Erfgoedzorg in parochiekerken Een verantwoordelijke taak voor de kerkbesturen
Kerkfabriek beheert onroerend en roerend religieus patrimonium • De kerkfabriek belast met zorg voor materiële voorwaarden voor uitoefening eredienst en behoud waardigheid ervan • “De kerkfabriek is belast met onderhoud en bewaring kerk of kerken van parochie en beheer van goederen en gelden eigendom van kerkfabriek of bestemd voor eredienst” (Eredienstendecreet van 7 mei 2004, art. 4)
CRKC: één expertisecentrum voor onroerend en roerend religieus erfgoed Centrum voor religieuze Kunst en Cultuur (°1998) Expertisecentrum Voor religieus cultureel erfgoed
Expertisecentrum Voor onroerend kerkelijk erfgoed
01.03.1998
01.01.2012
Kerntaken • • • • • •
Kennis en expertisedeling Werkveld in kaart brengen Beleids- en visieontwikkeling Communicatie en publiekswerking Vorming en begeleiding Netwerking
Verantwoordelijkheid Kerkfabrieken neemt toe • Financiële druk op begroting groeit • Draagvlak en vanzelfsprekendheid gemeentelijke ondersteuning neemt af • Nieuwe verantwoordelijkheden komen erbij: – Kerk meer “open stellen” voor de gemeenschap – Groeiend bewustzijn van religieus erfgoed en toenemende zorg hiervoor – Nadenken over de toekomst van de parochiekerk
Wat voorafging…
Conceptnota van minister Bourgeois • Problematiek van toekomst parochiekerken onder ruime aandacht gebracht • Uitnodiging kerkelijke en burgerlijke overheden om in dialoog te gaan: opstellen van “Parochiekerkenplan” • Aankondiging beleidsmaatregelen – O.a. aanpassing eredienstendecreet en onroerend erfgoeddecreet
Nota minister Bourgeois? • Op lokaal niveau in samenspraak met Bisschoppelijke overheden lange termijnvisie over toekomst parochiekerken op grondgebied gemeente uittekenen: deadline 2013 • Kerkfabriek moet op basis van visie meerjarenplan 2014-2019 onderhandelen met gemeentebestuur > deadline einde 2013
Wat deden de Bisdommen? • Vlaamse Bisschoppen stelde elk een “beleidsnota” en procedure op • Vanaf midden 2011: pastorale plannen worden in alle bisdommen uitgeschreven • Vanuit pastorale plannen moet men lokaal komen tot onderhandeld parochiekerkenplan
Parochiekerkenplan • Doel: – Zicht krijgen op toekomstig gebruik parochiekerken > voor parochie en gemeente – Planning van investeringen voor onderhoud, restauratie > voor gemeentelijke budgettering – Tijdig maatregelen nemen in geval van nevenbestemming of herbestemming > voor alle betrokken partijen
• Juridisch belang: – Voorwaarde voor subsidies Vlaamse Overheid
Parochiekerkenplan • Moet de volgende elementen bevatten: – parochiekerken als gebouw, met onder meer de cultuurhistorische waarde, de architecturale mogelijkheden, de bouwfysische toestand, de mogelijkheid tot compartimentering, … – parochiekerken in hun ruimtelijke omgeving: sociaal, cultureel, stads- of dorpsgezicht, landschap – actuele gebruik en functie van de parochiekerken – mogelijke interesse van andere actoren.
Hoe komen tot een parochiekerkenplan? • Basis: – Pastorale plannen van de parochies van de gemeente
• Sleutelwoorden: dialoog en overleg
Gesprekspartners Pastoraal verantwoordelijken: Parochie, Federatie, Dekenaat
CKB als motor Beheerders: Kerkbesturen, Centraal Kerkbestuur
Overheid: Gemeentebestuur
Draagvlak: Organisaties, verenigingen, overlegraden
Pilootprojecten • 2 pilootprojecten lopen: Westhoek en Gent • Eerste ervaringen: – Verzameling van objectieve informatie is basis – Bundeling van informatie op niveau gemeente: deze taak soms uitbesteed – Hoe dialoog tot stand brengen? • In principe taak CKB • Een neutrale “gespreksleider” kan helpen om de dialoog op gang te houden
Kerkfabriek als erfgoedbeheerder • Zie eredienstendecreet: – KF belast met het onderhoud en de bewaring van de kerk of kerken van de parochie en het beheer van de goederen…
• “Kerk” is niet louter gebouw dat dienst doet voor eredienst (religieuze waarde), maar is ook drager van niet-religieuze erfgoedwaarden • Hoe daarmee als kerkbestuur omgaan?
Religieuze waarden Cultusplaats waar God tastbaar aanwezig is voor de gelovigen
Gewijde ruimte Bestemd voor bezinning , gebed en eredienst
Ontmoetingsplaats van de gelovige gemeenschap Architectuur en goederen zijn uitdrukking van lof en eerbied van de gelovigen voor God Open, verwelkomend huis, voor wie er respectvol mee omgaat
Erfgoedwaarden Landschappelijk: herkenningspunt, markering van lokale gemeenschap Stedenbouwkundig: deel van stedelijk weefsel, gezichtsbepalend Cultuurhistorisch: plek met een historische lading, geschiedenis is afleesbaar uit het gebouw, verbonden met lokale en soms bovenlokale gebeurtenissen Sociocultureel: gedragen door een gemeenschap, verenigingen
Architecturaal: belangrijke uitingen van architectuur, gaafheid van stijl, evoluties in stijlen, vorm, lichtwerking, interieur Ensemblewaarde: kerk in relatie met omgeving, geheel van gebouw en interieur Bouwkunsthistorisch: Voorbeeld van historische bouwwijze, materialen
Samenspel van waarden • Gebouw van de eredienst: – Drager van vele erfgoedwaarden
• Mogelijkheden tot conflict van waarden: – Louter gebruik als eredienst >< maatschappelijk draagvlak – Gewijde ruimte >< open voor andere activiteiten – Gebruik goederen voor eredienst >< erfgoedzorg van bewaring en conservering – In ongebruik voor eredienst >< behoud erfgoedwaarde in neven- of herbestemming
“Ander” gebruik van parochiekerk Richtlijnen van de Vlaamse bisschoppen: • Activiteiten die betekenis van het gebouw kunnen versterken: cultureel, historisch, kunsthistorisch, architecturaal, landschappelijk, … • Kerkelijk Recht spreekt over “passend” gebruik • Geen niet-christelijke rituelen of vieringen – Zie ook: maatschappelijke en politieke discussie!
• Niet gericht op privé-belangen, commerciële, partijpolitieke activiteiten
Welke toekomst voor de parochiekerken? • Beste bestemming is… gebruiken als parochiekerk – Alle huidige voorzieningen gericht op dit gebruik – Ander gebruik vraagt nieuwe investeringen – Vrijwilligers beheren en koesteren hun kerk: verval wordt tegengegaan – Uitdagingen: • Openstellen voor (lokale) activiteiten • Zorgen dat kerk open is buiten uren eredienst
Hoe omgaan met diversiteit van waarden? • Verschillende werkwijzen naargelang aard van het gebruik buiten de eredienst: – Valorisatie – Medegebruik – Nevenbestemming: • Multifunctioneel gebruik • Gedeeld gebruik
– Herbestemming – Sloop
Eenduidige definities • Valorisatie > alle activiteiten om waarde van de kerk te versterken • Medegebruik > andere christelijke erediensten gebruiken de kerk • Nevenbestemming – Multifunctioneel gebruik: “tijdsdelen” – Gedeeld gebruik: ruimte indelen
• Herbestemming
Valorisatie van parochiekerken • Wat? – Alle activiteiten die waarde van kerk voor de gemeenschap versterken – Voorbeelden? • Inschakeling in toeristische programma’s: rondleidingen, kunsthistorische toelichtingen, … • Occasionele tentoonstellingen, concerten, voordrachten
• Praktisch? – In principe geen investeringen nodig – Wel goede afspraken maken over gebruik, kosten en inzet van vrijwilligers (openen en sluiten, toezicht, …) – Ondersteunende organisatie: Stichting Open Kerken
Worden kerken gebruikt buiten eredienst? • Gebruik van kerk voor niet liturgische activiteiten: 75% – In hoofdzaak concerten (93%), tentoonstellingen (45%), repetities (37%), voordrachten (24%)
• Helft van kerken open buiten uren van eredienst – Stilte en bezinning belangrijkste redenen van bezoek – Toerisme bijkomende troef
Valorisatie: Grootloon:
Kerk is ingeschakeld in kunstproject PIT
Valorisatie: Lidmaatschap Open Kerken - Brochures
Medegebruik • Wat? – Wanneer kerk nog weinig of niet meer voor katholieke eredienst gebruikt wordt: ter beschikking stellen van andere christelijke gemeenschappen
• Praktisch: – Overeenkomst van bepaalde duur opstellen, goed te keuren door bisschop – Praktische afspraken maken over gebruik, vergoeding kosten, zorg voor goederen – Soms kleine ingrepen nodig om katholieke eredienstruimte geschikt te maken voor andere eredienst
Medegebruik: Vml. Sint-Jozefskerk Antwerpen, nu Russisch-Orthodoxe kerk
Nevenbestemming • Wat? – Kerk is te groot voor gebruik voor eredienst of wordt niet permanent gebruikt – Ruimte wordt gedeeld met een andere gebruiker op vaste basis
• Soorten nevenbestemming: – Multifunctioneel gebruik: delen van dezelfde ruimte in de tijd – Gedeeld gebruik: ruimte voor eredienst wordt afgescheiden van ruimte voor ander gebruik
• Ook tijdelijke nevenbestemming mogelijk!
Nevenbestemming • Praktisch: – Past dit in Parochiekerkenplan? – Is er draagvlak voor nevenbestemming? – Investeringen noodzakelijk: • wie draagt kost van de investeringen? • In sommige gevallen subsidie mogelijk
– Wat met interieur? Orgel? – Blijft Kerkfabriek beheerder van het geheel? Of gedeeltelijke onttrekking aan eredienst? – Goede zakelijke afspraken tussen kerkfabriek en gebruiker(s) noodzakelijk – Overeenkomst en akkoord van de Bisschop verplicht
Nevenbestemming – multifunctioneel gebruik: Evangelische Emmauskirche Berlijn: wereldwinkel, café, stilteruimte, kerk
Nevenbestemming – gedeeld gebruik: Sint-Niklaaskerk Gent Kerk- en evenementenruimte gescheiden door een wand
Herbestemming • Wat? – Wanneer kerk niet meer gebruikt wordt voor de eredienst -> ontheffing aan de eredienst en nieuwe functie geven – Ook tijdelijke nieuwe bestemming mogelijk!
• Hoe ? Procedure? – Goedkeuring van de Bisschop nodig – Deze wordt pas gegeven als er duidelijk en aanvaardbaar plan voor de herbestemming van de kerk voorhanden is + voldoende garanties voor toepassing in de toekomst
Herbestemming • Aandachtspunten: – Inpassing in Parochiekerkenplan – Draagvlak creëren: • Voor herbestemming • Voor deze specifieke herbestemming
– Wordt rekening gehouden met • Richtlijnen bisschoppen over herbestemming • Erfgoedwaarden, zowel voor beschermde als nietbeschermde kerken
– Wie financiert?
Herbestemming: van alle tijden
Maison Carré Nîmes: Tempel, vervolgens Kerk, vergaderzaal, stal, stadsarchief. Nu museum.
Herbestemming: van alle tijden Abdij van Valmagne (FR): Cisterciënzer Abdij uit 13de eeuw, na onteigening in Franse revolutie > wijnbouw, nu toerisme en evenementen
Herbestemming: van alle tijden
Dominicanenkerk Maastricht: kloosterkerk (13de eeuw), parochiekerk, stadsmagazijn, tentoonstellingsruimte, repetitieruimte, carnavalszaal, archiefdepot, fietsenstalling. Nu boekenwinkel.
Welke nieuwe bestemmingen? • Studie, cultureel, toerisme, erfgoed, sociaal: concertzaal, theater, gevangenis, sociaal of medisch centrum, bibliotheek, stadhuis, ossuarium, columbarium, sociale woning, beschermd wonen • Spiritueel: retraitehuis, stilteplaats, bezinningsruimte, … • Bewoning: appartementen, lofts, individueel wonen, gemeenschapswonen, … • Commercieel: hotel, markthal, kantoren, commercieel centrum, evenementenruimte, casino, …
Herbestemming: St. Rochuskerk Ulbeek (Wellen)
Erfgoedbeheer: ook roerend erfgoed van de parochiekerken Opdracht van kerkfabriek : ‘De kerkfabriek is belast (…) met het beheer van de goederen (…) die eigendom zijn van de kerkfabriek of die bestemd zijn voor de uitoefening van de eredienst in de parochie.’ (Eredienstendecreet van 07.05.2004, art. 4, 2°)
• met inbegrip van roerend erfgoed, dat zich in de kerk bevindt (M.O. 25.02.2005) • ongeacht eigendomsrecht
Beheer van het roerend erfgoed in parochiekerken Beheer door kerkraad : ‘De kerkraad beslist over alle handelingen van beheer en van beschikking van de goederen (…) die toebehoren aan de kerkfabriek of die ter beschikking zijn gesteld van de eredienst, en stelt de voorwaarde vast volgens welke daden van beheer en van beschikking kunnen worden gesteld.’ (Eredienstendecreet van 07.05.2004, art. 34)
Beheer van het roerend erfgoed in parochiekerken Inventarisplicht : ‘De kerkfabriek maakt een inventaris op van de goederen (…) en houdt die bij. De kerkraad neemt hiervan akte en neemt de inventaris op in de notulen’ (Eredienstendecreet van 07.05.2004, art. 35)
• • • • • •
Niet-verbruiksgoederen Boekhoudkundige inventaris (met waardering voor aankopen vanaf 2007) Historische inventaris van roerend erfgoed Ongeacht eigendomsrecht Actualiseren van inventaris (jaarlijks) Opname in notulen van de kerkraad > algemeen administratief toezicht
Beheer van het roerend erfgoed in parochiekerken Bij samenvoeging van parochiekerken : ‘Alle roerende goederen worden overgedragen aan de te behouden kerkfabriek (…) op de datum van de erkenning van de samenvoeging. De goederen (…) worden overgedragen in de staat waarin ze zich bevinden, met inbegrip van de lasten en de verplichtingen die eigen zijn aan de goederen. De te behouden kerkfabriek treedt (…) in de rechten en plichten van de andere kerkfabrieken (…) voor de roerende goederen die aan haar werden overgedragen (…)’ (Eredienstendecreet van 07.05.2004, zoals gewijzigd art. 4/7)
Beheer van het roerend erfgoed in parochiekerken Gevolgen bij (her)bestemming van kerken Meer aandacht voor : - schriftelijke afspraken met gebruikers (eventueel bruikleenovereenkomsten) - beveiligingsmaatregelen - behoud en beheer : restauratie / conservatie - waardering in functie van presentatie - waardering in functie van beheer : beveiliging / verzekeringen - waardering in functie van collectiebeheer : selectie / herbestemmen / afstoten
Belang van de inventaris van het roerend erfgoed
Beheer van het roerend erfgoed in parochiekerken Gevolgen bij (her)bestemming van kerken Rekening houden met : - bepalingen van het kerkelijk of canoniek recht (Wetboek van Kerkelijk of Canoniek Recht – 1983 (CIC 1983)
- beschermingsmaatregelen op basis van burgerlijk recht : • begrip publiek domein • bescherming van het monument, ‘met inbegrip van de cultuurgoederen, die er integrerend deel van uitmaken’ • Bescherming van roerend erfgoed, op basis van het topstukkendecreet
Beheer van het roerend erfgoed in parochiekerken Gevolgen bij (her)bestemming van kerken
Gewijde plaatsen (bv. Altaar, doopvont): • verlies wijding of zegening enkel door verwoesting, door decreet Ordinaris (bisschop) of door feitelijk en blijvend profaan gebruik (C1212; C1238) • altaar, voorbehouden voor goddelijke eredienst, met uitsluiting van elk profaan gebruik (C1239 § 1)
Hoofdaltaar Sint-Gaugericus Pamel © Bea Borgers
Beheer van het roerend erfgoed in parochiekerken Gevolgen bij (her)bestemming van kerken
Gewijde voorwerpen (vb. Liturgische gewaden en vaatwerk): • behandelen met eerbied en niet voor profaan gebruik (tenzij ze wijding of zegening verloren hebben)(C1171;C1269) • voorwerpen privé-persoon door verjaring verworven • voorwerpen publieke kerkelijke rechtspersoon enkel voor andere publieke kerkelijke rechtspersoon Kelk met pateen © Bea Borgers
Beheer van het roerend erfgoed in parochiekerken Gevolgen bij (her)bestemming van kerken Relikwiëen • verkoop van relikwiëen is verboden (C1190 §1) • bij vervreemding of verplaatsing soms toelating van de Apostolische Stoel nodig (C1190 §2) Reliek van de Heilige Dionysius Martelaar © Pol Leemans
Beheer van het roerend erfgoed in parochiekerken Gevolgen bij (her)bestemming van kerken Heilige afbeeldingen • ordelijke en passende opstelling in kerken (C1188) • geen aanleiding geven tot bevreemding of minder juiste devotie(C1188) • bij vervreemding of verplaatsing soms toelating van de Apostolische Stoel nodig(C1190 §3) Sint-Anna-ten-Drieën © Bea Borgers
Beheer van het roerend erfgoed in parochiekerken
Gevolgen bij (her)bestemming van kerken Kerkelijk Cultureel Patrimonium
• kostbare afbeeldingen, die zich onderscheiden door ouderdom, kunstwaarde of verering niet restaureren zonder toelating Ordinaris (C1189) • vervreemding kostbare afbeeldingen pas na toelating overste/overheid en Heilige Stoel (C1292 §2); (C638 §3) (soms Ordinaris (C638 § 4))
© Bea Borgers
Beheer van het roerend erfgoed in parochiekerken Gevolgen bij (her)bestemming van kerken Archieven • toezicht bisdom op bewaring archief en opmaak inventaris. Geeft richtlijnen voor inzage en verplaatsing (C488, C491) • pastoor dient parochieboeken nauwkeurig bij te houden en te bewaren (C535 §1) • parochie dient bewaarplaats of archief parochie op te richten voor bewaring van parochieboeken, brieven bisschop e.d. (C535 §4 en §5) • richtlijnen voor dekens (o.m. toezicht op verlies en verdwijning archief bij ziekte of overlijden) (C555 §1, 3°; C555 §3)
Parochiearchief in zuurvrije dozen
Beheer van het roerend erfgoed in parochiekerken Gevolgen bij (her)bestemming van kerken Burgerlijk recht - begrip openbaar domein Rechtsgevolgen : • goederen behorend tot openbaar domein (i.c. parochiekerken en hun inboedel )zijn onvervreemdbaar en ‘buiten de handel’ • desaffectie enkel mogelijk door bevoegde minister (Binnenlands bestuur) op voorstel van het erkend representatief orgaan (bisschop)
Beheer van het roerend erfgoed in parochiekerken Gevolgen bij (her)bestemming van kerken Burgerlijk recht - bescherming monument (Onroerenderfgoeddecreet 3 juli 2013 (in uitvoering))
(…)met inbegrip van ‘cultuurgoederen, die er integrerend deel van uitmaken, inzonderheid de bijhorende uitrusting en de decoratieve elementen van algemeen belang wegens de erfgoedwaarden’ (…)(art. 2.1, 38°) Rechten en plichten: • ‘in goede staat behouden door instandhoudings-, beveiligings, beheers-, herstellings- en onderhoudswerken’ (art. 6.4.1) • verboden te ontsieren, te beschadigen, te vernielen of andere handelingen te stellen, die de erfgoedwaarde aantasten’(art. 6.4.3.) • werken na toelating Agentschap (art. 6.4.4., §1, 1°) • cultuurgoederen opgenomen in besluit mogen niet buiten monument verplaatst worden zonder toelating agentschap (art. 6.4.5.)
Beheer van het roerend erfgoed in parochiekerken Gevolgen bij (her)bestemming van kerken Burgerlijk recht - Bescherming topstukken (Decreet 24 januari 2003)
• bescherming belangrijkste roerend cultureel erfgoed, zowel in privé- als in overheidsbezit, dat omwille van uitzonderlijke archeologische, historische, artisitieke of wetenschappelijke betekenis voor de Vlaamse Gemeenschap bewaard moet blijven Rechten en plichten: • voorwerpen of verzamelingen in goede staat bewaren (art. 8,§ 1) • Vlaamse regering op de hoogte te brengen van eventuele wijziging van de bewaarplaats, de verdwijning of het tenietgaan, alsook van alle wijzigingen van de fysische staat en het rechtstatuut (art. 9 §4) • fysische ingrepen na toelatingVlaamse regering (art. 9 § 1)
Topstuk uit de collectie Besloten Hofje met Calvarie, Mechelen
Beheer van het roerend erfgoed in parochiekerken Erfgoedinventaris als basisinstrument voor goed beheer Belang en Nut bij: • • • • • • • • • •
algemeen beheer (wettelijke verplichting) opmaak meerjarig beheersplan en calamiteitenplan afsluiten verzekeringen planning restauraties calamiteiten inspectie Monumentenwacht collectiebeheer (bruiklenen,…) organisatie tentoonstellingen wetenschappelijk onderzoek bij waardering van het roerend erfgoed > presentatie, selectie, herbestemming…
Beheer van het roerend erfgoed in parochiekerken WAARDERING VAN ROEREND RELIGIEUS ERFGOED Vereisten en Aandachtspunten • • • • • • • • • •
goede erfgoedinventaris breed draagvlak begeleiding professionele en deskundige erfgoedzorgers waarderingskader (in voorbereiding) aandacht voor wettelijk kader (kerkelijk en burgerlijk recht) aandacht voor status object (eigendom, bescherming …) aandacht voor communicatie aandacht voor (kunst)historische waarde en sociaal-actuele waarde aandacht voor processen na waardering (herbestemmen, afstoten…) Werkgroep ‘Waardering roerend religieus erfgoed’ (CRKC / Vlaamse provincies)
Herbestemd ?
Meer informatie? CRKC Centrum voor religieuze Kunst en Cultuur Abdij van Park 7 3001 Heverlee www.crkc.be
