Europa: omzien in verwondering en verbijstering Europa in de 20e eeuw College 4, Leeuwarden, 30 oktober 2014 Doeko Bosscher
Senioren Academie Groningen – Friesland - Drenthe
1
Wat u hoorde: ‘Also Sprach Zarathustra’ (Richard Strauss, 1896), in meerdere uitvoeringen
2
Nietzsche laat in zijn roman de wijze man Zarathustra een belangrijke rol spelen, omdat de historische Zarathustra (Zoroaster – ongeveer 600 v. C. – Azerbeidjan) de eerste was die de wereld verdeelde in „Gut und Böse“ en in dat verband sprak van een ‚principe‘. De auteur veronderstelt dat Zarathustra ook de eerste zou zijn om zijn vergissing toe te geven. Het is beter te denken – zoals de Zarathustra in de roman doet - vanuit het „jenseits von Gut und Böse“. De mens wordt langzaam maar zeker „Uebermensch“. Nietzsche is nihilist. Zijn boodschap is de taal van geperverteerd sociaal/politiek darwinisme. 3
Nietzsche en de menselijke deugd: • das Schaffen, die Tat. Der Übermensch ist ein schaffender Mensch. Zum Schaffen gehört jedoch immer auch das Vernichten; • Selbstliebe, die Knechtsein und Wehmut verhindert • Liebe zum Leben und Vertrauen in die eigenen Fähigkeiten; • der (männliche) Wille des Übermenschen, der sein einziger Handlungsmaßstab ist: der ‚Wille zur Macht‘; • Mut, Härte und Kompromisslosigkeit in der Durchsetzung seiner Ziele. 4
Europa in het Interbellum • De illusie van vrede en democratie: beide gaan verloren; • De Volkenbond: er moet een keus worden gemaakt tussen nietmilitaire oplossingen voor conflicten (de wens van de VS en GB) en militaire sancties van een eigen leger (de wens van Frankrijk); • Amerika doet niet mee uit vrees voor ‘loss of sovereignty’; • Rapallo, 1922: Duitsland en de Sovjet-Unie bundelen hun krachten; • 1923: bezetting van het Rijnland/Roergebied door Frankrijk • Europa omhelst het ‘Dawes Plan’ (1924); • Locarno, 1925: ‘The Spirit of Locarno’: even lijkt het op vrede • Polen voelt zich het kind van de rekening. 5
Versailles Duitsland doet afstand van Elzas-Lotharingen, de kolenmijnen in het Saargebied, Moresnet, Eupen, Malmédy en St. Vith (België), het grootste deel van West-Pruisen en een groot deel van Pommeren (Polen), alle koloniën: Togo en Kameroun, Gebieden in Oost- en Zuid-West-Afrika. Alle overgebleven oorlogsgoederen gaan naar de geallieerden. Dienstplicht wordt afgeschaft, geen Generale Staf meer, evenmin als tanks, vliegtuigen, onderzeeboten en grote oorlogschepen. De eerste vijftien jaar mag Duitsland geen troepen in het Rijnland hebben (ten westen van de Rijn, of in een 50 kilometer diepe zone ten oosten van de Rijn). Het leger telt maximaal 100.000 man. De marine heeft een maximum van 15.000 man. De krijgsmacht heeft maximaal 4.000 officieren. Duitsland wordt geen lid van de Volkenbond. De koopvaardijvloot gaat naar de geallieerden, m.u.v. schepen tot 1600 BRT en 50 procent van de schepen tussen 1000 en 1600 BRT. Een kwart van de visserijvloot en 2/5 van de binnenvaartvloot wordt eveneens afgestaan. De communicatiekabels op de oceaanbodem worden afgestaan, net als grote hoeveelheden machinerie, vrachtwagens, treinen en bouwmateriaal. Duitsland betaalt 20 miljard Mark aan ‘reparations’. 6
7
Volgende dia: filmfragment
8
9
In de Verenigde Staten en Groot-Brittannië vragen velen zich af of Duitsland dit kan dragen
10
De twee verliezers spannen samen? Rapallo, april 1922 Article 1 The two Governments [of the SU and Germany] are agreed that the arrangements arrived at between the German Reich and the Russian Socialist Federal Soviet Republic, with regard to questions dating from the period of war between Germany and Russia, shall be definitely settled upon the following basis: [a] The German Reich and the Russian Socialist Federal Soviet Republic mutually agree to waive their claims for compensation for expenditure incurred on account of the war, and also for war damages, that is to say, any damages which may have been suffered by them and by their nationals in war zones on account of military measures, including all requisitions in enemy country. Both Parties likewise agree to forego compensation for any civilian damages, which may have been suffered by the nationals of the one Party on account of so-called exceptional war measures or on account of emergency measures carried out by the other Party. [b] Legal relations in public and private matters arising out of the state of war, including the question of the treatment of trading vessels which have fallen into the hands of either Party, shall be settled on a basis of reciprocity. [c] Germany and Russia mutually agree to waive their claims for compensation for expenditure incurred by either party on behalf of prisoners of war. Furthermore the German Government agrees to forego compensation within regard to the expenditure incurred by it on behalf of members of the Red Army interned in Germany. The Russian Government agrees to forego the restitution of the proceeds of the sale carried out in Germany of the army stores brought into Germany by the interned members of the Red Army mentioned above. 11
12
Rapallo, een tweede Brest-Litovsk? In Brest-Litovsk was de Sovjet-Unie de verslagen partij, die onderhandelde vanuit zwakte. In Rapallo waren beide landen zwak. Overeenkomst: een afzonderlijke vrede, ‘de handen ineen’: de twee ‘outcasts’ herstellen hun diplomatieke betrekkingen en staan samen sterker. Rusland heeft nu een positie in het Westen en de CPSU krijgt daar meer vrijheid. Duitsland kan Oost en West tegen elkaar uitspelen.
13
Hyperinflatie, 1923, ten gevolge van Duitslands financiële nood
14
Bezetting van het Rijnland (Ruhrgebiet) In januari 1923 bezetten Franse en Belgische troepen het ‘Ruhrgebiet’, om de herstelbetalingen veilig te stellen. ‘Geen geld, dan kolen.’
15
Gustav Stresemann (1878-1929) Winnaar van de Nobel Vredesprijs van 1926 (samen met de Fransman Aristide Briand)
Volgende dia: filmfragment
16
17
Dawes – Young Plan
18
Regering van Édouard Herriot gaat akkoord met het Dawes Plan en trekt zich terug uit het Rijnland
19
‘Ultrarechts’ ziet Dawes-Young als een joodse samenzwering
20
Locarno, 1925: ‘De “spirit” van Locarno’
21
Polen voelt zich een slachtoffer van Locarno “Duitsland krijgt de raad zich op het Oosten te richten, in ruil voor vrede met het Westen.”
Józef Beck 22
‘Een vroege vorm van “appeasement”’? Duitsland mag lid worden van de Volkenbond ‘Rhineland Pact’: Duitsland, Frankrijk, België Piłsudski: ‘Een echte Pool spuugt op Locarno’
23
Labour aan de macht in G-B, 1924 Ramsey MacDonald (1866-1937) erkent de SU:
“I have the honour, by direction of my Government, to inform your Excellency that they recognise the Union of Socialist Soviet Republics as the de jure rulers of those territories of the old Russian Empire which acknowledge their authority." 24
Sovjet-Unie: consolidatie of revolutie?
Lenin (1870-1924) Stalin (1878-1953) Bukharin (1888-1938) Trotsky (1979-1940)
25
Witten tegen Roden Internationale interventie (1918-1920): VS (Polar Bears + AEF Siberia) G-B Frankrijk
26
Begin van de Koude Oorlog? De interventie heeft eerst ten doel ‘het oostfront’ te herstellen, dat door ‘Brest-Litovsk’ is verdwenen. Maar Winston Churchill doet een oproep “to strangle the Bolshevik baby in its crib.”
27
Crisis & depressie (1929 en volgende jaren) • Veel persoonlijke en bedrijfsfaillissementen; • Pessimisme wordt wanhoop; • De Verenigde Staten vragen hun kredieten terug; • Fascisten en Nazi’s krijgen de wind in de zeilen;
• Alom wordt eerst het verkeerde middel toegepast: ‘deflatie’ (= de overheid minder laten uitgeven en de geldhoeveelheid verminderen); • De gouden standaard wordt losgelaten en tariefmuren opgericht: ‘beggar your neighbor’. 28
‘Wall street crash’: oktober/november 1929
29
Werklozen in in Londen
‘Bank run’ in Berlijn
30
Deventer, ongeveer 1935
31
General Theory, 1936
32
“Regeringen moeten geld uitgeven”: weg met de gouden standaard en de kredietrestricties
33
In VS: FDR’s ‘WPA’ (Works Progress Administration)
34
‘Ebb of democracy’ • Democratie – ‘de beste kans op vrede’ – verliest terrein; • In Duitsland, Italië, Oostenrijk, Hongarije, Litouwen, Estland, Polen, Romenië en Griekenland geen democratie meer; • In Italië komt Mussolini (Partito Nazionale Fascista, PNF) vanaf 1922 aan de macht. Vanaf 1925 is hij dictator (= ‘Duce’); • ‘Life is a struggle’ (‘gefährlich leben’ – ‘vivere pericolosamente’); • 1935-1936: Italië valt Ethiopië aan en de Volkenbond staat machteloos.
35
Frankrijk / Spanje / G-B • Vanaf de invasie van het Rijnland is in Frankrijk een ‘Volksfront’ aan de macht. Al een jaar later (1937) schuift de regering naar rechts; • Burgeroorlog in Spanje: “Nationalisten” ( = “Falange”) t.o. “Republikeinen” na een staatsgreep van Franco in Juli 1936; • G-B heeft ook problemen met Nazi’s in eigen huis. G-B wil “appeasement”, liever dan oorlog. 36
Oswald Mosley
37
Duitsland trekt zich terug uit de ‘League of nations’ in 1933 en weigert medewerking aan ontwapening.
In februari 1933 heeft Japan de Volkenbond al verlaten (vanwege Mandsjoerije); in oktober volgt Duitsland. In september 1934 wordt de Sovjet-Unie juist toegelaten, na diplomatieke erkenning door het Westen, maar de Bond is dan al niet meer te redden.
38
Remilitarisatie van het Rijnland Op 7 maart 1936 trekt Duitsland het Rijnland binnen.
39
Dank voor uw aandacht 40
