnige omgeving of een donkere slaapkamer). Er is gekozen voor een schreefloos lettertype. Keuze hiervoor is gebaseerd op het onderzoek van Bernard en Mills die aantonen dat men een schreefloos lettertype het prettigst vindt lezen vanaf een beeldscherm (Bernard & Mills, 2000). De applicatie maakt gebruik van grote, in het oogspringende knoppen zodat de gebruiker weet hoe er genavigeerd dient te worden. Bovendien geven ze de richting aan waarheen genavigeerd wordt wanneer ze worden ingedrukt (links – vorige scherm, rechts – volgend scherm). Op ieder scherm wordt enkel noodzakelijke informatie getoond zodat de gebruiker niet overladen wordt met te veel informatie.
5.3 Aanschaf De mobiele applicatie kan op meerdere manieren worden aangeschaft: het is mogelijk de applicatie te downloaden vanaf een website. Dit kan vanaf elke computer met een internetaansluiting of direct met de mobiele telefoon. Er andere mogelijkheid is om de applicatie te downloaden uit de ‘Markets’ die onderdeel uitmaken van de besturingssystemen. Website Het ontwerp van de website is een aspect waar de nodige aandacht aan moet worden besteed. De website moet namelijk de potentiële gebruikers overtuigen om deze applicatie aan te schaffen. Het ontwerp ligt echter buiten het doel van dit onderzoek en zou zelfs als apart onderzoek verder uit gewerkt kunnen worden. Voordeel van de website is dat er veel informatie over de applicatie kan worden weergeven waarmee de gebruiker sneller kan worden overtuigd. Nadeel van het downloaden via de website is dat er extra handelingen moeten worden verricht alvorens de applicatie kan worden geïnstalleerd op de mobiele telefoon. Markets Zowel Android als Windows Mobile heeft een digitale winkel waarin de gebruikers applicatie direct vanaf hun mobiele telefoon kunnen aanschaffen, downloaden en installeren. Hierdoor wordt de applicatie erg toegankelijk gemaakt voor de potentiële gebruikers. Nadeel van de Markets is dat er slechts een beperkte ruimte is om een beschrijving van de applicatie te geven en om de potentiële gebruikers te overtuigen deze applicatie aan te schaffen. Er moet daarom een korte persuasieve tekst worden opgesteld waarin deze overtuiging wordt gerealiseerd. In figuur 5.2 wordt een voorbeeld gegeven van hoe de applicatie in de Android Market weergegeven wordt inclusief een voorbeeld van een begeleidende tekst. In figuur 5.3 staat een soortgelijk voorbeeld maar dan van de Market van Windows Mobile. De eerste afbeelding geeft het icoon van de Market aan die de gebruiker selecteert om deze op te starten. De tweede afbeelding toont het startscherm wat getoond wordt wanneer de applicatie is op gestart. De derde afbeelding laat de applicatie zien in een lijst met andere applicaties. De vierde afbeelding toont het scherm wat de gebruiker te zien krijgt wanneer hij of zij de applicatie selecteert. De vijfde afbeelding toont het downloaden installeren van de applicatie.
37
Figuur 5.2 Het zoeken, downloaden en installeren van de applicatie met de Market van Windows Mobile.
Figuur 5.3 Het zoeken, downloaden en installeren van de applicatie met de Market van Android. 38
5.3 Opstarten Nadat de applicatie is aangeschaft, gedownload en geïnstalleerd kan deze worden opgestart. De gebruiker doet dit door middel van selecteren van het icoontje. In figuur 5.4 staat een voorbeeld van hoe de applicatie wordt gerepresenteerd. Aan de linkerkant staat een voorbeeld van Windows Mobile en aan de rechterkant een voorbeeld van Android. Wanneer de gebruiker de applicatie voor de eerste keer opstart wordt er een korte tekst gepresenteerd met een korte uitleg over de applicatie. Daarna moet de gebruiker een keuze maken tussen een van de twee ECAs. Zoals eerder vermeld hebben mannen een voorkeur voor een vrouwelijke ECA en vrouwen de voorkeur voor een mannelijke ECA. Dit is natuurlijk niet de algemeen geldende regel en de keuze voor het geslacht van de ECA wordt dan ook aan de gebruiker over gelaten. Figuur 5.5 laat deze twee stappen zien.
Figuur 5.4 Het opstarten van de applicatie in Windows Mobile (links) en Android (rechts).
39
Figuur 5.5 De eerste twee stappen die de gebruiker moet doorlopen wanneer de applicatie voor de eerste keer is opgestart.
5.4 Persuasieve technologie in de applicatie In hoofdstuk 3 wordt persuasieve technologie beschreven. In deze paragraaf komen de persuasieve technologieën die in de applicatie worden gebruikt aan bod. De applicatie maakt gebruik van zes verschillende technologieën die behoren bij ‘de computer als hulpmiddel’ uit de functionele triade (zie hoofdstuk 3). Welke technologieën dit zijn en hoe ze in de applicatie geïmplementeerd zijn wordt hier beschreven. 1. Reduction Technology. De gebruiker kan zeer eenvoudig het slaapdagboek invullen met behulp van de applicatie. De applicatie verschaft een formulier waarin de gebruiker de benodigde informatie moet invullen. De applicatie verwerkt vervolgens automatisch deze gegevens en levert het ingevulde slaapdagboek als output (zie ook figuur 5.8). Voorheen moest het gehele slaapdagboek met de hand ingevuld worden door de cursist. De applicatie vereenvoudigd deze taak dus aanzienlijk. 2. Tunneling Technology. Naast dat de applicatie werk uit handen neemt van de gebruiker door het verwerken van de informatie voor in het slaapdagboek zorgt deze er ook voor dat het invulproces snel verloopt. De gebruiker wordt door het invulproces geleid waardoor het invullen in een mum van tijd verloopt. 3. Suggestion Technology. Gedurende het gebruik van de applicatie komt de applicatie steeds meer te weten over de gebruiker en zijn of haar doen en laten. Deze informatie kan gebruikt worden om op het juiste moment suggesties te doen om oefeningen of opdrachten uit te voeren. Zo kan de applicatie in de middagpauze van de gebruiker een signaal geven om de suggestie voor een ademhalingsoefening te doen. Aangezien de gebruiker dan waarschijnlijk 40
de tijd heeft om een oefening te doen zal hij of zij deze suggestie eerder aannemen dan wanneer deze gedaan wordt terwijl de gebruiker aan het werk is. 4. Self-monitoring Technology. De applicatie biedt de mogelijkheid om dagboeken van verschillende dagen met elkaar te vergelijken om zo de voortgang te bekijken. Hiermee ziet de gebruiker de invloed van de zelfhulpcursus op zijn of haar slaapgedrag. 5. Surveillance Technology. De gebruiker zal eerder zijn of haar opdrachten of oefeningen uitvoeren wanneer deze weet dat hij of zij in de gaten wordt gehouden door de ECA. De ECA kan de gebruiker laten weten dat hij of zij geobserveerd wordt door bijvoorbeeld aan te geven dat de gebruiker nog niet de opdrachten en/of oefeningen voor die dag heeft gedaan. 6. Conditioning Technology. De ECA kan de gebruiker belonen wanneer deze zijn of haar opdrachten heeft uitgevoerd. De gebruiker mag dan bijvoorbeeld een half uur langer in bed blijven liggen. Hiermee wordt de gebruiker gemotiveerd om oefeningen en opdrachten uit te blijven voeren.
5.5 Kennismaking en relatieopbouw Nadat de gebruiker de inleiding heeft gelezen en een gewenste ECA heeft gekozen zal de kennismakingsfase van start gaan. De ECA stelt zich aan de gebruiker voor en vraagt de naam van de gebruiker waarna de gebruiker een naam in moet voeren waarmee hij of zij wenst te worden aangesproken door de ECA. Dit proces staat weergegeven in figuur 5.6.
Figuur 5.6 De eerste stap van het kennismaken. Na dit perceptueel en interactioneel contact zal de ECA overgaan in small talk om zo een begin te maken aan de onderlinge relatie en vertrouwen op te bouwen. Hierbij maakt de applicatie gebruik van het model van Svennevig wat beschreven is in hoofdstuk 4 (Svennevig, 2009). De ECA zal gebruik maken van de vier mechanismen van small talk om het onderlinge vertrouwen te verhogen.
41
-
-
-
-
Vermijden face threats (verhoogt solidariteit): Gedurende small talk zullen face threats worden vermeden. Voorbeelden van face threats in deze context zijn psychische en fysieke gesteldheid van de gebruiker. Deze moeten natuurlijk wel in de diagnosefase ter sprake worden gebracht. De fase van small talk is dan echter voorbij. Coördinatie (verhoogt affect): Het is voor de gebruiker duidelijk wanneer hij of zij aan het woord is doordat dan pas mogelijk is door middel van het (on-screen) toetsenbord te reageren op de ECA. De ECA wacht vervolgens op de input van de gebruiker. Hierdoor zal de communicatie zo vloeiend mogelijk verlopen. Wederzijdse waardering (verhoogt solidariteit): De ECA zal waardering en overeenkomst tonen voor de bijdrage die de gebruiker doet in het gesprek. Doordat de ECA zijn ‘persoonlijkheid’ aan kan passen aan de input van de gebruiker zal er altijd sprake zijn van overeenkomst tussen gebruiker en ECA. Creëren van gemeenschappelijk gebied (verhoogt vertrouwdheid): Door de mogelijkheid tot locatiebepaling en de internetverbinding die de applicatie heeft is de ECA in staat om tal van onderwerpen aan te snijden waar de ECA en de gebruiker over kunnen praten. Dit zijn onderwerpen behorende tot het algemene gemeenschappelijke gebied zoals de omgeving en het weer. In interactie 5.1 wordt een voorbeeld gegeven van small talk waarbij creatie van het gemeenschappelijk gebied wordt gebruikt.
Interactie 5.1 laat de interactie tussen de ECA en de gebruiker zien vanaf het moment dat de gebruiker zijn of haar naam heeft ingevoerd. In dit voorbeeld heet de gebruiker Thomas. De ECA wordt aangegeven met een E en de gebruiker met een G. Thomas is iemand die tot de derde gebruikersgroep behoort en veel small talk op prijs stelt. Interactie 5.1 De eerste kennismaking 1. E: Hallo Thomas. Ik zie dat je je in Utrecht bevind. Is dat ook je woonplaats? 2. G: Ja, dat klopt. 3. E: Utrecht is echt een leuke stad. Heb je de Dom al een beklommen, ik heb gehoord dat het uitzicht fantastisch is. 4. G: Nee, nog niet. 5. E: Ik kan het je zeker een keer aanraden. Ben je ook fan van FC Utrecht, of van een andere club? 6. G: Ik ben voor Ajax. 7. E: Ik ook. Suàrez doet het erg goed als spits! Voetbal je zelf ook? 8. G: Nee, ik tennis. 9. E: Vandaag is het daar fantastisch weer voor. Morgen wordt het zelfs nog warmer! 10. G: Dat hoorde ik, ja. 11. E: En hoe heb je geslapen vannacht?
De functionaliteit dat de ECA informatie over de omgeving van de gebruiker kan opzoeken wordt meteen in de eerste zin gedemonstreerd. Via bijvoorbeeld het ingebouwde Global Positioning System (GPS) heeft de ECA vastgesteld dat de gebruiker zich in Utrecht bevindt. De ECA controleert of dit de woonplaats van de gebruiker is en zoekt toeristische informatie op van deze woonplaats wanneer dit het geval is. Dit kan gebruikt worden in small talk om de mate van vertrouwdheid te verhogen. Mocht dit niet de woonplaats van de gebruiker zijn dan zal de ECA expliciet vragen naar wat de woonplaats dan wel is. Vervolgens gebruikt de ECA een bezienswaardigheid en de voetbalclub van die plaats voor creatie van gemeenschappelijk gebied. De ECA vraagt impliciet naar de hobby’s 42
van de gebruiker en slaat deze informatie op om later in small talk te kunnen gebruiken. Ook gegevens over het weer kunnen worden opgezocht en zijn uitermate geschikt voor small talk. Deze kennismakingsfase, die zal worden voortgezet in relatieopbouw in de komende dagen wanneer de gebruiker de applicatie gebruikt, gaat over in de diagnosefase in zin 11.
5.5 Diagnosticeren Voordat de zelfhulpcursus van start kan gaan moet er vast worden gesteld aan wat voor slaapstoornis de gebruiker lijdt. De diagnosefase wordt ingeleid door de ECA door te vragen naar hoe de gebruiker de afgelopen nacht heeft geslapen. Hij of zij moet de afgelopen nacht met een cijfer beoordelen. Wanneer de afgelopen nacht met een voldoende wordt beoordeeld heeft de gebruiker blijkbaar geen last gehad van zijn of haar slaapstoornis. Geeft de gebruiker echter een onvoldoende dan zal de ECA naar de oorzaak van de slechte nachtrust vragen. Het antwoord van de gebruiker wordt gescand op steekwoorden (zoals ‘slecht inslapen’ of ‘nachtmerrie’) om zo de slaapstoornis af te bakenen. Het afbakenen gebeurt aan de hand van de slaapdiagnoselijst uit Appendix B. Deze slaapdiagnoselijst bestaat uit vijftig vragen die zijn onderverdeeld in verschillende soorten slaapstoornissen (Spoormaker, Verbeek, van den Bout, & Klip, 2005). Nadat er is geanalyseerd wat de mogelijke slaapstoornis is waar de gebruiker aan lijdt zal de ECA de vragen stellen die behoren bij deze slaapstoornis staande in de slaapdiagnoselijst om de juiste slaapstoornis vast te stellen. Wanneer uit de antwoorden op deze vragen blijkt dat de gebruiker niet aan deze slaapstoornis lijdt zal er doorgevraagd worden naar andere klachten waarna het diagnoseproces opnieuw van start gaat. Deze cyclus eindigt op het moment dat de juist slaapstoornis is vastgesteld. Dit proces wordt schematisch weergeven in figuur 5.7.
Figuur 5.7 Stellen van de diagnose door de ECA Met het diagnoseproces kan vastgesteld worden dat de gebruiker lijdt aan een slaapstoornis die niet door de zelfhulpcursus behandeld kan worden. De applicatie kan dan nog wel gebruikt worden om een beter inzicht te krijgen over de slaap van de gebruiker. Hij of zij kan dan met behulp van de oefeningen een beter ritme creëren. De applicatie kan de gebruiker echter niet garanderen dat dit soort slaapstoornissen compleet worden verholpen. Om gebruikers met dit soort slaapstoornissen de aanschaf van de applicatie te besparen wordt iedere gebruiker aangeraden om de quickscan uit te voeren op de website die is gebaseerd op figuur 1.2 en Appendix A. Hiermee kan globaal gediagnosticeerd worden aan wat voor soort slaapstoornis de gebruiker lijdt en kan de gebruiker, indien nodig, geadviseerd worden contact op te nemen met de huisarts in plaats van de applicatie aan te schaffen. Zoals beschreven in hoofdstuk 1 behandelt de slaapdiagnoselijst ook intensiteit van de slaapstoornis. De vragen met betrekking tot de intensiteit kunnen gebruikt worden om de mate van ernstigheid van de slaapstoornis vast te stellen. De ernstigheid wordt bepaald door de scores die de gebruiker geeft aan stelling 44 tot en met 50 uit de slaapdiagnoselijst bij elkaar op te tellen. Dit getal kan dus 43
variëren van zeven punten (geen ernstige slaapstoornis) tot achtentwintig punten (zeer ernstige slaapstoornis). In interactie 5.2 is een voorbeeld van een diagnoseproces weergegeven. Deze interactie gaat verder met vraag 11 waar interactie 5.1 ophield. De ECA converseert nog steeds met Thomas die last heeft van insomnie. Interactie 5.2 Het diagnoseproces 11. E: En hoe heb je geslapen vannacht? 12. G: Niet zo goed. 13. E: Oh, en hoe kwam dit? 14. G: Ik had moeite met inslapen. 15. E: Heb je hier vaker last van? 16. G: Ja, best wel vaak. 17. E: Lig je vaak te piekeren waardoor je niet in slaap kan vallen? 18. G: Geregeld. 19. E: Word je ’s nachts wakker en heb je dan moeite met inslapen? 20. G: Bijna iedere nacht. Maar waarom wil je dit weten? 21. E: Aan de hand van deze vragen probeer ik te achterhalen aan wat voor soort slaapstoornis je lijdt. Hoe vaak per week heb je het idee dat je te weinig hebt geslapen? 22. G: Ik denk wel 5 keer per week. 23. E: Ik vermoed dat je aan insomnie lijdt. Maar maak je geen zorgen deze cursus is uitermate geschikt om deze stoornis te behandelen. Hebben deze slaapproblemen ook invloed op je dagelijks leven? 24. G: Ik heb concentratieproblemen en heb weinig energie overdag. 25. E: Ik ben er van overtuigd dat deze cursus jou kan helpen bij het behandelen van deze stoornis. Dit was het voor vandaag. Morgen gaan we oefenen met de cursus en het slaapdagboek invullen. Dit moet uiterlijk een half uur na ontwaken gebeuren. Tot morgen! 26. G: Tot morgen!
44
5.6 Kennismaking met de cursus Slaapdagboek Wanneer de gebruiker de applicatie de tweede dag opstart zal de ECA het gesprek beginnen met small talk. Dit gesprek zal gaan over hoe de gebruiker de afgelopen nacht heeft ervaren. Aan de hand van een aantal vragen die zijn afgeleid uit de uitspraken van de slaapdiagnoselijst zal de ECA de diagnose die de eerste dag is gesteld controleren. Zo zullen er soortgelijke vragen gesteld worden en gekeken worden of de gebruiker ook soortgelijke antwoorden geeft. Vervolgens zal de ECA uitleg geven over het slaapdagboek en de slaap/waak kalender en zullen de ECA en de gebruiker gezamenlijk het slaapdagboek invullen voor de afgelopen nacht. De slaap/waak kalender zal de benodigde gegevens automatisch uit het slaapdagboek halen en hoeft niet apart ingevuld te worden. Op deze manier leert de gebruiker omgaan met het dagboek en de kalender en leert hij of zij waarom het dagboek ingevuld dient te worden. Het verloop van dit proces is weergegeven in figuur 5.8. Hier wordt gebruik gemaakt van een Tunneling Technology.
Figuur 5.8 Het invullen van het slaapdagboek Opdrachten Nadat het slaapdagboek met succes is ingevuld kan de gebruiker gaan oefenen met de opdrachten uit de eerste week. De eerste opdracht is het aanpassen van de slaapomstandigheden. De gebruiker wordt gevraagd om alle objecten in zijn of haar slaapkamer te noemen. Vervolgens zal de ECA aangeven welke objecten uit de slaapkamer gehaald moeten worden. Waarschijnlijk zal dit tot weerstand leiden van de gebruiker omdat hij of zij niet weet waarom deze verplaatst moeten worden. Om dit te voorkomen zal de ECA de reden geven waarom deze objecten uit de slaapkamer moeten. Hiermee laat de ECA zien dat deze kennis heeft van zaken en wordt hiermee meer persuasief. De tweede opdracht is het stoppen met het innemen van alcohol of cafeïne vier tot zes uur vanaf het moment van slapen. De gebruiker moet vooraf een gewenste bedtijd instellen en de ECA zal zes uur voor dit tijdstip een signaal geven (bijvoorbeeld door het inschakelen van de trilfunctie van de mobiele telefoon). Vier uur voor de bedtijd zal dit signaal nogmaals gegeven worden. Het is de bedoeling dat de gebruiker tussen de zes en vier uur zijn of haar gebruik mindert en vier uur van tevoren helemaal niets meer inneemt. Op deze manier herinnert de ECA de gebruiker 45
eraan geen alcohol of cafeïne in te nemen en staat de gebruiker er niet alleen voor. Vooraf aan deze oefeningen geeft de ECA aan waarom het gebruik van alcohol of cafeïne niet bevorderlijk is voor de nachtrust. Een andere opdracht waarmee de gebruiker kennis maakt is het bewust ontspannen een half uur voor het slapen gaan. De ECA bepaalt dit tijdstip aan de hand van de vooraf gekozen bedtijd. Vervolgens geeft de ECA een signaal af waardoor de gebruiker weet dat dit laatste half uur is in gegaan. De bedoeling is dat de gebruiker op dat moment een half uur lang gaat ontspannen. Dit betekent ook dat de applicatie vanaf dat moment niet meer gebruikt wordt en de gebruiker er alleen voor staat. Daarom zal de ECA vooraf tips geven om te ontspannen en de reden geven waarom deze ontspanning zo belangrijk is. De gebruiker zal ook met de andere opdrachten aan de slag gaan om alvast te wennen. Een aantal opdrachten dient echter pas uitgevoerd te worden in de voorgeschreven week. De gebruiker zal met deze opdrachten nog geen kennismaken. De opdrachten waarmee de gebruiker al wel aan de slag kan gaan in de kennismakingsweek zullen op een soortgelijke manier worden uitgewerkt als eerder genoemde opdrachten. Het is daarom niet relevant om deze in dit onderzoek volledig uit te werken.
5.7 Output Gedurende de eerste week dat er gebruik wordt gemaakt van de applicatie wordt er informatie over de gebruiker ingezameld. Deze informatie leidt tot output na de eerste week. Deze output kan tijdens de eigenlijke cursus, na de kennismakingsweek, gebruikt worden en zal het verloop van de verdere cursus vergemakkelijken. Persoonlijk profiel Allereerst zal de applicatie een profiel opstellen van de gebruiker waar alle persoonlijke informatie van hem of haar wordt opgeslagen. Dit profiel omvat naam, leeftijd, gewicht, lengte, persoonlijke voorkeuren (zoals favoriete kleur, eten, voetbalclub etc.), hobby’s, alcoholgebruik, medicijngebruik en cafeïnegebruik. Deze informatie zal voornamelijk gebruikt worden door de ECA als onderwerpen van small talk. Informatie over gebruik van medicijnen, alcohol, cafeïne en over tijdstippen van fysieke activiteit (door bijvoorbeeld hobby’s) is weer van belang gedurende de behandelingsfase omdat deze invloed hebben op de slaap. De ECA is in staat om dit soort informatie gedurende een gesprek te identificeren en gecategoriseerd op te slaan en kan dit in latere gesprekken weer gebruiken. Diagnose slaapstoornis Al tijdens het eerste gebruik wordt gediagnosticeerd aan wat voor soort slaapstoornis de gebruiker lijdt. Gedurende de eerste week zal aan de hand van de klachten van de gebruiker deze eerder gestelde diagnose gecontroleerd worden. Met het vaststellen van het soort slaapstoornis kan de cursus beter op maat aangeboden worden. Mate van ernstigheid Naast het vaststellen van het soort slaapstoornis wordt er ook gekeken naar de mate van ernstigheid van de stoornis. De mate van ernstigheid duidt op de hoeveelheid last die de gebruiker heeft van zijn of haar slaapstoornis in het dagelijks leven. Zoals al eerder beschreven gebeurt dit aan de hand van een deel van de slaapdiagnoselijst. Deze output is in de vorm van een getal variërend tussen de zeven en de achtentwintig. Hoe hoger dit getal ernstiger de slaapstoornis is. De score wordt achterhaald door de gebruiker de verschillende stellingen uit de slaapdiagnoselijst voor te leggen en te vragen in hoeverre de gebruiker hier last van heeft (nooit – 1 punt, enigszins – 2 punten, vrij veel – 46
3 punten, erg veel – 4 punten). Hoe ernstiger de slaapstoornis hoe belangrijker het is dat de cursus snel effect heeft. Wanneer blijkt dat de klachten van de gebruiker niet afnemen en hij of zij lijdt aan een vrij of zeer ernstige slaapstoornis zal de gebruiker geadviseerd worden contact op te nemen met de huisarts. Deze afname wordt gemeten door de ernstigheid nogmaals te meten en deze score te vergelijken met de voorgaande meting. Het is wel belangrijk om in het achterhoofd te houden dat deze score is subjectief van aard is: de gebruiker geeft zelf aan in hoeverre de uitspraak op hem van toepassing is en wat de één vrij veel vindt beschouwt de ander als enigszins. De applicatie verdeelt op basis van de score de gebruiker onder in één van de vier ernstigheids-categorieën. Deze categorieën staan weergegeven in tabel 5.1. Wanneer de gebruiker een score heeft van 7 dan hebben de slaapklachten geen invloed op het dagelijkse leven (alle uitspraken krijgen een score van 1 wat staat voor nooit). De cursus kan nog steeds gebruikt worden om van de slaapstoornis af te komen. Een score tussen de 8 en de 15 duidt op een redelijk ernstige slaapstoornis. Een score tussen de 16 en 23 duidt op een vrij ernstige slaapstoornis en een score van 23 of meer een zeer ernstige slaapstoornis. Score Ernstigheid 7 Geen ernstige slaapstoornis 8 – 15 Redelijk ernstige slaapstoornis 16 – 23 Vrij ernstige slaapstoornis 23 – 28 Zeer ernstige slaapstoornis Tabel 5.1 Ernstigheid slaapstoornis Motivatie Gedurende de eerste week zal de intrinsieke motivatie van de gebruiker gemeten worden. De intrinsieke motivatie is de wil of de drang in iemand die leidt tot het uitvoeren van acties om een bepaald doel te halen (Deci, 1985). Motivatie is belangrijk want zonder motivatie zal er geen verandering optreden: de gebruiker zal dan geen moeite doen om van zijn slaapstoornis af te komen en de huidige situatie zal niet veranderen. Meting zal gebeuren aan de hand van een motivatieevaluatietest zoals weergegeven in Appendix F. De applicatie zal door het stellen van vier vragen vaststellen hoe gemotiveerd de gebruiker is. De gegeven antwoorden leiden tot een score die ligt tussen de 0 en de 10. Een score boven de 8 duidt op een goede motivatie. Een score van 6, 7 of 8 duidt op een middelmatige motivatie en een score van 5 of lager duidt op een lage motivatie. De motivatie-evaluatietest wordt normaal gesproken gebruikt voor het meten van de motivatie van mensen die willen stoppen met roken. De motivatie-evaluatietest die gebruikt wordt in de kennismakingsweek is zo aangepast dat de motivatie voor het gebruik van de applicatie wordt gemeten. Wanneer blijkt dat de gebruiker niet erg gemotiveerd is, dat wil zeggen, wanneer de score 5 of lager is, zal de applicatie trachten de motivatie te verhogen. Eisenberg, Goodall en Trethewey noemen een aantal methoden waarmee de motivatie van de gebruiker kan worden verhoogd (Eisenberg, Goodall, & Trethewey, 2004). De eerste methode is het zetten van doelen. Wanneer er duidelijke, haalbare en specifieke doelen worden gesteld voor de gebruiker wordt hij of zij aangemoedigd actie te ondernemen of zijn of haar actie voort te zetten. Het moet echter wel duidelijk zijn hoe dit doel bereikt dient te worden. De applicatie kan bijvoorbeeld als doel stellen dat de gebruiker een half uur voor bedtijd moet ontspannen. Dit kan bereikt worden door al het werk te laten liggen en het laatste half uur van de dag een boek te lezen.
47
De tweede methode is het geven van feedback. Wanneer de applicatie laat zien wat de gebruiker tot dan toe heeft gepresteerd en welke doelen al zijn behaald wordt hij of zij gemotiveerd om de acties voort te zetten tot alle doelen zijn behaald. Er kan gebruik worden gemaakt van zowel positieve, opbouwende feedback als negatief, afbrekende feedback. De eerste vorm wordt gebruikt om de gebruiker te overtuigen een eerder gesteld doel te behalen. De tweede vorm wordt gebruikt om nieuwe doelen vast te stellen. De applicatie kan bijvoorbeeld aangeven dat de gebruiker al drie ontspanningsoefeningen met succes heeft afgerond en daarom de vierde en laatste ook zo snel mogelijk kan doen (positieve feedback). Een ander voorbeeld is dat de gebruiker op een dag nog geen ontspanningsoefening en er dus nog vier moet. De applicatie kan dan voorstellen om het doel bij te stellen naar twee ontspanningsoefeningen (negatieve feedback). De derde methode is het belonen van de gebruiker. Wanneer de gebruiker een doel heeft behaald en daarvoor beloond wordt neemt de motivatie toe om de andere en nieuwe doelen ook te behalen. De applicatie kan bijvoorbeeld de gebruiker belonen voor het volgen van een vast slaappatroon door de tijd in bed te verlengen met een half uur. De applicatie is in staat om de motivatie van de gebruiker te verhogen met deze drie verschillende methoden. De applicatie voelt zelf aan op welk moment een bepaalde methode gebruikt dient te worden. Pogingen tot het verhogen van de motivatie van de gebruikers zal pas na de kennismakingsweek plaats vinden. In de kennismakingsweek wordt enkel gemeten in hoeverre de gebruiker gemotiveerd is. Gedurende de rest van de cursus blijft de applicatie de motivatie van de gebruiker meten om te kijken of deze gemotiveerd dient te worden en of de poging tot het verhogen van de motivatie effect heeft. Naast de verschillende vormen van output heeft de eerste kennismakingsweek ook een positieve invloed op het verdere gebruik van de cursus. De kennismakingsweek zorgt er namelijk voor dat de gebruiker bekendheid met de cursus opdoet en dat er een relatie tussen hem of haar en de ECA ontstaat. Bekendheid met de cursus Doordat de gebruiker al kennismaakt met de ECA en de opdrachten die uitgeoefend dienen te worden gedurende de cursus heeft hij of zij al enige bekendheid opgedaan met de applicatie. Hierdoor hoeft de gebruiker niet opeens een grote hoeveelheid nieuwe informatie te verwerken wat een information overload kan voorkomen. Bovendien heeft de gebruiker al aan de applicatie kunnen wennen zodat terugkerende handelingen, zoals het invullen van het slaapdagboek, een gewoonte worden en slechts een korte tijd in beslag nemen. Relatie met de ECA De gebruiker ontwikkelt gedurende de eerste week een band met de ECA. Door middel van small talk ontstaat er vertrouwen. Dit vertrouwen is nodig om gedurende de rest van de cursus nog meer persoonlijke informatie in te winnen van de gebruiker en er voor te zorgen dat de gebruiker advies en opdrachten van de ECA aanneemt. Wanneer de applicatie merkt dat het vertrouwen nog niet hoog genoeg is, bijvoorbeeld doordat de gebruiker geen persoonlijke informatie meer deelt, zal deze meer small talk gaan gebruiken om het vertrouwen te verhogen.
48
5.8 Verbeterpunten De applicatie kan in de toekomst, wanneer de technologie verder ontwikkeld is, op een aantal punten worden verbeterd. Om de dialoog tussen gebruiker en ECA nog natuurlijker te maken kan er spraakinvoer geïmplementeerd worden. Hierdoor kan de gebruiker met zijn of haar stem communiceren met de ECA in plaats van door middel van tekstinvoer via een (on-screen) toetsenbord. Een tweede verbeterpunt is de representatie van de ECA. Deze is op dit moment nog enigszins beperkt door de huidige hardware van de meeste hedendaagse mobiele telefoons. Echter, er komen steeds snellere en betere mobiele telefoons op de markt. Deze mobiele telefoons zijn in staat om grotere en zwaardere programma’s te draaien. Ze maken het mogelijk om de huidige ECA te vervangen met een meer realistischere variant die meer non-verbale communicatie zal gebruiken. Het huidige ontwerp van de applicatie is gedaan op basis van de huidige techniek en heuristieken en maakt hier optimaal gebruik van. De genoemde verbeterpunten zijn afhankelijk van de ontwikkelingen die in de toekomst plaatsvinden.
49
Conclusie Dit onderzoek heeft zich gericht op het ontwerp van een mobiele applicatie ter behandeling van slaapstoornissen waarbij de identificatie van de slaapstoornis en het binden van de gebruiker aan de applicatie centraal staat. De mobiele applicatie zal een uitgebreide vorm van de zelfhulpcursus van Verbeek en Klip omvatten (Verbeek & Klip, 2005). Deze cursus probeert het problematische slaapgedrag van de cursist gedurende zes weken te doorbreken en goed slaapgedrag aan te leren. Dit gebeurt aan de hand van het uitvoeren van verschillende opdrachten en het bijhouden van een slaapdagboek. De mobiele applicatie maakt gebruik van persuasieve technologie om de cursist over te halen opdrachten uit te voeren en het slaapdagboek in te vullen. Dit gebeurt met behulp van een sociale actor die uitgewerkt zal worden als een Embodied Conversational Agent (ECA) en verscheidene andere persuasieve technieken. De ECA is zo persuasief mogelijk ontworpen zodat het zo min mogelijk moeite kost om de cursist te overtuigen. De ECA zal er menselijk en natuurgetrouw uitzien en een dynamisch uiterlijk hebben. De ECA wordt gerepresenteerd in 2D en zal slechts weinig animaties bevatten waardoor deze erg geschikt is voor de mobiele telefoon. Gedurende de cursus zal de gebruiker persoonlijke informatie moeten delen met de ECA die van belang is voor het volgen van de cursus. Bovendien geeft de ECA opdrachten aan de gebruiker die uitgevoerd dienen te worden. Dit zal echter alleen plaatsvinden wanneer er onderling vertrouwen is. Het is dus van belang dat er een goede relatie ontstaat tussen de gebruiker en de ECA. Dit kan worden bewerkstelligd door middel van small talk. Small talk zal gedurende de cursus gebruikt worden door de ECA om een relatie op te bouwen, te versterken en te behouden. Er wordt echter onderscheid gemaakt tussen drie verschillende gebruikersgroepen met een verschillende voorkeur voor small talk. De eerste groep heeft hier totaal geen behoefte aan en er zal daarom slechts af en toe gebruik worden gemaakt van small talk om alleen de noodzakelijke informatie los te krijgen. De tweede groep zal iets meer small talk voeren dan de eerste maar de nadruk ligt nog steeds op de taakgeoriënteerde gesprekken. De derde groep zal zeer regelmatig small talk voeren met de ECA. Voordat er een relatie opgebouwd kan worden moeten de ECA en de gebruiker kennismaken. Dit gebeurt op een manier zoals ook tussen mensen plaats vindt, zij het in een aangepaste vorm. Na deze kennismaking zal de relatieopbouw beginnen. Tijdens deze relatieopbouw maakt de gebruiker ook kennis met de opdrachten en oefeningen behorende bij de cursus. Dit alles vindt plaats in de kennismakingsweek. Deze week is een toegevoegde zevende week waarin de gebruiker kennismaakt met zowel de ECA als de cursus. Het doorlopen van de kennismakingsweek levert verschillende output op. Allereerst wordt er een persoonlijk profiel van de gebruiker samengesteld waarin alle persoonlijke informatie van de gebruiker wordt opgeslagen. Ook wordt er gediagnosticeerd aan wat voor slaapstoornis de gebruiker lijdt en wordt er vastgesteld hoe ernstig de slaapstoornis is. De laatste vorm van output is de mate van motivatie die de gebruiker heeft. De kennismakingsweek heeft ook positieve effecten op het volgen van de verdere cursus. Allereerst ontwikkelt de gebruiker bekendheid met de cursus waardoor het uitvoeren van bepaalde opdrachten sneller een gewoonte worden en de gebruiker minder nieuwe informatie hoeft te verwerken aan het begin van de cursus. Ten tweede ontwikkelt de gebruiker een relatie met de ECA die nodig is voor het delen van persoonlijke informatie en het aannemen van opdrachten en adviezen die de ECA geeft. 50
Na de kennismakingsweek kan de eigenlijke cursus van Verbeek en Klip van start gaan. Deze zal op de mobiele applicatie identiek zijn aan de cursus zoals beschreven in het boek, echter uitgebreid met een begeleider, de ECA, die de gebruiker bij kan staan gedurende de cursus. De opdrachten en oefeningen zullen hetzelfde van aard zijn.
51
Discussie Zoals beschreven in hoofdstuk 5 is de applicatie ontworpen aan de hand van de huidige beschikbare technologie van de mobiele telefoon. Dat is de reden dat het huidige ontwerp van de ECA erg statisch is. Met betere hardware is een geanimeerde ECA eenvoudiger te realiseren. Hoe meer animaties de ECA kan uitvoeren hoe eenvoudiger het wordt om non-verbale communicatie zo realistisch mogelijk te implementeren. Op dit moment bestaan er een aantal mobiele telefoons waarop dit al mogelijk is maar het overgrote deel beschikt niet over de vereiste hardware. Er is daarom gekozen voor een wat meer statische ECA om zo een groter deel van de markt te kunnen bereiken. Het ontwerp van de user interface van deze applicatie is gebaseerd op heuristieken van Nielsen en Molich (Nielsen & Molich, 1990). Voor het ontwerp kan echter ook een variant gebruikt worden zoals ‘GNOME Human Interface Guidelines’ (Benson, Elman, Nickell, & Robertson, 2002). Beide methoden baseren zich op de principes van bruikbaarheid en toegankelijkheid van een programma of applicatie. Veel onderling verschil is er dan ook niet te vinden. Reden voor het gebruiken van de heuristieken van Nielsen en Molich is dat ze een wereldwijde bekendheid hebben en zich goed lenen voor een expert evaluatie van de user interface. Volgens Bickmore en Cassell (Bickmore & Cassell, 2001) heeft small talk vooral een positief effect op introverte gebruikers. Bij extraverte gebruikers hoeft niet of nauwelijks small talk gebruikt te worden. Op dit moment is de applicatie zo ontwikkeld dat de gebruiker aan kan geven small talk over te willen slaan. Het zou echter beter zijn wanneer er een methode wordt geïmplementeerd die meet of iemand introvert of extravert is en daarop de mate van small talk vast stelt. Welke methode hier zich het best voor leent moet nader onderzocht worden. Om te onderzoeken of de applicatie positief effect heeft op het verloop en resultaat van de cursus moet deze vergeleken worden met het boek van Verbeek & Klip (Verbeek & Klip, 2005). De gebruikers van de applicatie hebben een begeleider, de ECA. die hen door de oefeningen en opdrachten leidt, bij het boek staan de gebruikers er alleen voor. Na het volgen van de cursus moeten een aantal dingen onderzocht worden: -
-
Welke methode heeft het beste resultaat? Er moet onderzocht worden bij welke methode de zelfhulpcursus het meeste effect heeft gehad. Heeft de ECA een positief effect op het verhelpen van de slaapstoornis? Welke methode wordt als prettigst ervaren om mee te werken? Er moet onderzocht worden welke methode de gebruikers het best waarderen in gebruik. Er moet hier rekening gehouden worden met gebruikers die het liefst zonder begeleiding werken, en waarschijnlijk het boek prefereren, en mensen die juist niet zonder begeleiding kunnen.
De verwachting is dat de applicatie tot het beste resultaat van de zelfhulpcursus leidt aangezien deze de gebruiker begeleid tijdens het uitvoeren van de opdrachten en oefeningen en daarmee er voor zorgt dat deze daadwerkelijk en goed worden uitgevoerd. Waarschijnlijk zal het grootste deel van de gebruikersgroep de applicatie als prettigst ervaren omdat ze hier goede begeleiding hebben en ze altijd om verdere uitleg kunnen vragen. Of deze verwachtingen ook daadwerkelijk kloppen zal onderzoek uit moeten wijzen.
52
Referenties Altman, I., & Taylor, D. (1973). Social penetration: The development of interpersonal relationships. New York, Verenigde Staten van Amerika: Holt. Benson, C., Elman, A., Nickell, S., & Robertson, C. (2002). The GNOME Usability Project. Boston, Verenigde Staten van Amerika: Free Software Foundation. Bernard, M., & Mills, M. (2000, Juli). So, What Size and Type of Font Should I Use on My Website? Usability News . Bickmore, T., & Cassell, J. (2001). Relational Agents: A Model and Implementation of Building User Trust. Conference on Human Factors in Computing Systems , 396 - 403 . Cassell, J., Sullivan, J., Prevost, P., & Churchill, E. (2000). Embodied conversational agents. Massachusetts, Verenigde Staten van Amerika: MIT Press. Coenen, A. (2006). De slaap en het bed. Medische antropologie 18 , 133-148. Cowel, J., Tanasse, T., & Stanney, K. (2003). 5th International Symposium on Human Computer Interaction with Mobile Devices and Services, Mobile HCI ’03. Using Anthropomorphic Embodied Conversational Agents in Mobile Guides and Information Appliances. Udine, Italië. Cowie, R. (2002). Describing the emotional states expressed in speech. Proceedings of the ISCA Workshop on Speech and Emotion , 11-18. Deci, E. R. (1985). Intrinsic motivation and self-determination in human behavior. New York, Verenigde Staten van Amerika: Plenum Press. Devito, J. (2006). Human Communication. New York, Verenigde Staten van Amerika: Pearson Education Inc. Durlach, N., & Slater, M. (1998). Presence in shared virtual environments and virtual togetherness. Ipswich, Verenigd Koninkrijk: BT Workshop on Presence in Shared Virtual Environments. Eisenberg, E. M., Goodall, H. L., & Trethewey, A. (2004). Organizational Communication: Balancing Creativity and Constraint. Boston, Verenigde Staten van Amerika: Bedford / St. Martin's. Everdingen, v. J., Glerum, J. H., & Wiersma, T. (2009). Diagnose en Therapie. Houten, Nederland: Bohn Stafleu van Loghum. Eysenck, H., & Eysenck, M. (1985). Personality and Individual Differences. New York, Verenigde Staten van Amerika: Plenum Press. Fabri, M., Moore, D., & Hobbs, D. (2002). Expressive agents: Non-verbal communication in collaborative virtual environments. Proceedings of Autonomous Agents and Multi-Agent Systems . Fogg, B. J. (2003). Persuasive Technology: Using computers to change what we think and do. San Francisco, Verenigde Staten van Amerika: Morgan Kaufmann Publishers.
53
Griffin, E. (2006). A first look at communication theory. New York, Verenigde Staten van Amerika: McGraw-Hill. Gunbar, R. (1996). Grooming, Gossip, and the Evolution of Language. Cambridge, Verenigd Koninkrijk: Harvard University Press. Jagroep, E., & Pellikaan, J. (2008). De virtuele slaapcoach. Utrecht, Nederland. Kempenhaeghe. (2009, Maart 19). Wegwijs in het centrum voor slaapgeneeskunde. Retrieved Mei 8, 2010, from Centrum voor analyse, onderzoek en behandeling epilepsie en slaapproblemen.: http://www.kempenhaeghe.nl/upload/_161_pageitems_673_Wegwijs%20Slaapgeneeskunde.pdf King, W. J., & Ohya, J. (1996). The representation of agents: Anthropomorphism,. Proceedings of CHI96 , 289-290. Koda, T., & Maes, P. (1996). Agents with faces: the effects of personification of agents,. Proceedings of HCI'96 , 98-104. McBreen, H., Anderson, J., & Jack, M. (2000). Proc. of AAMAS01 Workshop on Representing, Annotating, and Evaluating Non-Verbal and Verbal Communicative Acts to Achieve Contextual Embodied Agents. Evaluating 3D Embodied Conversational Agents In Contrasting VRML Retail Applications. Montreal, Canada. Morkes, J., Kernal, H. K., & Nass, C. (1998). Humor in task-oriented computer-mediated communication and humancomputer. Proceedings of CHI 98 , 215-216. Mulken, v. S., André, E., & Müller, J. (1998). The Persona Effect: How Substantial is it? People and Computers XIII: Proceedings of HCI'98 , 56-66. Nederlands Huisartsen Genootschap. (2005, Juli). Wel of geen slaapmiddelen. Retrieved mei 6, 2010, from Nederlands Huisartsen Genootschap: http://nhg.artsennet.nl/kenniscentrum/k_voorlichting/NHGPatientenbrieven/NHGPatientenbrief/PB P4b.htm Nguyen, H., Masthoff, J., & Edwards, P. (2007). Persuasive Effects of Embodied Conversational Agent Teams. Lecture Notes In Computer Science. Proceedings of the 12th international conference on Human-computer interaction: intelligent multimodal interaction environments , 176-185. Nielsen, J., & Molich, R. (1990). Heuristic evaluation of user interfaces. Proc. CHI'90 Conference on Human Factors in Computer Systems , 249-256. Nijholt, A. (2003). Humor and Embodied Conversational Agents. Enschede: Centre for Telematics and Information Technology, University of Twente. Nijholt, A. (2002). The April Fools' Day Workshop op Computational Humour. Embodied Agents: A New Impetus to Humor Research. Trento: Electrical Engineering, Mathematics and Computer Science. PICS Inc. (2010, Februari 16). SleepKey. Retrieved Mei 2010, 10, from SleepKey: http://www.sleepkey.com/default.aspx
54
Reeves, B., & Nass, C. (1996). The Media Equation: how people treat computers, televisions and new media like real people and places. Cambridge, Verenigd Koninkrijk: Cambridge University Press. Sheikh, J. I., & Yesavage, J. A. (1986). Geriatric Depression Scale (GDS): Recent evidence and development of a shorter version. Clinical Gerontology: A Guide to Assessment and Intervention , 165-173. Spoormaker, V., Verbeek, I., van den Bout, J., & Klip, E. (2005). Initial Validation of the SLEEP-50 Questionnaire. Behavrioal Sleep Medicine , 227–246. Svennevig, J. (2009). Getting Acquainted in Conversation. Philadelphia, Verenigde Staten van Amerika: John Benjamins. van Straten, A., Cuijpers, P., Smit, F., Spermon, M., & Verbeek, I. (2009). Self-help treatment for insomnia through television and book: A randomized trial. Patient education and counseling , 23-34. Verbeek, I., & Klip, E. (2005). Slapeloosheid. Amsterdam, Nederland: Boom. Verbeek, I., & Klip, E. (2005). Voor je begint... Retrieved Mei 8, 2010, from Zelfhulpcursus: Beter slapen? Doe-het-zelf!: http://www.teleac.nl/beterslapen/article.jsp?art=576458 Westert, G., & Cardol, M. (2005, Mei). Slapeloosheid becijferd. Huisarts & wetenschap , p. 205. Zanbaka, C., Goolkasian, P., & Hodges, L. (2006). Can a virtual cat persuade you?: the role of gender and realism in speaker persuasiveness. CHI '06: Proceedings of the SIGCHI , 1153-1162. Zunin, L., & Zunin, N. (1976). Contact: The First Four Minutes. New York, Verenigde Staten van Amerika: Ballantine Books.
55
Appendices Appendix A: Geriatric Depression Scale De Geriatric Depression Scale bestaat uit een vijftiental vragen die door de patiënt met ja of nee beantwoord dienen te worden. Vervolgens worden de antwoorden vergeleken met een antwoordsleutel waarbij de patiënt per antwoord dat overeenkomt met deze sleutel één punt krijgt. Een score van 6 of meer kan duiden op een mogelijke depressie. Hieronder staat de volledige GDS. 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14. 15.
Bent u innerlijke vetreden met uw leven? Bent u met veel activiteiten en interesses opgehouden? Hebt u het gevoel dat uw leven leeg is? Verveelt u zich vaak? Hebt u meestal een goed humeur? Bent u bang dat u iets naars zal overkomen? Voelt u zich meestal wel gelukkig? Voelt u zich vaak hopeloos? Blijft u liever thuis dan uit te gaan en nieuwe dingen te doen? Hebt u het gevoel dat u meer moeite heeft met het geheugen dan anderen? Vindt u het fijn om te leven? Voelt u zich nogal waardeloos op het ogenblik? Voelt u zich energiek Hebt u het gevoel dat uw situatie hopeloos is? Denkt u dat de meeste mensen het beter hebben dan u?
Hieronder staat de antwoordsleutel: Vraagnummer Antwoord dat een punt oplevert 1. Nee 2. Ja 3. Ja 4. Ja 5. Nee 6. Ja 7. Nee 8. Ja 9. Ja 10. Ja 11. Nee 12. Ja 13. Nee 14. Ja 15. Ja (Sheikh & Yesavage, 1986).
56
JA JA JA JA JA JA JA JA JA
NEE NEE NEE NEE NEE NEE NEE NEE NEE
JA JA JA JA JA JA
NEE NEE NEE NEE NEE NEE
Appendix B: Slaapdiagnoselijst Sleep Apnea 1. I am told that I snore. 2. I sweat during the night. 3. I am told that I hold my breath when sleeping. 4. I am told that I wake up gasping for air. 5. I wake up with a dry mouth. 6. I wake up during the night while coughing or being short of breath. 7. I wake up with a sour taste in my mouth. 8. I wake up with a headache. Insomnia 9. I have difficulty in falling asleep. 10. Thoughts go through my head and keep me awake. 11. I worry and find it hard to relax. 12. I wake up during the night. 13. After waking up during the night, I fall asleep slowly. 14. I wake up early and cannot get back to sleep. 15. I sleep lightly. 16. I sleep too little. Narcolepsy 17. I see dreamlike images when falling asleep or waking up. 18. I sometimes fall asleep on a social occasion. 19. I have sleep attacks during the day. 20. With intense emotions, my muscles sometimes collapse during the day. 21. I sometimes cannot move when falling asleep or waking up. Restless Legs/PLMD 22. I am told that I kick my legs when I sleep. 23. I have cramps or pain in my legs during the night. 24. I feel little shocks in my legs during the night. 25. I cannot keep my legs at rest when falling asleep. Circadian Rhythm Sleep Disorder 26. I would rather go to bed at a different time. 27. I go to bed at very different times (more than 2 hr difference). 28. I do shift work. Sleepwalking 29. I sometimes walk when I am sleeping.
57
30. I sometimes wake up in a different place than where I fell asleep. 31. I sometimes find evidence of having performed an action during the night I do not remember. Nightmares 32. I have frightening dreams (if not, go to Item 37). 33. I wake up from these dreams. 34. I remember the content of these dreams. 35. I can orientate quickly after these dreams. 36. I have physical symptoms during or after these dreams (e.g., movements, sweating, heart palpitations, shortness of breath). Factors Influencing Sleep 37. It is too light in my bedroom during the night. 38. It is too noisy in my bedroom during the night. 39. I drink alcoholic beverages during the evening. 40. I smoke during the evening. 41. I use other substances during the evening (e.g., sleep or other medication). 42. I feel sad. 43. I have no pleasure or interest in daily occupations. Impact of Sleep Complaints on Daily Functioning 44. I feel tired at getting up. 45. I feel sleepy during the day and struggle to remain alert. 46. I would like to have more energy during the day. 47. I am told that I am easily irritated. 48. I have difficulty in concentrating at work or school. 49. I worry whether I sleep enough. 50. Generally, I sleep badly. (Spoormaker, Verbeek, van den Bout, & Klip, 2005)
58
Appendix C: Slaap/waak kalender
59
Appendix D: Het slaapdagboek
60
Appendix E: Use Cases
Applicatie Persoonlijke informatie inwinnen en gecategoriseerd opslaan
Zelfhulpcursus Verbeek & Klip gebruiken Gebruiker
Embodied Conversational Agent
Small Talk voeren
Slaapstoornis diagnosticeren
Figuur E Use Case Diagram
61
Titel
Persoonlijke informatie inwinnen en gecategoriseerd opslaan
Samenvatting
1. De Use Case begint met de ECA die een gesprek aangaat met de gebruiker. 2. De Use Case volgt het gesprek tussen de ECA en de gebruiker en slaat persoonlijke informatie gecategoriseerd op. 3. De Use Case eindigt wanneer de applicatie wordt afgesloten.
Primaire actor
De Embodied Conversational Agent
Scope
De applicatie
Precondities
De gebruiker moet de applicatie hebben opgestart.
Stakeholders
De gebruiker van de applicatie.
Minimum uitkomst De ECA heeft (wat) persoonlijke informatie van de gebruiker ingewonnen en gecategoriseerd opgeslagen. Succes voorwaarde Alle benodigde informatie over de gebruiker is ingewonnen en gecategoriseerd opgeslagen Hoofdscenario
1. De gebruiker voert een gesprek met de ECA. 2. Gedurende de small talk zal de ECA proberen persoonlijke informatie in te winnen over de gebruiker. 3. De persoonlijke informatie wordt aan de hand van steekwoorden opgeslagen in verschillende categorieën (bijv. persoonlijke voorkeuren, hobby’s). 4. De ECA zal persoonlijke informatie proberen te blijven inwinnen gedurende interactie tussen de gebruiker en de ECA totdat alle benodigde persoonlijke informatie is verzameld en er een persoonlijk profiel kan worden opgesteld. De persoonlijke informatie wordt beveiligd opgeslagen en kan wegens privacy redenen niet worden vrijgegeven door de applicatie.
Subscenario's
-
62
Titel
Zelfhulpcursus Verbeek & Klip gebruiken
Samenvatting
1. De Use Case begint met de gebruiker die de applicatie opstart om aan de slag te gaan met de zelfhulpcursus. 2. De Use Case volgt de gebruiker gedurende zijn of haar gebruik van de zelfhulpcursus. 3. De Use Case eindigt wanneer de gebruiker de zelfhulpcursus heeft afgerond.
Primaire actor
De gebruiker
Scope
De applicatie
Precondities
De gebruiker moet de applicatie hebben opgestart.
Stakeholders
De ECA
Minimum uitkomst De gebruiker heeft een aantal opdrachten en oefeningen van de zelfhulpcursus uit kunnen voeren. Succes voorwaarde De gebruiker heeft de zelfhulpcursus met succes afgerond. Hoofdscenario
1. De gebruiker vult met behulp van de ECA het slaapdagboek in waarna de ECA de Slaap Efficiëntiescore berekent. 2. De gebruiker voert de opdrachten en oefeningen uit behorende bij de week van de cursus waarin de gebruiker zit.
Subscenario's
1a. De gebruiker kan het slaapdagboek van verschillende nachten met elkaar vergelijken. 2a. De gebruiker begrijpt de opdracht niet en vraagt om nadere uitleg. 2b. De gebruiker ziet het nut van de opdracht niet in en vraagt naar de reden voor het uitvoeren van de opdracht.
63
Titel
Small Talk voeren
Samenvatting
1. De Use Case begint met de ECA die small talk voert met de gebruiker 2. De Use Case volgt de ECA gedurende het voeren van small talk 3. De Use Case eindigt wanneer small talk tussen gebruiker en ECA is afgelopen en de conversatie taakgericht wordt.
Primaire actor
De ECA
Scope
De applicatie
Precondities
De gebruiker moet de applicatie hebben opgestart.
Stakeholders
De gebruiker
Minimum uitkomst De ECA heeft small talk kunnen voeren met de gebruiker Succes voorwaarde De ECA heeft een band opgebouwd met de gebruiker door middel van small talk. Hoofdscenario
1. De ECA start de small talk door over de locatie te beginnen waar de gebruiker zich op dat moment bevindt. 2. De ECA zoekt op het Internet naar informatie over het weer en gebruikt deze informatie om small talk gaande te houden. 3. De ECA zoekt op het Internet naar informatie die aansluit bij de interesses van de gebruiker om small talk gaande te houden. 4. De ECA blijft small talk voeren tot het persoonlijke profiel van de gebruiker volledig is ingevuld.
Subscenario's
2a. De gebruiker kan aangeven geen small talk te willen voeren maar direct aan de slag te willen gaan met de zelfhulpcursus. De ECA zal in dit geval enkel small talk gebruiken om de benodigde persoonlijke informatie te achterhalen en het vormen van een band m.b.v. small talk achterwege laten.
64
Titel
Slaapstoornis diagnosticeren
Samenvatting
1. De Use Case begint met de ECA die het soort slaapstoornis diagnosticeert. 2. De Use Case volgt de ECA gedurende het diagnoseproces 3. De Use Case eindigt wanneer de ECA een diagnose heeft gesteld.
Primaire actor
De ECA
Scope
De applicatie
Precondities
De gebruiker moet de applicatie hebben opgestart.
Stakeholders
De gebruiker
Minimum uitkomst De ECA heeft een diagnose gesteld. Succes voorwaarde De ECA heeft een de juiste diagnose gesteld. Hoofdscenario
1. De ECA vraagt de gebruiker zijn of haar afgelopen nacht te beoordelen met een cijfer. 2. In geval van een onvoldoende zal de ECA vragen naar de oorzaak van de slechte nachtrust. 3. De ECA scant het gegeven antwoord van de gebruiker op steekwoorden om zo het soort slaapstoornis af te bakenen. 4. De ECA gebruikt de slaapdiagnoselijst om vast te stellen of dit inderdaad de slaapstoornis waaraan de gebruiker lijdt. 5. De ECA stelt het soort slaapstoornis vast. 6. De ECA controleert gedurende de eerste week of de juiste diagnose is gesteld door dezelfde vragen te stellen en de antwoorden met elkaar te vergelijken.
Subscenario's
2a. Wanneer de gebruiker een voldoende heeft gegeven voor de afgelopen nachtrust zal het diagnoseproces hier stoppen en de volgende dag vanaf het begin herhaalt worden totdat de gebruiker een onvoldoende geeft. 4a. Wanneer de gebruiker ontkennend antwoord zal de ECA naar andere klachten vragen om zo de juiste slaapstoornis vast te stellen. 6a. Wanneer antwoorden niet overeenkomen zal het diagnoseproces opnieuw starten om wel de juiste slaapstoornis te diagnosticeren.
65
Appendix F: Motivatie-evaluatietest 1. Ben je bereid de komende 6 weken de aanwijzingen op te volgen die de applicatie geeft? Ja = 1 punt Nee = 0 punten 2. Ben je bereid je slaappatroon aan te passen zoals opgedragen door de applicatie? Nee = 0 punten Misschien = 1 punt Waarschijnlijk = 2 punten Zeker = 3 punten 3. Denk je dat je het volhoudt de komende 6 weken iedere dag het slaapdagboek in te vullen? Nee = 0 punten Misschien = 1 punt Waarschijnlijk = 2 punten Zeker = 3 punten 4. Denk je dat je de opdrachten die de applicatie geeft altijd zult uitvoeren? Nee = 0 punten Misschien = 1 punt Waarschijnlijk = 2 punten Zeker = 3 punten
66
