Erfgoedgerelateerde opleidingen

Artesis Hogeschool Antwerpen i.o.v. Vlaams Instituut voor Onroerend Erfgoed, nu Onroerend Erfgoed

Erfgoedgerelateerde opleidingen een onderzoek naar het opleidingsaanbod en de scholingsbehoefte(n) binnen de onroerend erfgoedsector in Vlaanderen.

Anneleen Cassiman Promotoren Nathalie Vernimme (Onroerend Erfgoed) Dirk Laporte (Artesis Hogeschool Antwerpen) Olivier Schalm (Artesis Hogeschool Antwerpen) 2012

2

Inhoudsopgave LIJST MET GEBRUIKTE AFKORTINGEN.................................................................................................................5 1. INLEIDING .....................................................................................................................................................6 1.1 STATUS QUAESTIONIS ................................................................................................................................................ 6 1.2 DOELSTELLING .......................................................................................................................................................... 7 1.2.1 Inventaris erfgoedgerelateerde opleidingen ................................................................................................ 7 1.2.2 Analyse van het opleidingsaanbod m.b.t. onroerend erfgoed in Vlaanderen .............................................. 7 1.3 METHODOLOGIE........................................................................................................................................................ 8 1.4 BRONNEN ................................................................................................................................................................ 8 1.4.1 Beroepenstructuur en beroepscompetentieprofielen ................................................................................... 8 1.4.1.1 De beroepenstructuur onroerend erfgoed .................................................................................................................... 9 1.4.2.1 De beroepscompetentieprofielen onroerend erfgoedsector .....................................................................................11

1.4.2 De enquête ................................................................................................................................................. 11 1.4.2.1 Doelstelling en opbouw .................................................................................................................................................11 1.4.2.2 Profiel van de geënquêteerde ......................................................................................................................................12 1.4.2.3 Legende bij de enquête ................................................................................................................................................13

1.4.3 Andere bronnen .......................................................................................................................................... 14 2. DE BEROEPEN M.B.T. ERFGOEDBEHEER IN HET WERKVELD ONROEREND ERFGOED ........................................ 15 2.1 BESCHRIJVING VAN HET WERKVELD ............................................................................................................................. 15 2.2 ERFGOEDBEROEPEN................................................................................................................................................. 16 2.2.1 Aannemer restauratiewerken..................................................................................................................... 16 2.2.1.1 Beroepsomschrijving......................................................................................................................................................16 2.2.1.2 Beroepscompetenties ....................................................................................................................................................17

2.2.2 Archeoloog ................................................................................................................................................. 20 2.2.2.1 Beroepsomschrijving......................................................................................................................................................20 2.2.2.2 Beroepscompetenties ....................................................................................................................................................20 2.2.2.3 Samenwerkingsverbanden ............................................................................................................................................23

2.2.3 Bouwhistoricus ........................................................................................................................................... 24 2.2.3.1 Beroepsomschrijving......................................................................................................................................................24 2.2.3.2 Beroepscompetenties ....................................................................................................................................................25 2.2.3.3 Samenwerkingsverbanden ............................................................................................................................................27

2.2.4 Conservator-restaurator ............................................................................................................................. 28 2.2.4.1 Beroepsomschrijving......................................................................................................................................................28 2.2.4.2 Beroepscompetenties ....................................................................................................................................................29 2.2.4.3 Samenwerkingsverbanden ............................................................................................................................................32

2.2.5 Erfgoedconsulent ........................................................................................................................................ 33 2.2.5.1 Beroepsomschrijving......................................................................................................................................................33 2.2.5.2 Beroepscompetenties (beroepstaken) .........................................................................................................................34 2.2.5.3 Samenwerkingsverbanden ............................................................................................................................................36

2.2.6 Erfgoedonderzoeker ................................................................................................................................... 37 2.2.6.1 Beroepsomschrijving......................................................................................................................................................37 2.2.6.2 Beroepscompetenties ....................................................................................................................................................37 2.2.6.3 Samenwerkingsverbanden ............................................................................................................................................39

2.2.7 Monumentenwachter ................................................................................................................................. 40 2.2.7.1 Beroepsomschrijving......................................................................................................................................................40 2.2.7.2 Beroepscompetenties ....................................................................................................................................................40 2.2.7.3 Samenwerkingsverbanden ............................................................................................................................................42

2.2.8 Restauratie-Architect.................................................................................................................................. 43 2.2.8.1 Beroepsomschrijving......................................................................................................................................................43 2.2.8.2 Beroepscompetenties ....................................................................................................................................................44 2.2.8.3 Samenwerkingsverbanden ............................................................................................................................................47

2.2.9 Restauratie Landschaps- en tuinarchitect .................................................................................................. 48 2.2.9.1 Beroepsomschrijving......................................................................................................................................................48

3 2.2.9.2 Beroepscompetenties ....................................................................................................................................................48

2.2.10 Restauratievakman .................................................................................................................................. 50 2.2.10.1 Beroepsomschrijving ...................................................................................................................................................50 2.2.10.2 Beroepscompetenties ..................................................................................................................................................51

2.3 BEHOEFTEN BINNEN HET WERKVELD ........................................................................................................................... 55 2.3.1 Inleiding..............................................................................................................................................................................55 2.3.2 Behoeften van het werkveld ............................................................................................................................................55

2.4 BESLUIT ERFGOEDBEROEPEN ...................................................................................................................................... 58 3. ERFGOEDGERELATEERDE OPLEIDINGEN ....................................................................................................... 60 3.1 ALGEMEEN OVERZICHT ............................................................................................................................................. 60 3.1.1 Erfgoedgerelateerde opleidingen in het Vlaamse Onderwijslandschap ..................................................... 60 3.1.2 Overzicht van de erfgoedgerelateerde opleidingen.................................................................................... 61 3.2 AANBOD, LACUNES EN BEHOEFTEN MET BETREKKING TOT ERFGOEDOPLEIDINGEN ................................................................. 63 3.2.1 Aannemer restauratiewerken..................................................................................................................... 63 3.2.1.1 Opleidingsaanbod ..........................................................................................................................................................63 3.2.1.2 Lacunes in het opleidingsaanbod ..................................................................................................................................64 3.2.1.3 Opleidings- en scholingsbehoefte .................................................................................................................................64

3.2.2 Archeoloog ................................................................................................................................................. 64 3.2.2.1 Opleidingsaanbod ..........................................................................................................................................................64 3.2.2.2 Lacunes in het opleidingsaanbod ..................................................................................................................................65 3.2.2.3 Opleidings- en bijscholingsbehoefte.............................................................................................................................67 3.2.2.4. Confrontatie van lacunes met behoeften ...................................................................................................................68

3.2.3 Bouwhistoricus ........................................................................................................................................... 70 3.2.3.1 Opleidingsaanbod ..........................................................................................................................................................70 3.2.3.2 Lacunes in het opleidingsaanbod ..................................................................................................................................71 3.2.3.3 Opleidings- en bijscholingsbehoefte.............................................................................................................................77 3.2.3.4 Confrontatie van lacunes met behoefte ......................................................................................................................77

3.2.4 Conservator-Restaurator ............................................................................................................................ 79 3.2.4.1 Opleidingsaanbod ..........................................................................................................................................................79 3.2.4.2 Lacunes in het opleidingsaanbod ..................................................................................................................................84 3.2.4.3 Opleiding- en bijscholingsbehoefte ..............................................................................................................................87 3.2.4.4 Confrontatie van lacunes met behoefte ......................................................................................................................87

3.2.5 Erfgoedconsulent ........................................................................................................................................ 89 3.2.5.1 Opleidingsaanbod ..........................................................................................................................................................89 3.2.5.2 Lacunes in het opleidingsaanbod ..................................................................................................................................90 3.2.5.3 Opleiding- en bijscholingsbehoefte ..............................................................................................................................92 3.2.5.4 Confrontatie van lacunes met behoefte ......................................................................................................................92

3.2.6 Erfgoedonderzoeker ................................................................................................................................... 94 3.2.6.1 Opleidingsaanbod ..........................................................................................................................................................94 3.2.6.2 Lacunes in het opleidingsaanbod ..................................................................................................................................94 3.2.6.3 Opleidings- en bijscholingsbehoefte.............................................................................................................................95 3.2.6.4 Confrontatie van lacunes met behoefte ......................................................................................................................95

3.2.7 Monumentenwachter ................................................................................................................................. 97 3.2.7.1 Opleidingsaanbod ..........................................................................................................................................................97 3.2.7.2 Lacunes in het opleidingsaanbod ..................................................................................................................................98 3.2.7.3 Opleidings- en bijscholingsbehoefte.............................................................................................................................99 3.2.7.4 Confrontatie van lacunes met behoefte ................................................................................................................... 100

3.2.8 Restauratie-architect ................................................................................................................................ 101 3.2.8.1 Opleidingsaanbod ....................................................................................................................................................... 101 3.2.8.2 Lacunes in het opleidingsaanbod ............................................................................................................................... 101 3.2.8.3 Opleidings- en bijscholingsbehoefte.......................................................................................................................... 106 3.2.8.4 Confrontatie van lacunes met behoefte ................................................................................................................... 106

3.2.9 Restauratie Tuin- en landschapsarchitect ................................................................................................ 108 3.2.9.1 Opleidingsaanbod ....................................................................................................................................................... 108 3.2.9.2 Lacunes in het opleidingsaanbod en opleidingsbehoefte ........................................................................................ 108

3.2.10 Restauratievakman ................................................................................................................................ 109

4 3.2.10.1 Opleidingsaanbod ..................................................................................................................................................... 109 3.2.10.2 Lacunes in het opleidingsaanbod............................................................................................................................. 112 3.2.10.3 Bijscholings- en opleidingsbehoefte ........................................................................................................................ 113 3.2.10.4 Confrontatie van lacunes met behoefte ................................................................................................................. 113

3.2.11 Interviews ............................................................................................................................................... 113 3.3 BESLUIT ERFGOEDGERELATEERDE OPLEIDINGEN ........................................................................................................... 117 4. BIBLIOGRAFIE ........................................................................................................................................... 120 4.1 LITERATUUR ......................................................................................................................................................... 120 4.2 ELEKTRONISCHE BRONNEN ...................................................................................................................................... 120 5. BIJLAGEN .................................................................................................................................................. 121 BIJLAGE 1 – INVENTARIS VAN DE ERFGOEDGERELATEERDE OPLEIDINGEN ................................................................................ 121 BIJLAGE 2 – INTERVIEWS .............................................................................................................................................. 122 BIJLAGE 3 – VACATURES .............................................................................................................................................. 123 BIJLAGE 4 – ENQUÊTE ................................................................................................................................................. 133

5 Lijst met gebruikte afkortingen CAG Centrum voor Agrarische Geschiedenis ECR Europees Centrum voor Restauratietechnieken EUCORA Europees centrum voor opleiding en vervolmaking in kunstambachten en historische restauratie FVB Fonds voor Vakopleiding in het Bouwbedrijf HIVA Hoger Instituut voor Arbeid (Katholieke Universiteit Leuven) KIK Koninklijk Instituut voor het Kunstpatrimonium RLICC Raymond Lemaire Internationaal Centrum voor Conservatie (KUL) SERV Sociaal-Economische Raad van Vlaanderen VIOE Vlaams Instituut voor Onroerend Erfgoed (nu: Agentschap Onroerend Erfgoed) VLOR Vlaamse Onderwijsraad WTCB Wetenschappelijk en Technisch Centrum voor het Bouwbedrijf

6 1. Inleiding 1.1 STATUS QUAESTIONIS Door de sterke evolutie van de erfgoedsector gedurende de laatste 10 jaar zijn er tal van nieuwe erfgoedberoepen ontstaan. Deze evoluties sijpelen echter veel te traag door tot de opleidingen voor de erfgoedsector. Bijgevolg kunnen de erfgoedopleidingen niet meer aan alle behoeften uit de sector voldoen. Welke erfgoedgerelateerde opleidingen bestaan er in Vlaanderen? Wat zijn de nieuwe erfgoedberoepen? En wat zijn precies de behoeften van de sector? Dit onderzoek plaatst het bestaande opleidingsaanbod tegenover de behoeften van de erfgoedsector om de lacunes in het opleidingsaanbod en de behoefte aan bijscholing te achterhalen. Het voorliggend onderzoek gaat in op de knelpuntennota uit 2007 inzake beroepen en opleidingen met betrekking tot de zorg van het onroerend erfgoed, specifieker bouwkundig erfgoed, in Vlaanderen. Deze nota werd opgemaakt door een klankbordgroep erfgoedberoepen en –opleidingen met daarin vertegenwoordigers van de Hogeschool WestVlaanderen (Departement Simon Stevin), Artesis Hogeschool Antwerpen (Opleiding Monumenten- en Landschapszorg en Conservatie-Restauratie), Katholieke Universiteit Leuven, Raymond Lemaire Internationaal Centrum voor Conservatie (RLICC), het Europees Centrum voor Restauratietechnieken (ECR), het Wetenschappelijk en Technisch Centrum voor het Bouwbedrijf (WTCB), het Koninklijk Instituut voor het Kunstpatrimonium (KIK), het Europees centrum voor opleiding en vervolmaking in kunstambachten en historische restauratie (Eucora vzw), het Fonds voor Vakopleiding in de Bouwnijverheid (FVB), het Centrum voor Agrarische Geschiedenis (CAG); Monumentenwacht Vlaanderen vzw, het Agentschap Ruimte en Onroerend Erfgoed en het Vlaams Instituut voor Onroerend Erfgoed (VIOE). Beide laatste instanties vormen momenteel samen het Agentschap Onroerend Erfgoed. De klankbordgroep erfgoedberoepen en –opleidingen heeft een aantal knelpunten met betrekking tot de vormings- en opleidingsstructuur en de afbakening van de verantwoordelijkheden van de verschillende erfgoedberoepen in kaart gebracht.1 Beide aspecten zijn immers onlosmakelijk verbonden met de kwaliteitsvolle omgang met en zorg voor (onroerend) erfgoed. De kennis en het vakmanschap van de verschillende, vaak gespecialiseerde erfgoedzorgers zijn van cruciaal belang voor het overdragen van ons erfgoed aan volgende generaties. Zij kwamen tot de volgende conclusies voor wat betreft de knelpunten bij de opleidingen en beroepen in Vlaanderen: - Het opleidingsaanbod is versnipperd en bevat lacunes. - De kwaliteit van de opleidingen is wisselend. - Er is te weinig inter- en multidisciplinariteit in de aanpak van de opleidingen. - De opleidingsduur van sommige opleidingen is te kort. - De permanente bijscholing is onvoldoende gestructureerd en gesystematiseerd. - Het wetenschappelijk onderzoek wordt versnipperd georganiseerd en ontsloten. - Er is geen duidelijk overzicht van de beroepen binnen de erfgoedsector en van wat hun takenpakket is. - Er is geen erkenning van de beroepen wat samenhangt met een vorm van kwaliteitscontrole.

1

Knelpuntennota inzake beroepen en opleidingen m.b.t. de zorg (onderhoud, conservatie-restauratie) van het onroerend erfgoed, 2007, pp.4-6

7 In dit onderzoek wordt dieper ingegaan op het opleidingsaanbod, de lacunes en de behoeften van de sector met betrekking tot opleiding en vorming. Het onderzoek werd uitgevoerd door de Artesis Hogeschool Antwerpen in opdracht van het Vlaams Instituut voor Onroerend Erfgoed. Binnen de Artesis Hogeschool Antwerpen werd er tijdens dit onderzoek interdisciplinair samengewerkt tussen de opleiding monumentenen landschapszorg en de opleiding conservatie-restauratie. 1.2 DOELSTELLING Het onderzoek naar de erfgoedopleidingen heeft als doel een inventaris van de bestaande erfgoedgerelateerde opleidingen (en opleidingsonderdelen) op te stellen en de inhoudelijke lacunes en overlappingen binnen het opleidingsaanbod te detecteren. De lacunes en overlappingen binnen het opleidingsaanbod worden geconfronteerd met de behoeften en noden van de sector zoals deze blijken uit (de reeds opgemaakte) beroepscompetentieprofielen en uit een enquête afgenomen bij personen actief in het werkveld. Het is belangrijk op te merken dat dit onderzoek geen evaluatie van de inhoudelijke kwaliteit van de afzonderlijke opleidingen of opleidingsonderdelen inhoudt. Naast de inventaris van de bestaande erfgoedgerelateerde opleidingen, heeft dit onderzoek tevens als doel een overzicht te geven van de diverse erfgoedberoepen en hun competenties. 1.2.1 Inventaris erfgoedgerelateerde opleidingen Tegenwoordig kan men spreken over een ‘wildgroei’ aan opleidingen, maar vooral bijscholingen binnen de erfgoedsector.2 Al deze opleidingen en activiteiten, zijn van wisselende kwaliteit, hebben andere doelstellingen en leveren op verschillende niveaus erfgoedzorgers af met verschillende competenties. Bij de inventarisatie van dit opleidingsaanbod werd getracht om het aanbod op een gestructureerde manier weer te geven door gebruik te maken van de Vlaamse kwalificatiestructuur. De bestaande opleidingen werden opgenomen in de inventaris. Voor een aantal opleidingen werd zelfs tot op het niveau van afzonderlijke opleidingonderelen (vakken) gewerkt. Het belangrijkste criterium voor opname is de link met de erfgoedberoepen en meer bepaald de competenties voor een specifiek erfgoedberoep. Welke vakken zou een bouwhistoricus moeten volgen? Welke vakken zou een conservator-restaurator moeten volgen? Welke vakken zijn relevant voor een restauratie-architect? Etc. Van elk opleidingsonderdeel in de inventaris wordt aangegeven in welke opleiding je dat vak kan volgen, tot welke onderwijsvorm (master, bachelor, postgraduaat, …) en onderwijstype (universiteit, hogeschool, …) de opleiding behoort en aan welke onderwijsinstelling je het vak kan volgen.3 1.2.2 Analyse van het opleidingsaanbod m.b.t. onroerend erfgoed in Vlaanderen De inventaris van de erfgoedgerelateerde opleidingen stelt ons in staat om de inhoudelijke lacunes en overlappingen in het huidige opleidingsaanbod te detecteren. Het opleidingsaanbod zal vergeleken worden met de beroepscompetenties die geformuleerd werden in de reeds opgemaakte beroepscompetentieprofielen voor de sector. Hieruit zal blijken voor welke competenties geen opleiding in Vlaanderen bestaat en voorwelker er voldoende aanbod is. De bevindingen worden verder afgetoetst en geconfronteerd met de behoeften en noden van professionelen uit de sector zelf hierrond bevraagd in de enquête. Door een brug te slaan tussen het aanbod van de opleidingen en de behoeften vanuit de sector zullen interessante knelpunten aan het licht komen. 2

Zie knelpuntennota van het VIOE: http://www.vioe.be/nl/uploads/b909.pdf De inventaris van de erfgoedgerelateerde opleidingen werd opgemaakt eind 2009 (Academiejaar 2009-2010) 3

8

1.3 METHODOLOGIE In een eerste fase van het onderzoek (sept 2009-jan 2010) werd een inventaris opgemaakt van het erfgoedgerelateerde opleidingsaanbod in Vlaanderen. Het betreft opleidingen (en opleidingsonderdelen van de opleidingen monumentenen landschapszorg en conservatierestauratie) die rechtstreeks of onrechtstreeks te maken hebben met aspecten van onderzoek en de conservatie-restauratie van bouwkundig erfgoed. Hierbij werd vertrokken van een inventaris van de opleidingen die in 2007 werd opgemaakt door het VIOE en online raadpleegbaar is.4 De inhoud van de opleidingsonderdelen van de opleidingen monumentenen landschapszorg en conservatie-restauratie werd op basis van de ECTS-fiches en interviews met de opleidingsverantwoordelijken geconfronteerd met de beroepskennis en beroepstaken zoals opgenomen in de beroepscompetentieprofielen van de bouwhistoricus, restauratie-architect (werkversie) en conservator-restaurator. Op basis hiervan werden een aantal inhoudelijke lacunes en overlappingen in het huidige opleidingsaanbod voor deze 3 beroepen gedetecteerd. Deze resultaten werden geconfronteerd met een onderzoek naar de behoeften en noden uit de erfgoedsector zelf op basis van een aantal interviews en een analyse van een aantal vacatureberichten. De resultaten van deze eerste fase van het onderzoek werden verwerkt in de tweede fase van het onderzoek. Dit verklaart waarom de onderzoeksresultaten van de bouwhistoricus, conservator-restaurator en restauratie-architect uitgebreider zijn dan die van de overige profielen. Tijdens de tweede fase van het onderzoek (januari 2011-juli 2011) werden de onderzoeksresultaten uit de eerste fase geëvalueerd, aangepast en uitgebreid. Er werden meer beroepscompetentieprofielen bij het onderzoeksproject betrokken, omdat niet alleen bouwhistorici, conservatoren-restauratoren en restauratie-architecten, maar ook archeologen, aannemers restauratiewerken, monumentenwachters, erfgoedonderzoekers, erfgoedconsulenten, restauratievaklui en landschaps- en tuinarchitecten betrokken zijn bij de zorg voor het bouwkundig erfgoed en zijn omgeving in Vlaanderen. Deze bijkomende profielen werden geselecteerd op basis van de beroepenstructuur Onroerend Erfgoed, gevalideerd door de voornoemde klankbordgroep erfgoedberoepen en -opleidingen in 2008. De lacunes en overlappingen in het opleidingsaanbod werden geconfronteerd met de behoeften en noden van de sector zoals deze blijken uit (de reeds opgemaakte) beroepscompetentieprofielen, functieprofielen, de analyse uit de eerste fase van het onderzoek en uit een enquête afgenomen bij personen actief in het werkveld. 1.4 BRONNEN Bij dit onderzoek werden diverse bronnen gebruikt (zie bibliografie), waaronder de beroepenstructuur en beroepscompetentieprofielen onroerend erfgoed en een online enquête die werd afgenomen bij personen uit het werkveld onroerend erfgoed. Bij deze bronnen wordt eerst wat meer uitleg gegeven. 1.4.1 Beroepenstructuur en beroepscompetentieprofielen Daar het voorliggend onderzoek gebruik maakt van de beroepenstructuur en beroepscompetentieprofielen wordt hierover eerst wat meer uitleg gegeven. In 2008 werd de beroepenstructuur van de onroerend en roerend (werkversie) erfgoedsector opgesteld en gevalideerd door de klankbordgroep erfgoedberoepen en -opleidingen. Dit vormt de basisstructuur voor de opmaak van de beroepscompetentieprofielen binnen de 4

http://www.wordwatjewil.be/

9 erfgoedsector. Op basis van de beroepenstructuur onroerend erfgoed selecteerden wij tien beroepen voor ons onderzoek. 1.4.1.1 De beroepenstructuur onroerend erfgoed De erfgoedsector in Vlaanderen valt onder twee beleidsdomeinen: cultureel erfgoed (roerend en immaterieel erfgoed) onder Cultuur en onroerend erfgoed (monumenten, stads- en dorpsgezichten, landschappen, archeologische sites en maritiem erfgoed) onder Ruimte, Wonen en Onroerend Erfgoed. Binnen de erfgoedsector zijn diverse erfgoedzorgers actief met elk hun taken en verantwoordelijkheden. De knelpuntennota gaf ook al aan dat er geen duidelijk overzicht is van de beroepen binnen de erfgoedsector en een afbakening van hun taken en verantwoordelijkheden. Met de opmaak van een beroepenstructuur en beroepscompetentieprofielen wil men hieromtrent meer duidelijkheid creëren. De beroepenstructuur werd opgemaakt onder leiding van het VIOE en is gebaseerd op een aantal vroegere projecten. In 2000 werd een synthesenota getiteld ‘Beroepsprofielen uit de erfgoedzorg: een oriëntatie’ opgemaakt door het HIVA in opdracht van het Vlaams Centrum voor Restauratie en Ambacht. De studie gaat in op de tewerkstelling van de conservatorrestaurator muurschilderingen, stucwerk en schilderijen alsook de restauratievakman decoratieschilder. De nota behandelt de afzetmarkt en arbeidsmarkt van de sector, de aard van de bedrijven, de wijze waarop het werk georganiseerd wordt, de productietechnieken, eventuele kwalificatieproblemen en moeilijkheden in de personeelsvoorziening.5 In 2002 werd o.l.v. E. De Ceuckelaire van de Dienst Beroepsonderwijs (DBO) van het Departement Onderwijs en Vorming een beroepenstructuur voor de erfgoedsector en een opleidingenstructuur opgemaakt van de conservatie- en restauratieopleidingen in het technisch en beroepsonderwijs (TSO en BSO). In 2005-2006 werd door de Commissie Cultureel Verdrag Vlaanderen Nederland (CVN) een overzicht van de erfgoedopleidingen voor het Nederlandstalig grondgebied opgemaakt, ingedeeld volgens materiaalsoort. Dit kaderde binnen het project ‘Cultureel erfgoed’ waarbij de werkgroep ‘Opleiding en Vorming’ naging hoe de erfgoedopleidingen in Vlaanderen en Nederland beter georganiseerd en op elkaar afgestemd konden worden. In 2008 werd door de Restauratoren Nederland, vereniging voor conservering en restauratie, voor de conservatoren-restauratoren de beroeps- en competentieprofielen opgemaakt voor de restaurator, de restauratie-conserveringsmedewerker en de behoudsmedewerker. Bovenstaande initiatieven leidden samen met de knelpuntennota tot de opmaak van een beroepenstructuur voor de erfgoedsector. De beroepenstructuur hanteert de opdeling in roerend en onroerend erfgoed. Dit stemt echter niet overeen met de realiteit op de arbeidsmarkt waarbij een opdeling in roerend en onroerend erfgoed arbitrair is. Dit blijkt ook uit de overlappingen tussen beide beroepenstructuren. Binnen het kader van dit onderzoek zal enkel de beroepenstructuur onroerend erfgoed gebruikt worden. De beroepenstructuur onroerend erfgoed werd opgedeeld volgens een aantal kerntaken binnen de erfgoedsector, met name behoud en beheer, wetenschappelijk onderzoek en publiekswerking, aangevuld met management en adviesverlening. De kerntaken werden opgedeeld in meerdere activiteiten. Het betreft coördinatie, algemeen onderhoud, diagnose/vooronderzoek, conservatie/restauratie, inventarisatie, veiligheid, archief en bibliotheek voor de kerntaak behoud en beheer. Onder conservatie-restauratie werd gekozen voor een opdeling volgens materiaalsoort. Het wetenschappelijk onderzoek is opgedeeld in historisch, materiaaltechnisch en herbestemmingsonderzoek en de publiekswerking in ontsluiting en educatie. 5

HIVA, Beroepsprofielen uit de erfgoedzorg: een oriëntatie, 2000, p. 3-4

10 activiteit

beroep of functie

MANAGEMENT

erfgoedbeheerder / facility manager

restauratiearchitect medewerker restauratie - architect aannemer restauratiewerken veiligheidscoördinator

coördinatie

monumentenwachter exterieur monumentenwachter interieur onderhoudsmedewerker bouwkundig erfgoed hovenier onderhoud parken en tuinen

algemeen onderhoud

algemeen diagnose / vooronderzoek

per specialisatie

restauratievakman natuursteen conservator-restaurator steen

ruwbouw

restauratievakman metselwerk

Behoud

BEHOUD EN BEHEER

vakwerkbouw

dak

vloeren tegelwerk

binnen- en buitenafwerking

afwerkingslaag

glas

metaal

Beheer WETENSCHAPPELIJK ONDERZOEK PUBIEKSWERKING

ADVIESVERLENING

restauratievakman vloeren tegelwerk vakman moderne bouwchemie / bouwrestauratie restauratievakman pleisterwerk conservator-restaurator stucwerk restauratievakman decoratieschilder conservator-restaurator muurschilderingen conservator-restaurator vlak en architecturaal glas restauratievakman lood-koper-zink restauratievakman smeedwerk conservator-restaurator metaal

conservator-restaurator hang- en sluitwerk conservator-restaurator interieurstoffering conservator-restaurator behangpapier conservator-restaurator (goud)leder conservator-restaurator orgels conservator-restaurator klokken, beiaarden en torenuurwerken

varend erfgoed

restauratievakman houten schepen restauratievakman metalen schepen

parken en tuinen

hovenier restauratie parken en tuinen boomverzorger inventarisatie-onderzoeker inventarisatie-medewerker suppoost erfgoedbewaker archivaris archiefmedewerker

bibliotheek

bibliothecaris bibliotheekassistent

materiaal-technisch

Educatie

restauratievakman dakdekker natuurleien restauratievakman dakdekker pannen restauratievakman dakdekker vezelcementleien restauratievakman dakdekker metaal restauratievakman dakdekker riet / stro

archief

historisch

Ontsluiting

restauratievakman vakwerkbouw

textiel

instrumentaal erfgoed

veiligheid

restauratievakman timmerwerk restauratievakman houtschrijnwerk

hang- en sluitwerk

papier, leder

inventarisatie

conservator-restaurator (per materiaalsoort) conservator-wetenschapper

steen

hout

conservatie en restauratie

bouwhistoricus monumentenwachter exterieur monumentenwachter interieur restauratiearchitect landschapsarchitect ingenieur stabiliteit restauratie

bestemmings

opgravingscoördinator opgraver site-manager archeoloog bouwhistoricus restauratiearchitect landschapsarchitect conservator-restaurator (per materiaalsoort) ingenieur stabiliteit restauratie conservator-wetenschapper

publiekswerker gids balie- en informatiebediende educatief medewerker / erfgoededucator

erfgoedconsulent monumentenwachter exterieur monumentenwachter interieur

Afb. 1 Beroepenstructuur onroerend erfgoed

11 1.4.2.1 De beroepscompetentieprofielen onroerend erfgoedsector De beroepenstructuur vormt de basis voor het opstellen van beroepscompetentieprofielen binnen de erfgoedsector. Het grootste deel van de beroepscompetentieprofielen voor de erfgoedsector werden opgemaakt onder leiding van de Sociaal-Economische Raad Vlaanderen (SERV) i.s.m het VIOE en vaak ook met de VCB. Een beroepscompetentieprofiel geeft een beeld van een beroepsuitoefening aan de hand van competenties die in de beroepscontext worden toegepast. In het profiel wordt het beroep omschreven en afgebakend ten opzichte van andere beroepen binnen de sector. Voor elke competentie wordt een omschrijving, indicatoren (ontleding van de competentie in deeltaken), onderliggende kennis en sleutelvaardigheden gegeven. In sommige profielen wordt een hoofdstuk gewijd aan de beginnende beroepsbeoefenaar, de specifieke arbeidsomstandigheden en/of arbeidsorganisatie, de knelpunten binnen het beroep en de toekomstige evoluties binnen de beroepsuitoefening. De opmaak van de beroepscompetentieprofielen voor de erfgoedsector is anno 2012 nog niet afgerond. In het onderstaande vind u een overzicht van de reeds opgemaakte beroepscompetentieprofielen. Van de volgende beroepen werd een beroepscompetentieprofiel opgemaakt: - Bouwhistoricus (SERV, VIOE, 2009) - Conservator-Restaurator meubels (VCAR, HIVA, 2000) - Conservator-restaurator muurschilderingen (SERV, VIOE, 2004) - Conservator-restaurator vlak en architecturaal glas (SERV, VIOE, 2005) - Restauratievakman metselaar (FVB, VIOE, 2007) - Restauratievakman houtschrijnwerk/timmerwerk (Tempera, 2005) - Restauratievakman dakdekker (FVB, VCAR, VIOE, 2007) - Vakman moderne bouwrestauratie (SERV, FVB, VIOE, 2003) - Restauratievakman decoratieschilder (SERV, FVB, VIOE, 2003) - Beroepencluster aanleg/onderhoud parken en tuinen (SERV, EDU-plus, 2007) - Boomverzorger (SERV, EDU-plus, 2006) - Archivaris, Hoofdarchivaris (SERV, VVBAD, 2007) - Archiefmedewerker (SERV, VVBAD, 2007) - Bibliothecaris (SERV, VVBAD, 2003) - Bibliotheekassistent/medewerker (SERV, VVBAD, 2002) Volgende profielen werden opgestart, maar zijn ondertussen stilgevallen: - Restauratie-architect (SERV, werkversie) - Restauratievakman stucwerk (SERV, start 2003) - Restauratievakman staffwerk (SERV, start 2003)

1.4.2 De enquête 1.4.2.1 Doelstelling en opbouw De enquête heeft als doel te peilen naar het opleidingstraject, de tewerkstelling en de opleidingen bijscholingsbehoeften van de personen die actief zijn in het werkveld onroerend erfgoed (zie bijlage 4). In een eerste onderdeel van de enquête worden de naam en contactgegevens, alsook het geslacht en de leeftijdscategorie gevraagd. Op basis van het tweede onderdeel waarbij gevraagd wordt welke academische opleiding(en), kunst-, beroeps- of technische opleiding(en), en/of na- of bijscholing men heeft gevolgd, kunnen we het opleidingstraject van de geënquêteerde achterhalen. Bij elk van deze opleidingen wordt tevens gevraagd aan welke opleidingsinstelling de opleiding(en) gevolgd werd.

12 Het derde onderdeel peilt naar de tewerkstelling. Is men actief in het werkveld onroerend of roerend erfgoed of een ander werkveld? Hoeveel werknemers werken in het bedrijf waar men werkt? Is men werknemer of zelfstandige? Werkt men bij de overheid of in de privésector? Welk beroep oefent men uit? Zijn er samenwerkingsverbanden met andere professionelen in de sector? En binnen welke activiteiten vallen de beroepstaken die hij/zij moet uitvoeren? In het vierde en laatste onderdeel worden de opleidingsbehoeften van de geselecteerde beroepen bevraagd aan de hand van de beroepscompetenties (beroepskennis en beroepstaken)6 en een aantal open vragen. Wat ontbrak er in uw opleiding? En heeft u behoefte aan bijscholing? 1.4.2.2 Profiel van de geënquêteerde Er werden 536 personen gecontacteerd die actief zijn in het werkveld onroerend erfgoed en betrokken zijn bij de studie en zorg voor archeologisch, bouwkundig en landschappelijk erfgoed. In onderstaande tabel wordt een overzicht gegeven van het aantal gecontacteerde personen per beroep en het aantal antwoorden. # Gecontacteerd

# Antwoorden

Aannemer restauratiewerken

26

8

Archeoloog Bouwhistoricus Conservator-Restaurator

55 36 43

567 30 25

Erfgoedconsulent Erfgoedonderzoeker Monumentenwachter

112 88 64

Restauratie-Architect

87

73 46 31 (totaal) 20 (bouwkunde) 9 (interieur) 2 (varend) 41

RestauratieLandschapsarchitect Restauratievakman TOTAAL

7

1

18 536

7 3188

Aantal antwoorden ten opzichte van het totaal aantal antwoorden uitgedrukt in % 3% 0,7 (project-/werfleider) 0,3% (Ingenieur stabiliteit) 16,7% 8% 7,7% 1,7% (conservatie-wetenschapper) 24,1% 17,7% 6,7% (bouwkunde) 3% (interieur) 0,7% (varend) 12,7% 2% (medewerker restauratie-architect) 0,7% 2,3%

De enquête werd ingevuld door 299 personen, waarvan de helft mannen en de helft vrouwen uit alle leeftijdscategorieën. Het betreft voornamelijk de leeftijdscategorieën van 25 tot 55 jaar, wat overeenstemt met de categorieën die het meest actief zijn op de arbeidsmarkt. 82,2% is tewerkgesteld in de onroerend erfgoedsector, 11% in de roerend erfgoedsector en 6,8% in een andere sector. Een aantal onder hen die aangaven in een andere sector te werken, werken zowel in de roerend als de onroerend erfgoedsector. De overige werken in aanverwante sectoren zoals stedenbouw en ruimtelijke ordening en de academische wereld. Het is logisch dat 82,2% tewerkgesteld is in de onroerend 6

De beroepskennis of beroepstaken in de enquête werden opgemaakt op basis van bestaande functieprofielen, vacatures, 2 wanneer voor een beroep nog geen beroepscompetentieprofiel bestaat, wordt dit in dit rapport steeds met een * aangegeven. 7 Er zijn ook erfgoedconsulenten/onderzoekers archeologie die het profiel van de archeoloog hebben ingevuld. 8 Sommige personen hebben twee of meerdere beroepen aangeduid waardoor de som van alle antwoorden groter is dan het effectieve aantal personen dat de enquête heeft ingevuld. De enquête werd ingevuld door 299 personen.

13 erfgoedsector, daar hoofdzakelijk personen uit het werkveld onroerend erfgoed werden gecontacteerd om de enquête in te vullen. Het grootste deel heeft 5 (39,4 %) tot meer dan 15 jaar (36,4%) beroepservaring in de erfgoedsector, terwijl 20,2 % 1 tot 5 jaar beroepservaring in de erfgoedsector heeft. Het aandeel met geen of minder dan 1 jaar beroepservaring is zeer klein. Het grootste aandeel van de ondervraagden is voltijds tewerkgesteld in een overheidsinstelling (53,8%), 16,7% is werkzaam als zelfstandige, en minder dan 10% is werkzaam als zelfstandige in bijberoep of als werknemer in de privé-sector voltijds of deeltijds. Dat verklaart ook waarom het grootste deel werkzaam is binnen een bedrijf of organisatie waar meer dan 50 werknemers werken (47,3%). Bij de tewerkstelling en de samenwerkingsverbanden werden nog andere beroepen uit de beroepenstructuur onroerend en roerend erfgoed opgenomen. Bij het samenstellen van de adressenlijst werd echter niet specifiek naar personen met deze beroepen gezocht. Het betreft de volgende beroepen: − Onderhoudsmedewerker bouwkundig erfgoed (1 antwoord – 0,3%) − Museumconservator (2 antwoorden – 0,7%) − Depotbeheerder (3 antwoorden – 1%) − (Kunst)historicus (7 antwoorden – 2,3%) − Museumconsulent (1 antwoord – 0,3%) − Hovenier onderhoud/restauratie parken en tuinen (0) − Boomverzorger (0) − Kunsthandelaar (0) Bij de andere beroepen die de geënquêteerden uitoefenen, werden de volgende bijkomende beroepen vermeld: − Docent/lesgever − Architect nieuwbouw − Beleidsmedewerker − Erfgoedonderzoeker natuurwetenschappen − Gewestelijk erfgoedambtenaar − Adviseur kostprijsanalyse − Preventieadviseur − Depotconsulent − Gids − Archivaris − Projectleider/Projectcoördinator − Boekhouder Deze beroepen worden niet behandeld in dit onderzoek. 1.4.2.3 Legende bij de enquête

14 1.4.3 Andere bronnen Naast de beroepenstructuur, de beroepscompetentieprofielen en de enquête werden verschillende andere bronnen geraadpleegd voor dit onderzoek. Het betreft onder meer een aantal interviews, vacatureberichten en verschillende publicaties. Voor een overzicht van deze bronnen verwijzen we naar de bibliografie.

15 2. De beroepen m.b.t. erfgoedbeheer in het werkveld onroerend erfgoed 2.1 BESCHRIJVING VAN HET WERKVELD Het werkveld onroerend erfgoed staat in voor de studie en zorg voor het archeologisch, bouwkundig en landschappelijk erfgoed. Dit onderzoek concentreert zich op de beroepen die te maken hebben met de studie en zorg voor het bouwkundig erfgoed. In functie daarvan werden op basis van de beroepenstructuur onroerend erfgoed (cf. supra) de beroepen die het meest te maken hebben met onderzoek, restauratie en herbestemming van bouwkundig erfgoed geselecteerd. Het betreft de volgende beroepen: - Aannemer restauratiewerken - Archeoloog - Bouwhistoricus - Conservator-restaurator - Erfgoedconsulent - Erfgoedonderzoeker - Monumentenwachter - Restauratie-architect - Restauratie-landschapsarchitect - Restauratievakman De zorg voor bouwkundig erfgoed houdt in dat een bouwkundig relict na een vooronderzoek op een deskundige wijze geconserveerd en/of gerestaureerd wordt. De eigenlijke conservatie- en restauratiewerken worden gecoördineerd door de restauratie-architect. Hij/zij staat in voor de opmeting, het ontwerp en de plannen van het restauratieproject, de bouwaanvraag en evt. het restauratiepremiedossier, de opmaak van de uitvoeringsplannen, lastenboeken en bestekken, de keuze van de aannemer en de algemene leiding en oplevering van de werken. Het vooronderzoek omvat een bouwhistorisch en materiaaltechnisch onderzoek. Het bouwhistorisch vooronderzoek wordt bij voorkeur uitgevoerd door een bouwhistoricus of door de restauratie-architect zelf in samenwerking met een bouwhistoricus en omvat een historisch-archivalisch onderzoek en een bouwsporenonderzoek in situ. Een archeologisch bodemonderzoek wordt uitgevoerd door een archeoloog en geeft een inzicht in de ‘ondergrondse’ bouwsporen. Het materiaaltechnisch vooronderzoek omvat een onderzoek naar de historische afwerkingslagen (stratigrafisch onderzoek) met eventuele labo-analyses (pigment-, mortel- en bindmiddelanalyses) en andere aanvullende onderzoeken zoals vochten zoutanalyses, dendrochronologisch onderzoek, georadar-onderzoek, … Het stratigrafisch onderzoek kan worden uitgevoerd door een bouwhistoricus of door een conservatorrestaurator muurschilderingen. De labo-analysen en andere materiaaltechnische onderzoek worden door gespecialiseerde labo’s en onderzoeksbureau’s (conservator-wetenschapper) uitgevoerd. De werken worden uitgevoerd door een aannemer restauratiewerken al dan niet in samenwerking met één of meerdere onderaannemers. De aannemers restauratiewerken hebben een erkenning D23 (Restauratie door ambachtslieden) of D24 (Restauratie van monumenten).9 Een aannemer restauratiewerken kan een bouwbedrijf zijn met ingenieurs en restauratievaklui die instaan voor bouwkundige werken zoals metselwerk, dakconstructies, … of een restauratiebedrijf met één of meerdere conservatorenrestauratoren die instaan voor de conservatie en restauratie van interieurelementen. De restauratievakman staat in voor de uitvoering van restauratie- en reconstructiewerkzaamheden onder leiding van een bevoegd deskundige. De conservatorrestaurator beschikt over gespecialiseerde kennis en vaardigheden met betrekking tot het

9

Of ook een erkenning D21 (de reiniging van gevels)

16 conserveren en restaureren van bepaalde onderdelen van gebouwen of cultuurgoederen die er integraal deel van uitmaken. Voor de restauratie van de omgeving van een bouwkundig relict, bijvoorbeeld het kasteeldomein bij een kasteel, wordt een beroep gedaan op een restauratielandschapsarchitect of een restauratie-tuinarchitect Alle fasen van het restauratieproces van het vooronderzoek tot de oplevering van de werken worden opgevolgd door de erfgoedconsulenten. Daarnaast worden er ook preventief visuele inspecties uitgevoerd los van restauratiewerken door de monumentenwachter, waarbij een toestandsrapport wordt opgemaakt met aanbevelingen met betrekking tot onderhoud en instandhouding. De erfgoedonderzoeker staat in voor het opzetten, uitvoeren en aansturen van wetenschappelijk onderzoek met betrekking tot onroerend erfgoed vanuit zijn/haar eigen kennisdomein: archeologie, bouwkundig erfgoed en landschappen, maar bij voorkeur interdisciplinair. De sector onroerend erfgoed is een sector waar verschillende disciplines samenkomen en waarbij personen met verschillende profielen, taken en diploma’s met elkaar moeten samenwerken of met elkaar in contact komen. Getuige hiervan is het feit dat de beroepscompetentieprofielen van de erfgoedsector in 9 van de 14 domeinen zitten die door de SERV werden afgebakend. Deze afbakening gebeurt in het nieuwe systeem of databank Competent en is online te raadplegen.10 Het betreft de volgende sectoren: kunst en ambachten; handel, verkoop en groothandel; communicatie, media en multimedia; bouw en openbare werken; horeca, toerisme, vrije tijd en animatie; industrie; installatie en onderhoud; diensten aan personeel en aan de gemeenschap en ondersteuning aan bedrijven en organisaties. 2.2 ERFGOEDBEROEPEN In dit hoofdstuk worden de geselecteerde beroepen beschreven, waarbij aandacht besteed wordt aan de beroepscompetenties en de samenwerkingsverbanden. Voor de beroepsomschrijving en de beroepstaken werden de bestaande beroepscompetentiesprofielen gehanteerd. Daar waar geen beroepscompetentieprofiel voorhanden was werden de beroepstaken in overleg met een aantal beroepsuitoefenaars opgesteld. De samenwerkingsverbanden zijn gebaseerd op de resultaten van de enquête. In de enquête werd tevens gepeild naar de mate waarin men zijn/haar beroepstaken leerde uitvoeren door opleiding en/of beroepservaring. 2.2.1 Aannemer restauratiewerken 2.2.1.1 Beroepsomschrijving Aannemersbedrijven zijn bedrijven die instaan voor de uitvoering van werken, waarbij aannemers restauratiewerken gespecialiseerd zijn in de restauratie van gebouwen. Binnen een aannemersbedrijf werken, afhankelijk van de grootte van de bedrijven, de directeur(s), projectleiders, werfleiders, ploegbazen en (restauratie)vaklui (statuut van arbeider). De projectleider staat in voor de planning en organisatie van alle fasen van een aantal projecten om zo de projecten te laten uitvoeren binnen de gestelde kwaliteitseisen, timing en budget. Hij/zij wordt geconfronteerd met de problemen tijdens het verloop van de werf en moet voorstellen doen om die op te lossen. In functie daarvan dient de projectleider restauratiewerken vertrouwd te zijn met de algemene beginselen van de erfgoedzorg en moet hij/zij over de kennis van historische materialen en bouwtechnieken beschikken.

10

http://production.competent.be/competent-nl/main.html

17 De werfleider is verantwoordelijk voor de dagelijkse leiding van een werf.11 Hij/zij is verantwoordelijk voor de manier van uitvoering, het beheer van de werf (planning, uitvoeringstermijn, voorraden, uitrusting, …) en de afsluiting van de werf. De problemen komen in eerste lijn bij de werfleider terecht. Van hem/haar wordt verwacht dat hij/zij de moeilijkheden die zich stellen doorgeeft aan de projectleider maar tegelijk dat hij/zij pragmatische oplossingen kan bedenken om het verloop van de werf (en de uitvoeringstermijn) niet in het gedrang te brengen. De werfleider restauratiewerken dient goede kennis te hebben van historische materialen en uitvoeringstechnieken. 2.2.1.2 Beroepscompetenties De beroepscompetenties van de aannemer/projectleider/werfleider restauratiewerken werden gegroepeerd omdat zij meestal een gelijkaardig profiel hebben en afhankelijk van de grootte van het bedrijf werkt er al dan niet een projectleider. De beroepscompetenties voor de aannemer/projectleider/werfleider restauratiewerken zijn gebaseerd op het beroepsprofiel van de opzichter/werfleider en het takenpakket in vacatureberichten.12 Restauratiewerkzaamheden uitvoeren, coördineren en opvolgen* De werfleider raadpleegt de plannen en lastenboeken, stelt de bestekken en meetstaten op en doet aanbestedingen bij onderaannemers en/of leveranciers. Deze laatste taken gebeuren soms door een aparte dienst binnen de onderneming. Hij/zij staat in voor de organisatie van de werf. Dit omvat onder meer het opstellen van een werfplanning, controle voor, tijdens en na de werken, het bepalen van de uitvoeringsmethodes conform de vooropgestelde kwaliteits- en rendabiliteitseisen.

13

Leiden van werfvergaderingen* De werfleider leidt de werfvergaderingen met de opdrachtgever, de architect, de ploegbazen en andere betrokkenen.

Coachen van de meestergasten, werfleiders en onderaannemers* De aannemer is verantwoordelijk voor de correcte uitvoering van de werken. In functie daarvan staat hij in voor het coachen van de werfleiders of meestergasten, en onderaannemers.

11

CEVORA, HIVA, Beroepsprofiel opzichter/werfleider, 2001 CEVORA/HIVA, Beroepsprofiel opzichter/werfleider, 2001 13 Zie 1.4.2.3 voor de legende bij deze figuren. 12

18 Instaan voor de aankopen van materialen en gereedschappen* De aannemer staat in voor de aankoop van de benodigde materialen en gereedschappen om de werken uit te voeren.

Instaan voor het naleven van de veiligheidsvoorschriften* Bij het uitvoeren van de werken dienen de aannemer en zijn personeel de geldende veiligheidsvoorschriften en regelgeving na te leven. Hij/zij dient optimale werkomstandigheden te garanderen.

Instaan voor de kwaliteitszorg* De aannemer dient de uitvoeringsmethodes te bepalen conform de vooropgestelde kwaliteits- en redabiliteitseisen. Hij/zij controleert en beoordeelt de uitgevoerde werken op de uitvoering (kwaliteitscontrole).

Respecteren van termijnen en budgetten (tijd- en budgetbeheer)* De aannemer dient de opgestelde planning te respecteren en wanneer nodig aan te passen of bij te werken. Hij/zij is verantwoordelijk voor het financieel beheer van de werven.

Instaan voor administratieve follow-up, inclusief nacalculatie* De aannemer dient de meetstaten op te stellen en/of te controleren en bestekken op te maken voor de door de onderneming uit te voeren werken. Hij moet aanbestedingen doen bij onderaannemers en/of leveranciers, waarna hij een selectie maakt uit de ontvangen prijsoffertes en de prijs aan de opdrachtgever overmaakt.

Schriftelijke en mondelinge communicatie* De aannemer onderhoudt verschillende contacten, zowel intern als extern, in de onderneming, tijdens een vergadering en onderhandelingen. Hij/zij moet in staat te zijn zich correct uit te drukken en zich aan te passen aan zijn gesprekspartners.

19

Berekeningen maken* Bij verschillende taken in het takenpakket van de aannemer dient hij/zij berekeningen te maken, bvb om de hoeveelheden te bepalen bij het opstellen of controleren van de meetstaten.

Plannen en organiseren* De aannemer restauratiewerken brengt structuur aan in tijd en ruimte en stelt prioriteiten zodat de werken tijdig gestart en opgeleverd kunnen worden.

Eigen deskundigheid opbouwen* Om het werk goed te blijven uitvoeren moet de aannemer restauratiewerken op de hoogte blijven van nieuwe ontwikkelingen en de competenties bijschaven, zowel via bijscholingen als dagdagelijks op de werkvloer.

Conclusie De resultaten van de enquête voor de aannemer restauratiewerken zijn enigszins vervormd omdat er slechts 8 aannemers/projectleiders/werfleiders restauratiewerken en 1 ingenieur stabiliteit de enquête hebben ingevuld, maar er toch gemiddeld 30 tot 40 antwoorden op de vragen zijn gekomen. Dit betekent dat ook mensen met een ander profiel deze vragen hebben beantwoord. Er zijn bijvoorbeeld ook 5 conservators-restaurators die dit profiel hebben ingevuld. Zij zijn immers als zelfstandigen ook (onder)aannemers van restauratiewerken. Zowel voor de bouwwerken als de fijnere restauratiewerken zijn er aannemers met een erkenning D23 (restauratie door ambachtslieden) of D24 (restauratie van monumenten). Uit de enquête blijkt dat de aannemer/projectleider/werfleider restauratiewerken zijn beroepstaken, met uitzondering van de mondelinge en schriftelijke communicatie, hoofdzakelijk via beroepservaring onder de knie kreeg en niet zozeer via opleiding.

20 2.2.2 Archeoloog 2.2.2.1 Beroepsomschrijving De archeoloog onderzoekt de bodem op sporen van menselijke aanwezigheid en materiële overblijfselen in/uit het verleden. Hij/zij stelt een onderzoeksrapport op basis van de documentatie en registratie van het uitgevoerde prospectie- en opgravingswerk. Bij het opgravingswerk staat hij/zij in voor het inrichten van de werkplek, de planning en organisatie van het werk en de toepassing van de veiligheids- en milieuvoorschriften. De archeoloog voert een sporenonderzoek in situ uit en staat indien nodig in voor de bemonstering van stalen die geanalyseerd dienen te worden. Hij/zij is verantwoordelijk voor het inpakken en transporteren van het opgegraven materiaal. De archeoloog is onder meer werkzaam in wetenschappelijke instituten, overheidsinstellingen die belast zijn met planologische taken en/of beleids-, beheersen uitvoerende taken ten aanzien van het archeologisch bodemarchief en erfgoed en archeologische bedrijven die archeologisch veldonderzoek (vooronderzoeksbureau) verrichten. Volgens de enquête vallen de taken van de archeoloog hoofdzakelijk binnen management en coördinatie, wetenschappelijk onderzoek, publiekswerking en educatie en adviesverlening. Daarnaast is de archeoloog betrokken bij inventarisatieopdrachten en het beleid. Sommige archeologen zijn ook bezig met toegepast historisch vooronderzoek en (her)bestemming en ontsluiting. 2.2.2.2 Beroepscompetenties Het formuleren van de beroepscompetenties van de archeoloog werd gebaseerd op het rapport van VLIR uit 2008: De onderwijsvisitatie Kunstwetenschappen en Archeologie. Een evaluatie van de kwaliteit van de opleidingen Kunstwetenschappen, Archeologie, en Cultuurwetenschappen aan de Katholieke Universiteit Leuven, de Universiteit Gent en de Vrije Universiteit Brussel (pp.23-27), en op verwante taken die werden geformuleerd in de beroepscompetentieprofielen van de bouwhistoricus en de conservator-restaurator. Uitvoeren van wetenschappelijk onderzoek* Het vermogen (zelfstandig) algemene academische kennis en vaardigheden toe te passen, wetenschappelijke vragen te identificeren en formuleren, en deze kritisch te evalueren.

Uitvoeren en documenteren van prospectie- en opgravingswerk* De archeoloog prospecteert het terrein met kennis van de gangbare en wetenschappelijk verantwoorde prospectietechnieken alvorens het opgravingswerk aan te vangen. De archeoloog voert met kennis van de opgravingsmethodes de opgraving uit en is in staat de verschillende fasen te documenteren.

Sporenonderzoek in situ, bemonstering*

21 Tijdens de opgraving(en) dient onderzoek gedaan te worden naar de archeologische sporen in situ. De archeoloog dient een sporenonderzoek in situ uit te voeren, dit te documenteren en sommige sporen te bemonsteren (staalname) voor verder onderzoek.

Hanteren, (laten) vervoeren en opbergen van het opgegraven materiaal* Het materiaal dat tijdens de opgraving werd opgegraven moet de archeoloog met de nodige voorzichtigheid hanteren, (laten) vervoeren en opbergen in het opgravingsarchief.

Aansturen van het beheer van het opgravingsarchief* De archeoloog stuurt aan op het beheer van het opgravingsarchief waarbij een inventaris van het opgegraven materiaal, … wordt opgemaakt.

Analyseren en interpreteren van gegevens om tot een synthese te komen* De archeoloog analyseert en interpreteert de beschikbare informatie ten aanzien van de onderzoeksvraag om verdere gegevens te verzamelen en/of conclusies te trekken.

Opstellen van een archeologisch rapport* De archeoloog stelt op basis van de verzamelde informatie en de uitgevoerde analyse een archeologisch rapport op om het archeologisch bodemarchief te documenteren en vast te leggen, als basis voor aanbevelingen met betrekking tot uit te voeren werkzaamheden en/of een verder onderzoek. De diepgang van het rapport wordt door de onderzoeksvraag bepaald.

Schriftelijke en mondelinge communicatie (naar een wetenschappelijk publiek)*

22 De archeoloog zet op een gestructureerde wijze en in begrijpbare en grammaticaal correcte taal onderzoeksresultaten op schrift en/of communiceert ze mondeling op een heldere manier zodat de collega-archeologen ze begrijpen.

Ontsluiting naar het grote publiek* De archeoloog zet op een gestructureerde wijze en in begrijpbare en grammaticaal correcte taal onderzoeksresultaten op schrift en/of communiceert ze mondeling op een heldere manier zodat de opdrachtgever, de andere betrokkenen en/of het grote publiek ze begrijpen. De archeoloog denkt na over de mogelijkheden om de archeologische site te ontsluiten naar het grote publiek.

Plannen en organiseren van de opgraving* De archeoloog brengt structuur aan in tijd en ruimte en stelt prioriteiten zodat de opgraving en/of het onderzoek tijdig kan worden gestart en opgeleverd.

Inrichten van de werkplek* De archeoloog richt de plaats van de opgraving(en) in. De archeoloog kijkt na over er wateren elektriciteitsvoorzieningen zijn en of de veiligheidsvoorzieningen beschikbaar zijn. Hij/zij zet het materiaal en gereedschap klaar, kijkt toe op de staat, het aantal en de opberging van het materiaal op de werkplaats en beveiligt de werkplaats.

Eigen deskundigheid en netwerk opbouwen* Om het werk goed te blijven uitvoeren moet de archeoloog op de hoogte blijven van nieuwe ontwikkelingen en de competenties bijschaven, zowel via bijscholingen als dagdagelijks op de werkvloer.

23

Wetgeving en voorschriften toepassen (archeologie, veiligheid en milieu)* De archeoloog past de wetgeving en voorschriften met betrekking tot onroerend erfgoed en in mindere mate ruimtelijke ordening en cultuur toe. Hij/zij neemt de veiligheidsvoorschriften en milieuaspecten in acht.

Conclusie De archeoloog is van mening dat hij/zij zijn/haar beroepstaken hoofdzakelijk leerde uitoefenen door beroepservaring. Dit toont zich het duidelijkst bij het hanteren, (laten) vervoeren en opbergen van het opgegraven materiaal, het aansturen van het beheer van het opgravingsarchief, het opstellen van een archeologisch rapport, de ontsluiting naar het grote publiek, de planning en organisatie van de opgraving, het inrichten van de werkplek, de toepassing van de wetgeving terzake en het opbouwen van de eigen deskundigheid met een meerderheid van 75 tot 85 %. Het uitvoeren van wetenschappelijk onderzoek en het analyseren en interpreteren van gegevens om tot een synthese te komen leerde de archeoloog door een combinatie van de opleiding en beroepservaring. Sommige beroepstaken werden door een kleine meerderheid van de archeologen beschouwd als een competentie hoofdzakelijk aangeleerd door beroepservaring. Het betreft het uitvoeren en documenteren van het prospectie- en opgravingswerk, het sporenonderzoek in situ en bemonstering en de schriftelijke en mondelinge communicatie naar een wetenschappelijk publiek, waarbij 50 tot 60 % hoofdzakelijk door beroepservaring werd aangeleerd en 35 tot 45 % door een combinatie van opleiding en beroepservaring. 2.2.2.3 Samenwerkingsverbanden De archeoloog werkt voornamelijk samen met andere archeologen, opgravers en veldtechnici en erfgoedconsulenten archeologisch en bouwkundig erfgoed. Daarnaast werkt de archeoloog regelmatig samen met bouwhistorici, conservatoren-restauratoren, architecten, museumconservators en depotbeheerders. De archeoloog werkt vooral samen met conservatoren-restauratoren met een specialisatie metaal en keramiek, maar ook met een specialisatie steen (en steenachtige materialen), muurschilderingen, glas (vlak en hol glas) en textiel. Daarnaast werkt de archeoloog, zij het in mindere mate, ook samen met aannemers/projectleiders/werfleiders restauratiewerken, ingenieurs, tuinen landschapsarchitecten, kunsthistorici en museumconsulenten. De ARCHEOLOOG werkt samen met: Aannemer Restauratiewerken Projectleider/Werfleider restauratiewerken Ingenieur stabiliteit Onderhoudsmedewerker bouwkundig erfgoed Archeoloog Opgraver/Veldtechnicus Bouwhistoricus Conservator-Restaurator

Aantal archeologen dat samenwerkt met: 17 15 10 2 41 41 29 25

24

Conservator-Wetenschapper Erfgoedconsulent Archeologisch erfgoed Bouwkundig erfgoed Landschappelijk erfgoed Varend/Maritiem erfgoed Monumentenwachter Bouwkunde Interieur Varend erfgoed Architect Restauratie-Architect Medewerker architect met specialisatie in restauratie Restauratievakman Tuin- en landschapsarchitect Restauratie-tuinen landschapsarchitect Hovenier onderhoud/restauratie tuinen en parken Boomverzorger Museumconservator Depotbeheerder Kunsthandelaar (Kunst)historicus Museumconsulent Andere

vnl. steen (13), muurschilderingen (14), vlak en architecturaal glas (13), metaal (22), keramiek (22), hol glas (12), textiel (13). 17 41 43 24 19 5 7 2 1 22 21 5 7 vnl. natuursteen (6) en metselwerk (5) 11 4 2 0 27 30 3 19 16 7

2.2.3 Bouwhistoricus 2.2.3.1 Beroepsomschrijving De bouwhistoricus onderzoekt de bouwgeschiedenis en de erfgoedwaarde van gebouwen en monumenten (de artistieke, wetenschappelijke, historische, volkskundige, industrieelarcheologische en andere sociaal-culturele waarden) om bij te dragen aan een verantwoorde afweging bij instandhoudingswerkzaamheden en om bij te dragen tot de kennis over het bouwen en functioneren van gebouwen in het verleden.14 De bouwhistoricus moet in staat zijn om een bouwhistorische nota op te stellen op basis van zijn/haar bouwhistorisch onderzoek. Dit onderzoek is gebaseerd op geschreven en/of iconografische bronnen (archiefonderzoek) en op archeologische bevindingen of bouwsporen die in het monument te zien zijn (onderzoek in situ). De bouwsporen moeten enerzijds gekoppeld worden aan de resultaten van het archiefonderzoek en anderzijds gedateerd worden of in een chronologie geplaatst worden. Dit om een inzicht te geven in de bouwen bewoningsgeschiedenis (gebruiksgeschiedenis) van het monument. De bouwevolutie moet geïllustreerd worden met foto’s, ander iconografisch materiaal en eventuele fotogrammetrische opmetingen van ingewikkelde profielen, siermotieven en beeldhouwwerk. De bouwfasen moeten op opmetingsplannen van de bestaande toestand worden weergegeven. Een inventaris en opmetingsplannen moeten de bestaande toestand van het gebouw en belangrijke onderdelen weergeven en het materiaalgebruik, de toegepaste technieken en de schadefenomenen vermelden.15 Op basis van de inventaris van de gebouwonderdelen moet

14

SERV, Beroepscompententieprofiel bouwhistoricus, p. 10

15 SERV, Beroepscompetentieprofiel bouwhistoricus, p. 24: De opmetingsplannen omvatten: situerings- en oriëntatieplan, een plattegrond per bouwlaag, een beschrijving van gevels en

25 de bouwhistoricus de waarde van de verschillende onderdelen van een gebouw bepalen. Dit kan gaan om de kunsthistorische waarde en/of de waarde van een element binnen de bouwen bewoningsgeschiedenis. Op basis van deze waardebepaling moet de bouwhistoricus aanbevelingen doen voor het vrijwaren (behoud en/of hergebruik) van de belangrijke elementen. De bouwhistoricus heeft een adviserende rol ten overstaan van de opdrachtgever, erfgoedconsulent en/of restauratie-architect. Hij/zij overtuigt hen om bepaalde keuzes te maken in het belang van het monument. Tijdens zijn onderzoek doet de bouwhistoricus beroep op experten om een gebouw op te meten, een materiaaltechnisch onderzoek uit te voeren, … Hij/zij coördineert deze verschillende onderzoeken. De bouwhistoricus is onder meer werkzaam aan wetenschappelijke instituten, overheidsinstellingen die belast zijn met planologische taken en/of beleids-, beheersen uitvoerende taken ten aanzien van het bouwkundig erfgoed en in bedrijven die bouwhistorisch onderzoek verrichten (vaak ook als zelfstandige). Volgens de enquête staat de bouwhistoricus hoofdzakelijk in voor toegepast historisch vooronderzoek en adviesverlening. Dit gaat gepaard met wetenschappelijk onderzoek, inventarisatie, (her)bestemming en ontsluiting. Een aantal van de bouwhistorici voert tevens toegepast materiaaltechnisch onderzoek uit en is bezig met publiekswerking en educatie. 2.2.3.2 Beroepscompetenties De beroepscompetenties werden geformuleerd in het beroepscompetentieprofiel van de bouwhistoricus (SERV, VIOE, 2009). Bouwhistorisch onderzoek uitvoeren De bouwhistoricus voert in het gebouw een onderzoek uit met de bedoeling om in situ gegevens over de bouwgeschiedenis, de constructie, het concept en de afwerking bloot te leggen en te verzamelen.

Interdisciplinair onderzoek coördineren Afhankelijk van de onderzoeksvraag, het gebouw zelf en de achtergrond van de bouwhistoricus doet de bouwhistoricus beroep op experten in een bepaald vakgebied: bijvoorbeeld voor specifiek materiaaltechnisch onderzoek, het opmeten van gebouwen, het uittekenen van plannen,... De bouwhistoricus coördineert deze bijkomende onderzoeken.

bedakingen, langs- en dwarsdoorsneden en, voor zover nog een historisch interieur aanwezig is, details van de constructie van dit interieur. De opmeting gebeurt door de architect.

26 Bronnen raadplegen De bouwhistoricus raadpleegt verschillende bronnen om de bouwen gebruiksgeschiedenis van het gebouw te achterhalen.

Gegevens analyseren en interpreteren De bouwhistoricus analyseert en interpreteert de beschikbare informatie ten aanzien van de onderzoeksvraag om verdere gegevens te verzamelen en/of conclusies te trekken.

Bouwhistorisch rapport opstellen De bouwhistoricus stelt op basis van de verzamelde informatie en uitgevoerde analyse een bouwhistorisch rapport op om de bestaande toestand vast te leggen, als basis voor aanbevelingen over de restauratiewerkzaamheden en/of een verder onderzoek. De diepgang van het rapport wordt door de onderzoeksvraag bepaald.

Schriftelijk communiceren en overtuigen (mondeling communiceren) De bouwhistoricus zet op een gestructureerde wijze en in begrijpbare en grammaticaal correcte taal onderzoeksresultaten op schrift zodat de opdrachtgever en de andere betrokkenen ze begrijpen. De bouwhistoricus overtuigt de opdrachtgever, de restauratiearchitect, de erfgoedconsulent en/of anderen om de voorgestelde aanbevelingen bij restauratiewerkzaamheden te volgen. Het hangt echter af van de diepgang van de onderzoeksopdracht of er ruimte is voor een bespreking van het uitgebrachte advies.

Plannen en organiseren De bouwhistoricus brengt structuur aan in tijd en ruimte en stelt prioriteiten zodat het onderzoek tijdig kan worden gestart en opgeleverd.

27 Eigen deskundigheid opbouwen Om het werk goed te blijven uitvoeren moet de bouwhistoricus op de hoogte blijven van nieuwe ontwikkelingen en de competenties bijschaven, zowel via bijscholingen als dagdagelijks op de werkvloer.

Instaan voor bedrijfsbeheer (voor zelfstandigen)* De bouwhistoricus voert een boekhouding, een financieel beleid (financieel plan, kostenanalyse, …) en leeft de fiscale verplichtingen na.

Wetgeving en voorschriften toepassen* De bouwhistoricus past de wetgeving en voorschriften met betrekking tot onroerend erfgoed en in mindere mate ruimtelijke ordening en cultuur toe. Hij/zij neemt de veiligheidsvoorschriften en milieuaspecten in acht.

Conclusie De bouwhistoricus leerde een groot deel van zijn beroepstaken uitvoeren door zijn/haar opleiding, met name het uitvoeren van bouwsporenonderzoek in situ, het raadplegen van bronnenmateriaal, het analyseren en interpreteren van gegevens om tot een synthese te komen en het opstellen van een bouwhistorisch rapport. Meer dan 60% is van mening dat hij/zij hoofdzakelijk door beroepservaring interdisciplinair onderzoek leerde coördineren, net zoals beroep doen op experten, communiceren van onderzoeksresultaten, plannen en organiseren van een bouwhistorisch onderzoek, wetgeving toepassen, eigen deskundigheid opbouwen en instaan voor bedrijfsbeheer. 2.2.3.3 Samenwerkingsverbanden De bouwhistoricus werkt voornamelijk samen met andere bouwhistorici, erfgoedconsulenten bouwkundig erfgoed, archeologen en restauratie-architecten. Daarnaast werkt de bouwhistoricus ook samen met architecten, (kunst)historici, ingenieurs, restauratievaklui, aannemers/projectleiders/werfleiders restauratiewerken en conservatoren/restauratoren. Wanneer een bouwhistoricus samenwerkt met een conservator/restaurator heeft die voornamelijk de volgende specialiteit(en): steen (en steenachtige materialen), stucwerk, muurschilderingen, metaal, schilderijen en interieurstoffering. Bij de samenwerking met restauratievaklui betreft het voornamelijk de specialiteiten natuursteen, metselwerk, schrijnwerk en timmerwerk, pleisterwerk, historisch schilderwerk en smeedwerk.

28 De BOUWHISTORICUS werkt samen met: Aannemer Restauratiewerken Projectleider/Werfleider restauratiewerken Ingenieur stabiliteit Onderhoudsmedewerker bouwkundig erfgoed Archeoloog Opgraver/Veldtechnicus Bouwhistoricus Conservator-Restaurator

Conservator-Wetenschapper Erfgoedconsulent Archeologisch erfgoed Bouwkundig erfgoed Landschappelijk erfgoed Varend/Maritiem erfgoed Monumentenwachter Bouwkunde Interieur Varend erfgoed Architect Restauratie-Architect Medewerker architect met specialisatie in restauratie Restauratievakman

Tuin- en landschapsarchitect Restauratie-tuinen landschapsarchitect Hovenier onderhoud/restauratie tuinen en parken Boomverzorger Museumconservator Depotbeheerder Kunsthandelaar (Kunst)historicus Museumconsulent Andere

Aantal bouwhistorici dat samenwerkt met: 12 13 12 6 18 8 19 11 vnl. steen (en steenachtige materialen)(10), stucwerk (9), muurschilderingen (11), metaal (10), schilderijen (10) en interieurstoffering (8). 9 21 12 20 7 0 7 5 0 15 18 9 12 vnl. natuursteen (11), metselwerk (9), schrijnwerk en timmerwerk (12), pleisterwerk (10), historisch schilderwerk (10) en smeedwerk (9) 5 4 2 3 9 8 4 16 5 2

2.2.4 Conservator-restaurator 2.2.4.1 Beroepsomschrijving De conservator-restaurator staat – meestal binnen een bepaalde specialisatie – in voor onderzoek, conservatie en restauratie van erfgoed. Elke ingreep wordt voorafgegaan door een grondig vooronderzoek, waarin gegevens worden samengebracht over de materiële geschiedenis van het object, de huidige bewaringstoestand, de oorzaken van de schade en de voorgestelde behandeling. De conservator-restaurator specialiseert zich meestal in één of meerdere materiaalsoorten, waarvan de volgende relevant zijn voor de onroerend erfgoedsector: metaal, steen, stucwerk, muurschilderingen, vlak en architecturaal glas, interieurstoffering, behangpapier, (goud)leder en/of hout. De conservator-restaurator is tewerkgesteld in wetenschappelijke instituten die belast zijn met onderzoek en/of beleids-, beheersen uitvoerende taken ten aanzien van het cultureel en bouwkundig erfgoed, bij privé-bedrijven die instaan voor vooronderzoek en restauratie van erfgoed of als zelfstandig conservator-restaurator. Uit de enquête blijkt dat de conservatie- en restauratiepraktijk de hoofdactiviteit is van de conservator-restaurator, in combinatie met toegepast materiaaltechnisch vooronderzoek en adviesverlening. Daarnaast staat de conservator-restaurator ook in voor wetenschappelijk onderzoek, toegepast historisch vooronderzoek, restauratie-ontwerp en inventarisatie.

29 2.2.4.2 Beroepscompetenties De beroepscompetenties van de conservator-restaurator werden gebaseerd op de beroepscompetentieprofielen van de cr muurschilderingen, de cr vlak en architecturaal glas en de cr houtsculptuur. Uitvoeren van wetenschappelijk onderzoek De conservator-restaurator moet beschikken over het vermogen (zelfstandig) algemene academische kennis en vaardigheden toe te passen, wetenschappelijke vragen te identificeren en formuleren, en deze kritisch te evalueren.

Analyseren en synthetiseren van de elementen uit het onderzoek De conservator-restaurator analyseert en interpreteert de beschikbare informatie ten aanzien van de onderzoeksvraag om verdere gegevens te verzamelen en/of conclusies te trekken.

Opmaak van een onderzoeksverslag De conservator-restaurator stelt op basis van de verzamelde informatie en de uitgevoerde analyse een rapport op om het onderzoek te documenteren en vast te leggen, enerzijds als basis voor aanbevelingen met betrekking tot maatregelen voor preventieve conservering en/of een conservatie- en restauratiebehandeling en anderzijds als basis voor het stellen van een diagnose. De diepgang van het rapport wordt door de onderzoeksvraag bepaald.

Voorstellen van maatregelen voor een preventieve conservering De conservator-restaurator doet op basis van de resultaten van de (klimatologische) meetinstrumenten en de kennis van de invloed van de omgevingsomstandigheden (mogelijk schade) voorstellen van maatregelen voor een preventieve conservering. Hij/zij treft indien nodig de nodige beschermingsmaatregelen.

Voorstellen voor een conservatie- en restauratiebehandeling De conservator-restaurator werkt een voorstel uit voor een conservatie- en restauratiebehandeling. In functie daarvan bepaalt hij/zij de conservatie- en restauratietechnieken, de te gebruiken producten en gereedschappen en voert hij/zij een

30 proefrestauratie uit. Dit resulteert in een restauratiedossier waarbij de uit te voeren werken worden beschreven en een kostenraming en planning wordt opgenomen.

Documenteren van de onderzoeksfase De conservator-restaurator documenteert het uitgevoerde materiaaltechnisch onderzoek waarbij het onderzoek, de resultaten van een interdisciplinaire samenwerking en de conclusies en opties verwerkt worden. De onderzoeksmethode wordt beschreven en (foto)grafisch gedocumenteerd.

Plannen en organiseren van de conservatie- en restauratiebehandeling De conservator-restaurator bepaalt de strategie, de behandelingsmethode en –middelen en de opeenvolgende handelingen. Hij/zij staat in voor het plannen van de uitvoeringstaken, uitvoeringstermijn en de coördinatie ervan.

Inrichten van de werkplek De conservator-restaurator gaat na of de praktische voorwaarden met betrekking tot de omgevingsfactoren (bouwfysische toestand en klimatologische omstandigheden van het gebouw) in orde zijn. Hij/zij treft de nodige beschermingsmaatregelen, bouwt indien nodig rolsteigers op en voorziet het nodige materiaal en materieel.

Hanteren, (laten) vervoeren en opbergen van het object (indien roerend) De conservator-restaurator staat in voor het hanteren, het transport en het deskundig opbergen van een object.

Conserveren en/of restaureren van het object De conservator-restaurator staat in voor de conservatie en/of restauratie van een object of een onderdeel ervan.

31

Specifieke taken voor de conservatie en/of restauratie van een bepaalde materiaalsoort (glas, textiel, papier, hout, metaal, ...) De taken voor de conservatie en restauratie van een bepaalde materiaalsoort is afhankelijk van de specialiteit van de conservator-restaurator. Voor de conservator-restaurator van vlak en architecturaal glas gaat het om de volgende taken: demonteren van glas, ontloden van glas, hanteren, vervoeren en opbergen van het glas, conserveren en restaureren van het glas, conserveren van het lood, solderen en mastieken en het terugplaatsen in de raamomlijsting van het glas. Voor de conservator-restaurator muurschilderingen betreft het het blootleggen van de muurschildering, het fixeren en consolideren van de muurschildering, het reinigen van de muurschildering en het opvullen en integreren van lacunes. Voor de conservator-restaurator houtsculptuur is dat het hanteren en transporteren van de houtsculptuur, het desinfecteren van de houtsculptuur, het onderzoeken van de drager en de polychromie van de houtsculptuur, het consolideren en fixeren van de houtsculptuur, het reinigen en retoucheren van de houtsculptuur en het aanbrengen van de afwerkingslagen.

Terugplaatsen van het object (indien roerend of in de raamomlijsting) De conservator-restaurator staat in voor het terugplaatsen van het object na de uitgevoerde conservatie- en/of restauratiewerken.

Controleren en beoordelen van het behandelde object (kwaliteitscontrole) De conservator-restaurator controleert en beoordeelt de geconserveerde en/of gerestaureerde delen op de uitvoering.

Documenteren van de conservatie- en restauratiebehandeling De conservator-restaurator documenteert de uitgevoerde conservatie- en restauratiebehandeling waarbij de behandeling, de resultaten van een interdisciplinaire samenwerking en de conclusies en opties verwerkt worden. De behandeling wordt beschreven en (foto)grafisch gedocumenteerd.

32

Instaan voor veiligheid De conservator-restaurator past de nodige veiligheidsvoorschriften toe en neemt beschermingsmaatregelen voor de veiligheid en gezondheid van zichzelf en anderen.

Instaan voor milieu De conservator-restaurator past de nodige milieuvoorschriften toe en sorteert afval en recuperatiemateriaal.

Instaan voor bedrijfsbeheer (voor zelfstandigen) De conservator-restaurator voert een boekhouding, een financieel beleid (financieel plan, kostenanalyse, …) en leeft de fiscale verplichtingen na.

Conclusie Het grootste deel van de beroepstaken leerde de conservator-restaurator door een combinatie van hun opleiding en beroepservaring. Het betreft het uitvoeren van wetenschappelijk onderzoek, analyseren en synthetiseren, de opmaak van een onderzoeksverslag, het formuleren van voorstellen voor preventieve conservering en conservatie- en restauratiebehandeling, documenteren van de onderzoeksfase en de behandeling, plannen en organisatie van de behandeling, transport en/of terugplaatsen van de objecten, uitvoeren van de behandeling en kwaliteitscontrole. Het inrichten van de werkplek, het instaan voor veiligheid, milieu en bedrijfsbeheer leerde men hoofdzakelijk door het uitoefenen van het beroep. Bij het voorstellen van maatregelen voor preventieve conservering, het plannen en organiseren van de conservatie- en restauratiebehandeling, het hanteren, (laten) vervoeren en opbergen van het object en de kwaliteitscontrole is het verschil tussen de combinatie opleiding-werkervaring en hoofdzakelijk werkervaring bijzonder klein (slechts 2 tot 5% verschil). 2.2.4.3 Samenwerkingsverbanden De conservator-restaurator werkt voornamelijk samen met andere conservatorenrestauratoren, restauratie-architecten en (kunst)historici. De conservator-restaurator werkt samen met collega’s met verschillende specialiteiten waaronder voornamelijk steen, stucwerk, muurschilderingen, vlak en architecturaal glas, meubilair, houtscupltuur,

33 schilderijen en polychromie. Daarnaast werkt de conservator-restaurator ook samen met aannemers/projectleiders/werfleiders restauratiewerken, bouwhistorici, architecten, restauratievaklui, museumconservators, monumentenwachters interieur en erfgoedconsulenten bouwkundig erfgoed.

De CONSERVATOR RESTAURATOR werkt samen met: Aannemer Restauratiewerken Projectleider/Werfleider restauratiewerken Ingenieur stabiliteit Onderhoudsmedewerker bouwkundig erfgoed Archeoloog Opgraver/Veldtechnicus Bouwhistoricus Conservator-Restaurator



Aantal conservatoren-restauratoren dat samenwerkt met: 19 17 5 2 13 3 18 25 vnl. steen (en steenachtige materialen)(15), stucwerk (11), muurschilderingen (17), vlak en architecturaal glas (11), meubilair (15), houtsculptuur (12), schilderijen (20) en polychromie (15) 19 14 6 18 1 0 8 17 0 16 21 12 15 vnl. natuursteen (8), metselwerk (6), historisch schilderwerk (7), schrijnwerk en timmerwerk (4), pleisterwerk (4) en glas (7) 0 1 0 0 19 12 10 22 10 3

2.2.5 Erfgoedconsulent 2.2.5.1 Beroepsomschrijving De erfgoedconsulent analyseert en verwerkt binnenkomende aanvragen in verband met beheersen beschermingsprocedures teneinde aan deze aanvragen een (voorstel van) beslissing te formuleren.16 De beheersprocedures omvatten aanvragen met betrekking tot premies, adviezen en vergunningen, terwijl de beschermingsprocedures de voorbereiding van de beschermingsdossiers, de inhoudelijke en administratieve afhandeling van de beschermingsprocedure inhoudt. Het takenpakket van de erfgoedconsulent bestaat uit

16

Onroerend Erfgoed, functiebeschrijving erfgoedconsulent

34 negen beroepstaken (zie 2.5.2). We onderscheiden de erfgoedconsulent bouwkundig, landschappelijk, archeologisch en varend/maritiem erfgoed. De erfgoedconsulent is werkzaam aan overheidsinstellingen die belast zijn met planologische taken en/of beleids-, beheersen uitvoerende taken ten aanzien van erfgoed. Volgens de enquête staat de erfgoedconsulent in voor adviesverlening, de uitvoer van het beleid, inventarisatie en wetenschappelijk onderzoek. Activiteiten zoals (her)bestemming en ontsluiting, publiekswerking en educatie, management en coördinatie en toegepast historisch vooronderzoek behoren volgens de erfgoedconsulenten tevens tot hun takenpakket. 2.2.5.2 Beroepscompetenties (beroepstaken) Daar er geen beroepscompetentieprofiel van de erfgoedconsulent bestaat werden de beroepstaken gebaseerd op de functiebeschrijving erfgoedconsulent van Onroerend Erfgoed. De beroepstaken van de erfgoedconsulent werden bevraagd in de enquête. In welke mate leerde de erfgoedconsulent zijn beroepstaken uitvoeren door zijn/haar opleiding, beroepservaring of een combinatie van beide? Ondersteuning en adviesverlening met betrekking tot erfgoed* De erfgoedconsulent staat in voor advisering en behandeling van dossiers met betrekking tot het beheer en de herwaardering van archeologisch, bouwkundig en/of landschappelijk erfgoed.

Vervolledigen van dossiers* De erfgoedconsulent vervolledigt het dossier met alle noodzakelijke studies, adviezen en opdrachten teneinde bruikbaar te zijn voor analyse en dienstig te zijn als beslissingsgrond.

Gegevens analyseren en interpreteren* De erfgoedconsulent analyseert, toetst en interpreteert dossiergegevens teneinde een gefundeerd voorstel van beslissing te kunnen formuleren.

(Voorstel van) beslissing formuleren* De erfgoedconsulent formuleert een (voorstel van) beslissing teneinde de bevoegde instantie (ev. de functiehouder zelf) toe te laten tijdig een correcte uitspraak te doen over het dossier.

35

Communicatie en contacten verzorgen* De erfgoedconsulent verzorgt tijdig de interne en externe communicatie en contacten teneinde te zorgen voor een optimaal geïnformeerde en tevreden klant en een goed afgewerkt dossier.

Eigen deskundigheid opbouwen* De erfgoedconsulent staat zelf in voor het actief bijhouden en uitwisselen van kennis en ervaring met betrekking tot het vakgebied teneinde de kwaliteit van de dienstverlening op individueel en afdelingsniveau te optimaliseren. Om het werk goed te blijven uitvoeren moet de erfgoedconsulent op de hoogte blijven van nieuwe ontwikkelingen en de competenties bijschaven, zowel via bijscholingen als dagdagelijks op de werkvloer.

Opvolgen van de beslissing* De erfgoedconsulent staat in voor de opvolging van de uitvoering van de beslissing teneinde ervoor te zorgen dat de beslissing correct wordt uitgevoerd.

Beleidsvoorbereidend werk* De erfgoedconsulent levert vanuit zijn/haar expertise en rekening houdend met bestaande problemen, noodwendigheden en trends een bijdrage tot aanpassing en optimalisering van wetgeving, richtlijnen, procedures en normen teneinde ervoor te zorgen dat het beleid voldoende input heeft vanuit de realiteit.

36 Beheer van relaties* De erfgoedconsulent ondersteunt en coacht de klant teneinde te zorgen voor een professioneel lokaal beleid inzake Ruimtelijke Ordening en Onroerend Erfgoed.

Conclusie Uit de enquête blijkt duidelijk dat de erfgoedconsulent van mening is zijn beroepstaken hoofdzakelijk door beroepservaring leerde uit te oefenen. Bij het leren analyseren en interpreteren van gegevens alsook het opbouwen van de eigen deskundigheid is naast de beroepservaring ook de opleiding van belang. Toch blijft het aandeel van de opleiding of de combinatie opleiding en beroepservaring in vergelijking met andere beroepen erg laag bij het beroep van de erfgoedconsulent. 2.2.5.3 Samenwerkingsverbanden De erfgoedconsulent werkt voornamelijk samen met andere erfgoedconsulenten, archeologen, bouwhistorici en (restauratie-)architecten (en hun medewerkers). Daarnaast werkt de erfgoedconsulent ook samen met aannemers/projectleiders/werfleiders restauratiewerken, ingenieurs, conservatoren-restauratoren, monumentenwachters bouwkunde en interieur en kunsthistorici. Wanneer de erfgoedconsulent samenwerkt met conservatoren-restauratoren, dan is dit voornamelijk met de volgende specialiteiten: steen (en steenachtige materialen), muurschilderingen, vlak en architecturaal glas, metaal, stucwerk, schilderijen, houtsculptuur en polychromie. De ERFGOEDCONSULENT werkt samen met: Aannemer Restauratiewerken Projectleider/Werfleider restauratiewerken Ingenieur stabiliteit Onderhoudsmedewerker bouwkundig erfgoed Archeoloog Opgraver/Veldtechnicus Bouwhistoricus Conservator-Restaurator

Conservator-Wetenschapper Erfgoedconsulent Archeologisch erfgoed Bouwkundig erfgoed Landschappelijk erfgoed Varend/Maritiem erfgoed Monumentenwachter Bouwkunde Interieur Varend erfgoed Architect Restauratie-Architect Medewerker architect met specialisatie in restauratie Restauratievakman Tuin- en landschapsarchitect Restauratie-tuinen landschapsarchitect Hovenier onderhoud/restauratie tuinen en parken Boomverzorger Museumconservator

Aantal erfgoedconsulenten dat samenwerkt met: 40 38 30 13 57 14 56 31 vnl. steen (en steenachtige materialen (23), stucwerk (14), muurschilderingen (23), vlak en architecturaal glas (18), metaal (17), houtsculptuur (12), schilderijen (15) en polychromie (10). 16 58 45 68 41 11 35 27 4 57 58 30 23 26 16 9 8 23

37 Depotbeheerder Kunsthandelaar (Kunst)historicus Museumconsulent Andere

16 3 36 20 8

2.2.6 Erfgoedonderzoeker 2.2.6.1 Beroepsomschrijving De erfgoedonderzoeker is werkzaam bij wetenschappelijke instellingen die instaan voor wetenschappelijk onderzoek met betrekking tot erfgoed zoals het KIK, WTCB, Onroerend Erfgoed, hogescholen en universiteiten. Hij/zij staat in voor het opzetten, uitvoeren en aansturen van (toegepast) wetenschappelijk onderzoek.17 Dit om relevante informatie, adviezen of producten aan te reiken voor het beleid (voorbereiding, uitvoering en beslissingen). De erfgoedonderzoeker werkt steeds vanuit zijn eigen kennisdomein (archeologie, bouwkundig erfgoed, cultureel erfgoed en landschappen) of specialisatie. Het takenpakket van de erfgoedonderzoeker bestaat uit zeven beroepstaken (zie 2.2.6.2). Volgens de enquête zijn de hoofdactiviteiten van de erfgoedonderzoeker wetenschappelijk onderzoek en adviesverlening. Daarnaast is de erfgoedonderzoeker betrokken bij dezelfde activiteiten als de erfgoedconsulent zoals management en coördinatie, toegepast historisch vooronderzoek, beleid, inventarisatie en publiekswerking en educatie. Uit een aantal vacatureberichten18 blijkt dat de erfgoedonderzoeker een onderzoekende rol heeft, waarbij het historisch onderzoek vaak kadert binnen een project dat via een tentoonstelling of een ander publieksevenement moet uitgedragen worden. Hierbij speelt de erfgoedonderzoeker eveneens een organiserende en coördinerende rol. De erfgoedonderzoeker moet in staat zijn een (historisch) onderzoek te voeren en dat schriftelijk en visueel rapporteren. Om een historisch onderzoek te voeren moet men kennis hebben van primaire historische bronnen en de kennis hebben om ze te kunnen lezen en interpreteren (o.a. paleografie). Dit leert en beoefent men in de historische vooropleiding alsook in de opleiding monumentenzorg. 2.2.6.2 Beroepscompetenties Daar er geen beroepscompetentieprofiel van de erfgoedonderzoeker bestaat werden de beroepstaken gebaseerd op de functiebeschrijving erfgoedonderzoeker van het Agentschap Onroerend Erfgoed. De beroepstaken van de erfgoedonderzoeker werden bevraagd in de enquête. In welke mate leerde de erfgoedonderzoeker zijn beroepstaken uitvoeren door zijn/haar opleiding, beroepservaring of een combinatie van beide? Uitvoering van onderzoek* Conceptualiseren, uitvoeren van onderzoek, studies of analyses en voortgangscontrole uitoefenen teneinde beleidsrelevante informatie en/of producten aan te reiken en wetenschappelijke output te leveren.

17 18

Onroerend Erfgoed, functiebeschrijving erfgoedonderzoeker. Zie bijlage 3

38

Opvolging van onderzoek van anderen* Inhoudelijk en praktisch begeleiden en opvolgen van onderzoeksprojecten door anderen binnen of buiten de entiteit teneinde te verzekeren dat de onderzoeksdoelstellingen worden gehaald conform de afspraken.

Implementatieacties* Voorstellen, opvolgen en evalueren van gerichte acties en het beleid opvolgen teneinde de resultaten van het onderzoek zo goed mogelijk te valoriseren.

Expertise uitwisselen* Specifieke expertise uitwisselen op allerlei fora teneinde het gedachtegoed van het onderzoeksdomein en de entiteit te verspreiden en te optimaliseren.

Publiceren en rapporteren* Resultaten, conclusies en adviezen publiceren of rapporteren teneinde de doelgroep te informeren en te sensibiliseren.

Informatie- en onderzoeksnetwerk* Uitbouwen van een informatienetwerk teneinde toegang te hebben tot alle mogelijke relevante informatie voor huidig en toekomstig onderzoek.

Kennis m.b.t. vakgebied* Ontwikkelen en onderhouden van kennis in het wetenschappelijk vakgebied en werkterrein teneinde via integratie van de nieuwste evoluties de kwaliteit van de uit te voeren onderzoeksopdrachten voortdurend te verbeteren.

39

Conclusie Het uitvoeren van onderzoek en het opbouwen van de eigen deskundigheid met betrekking tot het vakgebied zijn beroepstaken die de erfgoedonderzoeker leerde uitvoeren door zijn/haar opleiding en beroepservaring. Een groot deel van de erfgoedonderzoekers is van mening dat ze zich het publiceren en rapporteren van onderzoek ook door de opleiding en beroepservaring eigen hebben gemaakt. Het uitbouwen van een informatie- en onderzoeksnetwerk, het uitwisselen van expertise, de implementatieacties en het opvolgen van onderzoek van anderen worden volgens de erfgoedonderzoekers hoofdzakelijk door beroepservaring geleerd. Uit de vacatureberichten in bijlage blijkt dat de werknemer als erfgoedonderzoeker ervaring moet hebben met projectorganisatie en coördinatie. Hij moet ervaring hebben met het uitvoeren van de museale basistaken om zo onder andere een tentoonstelling te kunnen organiseren. Dit leert men hoofdzakelijk door ervaring. In een opleiding leert men niet hoe een (publieksgericht) project/evenement moet worden opgestart en gecoördineerd. De organisatorische en financiële aspecten die daarbij komen kijken zijn een afgestudeerde monumentenzorger nagenoeg vreemd. De opleidingen monumentenzorg kunnen hierbij aansluiten door meer aandacht te schenken aan het uitdenken van tentoonstellingsconcepten, erfgoedroutes, opmaak van posters, … die het gevoerde historisch onderzoek kan uitdragen naar het grote publiek. De praktische zaken en de basisvaardigheden die hierbij komen te kijken moeten wat meer aandacht krijgen. 2.2.6.3 Samenwerkingsverbanden De erfgoedonderzoeker werkt voornamelijk samen met archeologen, bouwhistorici en erfgoedconsulenten. Daarnaast werkt de erfgoedonderzoeker ook samen met opgravers/veldtechnici, conservatoren-restauratoren, (restauratie-)architecten, (kunst)historici en museumconservatoren. Wanneer de erfgoedonderzoeker samenwerkt met een conservator-restaurator heeft deze de volgende specialiteit(en): steen (en steenachtige materialen), stucwerk, muurschilderingen, metaal, keramiek en schilderijen. De ERFGOEDONDERZOEKER werkt samen met Aannemer Restauratiewerken Projectleider/Werfleider restauratiewerken Ingenieur stabiliteit Onderhoudsmedewerker bouwkundig erfgoed Archeoloog Opgraver/Veldtechnicus Bouwhistoricus Conservator-Restaurator

Conservator-Wetenschapper Erfgoedconsulent Archeologisch erfgoed Bouwkundig erfgoed Landschappelijk erfgoed Varend/Maritiem erfgoed Monumentenwachter Bouwkunde Interieur Varend erfgoed Architect

Aantal erfgoedconsulenten dat samenwerk met: 20 19 10 6 43 24 37 25 vnl. steen (en steenachtige materialen)(12), stucwerk (10), muurschilderingen (17), metaal (15), keramiek (14), schilderijen (11). 18 43 34 41 21 7 12 11 1 20

40 Restauratie-Architect Medewerker architect met specialisatie in restauratie Restauratievakman Tuin- en landschapsarchitect Restauratie-tuinen landschapsarchitect Hovenier onderhoud/restauratie tuinen en parken Boomverzorger Museumconservator Depotbeheerder Kunsthandelaar (Kunst)historicus Museumconsulent Andere

24 15 15 8 7 3 3 22 18 3 29 9 8

2.2.7 Monumentenwachter 2.2.7.1 Beroepsomschrijving Een monumentenwachter is in Vlaanderen werkzaam bij de Monumentenwacht Vlaanderen vzw. Hij/zij staat in voor de visuele inspectie van erfgoed en de opmaak van een toestandsrapport met daarin aanbevelingen met betrekking tot onderhoud en instandhouding van het geïnspecteerde erfgoed. Er zijn vier specialisaties binnen het beroep van monumentenwachter, namelijk bouwkunde, interieur, varend en archeologisch erfgoed. Volgens de enquête staat de monumentenwachter hoofdzakelijk in voor de inspectie van erfgoed en adviesverlening. 2.2.7.2 Beroepscompetenties Daar er geen beroepscompetentieprofiel van de monumentenwachter bestaat, werden de beroepstaken gebaseerd op de gegevens op de website van Monumentenwacht Vlaanderen vzw en in overleg met de directeur van Monumentenwacht. De beroepstaken van de monumentenwachter werden bevraagd in de enquête. In welke mate leerde de monumentenwachter zijn beroepstaken uitvoeren door zijn/haar opleiding, beroepservaring of een combinatie van beide? Grondig onderzoek d.m.v. visuele inspecties van erfgoed (bouwkundig, interieur, varend of archeologisch)* De monumentenwachter onderzoekt grondig de bouwtechnische toestand van de gebouwen, m.i.v. de minder toegankelijke delen (zoals daken, goten, zolders ...) of de bewaringstoestand van historisch waardevolle interieurelementen (roerend, onroerend door bevestiging of bestemming) in de context van het bouwkundig erfgoed of de bouwtechnische toestand van de vaartuigen.

Indien van toepassing noodingrepen (kleine instandhoudingswerken) of exemplarische ingrepen uitvoeren* Uitzonderlijk dient de monumentenwachter bouwkunde/varend erfgoed zelf dringende onderhouds- en/of noodzakelijke kleine instandhoudingswerken uit te voeren.

41

Toestandsrapport opstellen over het geïnspecteerde erfgoed* De monumentenwachter stelt toestandsrapporten op over de geïnspecteerde gebouwen, objecten en vaartuigen m.i.v. aanbevelingen voor uit te voeren werken, instandhouding en beheer van de objecten en indien nodig een objectgebonden risico-inventarisatie.

Formuleren van behouds- en beheersmaatregelen in de vorm van aanbevelingen* Op basis van het toestandsrapport van het geïnspecteerde erfgoed dient de monumentenwachter behouds- en beheersmaatregelen te formuleren in de vorm van aanbevelingen.

Adviesverlening m.b.t. instandhouding en onderhoud aan leden (eigenaars en beheerders van onroerend erfgoed)* De monumentenwachter verstrekt basisinformatie aan de eigenaars/beheerders van het erfgoed met betrekking tot het onderhoud en de instandhouding ervan.

Opvolgen van het dossier (nazorg)* De monumentenwachter staat in voor de opvolging van zijn/haar dossier.

Monitoring, meting en beoordeling van schade* Bij de opmaak van een toestandsrapport kan de monumentenwachter gebruik maken van specifieke methodes om schade te monitoren, meten en beoordelen.

42

Risicoanalyse* In sommige gevallen dient naast de opmaak van een toestandsrapport tevens een risicoanalyse uitgevoerd te worden.

Interne en externe, mondelinge en schriftelijke communicatie m.b.t. een dossier* De monumentenwachter zet op een gestructureerde wijze en in begrijpbare en grammaticaal correcte taal ideeën en/of meningen op schrift en/of communiceert mondeling op een heldere manier zodat de opdrachtgever en/of de andere betrokkenen de inhoud begrijpen.

Eigen deskundigheid opbouwen* De monumentenwachter dient bereid te zijn om opleidingen en stages te volgen om zijn/haar eigen deskundigheid op te bouwen.

Conclusie De monumentenwachter leerde visuele inspecties van erfgoed uitvoeren, schade beoordelen, opvolgen en meten, mondeling en schriftelijk communiceren en eigen deskundigheid opbouwen door zijn/haar opleiding en beroepservaring. Het uitvoeren van noodingrepen, het opstellen van een toestandsrapport, het formuleren van behouden beheersmaatregelen, adviesverlening, dossieropvolging en risicoanalyse werden hoofdzakelijk tijdens de beroepservaring aangeleerd. 2.2.7.3 Samenwerkingsverbanden De monumentenwachter werkt voornamelijk samen met andere monumentenwachters, erfgoedconsulenten bouwkundig erfgoed en (restauratie-)architecten (en hun medewerkers). Daarnaast werkt de monumentenwachter ook samen met bouwhistorici, conservatorenrestauratoren, aannemers/projectleiders/werfleiders restauratiewerken en restauratievaklui. De monumentenwachter interieur werkt vaak samen met conservatoren-restauratoren behangpapier, goudleder, metaal, houtsculptuur, meubilair, schilderijen en textiel, terwijl zowel de monumentenwachter bouwkunde als interieur samenwerkt met conservatorenrestauratoren steen (en steenachtige materialen), stucwerk en muurschilderingen. Het valt op dat de monumentenwachter varend erfgoed nauwelijks samenwerkt met conservatorenrestauratoren. De monumentenwachter werkt tevens samen met restauratievaklui met verschillende specialiteiten: natuursteen, metselwerk, timmerwerk en houtschrijnwerk, dakbedekking, vloeren tegelwerk, moderne bouwrestauratie, pleisterwerk, historisch schilderwerk, lood-zink-koper, smeedwerk en glas. Het is voornamelijk de monumentenwachter bouwkunde en in mindere mate de monumentenwachter interieur en

43 varend erfgoed die samenwerkt met restauratievaklui. De monumentenwachter interieur komt hoofdzakelijk in contact met restauratievaklui historisch schilderwerk, pleisterwerk, smeedwerk, … De MONUMENTENWACHTER werkt samen met: Aannemer Restauratiewerken Projectleider/Werfleider restauratiewerken Ingenieur stabiliteit Onderhoudsmedewerker bouwkundig erfgoed Archeoloog Opgraver/Veldtechnicus Bouwhistoricus Conservator-Restaurator



Aantal monumentenwachters dat samenwerkt met: 13 14 9 10 9 1 12 13 vnl. steen (en steenachtige materialen)(6), stucwerk (7), muurschilderingen (8), metaal (6), meubilair (8) en houtsculptuur (6). 4 23 7 23 3 8 21 25 7 19 23 13 13 vnl. natuursteen (7), metselwerk (6), timmerwerk en houtschrijnwerk (10), dakbedekking (5), vloeren tegelwerk (5), moderne bouwrestauratie (5), pleisterwerk (6), historisch schilderwerk (6), lood-zinkkoper (7), smeedwerk (5) en glas (6). 1 0 1 0 6 5 0 10 8 0

2.2.8 Restauratie-Architect 2.2.8.1 Beroepsomschrijving De restauratiearchitect beheerst, coördineert en controleert de verschillende fasen van een conservatie-restauratieproject zodat het monument met maximaal behoud van de authentieke materialen en structuren voldoet aan de bouwtechnische normen.19 De restauratie-architect verkent het gebouw door een bouwhistorisch onderzoek (peilt naar de cultuurhistorische waarde) en een bouwfysisch onderzoek (peilt naar bouwpathologie) uit te voeren. Hij/zij meet het gebouw gedetailleerd op. Bij het uitvoeren van dit vooronderzoek doet hij beroep op experten: ingenieurs, landmeters, bouwhistorici, conservatorenrestauratoren, … De restauratie-architect stelt een restauratiedossier samen dat 19

Beroepscompetentieprofiel Restauratie-Architect (ontwerpdocument) SERV, VIOE

44 verschillende nota’s, plannen en administratieve bepalingen bevat. Hij staat in voor het ontwerp en het opvolgen van de restauratiewerkzaamheden. De restauratie-architect is werkzaam op zelfstandige basis of op een architectenbureau of aan een overheidsinstelling die belast is met planologische taken en/of beleids-, beheersen uitvoerende taken ten aanzien van erfgoed. Uit de enquête blijkt dat het restauratie-ontwerp de hoofdactiviteit is van de restauratiearchitect. Daarnaast staat hij/zij ook in voor (her)bestemming en ontsluiting, adviesverlening, toegepast materiaaltechnisch en historisch vooronderzoek en management en coördinatie. 2.2.8.2 Beroepscompetenties De beroepscompetenties zijn gebaseerd op de werkversie van het beroepscompetentieprofiel van de restauratie-architect (SERV, VIOE). Bouwhistorisch onderzoek uitvoeren De restauratiearchitect voert een beperkt bouwhistorisch onderzoek uit om de bouwhistorische waarde van het monument vast te leggen en de uitwerking van het restauratieproject hierop af te stemmen. Doet beroep op experten voor stratigrafisch onderzoek, sonderingen en diepgaander bouwhistorisch onderzoek.

Bouwfysisch onderzoek uitvoeren De restauratiearchitect voert een bouwfysisch onderzoek uit om de bouwfysische constructie van het monument vast te leggen en de uitwerking van het restauratieproject hierop af te stemmen. Doet beroep op experten voor diepgaander materiaaltechnisch onderzoek.

Gebouwen opmeten De restauratiearchitect meet ter plaatse het monument op met behulp van opmetingsapparatuur zodat een opmetingsplan op het bureau kan worden uitgewerkt. Het opmetingsplan vormt de basis voor de verdere dossieropbouw.

Dossiers opstellen De restauratiearchitect stelt dossiers op en zet de nodige stappen zodat het dossier volledig zijn vervolgtraject kan afleggen. Het gaat hier om aanvragen voor restauratiepremies, stedenbouwkundige aanvragen, offertes, contracten, ...

45

Instaan voor bedrijfsbeheer (voor zelfstandigen)* De restauratie-architect voert een boekhouding, een financieel beleid (financieel plan, kostenanalyse, …) en leeft de fiscale verplichtingen na.

Schriftelijk communiceren De restauratie-architect zet op een gestructureerde wijze en in begrijpbare en grammaticaal correcte taal ideeën en/of meningen op schrift zodat het doel ze begrijpt. Het gaat hier om nota’s, inventarissen/bestekken, verslagen van werfvergaderingen, gunningsverslagen, publicaties, ...

Restauratieproject ontwerpen De restauratiearchitect denkt de restauratie van het monument uit, eventueel met herbestemming, zodat het bouwwerk in de vroegere toestand op een veilige en gebruiksvriendelijke manier wordt hersteld.

Grafische voorstellingen maken De restauratiearchitect maakt grafische voorstellingen zodat plannen correct zijn en de gebruiker ze begrijpt.

CAD toepassen De restauratiearchitect werkt met een CAD-tekenpakket zodat plannen op de computer kunnen worden uitgetekend.

46

Overleggen De restauratiearchitect staat in voor de besprekingen met opdrachtgever, vergunningsverlenende en subsidiërende overheden, experten en uitvoerders zodat het conservatie-restauratieproces naar ieders wens verloopt. Het overleg kan plaatsvinden met alle betrokken partijen samen of afzonderlijk, afhankelijk van de fase in het proces of van de noodzaak op een bepaald moment.

Plannen en organiseren De restauratie-architect brengt structuur aan in tijd en ruimte en stelt prioriteiten zodat de restauratie tijdig kan worden gestart en opgeleverd.

Restauratiewerkzaamheden opvolgen en controleren De restauratiearchitect volgt de restauratiewerkzaamheden op en controleert de uitvoering ervan zodat de restauratie kwaliteitsvol kan worden opgeleverd. De restauratiearchitect brengt zeer veel tijd door op de werf. Dit is nodig omdat de restauratie van monumenten problemen en onvoorziene omstandigheden met zich meebrengen die uniek zijn in de context van een bepaald monument en ook enkel in die situatie op te lossen zijn.

Berekeningen maken De restauratiearchitect maakt berekeningen in functie van het uitwerken van de restauratieopdracht. Het gaat zowel om berekeningen die voorkomen bij het ontwerp van het restauratieproject als om berekeningen die nodig zijn voor het opstellen van een meetstaat, kostenraming, budgetcontrole en selectie van uitvoerders. Eigen deskundigheid opbouwen De restauratiearchitect bouwt de eigen deskundigheid op zodat de uitvoering van het beroep up to date blijft en steeds beter wordt.

47

Conclusie De restauratie-architect is van mening dat hij/zij al zijn/haar beroepstaken hoofdzakelijk door beroepservaring leerde uitvoeren. Meer dan 90% stelt dat het opstellen van dossiers in functie van de aanvraag van een restauratiepremie, stedenbouwkundige aanvragen, offertes, … en het instaan voor bedrijfsbeheer hoofdzakelijk door beroepservaring werd geleerd. Meer dan 70% is van mening dat schriftelijke en mondelinge communicatie, overleggen, plannen en organiseren van het werk en het opvolgen en controleren van de restauratiewerkzaamheden tijdens de beroepservaring werden aangeleerd. Voor het uitvoeren van bouwfysisch onderzoek, het ontwerpen van een restauratieproject, toepassen van CAD en het opbouwen van de eigen deskundigheid stelt meer dan 50% van de restauratie-architecten dat ze dit door beroepservaring leerden. Voor het uitvoeren van beperkt bouwhistorisch onderzoek, vervormingsgetrouw opmeten en grafische voorstellingen maken is meer dan 40% van mening dat ze dit door beroepservaring leerden. 2.2.8.3 Samenwerkingsverbanden De restauratie-architect werkt voornamelijk samen met bouwhistorici, erfgoedconsulenten bouwkundig erfgoed, ingenieurs, restauratievaklui en aannemers/projectleiders/werfleiders restauratiewerken. Daarnaast werkt de restauratie-architect ook samen met andere architecten, restauratie-architecten en hun medewerkers, tuinen landschapsarchitecten, (kunst)historici, archeologen, conservators-restaurators en monumentenwachters bouwkunde en interieur. De restauratie-architect werkt vooral samen met conservatorsrestaurators steen (en steenachtige materialen), stucwerk, muurschilderingen, vlak en architecturaal glas, metaal, klokken, beiaarden en torenuurwerken, meubilair, houtsculptuur, schilderijen en polychromie. Wat de samenwerking met restauratievaklui betreft werkt de restauratie-architect met alle specialiteiten samen, zij het in mindere mate met de restauratievakman vakwerkbouw. De RESTAURATIE ARCHITECT werkt samen met Aannemer Restauratiewerken Projectleider/Werfleider restauratiewerken Ingenieur stabiliteit Onderhoudsmedewerker bouwkundig erfgoed Archeoloog Opgraver/Veldtechnicus Bouwhistoricus Conservator-Restaurator

Conservator-Wetenschapper Erfgoedconsulent Archeologisch erfgoed Bouwkundig erfgoed Landschappelijk erfgoed Varend/Maritiem erfgoed Monumentenwachter Bouwkunde Interieur Varend erfgoed Architect Restauratie-Architect

Aantal restauratie-architecten dat samenwerkt met: 36 33 38 8 28 6 41 28 vnl. steen (en steenachtige materialen (25), stucwerk (27), muurschilderingen (30), vlak en architecturaal glas (21), metaal (13), klokken, beiaarden en torenuurwerken (16), meubilair (16), houtsculptuur (13), schilderijen (23) en polychromie (19) 16 34 16 39 9 0 27 23 1 27 24

48 Medewerker architect met specialisatie in restauratie Restauratievakman


25 34 vnl. natuursteen (32), metselwerk (31), timmerwerk en houtschrijnwerk (37), vakwerkbouw (12), dakbedekking (33), vloeren tegelwerk (28), moderne bouwrestauratie (32), historisch schilderwerk (26), loodzink-koper (26), smeedwerk (25) en glas (29) 21 13 4 7 15 7 6 26 12 2

2.2.9 Restauratie Landschaps- en tuinarchitect 2.2.9.1 Beroepsomschrijving De landschaps- en tuinarchitect werkt binnen het domein van de ruimtelijke ordening en is betrokken bij de bestemming, het ontwerp, de inrichting en het beheer van de niet20 bebouwde ruimten in de stad en landschap. De landschaps- en tuinarchitect evalueert de bestaande toestand en doet een vooronderzoek (bronnen- en kaartmateriaal). Hij/zij staat in voor het ontwerp en de begeleiding, opvolging en controle van de restauratiewerkzaamheden. De landschaps- en tuinarchitect is werkzaam als zelfstandig ontwerper, medewerker op een ontwerpbureau, aannemer, ambtenaar op een overheidsdienst (groendienst, milieudienst, …) of beheerder van groene ruimten. 2.2.9.2 Beroepscompetenties De beroepscompetenties zijn gebaseerd op het beroeps- en opleidingsprofiel van de landschaps- en tuinarchitect.21 Gezien de lage respons was het niet mogelijk een algemene conclusie te trekken uit de resultaten van de enquête, noch een beeld te geven van de samenwerkingsverbanden. Inventariseren en correct lezen van bronnen- en kaartmateriaal De landschaps- en tuinarchitect dient bronnen- en kaartmateriaal te inventariseren en correct te lezen en interpreteren in functie van het restauratie-ontwerp.

Voorbereiden en vormgeven van materiële elementen: terreinstudie en evaluatie van de bestaande toestand De landschapsarchitect maakt een terreinstudie waarbij alle mogelijke gegevens en bronnen worden geïnventariseerd. Dit omvat een determinatie van de natuurlijke vegetatie en het plantaardig materiaal en inventarisatie van de historische en archeologische bronnen, de juridische (kadaster, erfdienstbaarheden, plantrecht, …) en stedenbouwkundige aspecten. 20 21

Beroepsprofiel landschaps- en tuinarchitectuur, p. 13 Beroepsprofiel en opleidingsprofiel landschaps- en tuinarchitectuur (Vlaamse Onderwijsraad)

49 De landschapsarchitect herkent de samenhang tussen de biotische, abiotische en antropogene elementen en maakt een waardebepaling op van de bestaande toestand waarbij hij de knelpunten en de mogelijkheden aanduidt.

Ontwerpen en uitvoeringsklaar maken van een werk De landschapsarchitect ontwikkelt concepten en concretiseert een idee of concept in een ontwerp door middel van een ruimtelijke en functionele weergave vanuit een creatieve invalshoek en met een welbepaalde visie, rekening houdend met de wetenschappelijke en technische randvoorwaarden. De landschapsarchitect geeft door planvorming richting aan de ruimtelijke en functionele verandering van stad en landschap.

Adviesverlening Informatie en advies verstrekken met betrekking tot de financiële mogelijkheden en voorschriften, alsook het opmaken van modellen, toelichtingsnota’s, …

Plannen en organiseren van handelingen en middelen De landschapsarchitect staat in voor het opstellen en uitwerken van uitvoeringsplannen, beheersplannen, … alsook de opmaak van een bestek (beschrijvende meetstaat, kostenraming, lastenboek) en een begroting (kostprijsberekening, nacalculatie, …). Hij/zij faseert de werken en staat in voor de coördinatie, toezicht en controle op de uitvoering van de werken.

Instaan voor bedrijfsbeleid en bedrijfsbeheer De landschapsarchitect bepaalt beleidslijnen, geeft leiding en delegeert verantwoordelijkheid binnen een onderneming of een instelling. Hij/zij ziet eveneens toe op de administratie en het naleven van de wetgeving binnen een organisatie.

50

Mondelinge en schriftelijke communicatie De landschapsarchitect draagt op een gestructureerde wijze en in begrijpbare, grammaticaal correcte taal ideeën en/of meningen via tekst, beeld, of mondeling uit naar een publiek.

Restauratiewerkzaamheden begeleiden, opvolgen en controleren De landschapsarchitect volgt de restauratiewerkzaamheden (beplantingswerken en infrastructuurwerken) op en controleert de uitvoering ervan zodat de restauratie kwaliteitsvol kan worden opgeleverd binnen de voorziene termijn.

Opvolgen van het onderhoud en beheer van de uitgevoerde werken De landschapsarchitect staat in voor het optimaal functioneren en het in goede staat houden van de infrastructuur, machines, apparaten en uitrusting. De landschapsarchitect begeleidt de beplantingswerken en zorgt voor de permanente bijsturing ervan. Hij/zij staat in voor een optimaal beheer en het opvolgen van het beheersprogramma.

(Interdisciplinair) samenwerken De landschapsarchitect werkt individueel of gezamenlijk met medewerkers en/of aanverwante beroepen aan een gemeenschappelijke opdracht.

2.2.10 Restauratievakman 2.2.10.1 Beroepsomschrijving De restauratievakman is een gespecialiseerd arbeider die nieuw werk maakt in een historische context door onderhouds- of herstellingswerken uit te voeren en/of ontbrekende of verdwenen stukken aan te vullen of een replica te maken (reconstructie).22 Hij/zij moet hierbij steeds rekening houden met de historische context. De werken in een historische omgeving zijn minder voorspelbaar dan nieuwbouw en vergen kennis van een grotere

22

HIVA, p. 7

51 verscheidenheid aan (historische) bouwmaterialen en uitvoeringstechnieken. Bij het uitvoeren van de werken dienen de nodige beschermingsmaatrelingen getroffen te worden om schade aan het gebouw te voorkomen en dient aandacht besteed te worden aan de recupereerbaarheid van de materialen. Hij/zij wordt geconfronteerd met diverse uitvoeringsmethoden en gebruikte materialen. De restauratievakman moet tevens de hedendaagse kwaliteitseisen van zijn uit te voeren werk verzoenen met een bestaande toestand of gewenst eindresultaat dat hierop niet voorzien is. De restauratievakman is werkzaam op zelfstandige basis of werkt bij een aannemersbedrijf. Dakdekker De restauratievakman dakdekker is een gekwalificeerde arbeider die instaat voor het onderhouden, herstellen en uitvoeren van dakbedekkingen en andere bekledingen (gevels) van gebouwen met leien pannen, metalen platen of plantaardige dekmaterialen in een historische context.23 Decoratieschilder De restauratievakman decoratieschilder reconstrueert binnen een historische context decoratieschilderingen in de geest van vroeger.24 Hiertoe bepaalt hij de werkmethode, bereidt de ondergrond voor en zet grond-, tussen- en eindlagen. Hij decoreert grotere vlakke oppervlakten, voert poly- en monochroom schilderwerk uit en reconstrueert figuratieve wanddecoraties uit de vrije hand. Tenslotte voltooit hij de decoratieschilderingen met een aantal verfijnde afwerkingstechnieken. Houtschrijnwerk-timmerwerk De restauratievakman houtschrijnwerk-timmerwerk staat in voor de conservatie, herstel en eventuele vernieuwing van het houtwerk in historisch waardevolle gebouwen.25 Metselaar De restauratievakman metselaar verwerkt aan de hand van plannen, bakstenen, stenen en blokken met aangepaste mortels in historisch waardevolle gebouwen.26 Hij/zij herstelt de binnen- en buitenmuren van gebouwen en funderingen. Daarbij moet hij ook omgaan met venster- en deuromlijstingen, dorpels, balken, lateien en vloeren. De restauratievakman metselaar staat eveneens in voor het aansluiten van rioolleidingen en regenwaterputten en wordt ook belast met het uitvoeren van decoratief metselwerk. Moderne bouwrestauratie De restauratievakman moderne bouwrestauratie voert werken uit die vallen onder de noemer bouwchemische restauratie van het onroerend patrimonium.27 Dit omvat gevelreiniging en nabehandeling, natuursteenreparatie, balkoprestauratie en oplijming, en injecties tegen opstijgend vocht (steen) of insecten/zwammen (hout). 2.2.10.2 Beroepscompetenties De beroepscompetenties zijn gebaseerd op de beroepscompetentieprofielen van de restauratievakman dakdekker, decoratieschilder, houtschrijnwerk-timmerwerk, metselaar en moderne bouwrestauratie.

23

Beroepscompetentieprofiel dakdekker, p. 5 Beroepscompetentieprofiel decoratieschilder, p. 11 25 Beroepscompetentieprofiel houtschrijnwerk-timmerwerk, p. 9 26 Beroepscompetentieprofiel metselaar, p. 5 27 Beroepscompetentieprofiel moderne bouwrestauratie, pp. 8-14 24

52 Plannen van de eigen werkzaamheden De restauratievakman plant de werkzaamheden door de beschikbare plannen en werkschetsen door te nemen, de bestaande toestand van het werk visueel te inspecteren en indien nodig notities, foto’s en bijkomende schetsen te maken in functie van de uitvoering.

Inrichten van de bouwplaats De restauratievakman kijkt na over er wateren elektriciteitsvoorzieningen zijn en of de veiligheidsvoorzieningen beschikbaar zijn. Hij/zij zet het materiaal en gereedschap klaar, kijkt toe op de levering, de staat, het aantal en de opberging van het materiaal op de bouwplaats en beveiligt de bouwplaats.

Voorzien van de benodigde grondstoffen en materieel De restauratievakman zorgt ervoor dat de benodigde grondstoffen en materieel klaar staan zodat er vlot gewerkt kan worden.

Specifieke uitvoerende taken als restauratievakman, bvb. als dakdekker, timmerman, … De restauratievakman beheerst de specifieke uitvoerende taken eigen aan zijn/haar specialisatie om het werk uit te voeren. Hij/zij heeft kennis van de nodige materialen en uitvoeringstechnieken.

Letten op veiligheid, milieu en hygiëne (voorschriften naleven) De restauratievakman dient de veiligheidsvoorschriften na te leven, veiligheidsvoorzieningen aan te brengen en de bouwplaats in goede orde en staat te behouden.

Kwaliteitszorg

53 De restauratievakman dient de timing te respecteren en eigen werk kwalitatief te beoordelen.

Werken met derden De restauratievakman is in staat om te gaan met werkvergunningen, administratieve documenten en werkinstructies. Hij/zij onderhoudt contacten met collega’s en klanten en heeft respect voor het werk van derden.

De werf in oorspronkelijke staat herstellen De restauratievakman herstelt na de werken de werf in oorspronkelijke staat. In functie daarvan wordt de bouwplaats gereinigd, de tijdelijke beschermingen en voorzieningen verwijderd en het afval en puin opgeruimd en afgevoerd.

Instaan voor orde en netheid op de werkplek De restauratievakman houdt de werkplek tijdens de werken op orde en net.

Onderhoud en schoonmaken van het materieel De restauratievakman staat in voor het onderhoud en de schoonmaak van het gebruikte materieel bij het overgaan op een andere bewerking of bij het beëindigen van de werkzaamheden.

Communiceren met collega’s, leidinggevenden en derden De restauratievakman communiceert met de collega’s en verantwoordelijken over het verloop van de werkzaamheden.

54

Opbouwen van de eigen deskundigheid De restauratievakman neemt vaktechnische informatie door en volgt opleiding(en) om zijn/haar eigen deskundigheid op te bouwen.

Instaan voor bedrijfsbeheer (voor zelfstandigen) De restauratievakman voert een boekhouding, een financieel beleid (financieel plan, kostenanalyse, …) en leeft de fiscale verplichtingen na.

Conclusie De restauratievakman is van mening dat hij/zij al zijn beroepstaken hoofdzakelijk leerde uitvoeren door beroepservaring, met uitzondering van het plannen van de eigen werkzaamheden en de communicatie met collega’s, leidinggevenden en derden. Meer dan 70% vindt dat de werf in oorspronkelijke staat herstellen, instaan voor orde en netheid op de werkplek en onderhouden en schoonmaken van het materieel hoofdzakelijk door beroepservaring werd geleerd. Voor het inrichten van de bouwplaats, voorzien van grondstoffen en materieel, specifieke uitvoerende taken, kwaliteitszorg, instaan voor bedrijfsbeheer en opbouwen van de eigen deskundigheid is dat 60 tot 70%. Voor het werken met derden en het letten op de veiligheidsvoorschriften is 58% van mening dat ze dit hoofdzakelijk leerden door beroepservaring.

55 2.3 BEHOEFTEN BINNEN HET WERKVELD Het onderzoek naar de behoeften van de erfgoedsector is gebaseerd op de resultaten van de enquête die werd afgenomen. 2.3.1 Inleiding De opbouw en inhoud van de enquête kan u terugvinden in de algemene inleiding van dit onderzoek (zie 1.4.2). De behoefte aan bijscholing kan u terugvinden bij het hoofdstuk 3 over de erfgoedgerelateerde opleidingen waar per profiel een overzicht gegeven wordt van de behoefte aan bijscholing. In het onderstaande wordt een beeld gegeven van de algemene behoeften binnen het werkveld onroerend erfgoed zoals aangegeven in de enquête. Zijn er bijkomende noden voor de sector of elementen ter verbetering? 2.3.2 Behoeften van het werkveld Interdisciplinariteit (7) De erfgoedzorger pleit voor een betere interdisciplinaire aanpak en meer samenwerking tussen de verschillende instellingen en takken binnen de erfgoedsector. Hierbij werden de samenwerking tussen de domeinen archeologie, landschappen en bouwkundig erfgoed aangehaald, maar ook de samenwerking tussen monumentenwachters, erfgoedconsulenten en restauratie-architecten. Zo pleit een monumentenwachter voor meer betrokkenheid van monumentenwachters bij herstellings- of restauratiewerken. Er wordt tevens gepleit voor meer samenwerking tussen de vakman (restauratiepraktijk) en de theoreticus. Er dient tevens een grotere stroomlijning tussen het beleid ‘roerend’ en ‘onroerend’ erfgoed te zijn. Enkele citaten: “Als monumentenwachter word ik (en ook mijn collega's) nauwelijks of niet betrokken bij de uitvoering van herstellings- of restauratiewerken. Onze rechtstreekse betrokkenheid (deelname aan werfvergaderingen en technische rondgangen op werven) zou dikwijls veel "ellende" voorkomen; anderzijds zouden wijzelf op deze manier belangrijke kennis kunnen verwerven. "Ellende": bij de eerste inspectie na de werken moeten wij dikwijls vaststellen dat bepaalde zaken zijn uitgevoerd die monumentonwaardig zijn om verschillende oorzaken (onvoldoende kennis, slordigheden, vergetelheden, geen rekening houden met bepaalde parameters, etc.); ook is het zo dat onze bevindingen nog weinig respons krijgen aangezien de werken reeds zijn opgeleverd en de budgetten reeds lang zijn overschreden... Ik pleit ervoor (en ik spreek uit ervaring) dat de monumentenwachter een basisspeler wordt binnen het restauratieteam: dit wil zeggen dat hij kan deelnemen aan werfvergaderingen en technische rondgangen en zijn/haar mening kan geven inzake dingen die tot zijn/ haar vakgebied liggen. Mocht dit in de toekomst een feit zijn, ik zou heel verheugd zijn en minder gefrustreerd wetende dat wat ik schrijf of zeg ook navolging geniet tijdens de uitvoering van de werken. Anderzijds kan de monumentenwachter op die manier ook belangrijke kennis en ervaring opdoen.” (Filip Kint) “De grootste tekortkoming die ik ervaar in de erfgoedsector is een té geringe samenwerking tussen de verschillende takken. Hierdoor gaat interessante informatie en soms ook de restauratiefilosofie verloren.” (anoniem) “Vele entiteiten werken op zichzelf. Ik denk dat er binnen Vlaanderen meer mogelijkheden zijn indien er meer samengewerkt wordt (VIOE, universiteiten, hogescholen etc.)” (anoniem) “Meer interdisciplinariteit. Als onderzoeker en adviesverlener op materiaaltechnisch vlak merk ik een te lage kennis/bewustzijn omtrent bepaalde specifieke materiaaltechnische problemen/oplossingen/ontbreken van oplossingen.” (anoniem)

56 “Meer werkervaring in situ op doen, mensen in contact brengen met andere disciplines.” (anoniem) Vakmanschap (4) Uit de bevraging blijkt dat er een grote nood is aan (gespecialiseerde) restauratievaklui en een tekort aan degelijke opleidingen voor jonge restaruatievaklui zowel in het secundair als het hoger onderwijs. Volgens de erfgoedzorger zijn er teveel aannemers met een erkenning D24 die werken met onderaannemers die niet gekwalificeerd zijn. Enkele citaten: “Vanuit de aannemerswereld hebben we steeds aangedrongen voor betere opleidingen voor jonge vaklui. Meer en meer vakkennis gaat nog steeds verloren. De overdracht van kennis door oudere vaklui aan jongeren is nooit gelukt. Opleidingen zoals bvb Eucora worden nog steeds miskend.” (anoniem) “Het creëren van een degelijke voltijdse opleiding (zowel in secundair als op hogeschoolniveau) voor uitvoerende restauratievakmensen. Er is een groot tekort. De invoer van buitenlandse bouwvakkers en daartegenover de restaurateurs die onvoldoende handigheid meekrijgen in hun opleiding kunnen niet de juiste invulling garanderen van wat een restauratiewerf nodig heeft.” (anoniem) Visie en functie van de overheid (4) De erfgoedzorger ziet het ontwikkelen van een algemene visie en richtlijnen met betrekking tot erfgoedzorg als een taak weggelegd voor de Vlaamse Overheid. Men vraagt een algemene visie in verband met herstel- en onderhoudspraktijken. Wat zijn verantwoorde moderne en historische conservatie- en restauratietechnieken? Men wijst er tevens op dat de Vlaamse Overheid een rol kan spelen in het centraliseren van kennis. Een voorbeeld dat werd aangehaald is een databank, een soort van logboek voor elk gebouw met daarin allerhande gegevens. Is er een mogelijkheid dat er een adressenlijst van uitvoerders (architecten, aannemers en onderzoeksbureau’s) opgemaakt wordt met bijhorende kwaliteitslabels? Volgens de erfgoedzorger is er tevens nood aan eensgezindheid of een algemene visie bij de erfgoedconsulenten. Enkele citaten: “een databank! zodat je weet voor een bepaald gebouw of er - studies gemaakt zijn door studenten - bouwhistorische studies gemaakt zijn - waar archiefmateriaal te vinden is - welke restauratiedossiers ervan bestaan - wanneer er inspecties van mowa gebeurd zijn - welke architect / aannemer / restaurator er gewerkt heeft en waar al deze informatie kan ingekeken / opgevraagd worden. een soort logboek voor een gebouw, centraal beheerd op bv website van vioe.” (anoniem) “Opgebouwde ervaring en expertise vanuit conservatie/restauratiepraktijk dient zo optimaal mogelijk terug te vloeien naar de opleidingsinstituten en kenniscentra zoals VIOE. Grote taak weggelegd in centraliseren van kennis en beschikbaar maken van de opgebouwde en gesubsidieerde kennis voor studenten, oud-studenten en professionelen werkzaam binnen restauratie/ conservatiepraktijk van ons erfgoed.” (anoniem)

57 “Er is tevens nood aan eensgezindheid bij de erfgoedconsulenten, zodat ze in groep gelijkaardige adviezen kunnen opmaken. Nu blijkt een beslissing voor ingerepen sterk afhankelijk van consulent tot consulent.” (anoniem) Internationalisering (2) Er wordt door verschillende erfgoedzorgers aangehaald dat er nood is aan internationalisering waarbij het beleid afgestemd wordt op internationale standaarden, er deelgenomen wordt aan internationale contactdagen, uitwisselingen, … Contextuele benadering (2) De erfgoedzorger pleit voor een betere kennis van de verwante disciplines en een bredere kijk dan de eigen dagdagelijkse praktijk. Daarnaast vestigt de erfgoedzorger de aandacht op het feit dat de objectgerichte benadering vaak primeert op de contextuele benadering waarbij een monument steeds in relatie staat tot zijn omgeving. Een citaat: “Monumentenzorg is een belangrijk facet van de ruimtelijke ordening en van de appreciatie van onze leefomgeving en is ondermeer om die reden maatschappelijk relevant. Hierin in een contextuele benadering uiteraard zeer belangrijk, temeer wanneer projecten te maken hebben met herbestemming van erfgoed. Ik krijg regelmatig de indruk dat de ojectgerichte benadering aan belang wint en dat de waardenstelling van erfgoed vooral materieel benaderd wordt.” (anoniem)

58 2.4 BESLUIT ERFGOEDBEROEPEN Uit het bovenstaande kunnen we concluderen dat er geen enkele beroepstaak enkel door opleiding aangeleerd wordt. De verschillende beroepen gaven in de enquête aan in welke mate ze hun beroepstaken onder de knie kregen door hun opleiding, beroepservaring of door een combinatie van beide. De erfgoedonderzoeker, bouwhistoricus, conservator-restaurator en monumentenwachter zijn in staat hun beroepstaken uit te voeren door hun opleiding en hun beroepservaring. Het uitvoeren van wetenschappelijk onderzoek, het opbouwen van de eigen deskundigheid en publiceren van onderzoek leerde de erfgoedonderzoeker door zijn opleiding en werkervaring, terwijl de beroepservaring hem in staat stelde om een netwerk op te bouwen, expertise uit te wisselen en onderzoek van anderen op te volgen. De bouwhistoricus kan door een combinatie van opleiding en werkervaring een bouwsporenonderzoek uitvoeren, bronnenmateriaal raadplegen, gegevens analyseren en een bouwhistorisch rapport opmaken. Volgens de bouwhistoricus is er voornamelijk beroepservaring nodig om onderzoek te coördineren, experten te raadplegen en aspecten rond communicatie, planning, organisatie, wetgeving, eigen deskundigheid opbouwen en bedrijfsbeheer onder de knie te krijgen. De conservator-restaurator leerde nagenoeg alle beroepstaken door een combinatie tussen opleiding en beroepservaring. Het inrichten van de werkplek en aspecten rond veiligheid, mileu en bedrijfsbeheer werden door beroepservaring aangeleerd. De mening is verdeeld over de preventieve conservering, het plannen en organiseren van de behandeling, het transporteren van het object en de kwaliteitscontrole, waarbij sommigen het aandeel van de opleiding groter achten dan anderen. De monumentenwachter is door een combinatie van opleiding en werkervaring in staat om een gebouw te inspecteren en de schade te beoordelen. Het uitvoeren van noodingrepen, opstellen van een toestandsrapport en adviesverlening m.b.t. behoud en beheer leerde de monumentenwachter door beroepservaring, net zoals het opvolgen van een dossier en het uitvoeren van een risicoanalyse. De archeoloog, erfgoedconsulent en restauratie-architect zijn van mening hun beroepstaken te kunnen uitvoeren dankzij hun beroepservaring en niet zozeer door hun opleiding. De archeologen stellen dat zij hun beroepstaken hoofdzakelijk door werkervaring leerden, met uitzondering van het uitvoeren van wetenschappelijk onderzoek en het analysen/synthetiseren van gegevens. Dit vergelijkbaar bij de erfgoedconsulenten die stellen dat zij hun beroepstaken hoofdzakelijk door beroepservaring leerden, uitgezonderd het opbouwen van eigen deskundigheid en analyseren/synthetiseren van gegevens. De restauratie-architect leerde zijn beroepstaken uitvoeren door beroepservaring. Bij het maken van grafische voorstellingen, het ontwerpen van restauratieprojecten en het opbouwen van de eigen deskundigheid is het aandeel van de opleiding het grootst bij het leren van hun beroepstaken. Het valt op dat bij het ontwikkelen van de competenties met betrekking tot wetenschappelijk onderzoek, het analyseren en interpreteren van gegevens en rapportering de opleiding steeds een groot aandeel krijgt. Het is bij de meer praktijkgerichte competenties zoals planning, organisatie, uitvoering, toepassen van wetgeving, bedrijfsbeheer en beheersmatige aspecten zoals ontsluiting, … dat de beroepservaring een veel grotere rol speelt dan de opleiding. Zo ook bij de schriftelijke en mondelinge communicatie en het opbouwen van de eigen deskundigheid. Een erfgoedgerelateerde opleiding leent zich moeilijk om competenties zoals bedrijfsbeheer, algemeen beheer, … in de opleiding te integreren. Het is echter wel mogelijk om door middel van een bijkomende opleiding bedrijfsbeheer te leren. Andere praktische vaardigheden kunnen in een opleiding geïntegreerd worden door middel van een stage waarbij de kennis die opgedaan werd in de opleiding kan worden toegepast en uitgevoerd in de praktijk. Dit gaat gepaard met aspecten rond planning en organisatie, inrichten van de werkplek, communicatievaardigheden, … Uit het onderzoek blijkt dat er een duidelijke nood is aan de praktijkgerichtheid van een erfgoedopleiding.

59

Afb. 2 Schematische weergave van de meest voorkomende samenwerkingsverbanden

28

Uit het onderzoek van de samenwerkingsverbanden blijkt de archeologen voornamelijk samenwerken met andere archeologen, erfgoedconsulenten, veldtechnici en opgravers. De bouwhistorici werken voornamelijk samen met andere bouwhistorici, erfgoedconsulenten, archeologen en restauratie-architecten. De conservator-restaurator werkt hoofdzakelijk samen met andere conservatoren-restauratoren, kunsthistorici en restauratie-architecten. De erfgoedconsulent werkt voornamelijk samen met andere erfgoedconsulenten, archeologen, bouwhistorici en restauratie-architecten. De erfgoedonderzoeker werkt samen met erfgoedconsulenten, archeologen en bouwhistorici. De monumentenwachter werkt hoofdzakelijk samen met andere monumentenwachters, erfgoedconsulenten en restauratiearchitecten. De restauratie-architect werkt voornamelijk samen met bouwhistorici, erfgoedconsulenten, aannemers, restauratievaklui en ingenieurs. Dit betreft een overzicht van de meest voorkomende samenwerkingsverbanden. De verschillende beroepen werken – zij het in beperktere mate – ook samen met de andere beroepen. Wanneer we de voornaamste samenwerkingsverbanden bekijken valt het op dat de restauratie-architect, de bouwhistoricus en de erfgoedconsulent veel met elkaar samenwerken. Er is echter weinig samenwerking met de conservator-restaurator en de monumentenwachter. Elk van de beroepen werkt veel samen met collega’s, met uitzondering van de restauratie-architect. De algemene behoeften van het werkveld situeren zich hoofdzakelijk rond de volgende thema’s: interdisciplinariteit, internationalisering, de contextuele benadering van erfgoed(zorg), vakmanschap en opleiding, visie en functie van de overheid. Vanuit de erfgoedsector is er hoofdzakelijk vraag naar meer samenwerking tussen de verschillende disciplines binnen de erfgoedsector. Uit het onderzoek naar de samenwerkingsverbanden blijkt ook dat niet alle beroepen met elkaar samenwerken. Het zijn echter enkel de actoren binnen het werkveld zelf die de samenwerking met anderen kunnen bevorderen. Er is ook een grote nood aan gespecialiseerde restauratievaklui en een tekort aan opleidingen voor restauratievaklui. Zowel uit de bevraging van het veld als de analyse van het opleidingsaanbod en de interviews in het volgende hoofdstuk blijkt dat er een hoge nood is aan vaklui, opleidingen voor de vaklui en lesgevers voor de opleidingsinstituten. Uit de bevraging blijkt ook dat de erfgoedsector bij de overheid een meer algemene visie met betrekking tot erfgoedzorg en een grotere rol in het centraliseren van kennis weglegt.

28

Uit de enquête kon niet worden opgemaakt wie er met de erfgoedonderzoeker samenwerkt omdat dit niet vermeld werd bij de samenwerkingsverbanden. Hierdoor geeft de weergave deels een vertekend beeld.

60 3. Erfgoedgerelateerde opleidingen 3.1 ALGEMEEN OVERZICHT De erfgoedgerelateerde opleidingen en opleidingsonderdelen in Vlaanderen werden in kaart gebracht. Het volledig overzicht van de opleidingen en opleidingsonderdelen kan u terugvinden in bijlage 1. 3.1.1 Erfgoedgerelateerde opleidingen in het Vlaamse Onderwijslandschap De onderwijsstructuur in Vlaanderen bestaat uit het basisonderwijs (kleuter- en lager onderwijs), secundair onderwijs (Algemeen, Kunst, Technisch en Beroeps) en het hoger onderwijs.29 Daarnaast is er nog het deeltijds kunstonderwijs en het volwassenonderwijs. De erfgoedgerichte opleidingen situeren zich op het niveau van het secundair onderwijs, deeltijds kunstonderwijs, volwasseneducatie en hoofdzakelijk in het hoger onderwijs. Het secundair onderwijs is onderwijs voor 12 tot 18-jarigen en is ingedeeld in drie graden, vier onderwijsvormen en verschillende studierichtingen. Vanaf de tweede graad onderscheiden we vier onderwijsvormen30: • Het algemeen secundair onderwijs (aso) legt de nadruk op een ruime algemene vorming. • In het technisch secundair onderwijs (tso) gaat de aandacht vooral naar algemene en technisch-theoretische vakken. • Het kunstsecundair onderwijs (kso) koppelt een algemene, ruime vorming aan een actieve kunstbeoefening. • Het beroepssecundair onderwijs (bso) is een praktijkgerichte onderwijsvorm waarin de jongere naast algemene vorming vooral een specifiek beroep aanleert. Naast het gewoon secundair onderwijs is er het buitengewoon secundair onderwijs en het deeltijds leren en werken. Het opleidingsaanbod aan de Vlaamse secundaire scholen kan geraadpleegd worden op http://www.ond.vlaanderen.be/onderwijsaanbod/. De erfgoedgerichte opleidingen in het secundair onderwijs situeren zich in het 7de jaar beroepssecundair onderwijs, terwijl de overige opleidingen in het secundair onderwijs nuttige vooropleidingen zijn. Het hoger onderwijs is onderwijs voor studenten vanaf 18 jaar en wordt aangeboden aan hogescholen en universiteiten. We onderscheiden bacheloropleidingen (academisch of beroepgericht), masteropleidingen, bachelor-na-bachelor of master-na-masteropleidingen, postgraduaten, na-en bijscholingen en doctoraatsopleidingen. Elk van deze opleidingen wordt bekrachtigd met een diploma, met uitzondering van de postgraduaten en bijscholingen (getuigschrift). De bacheloropleiding omvat 180 ECTS-studiepunten31 wat overeenstemt met drie voltijdse studiejaren. De beroepsgerichte, professionele bachelor is gericht op een directe doorstroming naar het werkveld, terwijl de academische bachelor gericht is op wetenschappelijk onderzoek en een doorstroming naar de masteropleiding beoogt. De masteropleiding omvat minstens 60 ECTS-studiepunten wat overeenstemt met één jaar voltijds studeren. Men kan rechtstreeks doorstromen vanuit de academische bachelor of via een schakelprogramma vanuit de beroepsgerichte bachelor. De masteropleiding is academisch gericht en wordt bekrachtigd met een diploma. 29

Het onderwijslandschap in Vlaanderen / www.ond.vlaanderen.be Het onderwijslandschap in Vlaanderen, p. 27 31 Het onderwijslandschap in Vlaanderen, p. 30. ECTS staat voor European Credit Transfer System. Dit is het Europees systeem voor de overdracht en de accumulatie van studiepunten en is een belangrijk instrument bij de opbouw van één Europese onderwijsruimte. 30

61 De competenties die verworven werden tijdens een bachelor- of masteropleiding kunnen uitgediept worden respectievelijk tijdens een bachelor-na-bachelor of master-namasteropleiding. Beide opleidingen omvatten minstens 60 studiepunten en worden bekrachtigd met een diploma. Vanuit een bachelor- of masteropleiding kan men ook doorstromen naar een postgraduaatopleiding. Dergelijke opleidingen omvatten minstens 20 studiepunten en worden bekrachtigd met een getuigschrift. Na een masteropleiding kan na de toekenning van een beurs tevens een doctoraatsopleiding gevolgd worden. Het onderwijsaanbod aan de Vlaamse universiteiten en hogescholen kan geraadpleegd worden op www.hogeronderwijsregister.be. De erfgoedgerichte opleidingen komen op de verschillende niveau’s binnen het hoger onderwijs voor. In Vlaanderen zijn er ongeveer 30 opleidingen die zich in meer of mindere mate met erfgoed bezig zijn. Het deeltijds kunstonderwijs (dko) is een aanvullende onderwijsvorm voor volwassenen en jongeren vanaf 6 of 8 jaar waarbij ze kunst kritisch leren benaderen of een kunstvorm zelf uitoefenen. Binnen het deeltijds kunstonderwijs zijn er twee soorten scholen, enerzijds de academies voor beeldende kunsten en anderzijds de academies voor muziek, woord en dans. De studierichting beeldende kunst is ingedeeld in een lagere graad (6 leerjaren), een middelbare graad (6 leerjaren), een hogere graad (4 of 5 leerjaren) en een specialisatiegraad (2 leerjaren).32 Deze onderwijsvorm wordt per graad bekrachtigd met een eindattest of getuigschrift. In het deeltijds kunstonderwijs zijn er aan de academies voor beeldende kunsten opleidingen met betrekking tot kunstambachten te volgen zoals schildertechnieken, metaalbewerking (smeden), glas-in-lood, houtbewerking, … Daarnaast bestaat ook nog het volwassenonderwijs, het hoger beroepsonderwijs, het afstandsonderwijs van BIS (Begeleid Individueel Studeren) of de Open Universiteit, de ondernemersopleidingen van SYNTRA en de beroepsopleidingen van VDAB.33 Het gezamenlijke opleidingsaanbod voor volwassenen kan geraadpleegd worden op http://www.wordwatjewil.be/. 3.1.2 Overzicht van de erfgoedgerelateerde opleidingen Bij het opstellen van het overzicht van de erfgoedgerelateerde opleidingen werd gebruik gemaakt van de bestaande inventaris van opleidingen opgesteld door het Vlaams Instituut voor Onroerend Erfgoed in 2008. Bij de inventarisatie lag de nadruk op opleidingen met betrekking tot onderzoek en zorg voor onroerend erfgoed, specifieker bouwkundig erfgoed en zijn omgeving).34 Het overzicht van de opleidingen werd ingedeeld volgens de Vlaamse Kwalificatiestructuur (EVC).35 Daarnaast zijn er in Vlaanderen verschillende erfgoedgerelateerde opleidingen te volgen die buiten het reguliere onderwijsaanbod vallen.

32

http://www.ond.vlaanderen.be/onderwijsaanbod/dko/default.htm Het is vooral de studierichting beeldende kunst die voor dit onderzoek van belang is. 33 http://www.ond.vlaanderen.be/onderwijsaanbod/volwassen/educatie.htm 34 De inventaris van opleidingen met betrekking tot roerend en immaterieel erfgoed werd opgemaakt door FARO (Steunpunt voor cultureel erfgoed). De eerste resultaten werden gepubliceerd in 2010: J. VAN LEEUWEN, Erfgoedgeleerden in opleiding: een kritische analyse van het Vlaamse opleidingsaanbod in internationaal perspectief (FARO: tijdschrift over cultureel erfgoed, jg. 3, nr. 3). 35 Meer informatie over de Vlaamse Kwalificatiestructuur: http://www.ond.vlaanderen.be/kwalificatiestructuur/vks/default.htm en http://www.evcvlaanderen.be/evc_beleid/kwalificatiestructuur.html

62

Niveau 8 7’

Opleiding Doctor Postgraduaat Renovatietechnieken en monumentenzorg Postgraduaat in het Kunst- en Cultuurmanagement Postgraduaat Tentoonstelling en beheer actuele kunst Postgraduaat Informatie- en Bibliotheekwetenschap (IBW)

Master na master Conservation of Monuments and Sites Master na master Archivistiek: erfgoed- en hedendaags documentbeheer

Master

7

6’ Bachelor

6

Kwalificatiebewijs Diploma Getuigschrift

Diploma

Master Archeologie* Master Architectuur* Master Biologie* Master Bio-Ingenieur* Master Conservatie-Restauratie* Master Culturele studies Master Cultuurmanagement Master Geografie* Master Geologie* Master Geschiedenis* Master Industrieel Ingenieur-Bouwkunde* Master Ingenieurswetenschappen-Architectuur* Master Ingenieurswetenschappen-Bouwkunde* Master Interieurarchitectuur* Master Kunstgeschiedenis/Kunstwetenschappen* Master Monumenten- en Landschapszorg Master Historische taalen letterkunde Master Stedenbouw en Ruimtelijke planning

Diploma

Professionele bachelor na bachelor landschapsontwikkeling

Diploma

Bachelor Landschaps- en tuinarchitectuur Bachelor Toegepaste architectuur Professionele bachelor Landschaps- en tuinarchitectuur Bachelor Interieurvormgeving (Professionele) Bachelor in vastgoed: makelaardij/landmeten

Diploma

+ Academische bacheloropleidingen die voorafgaan aan bovenstaande masteropleidingen aangeduid met *.

Gegradueerde

5

Certificaat

36 e

3 graad ASO, TSO, KSO e e 3 jaar 3 graad BSO volwassenonderwijs

4

36

Restauratie meubelen (BSO) Restauratie schrijnwerk (BSO) Decoratie en restauratie schilderwerk (BSO) Restauratie bouw (BS0) Renovatie bouw (BSO)

Diploma

Dit is een oud hogeschooldiploma dat verdwenen is met de invoering van de bachelor-masterstructuur in het academiejaar 2004-2005. Met het decreet van 4 april 2003 'betreffende de herstructurering van het hoger onderwijs in Vlaanderen' werd het hogeschooldiploma van gegradueerde en o.a. dat van de architect-assistent gelijkgeschakeld met een professioneel bachelordiploma.

63

Niet-reguliere opleidingen

+ voorafgaande opleidingen: Architecturale kunst/vorming/vormgeving, Binnenhuiskunst (kso) Beeldende kunst/vorming (kso) Bouw (tso en bso) Hout (tso en bso) Schilderwerk en decoratie (bso) Steen- en marmerbewerking (bso) Initiatie- en vervolmakingsopleidingen in oude ambachtelijke technieken (ECR, EUCORA, ARCHONAUT, SYNTRA, FVB, Edutec, CORI, Escala,…)

3.2 AANBOD, LACUNES EN BEHOEFTEN MET BETREKKING TOT ERFGOEDOPLEIDINGEN In het onderstaande wordt voor elk van de geselecteerde beroepen een overzicht gegeven van het opleidingsaanbod, de lacunes in het aanbod en opleidings- en bijscholingsbehoefte van het betreffende beroep. Het opleidingsaanbod is gebaseerd op de inventaris die werd opgemaakt in 2009-2010, de websites van verschillende scholen, hogescholen en universiteiten en de websites van onderwijs Vlaanderen en ‘Wordtwatjewil’. De lacunes in het opleidingsaanbod werden gebaseerd op de analyse van het opleidingsaanbod en de resultaten van de bevraging van de sector via de online-enquête. De analyse van het opleidingsaanbod steunt op een aantal centrale vragen: is er voor elk beroep een opleiding? Is er specialisatie in restauratie mogelijk? Wat is het huidige opleidingstraject voor de erfgoedberoepen? De analyse voor de beroepen bouwhistoricus, conservator-restaurator en restauratie-architect is uitgebreider daar in de eerste fase van het onderzoek het opleidingsaanbod voor deze beroepen reeds werd bestudeerd. Bij de overige beroepen werden de lacunes hoofdzakelijk gebaseerd op de resultaten van de enquête. De opleidings- en bijscholingsbehoefte(s) van de verschillende erfgoedberoepen actief in het werkveld onroerend erfgoed werd(en) gebaseerd op de online- enquête. 3.2.1 Aannemer restauratiewerken 3.2.1.1 Opleidingsaanbod Het algemene opleidingsaanbod voor de aannemer, projectleider en werfleider in de bouwsector in Vlaanderen is groot: - Bachelor en Master in de ingenieurswetenschappen: bouwkunde (Universiteit Gent) - Bachelor en Master in de ingenieurswetenschappen: bouwkunde (Katholieke Universiteit Leuven) - Bachelor en Master in de ingenieurswetenschappen: bouwkunde (Vrije Universiteit Brussel) - Bachelor en Master in de industriële wetenschappen: bouwkunde (Hogeschool Gent) - Bachelor en Master in de industriële wetenschappen: bouwkunde (Artesis Hogeschool Antwerpen) - Bachelor en Master in de industriële wetenschappen: bouwkunde (Katholieke Hogeschool Sint-Lieven Gent) - Bachelor en Master in de industriële wetenschappen: bouwkunde (XIOS Hogeschool Limburg, Diepenbeek) - Bachelor en Master in de industriële wetenschappen: bouwkunde (Katholieke Hogeschool Brugge-Oostende) - Bachelor en Master in de industriële wetenschappen: bouwkunde (Lessius Mechelen, Sint-Katelijne-Waver) - Bachelor in de bouw (Katholieke Hogeschool Kempen, Geel) - Bachelor in de bouw (Katholieke Hogeschool Sint-Lieven, Aalst)

64 -

Bachelor in de bouw (XIOS Hogeschool Limburg, Diepenbeek) Bachelor in de bouw (Hogeschool voor Wetenschap en Kunst, Brussel)

Voor een specialisatie in restauratiewerken kan men momenteel enkel een bijkomende opleiding monumentenzorg volgen. Met een bachelordiploma bouwkunde kan men instromen in: - Master Monumenten- en Landschapszorg (Artesis Hogeschool Antwerpen) - Postgraduaat Renovatietechnieken en Monumentenzorg (Hogeschool WestVlaanderen) Met een masterdiploma bouwkunde kan men instromen in: - Master na Master Conservation of Monuments and Sites (Katholieke Universiteit Leuven, Raymond Lemaire Instituut) 3.2.1.2 Lacunes in het opleidingsaanbod Op basis van het overzicht van het opleidingsaanbod kunnen we constateren dat er in Vlaanderen geen opleiding op maat van de restauratie-aannemer bestaat. De aannemers, projectleiders en werfleiders restauratiewerken dienen een bijkomende opleiding monumentenzorg te volgen om vertrouwd te raken met historische materialen en uitvoeringstechnieken, alsook de algemene beginselen van de erfgoedzorg. Deze opleiding is wel niet echt aangepast aan de noden van een restauratie-aannemer. In de basisopleiding tot ingenieur bouwkunde of architect komt monumentenzorg niet of nauwelijks aan bod. Uit de enquête blijkt dat de aannemer restauratiewerken een bouwkundige basisopleiding heeft zoals ingenieur bouwkunde, architect of bouwtechnieken (TSO), met een bijkomende opleiding in restauratie zoals restauratiemetselen, moderne bouwrestauratie, … De enquête werd slechts door een tiental aannemers ingevuld waardoor we geen algemeen beeld hebben van het opleidingstraject van een aannemer restauratiewerken. 3.2.1.3 Opleidings- en scholingsbehoefte Gezien de lage respons was het niet mogelijk een algemene conclusie van de opleidingsbehoefte van de aannemer, projectleider en werfleider restauratiewerken te maken. Er kwamen geen reacties van de aannemer restauratiewerken op de open vragen. 3.2.2 Archeoloog 3.2.2.1 Opleidingsaanbod Een archeoloog heeft een academische opleiding in de archeologie (Bachelor/Master) gevolgd. Aan de Vrije Universiteit Brussel vertrekt de opleiding archeologie vanuit een academische opleiding in de kunstwetenschappen en archeologie. Het opleidingsaanbod voor de archeoloog is:  Bachelor/Master in de Archeologie (Universiteit Gent)  Bachelor/Master in de Archeologie (Katholieke Universiteit Leuven)  Bachelor/Master in de Kunstwetenschappen en Archeologie (Vrije Universiteit Brussel) Uit de enquête blijkt dat de meeste archeologen een master- of licentiaatsopleiding in de archeologie hebben gevolgd (43). Sommige archeologen volgden naast de masteropleiding archeologie ook een bachelor/master in de geschiedenis (6), een bachelor/master in de kunstwetenschappen (3) of een bijkomende opleiding monumentenzorg (4). Drie archeologen hebben enkel een masteropleiding geschiedenis gevolgd (optie vaderlandse

65 geschiedenis). Andere relevante opleidingen die gevolgd werden door één of twee archeologen zijn de Manama Soil Science, Master culturele studies (KUL), Master stedenbouw en ruimtelijke planning, Master conservatie-restauratie, Master biologie, … De archeologen volgden geen kunst-, technische of beroepsopleiding en slechts enkele archeologen volgden een opleiding bedrijfsmanagement, boekhouden, Illustrator, GIS, Photoshop en/of Indesign. 3.2.2.2 Lacunes in het opleidingsaanbod Er zijn in Vlaanderen drie opleidingen archeologie, waarvan één opleiding archeologie en kunstwetenschappen combineert. Er is dus (in theorie) voldoende aanbod aan opleidingen voor archeologen. Met betrekking tot de door de sector beoordeelde lacunes in de door hen gevolgde opleiding kunnen we ons beroepen op gegevens die blijken uit de bevraging in de enquête. Uit de enquête blijkt dat meer dan 70% van de archeologen van mening is dat literatuur- en archiefonderzoek, de geschiedenis van de materiële cultuur, de exacte wetenschappen relevant voor archeologisch onderzoek en opgravingstechnieken voldoende behandeld werd in hun opleiding. De basiskennis van verwante disciplines, materiaalverwerking en archeologische monumentenzorg en archeologisch erfgoed kwamen volgens 60-70% van de archeologen voldoende aan bod in hun opleiding. Ongeveer 50% stelt dat ook materiaaltechnische onderzoekstechnieken, historische materialen en constructietechnieken alsook de typologische en morfologische kenmerken van onroerend erfgoed in Vlaanderen voldoende behandeld werden in de opleiding. De aspecten rond communicatievaardigheden zoals onderhandelingsen beïnvloedingsvaardigheden (82,8%) en presentatie- en ontsluitingstechnieken (69,8%) worden als onvoldoende beschouwd. Dit werd ook verschillende keren aangehaald in de open vraag rond de lacunes in het opleidingstraject van de archeoloog. Er is volgens de archeologen te weinig aandacht voor publiekswerking, ontsluiting van sites, presentatietechnieken en communicatie met de opdrachtgever en publiek. Dit hangt samen met andere aangehaalde lacunes: managementvaardigheden (sociaal management), leiding geven en schriftelijke communicatie. Er wordt volgens de archeologen tevens te weinig aandacht gegeven aan het bedrijfsleven waarbij bedrijfsbeheer en –beleid (82,8%), duurzaam ondernemen, tijd- en budgetbeheer (88,9%), kennis van begroting, bestek en kostenraming (88,1%), de uitbouw van een professioneel netwerk (73,8%) en kennis van wetgeving en gunningprocedures (65,1%) van belang zijn. Wat de wetgeving betreft wordt de wetgeving rond onroerend erfgoed, ruimtelijke ordening, veiligheid en milieu aangehaald. De aspecten rond veiligheid, milieu en organisatie op de werf worden verschillende keren aangehaald in de open vraag rond de lacunes in het opleidingstraject van de archeoloog. Kortom de omgang met de dagdagelijkse archeologische praktijk. Een derde lacune situeert zich rond informaticatoepassingen zoals noties van tekensoftware (93,1%), basiskennis GIS (85,2%) en tekstverwerking, excell en access (58,6%). Zowel fotografie en beeldverwerking (63,8%) als driedimensioneel inzicht en schetsen (61,3%) en inventarisatie- en registratietechnieken (50%) worden als een tekort in de opleiding beschouwd. Zo ook de kennis van vormingsmogelijkheden (71,2%). Iets meer dan 50% is van mening dat conservatie- en restauratie-ethiek onvoldoende aan bod komt in de opleiding. Voldoende Literatuur- en archiefonderzoek (heuristiek, kennis van informatiekanalen, …) (79,8%) Geschiedenis van de materiële cultuur (cultuurgeschiedenis, stad, landschap en maatschappij (79,5%) Exacte wetenschappen relevant voor archeologisch

Onvoldoende Noties van tekensoftware (CAD en andere) (93,1%) Tijdbeheer (88,9%) Begroting, bestek en kostenraming

66 onderzoek (72,3%) Kennis van opgravingstechnieken (70,2%) Basiskennis van verwante disciplines (66,7%) Materiaalverwerking (62,6%) Archeologische monumentenzorg en archeologisch erfgoed (62,2%) Materiaaltechnische onderzoekstechnieken (proefboringen, …) (52,9%) Historische materialen en constructietechnieken, inclusief inzicht in hoe die werden toegepast in het verleden (51,4%) Typologische en morfologische kenmerken van onroerend erfgoed in Vlaanderen, en situering ervan in cultuurhistorische context (50,7%)

(88,1%) Basiskennis GIS (85,2%) Onderhandelings- en beïnvloedingsvaardigheden (82,8%) Bedrijfsbeheer (82,4%) Uitbouw professioneel netwerk (73,8%) Kennis van vormingsmogelijkheden (72,1%) Presentatie- en ontsluitingstechnieken (69,8%)

Wetgeving en gunningsprocedures (65,1%)

Fotografie en beeldverwerking (63,8%) Communicatievaardigheden (63,5%) Driedimensionaal inzicht en schetsen (61,3%) Informaticatoepassingen: tekstverwerking, excell en access (58,6%) Conservatie- en restauratie-ethiek (55,9%) Inventarisatie- en registratietechnieken (50%)

De typologische en morfologische kenmerken van onroerend erfgoed (49,3%) en de historische materialen en constructietechnieken (48,6%) komen volgens bijna de helft van de bevraagde archeologen ook onvoldoende aan bod in de opleiding. De overige helft betreft vermoedelijk archeologen die een bijkomende opleiding monumentenzorg hebben gevolgd. Hetzelfde geldt voor de materiaaltechnische onderzoekstechnieken. Het tekort aan materialenkennis is één van de meest aangehaalde tekorten, naast de praktijk van het opgraven (terreinwerk, materiaalstudie en rapportage). Daarnaast werden in de open vraag in de enquête nog een aantal lacunes aangehaald: - Praktijkgerichte, toegepaste bodemkunde - Bewaren van artefacten op het terrein (behoud in situ) en materiaalverwerking - Eerstelijnsconservatie van vondsten - Determinatie en inventarisatie van vondstmateriaal uit verschillende perioden - Interpretatie van plannenmateriaal - Prospectie van landschappen (hoe? wat? wanneer?) - Herkennen van archeologische sporen op het terrein - Waardebepaling en evaluatie van archeologische sporen en opgravingen - Uitbouwen van een wetenschappelijke vraagstelling en aangepaste onderzoeksmethodologie - GIS en CAD - Wetgeving en administratieve verplichtingen - Opmetingen op het terrein De kennis van natuurwetenschappelijk onderzoek, opgravingstechnieken en de relatie met aanverwante disciplines zoals ruimtelijke ordening worden toch nog aangehaald als lacunes.

67

Wanneer we de in de enquête aangehaalde lacunes linken aan de beroepscompetenties van de archeoloog, kunnen we vaststellen dat voornamelijk de volgende beroepscompetenties als een lacune beschouwd worden. Het betreft het documenteren van het prospectie- en opgravingswerk en het opstellen van een archeologisch rapport. Het documenteren van het prospectie- en opgravingswerk en het opstellen van een archeologisch rapport vergt kennis van GIS/CAD, fotografie en beeldverwerking, driedimensionaal inzicht en schetsen, inventarisatie- en registratietechnieken en verschillende informaticatoepassingen. De inventarisatie van vondstmateriaal, interpretatie van plannenmateriaal en het opmeten op het terrein, die eveneens als een lacune werden aangehaald, kunnen hiermee in verband gebracht worden. Uit de resultaten van de enquête blijkt tevens dat de overige beroepscompetenties die als een lacune worden ervaren in verband kunnen gebracht worden met de archeologische praktijk. Het betreft de volgende competenties: - Sporenonderzoek in situ en bemonstering, met het herkennen van archeologische sporen op het terrein en de determinatie van vondstmateriaal uit verschillende perioden als lacunes - Hanteren en transporteren van het opgegraven materiaal, met het behoud in situ, materiaalverwerking en eerstelijnsconservatie van vondsten als lacune. Er dient echter opgemerkt te worden dat materiaalverwerking als lacune (in de open vraag) en als voldoende (in de puntsgewijze bevraging) werd aangegeven in de enquête. - Plannen en organiseren van de opgraving en het inrichten van de werkplek, met tijdbeheer, begroting, bestek, kostenraming, wetgeving en gunningprocedures als lacunes. Het toepassen van wetgeving en voorschriften kan hieraan gelinkt worden. - Mondelinge en schriftelijke communicatie en ontsluiting naar het grote publiek, met communicatievaardigheden, onderhandelingsen beïnvloedingsvaardigheden en presentatie- en ontsluitingstechnieken als lacunes. - Eigen deskundigheid opbouwen, met kennis van vormingsmogelijkheden en de uitbouw van het professioneel netwerk als lacunes. - Beheer van het opgravingsarchief Het uitvoeren van wetenschappelijk onderzoek en het analyseren en interpreteren van gegevens werden in de enquête niet aangehaald als lacune. De wetenschappelijke kennis met betrekking tot archeologie en onroerend erfgoedzorg en de wetenschappelijke onderzoeksmethodes kwam volgens de enquête voldoende aan bod in de opleiding. Zo ook de kennis van opgravingstechnieken en materiaaltechnische onderzoekstechnieken. De kennis van prospectietechnieken werd wel aangehaald als lacune. 3.2.2.3 Opleidings- en bijscholingsbehoefte De archeologen wensen hoofdzakelijk bijscholing met betrekking tot de volgende onderwerpen (werd door meerdere personen aangehaald): - Materialenkennis toegepast op vondstmateriaal - Bodemkunde - Informaticatoepassingen toegepast op archeologie: GIS, CAD, Total station, … - Update-cursus: nieuwe technieken en veranderde wetgeving - Staalname en bemonsteringsmethodes - Communicatievaardigheden - Wetgeving - Conservatietechnieken op het terrein - Archeologische praktijk (zoals hoger beschreven) Andere onderwerpen die werden aangehaald zijn depotwerking, stadsarcheologie, communicatie- en managementvaardigheden, overzicht van de hulpwetenschappen en

68 conservatietechnieken op het terrein. Verschillende archeologen refereerden naar de tekorten die ze bij de vraag naar de lacunes in hun opleidingstraject bij de vraag naar bijscholing. Daarnaast is de archeoloog voorstander van de integratie van een stage van lange duur (1 jaar) in de opleiding archeologie. 3.2.2.4. Confrontatie van lacunes met behoeften Uit de enquête blijkt dat de lacunes in de opleiding archeologie en de opleidings-en bijscholingsbehoeften zich hoofdzakelijk concentreren op de archeologische praktijk. Bij de scholingsbehoefte merken we op dat er, net zoals bij de andere beroepen, vraag is naar bijscholing met betrekking tot de nieuwe ontwikkelingen binnen het werkveld. Op basis van de resultaten van de enquête kan gesteld worden dat de archeoloog lacunes ervaart in zijn/haar opleiding en behoefte heeft aan bijscholing. In welke mate sluit de behoefte aan opleiding aan bij de aangehaalde lacunes? Wanneer een competentie als lacune en als behoefte werd aangegeven, wijst dit erop dat er effectief een lacune in de opleiding of opleidingstraject zit en er een behoefte is aan bijscholing. Wanneer een competentie enkel als lacune werd aangeduid, maar er geen behoefte aan opleiding met betrekking tot deze competentie wenselijk is, kan er misschien via beroepservaring in de vorm van een stage antwoord gegeven worden op deze lacune. Welke competenties volgens de archeoloog bijscholing vereisen en welke door beroepservaring kunnen worden opgevangen, kan uit onderstaande tabel afgeleid worden. Beroepscompetentie

Uitvoeren en documenteren van prospectie- en opgravingswerk Opstellen van een archeologisch rapport

Sporenonderzoek in situ en bemonstering

Transport van het opgegraven materiaal

Beheer van het opgravingsarchief

Basiskennis GIS Fotografie en beeldverwerking Driedimensionaal inzicht en schetsen Inventarisatie- en registratietechnieken Interpretatie van plannenmateriaal Prospectie van landschappen Waardebepaling en evaluatie van archeologische sporen en opgravingen Opmeten op het terrein Informaticatoepassingen: excell, tekstverwerking en access Materialenkennis Bodemkunde Determinatie en inventarisatie van vondstmateriaal uit verschillende perioden Herkennen van archeologische sporen op het terrein Staalname en bemonstering Bewaren van artefacten op het terrein Materiaalverwerking Eerstelijnsconservatie van vondsten Conservatie- en restauratieethiek Depotwerking

Lacune in het opleidingsaanbod x x x x

Behoefte aan opleiding x

x

x x x x x x x x

x x x

x x x x x x x

x

x

69 Schriftelijke en mondelinge communicatie Ontsluiting naar het grote publiek Plannen en organiseren van de opgraving Inrichten van de werkplek Eigen deskundigheid opbouwen Wetgeving en voorschriften toepassen Instaan voor bedrijfsbeheer

Communicatievaardigheden Onderhandelings- en beïnvloedingsvaardigheden Presentatie- en ontsluitingstechnieken

x x

x

x

x

Tijdbeheer Begroting, bestek en kostenraming

x x x x

Uitbouw van het professioneel netwerk Kennis van vormingsmogelijkheden Wetgeving en gunningsprocedures Andere administratieve verplichtingen Bedrijfsbeheer

x x x x

x

Wanneer we de lacunes en behoeften met betrekking tot opleiding van de archeologen vergelijken met de opleidingsonderdelen binnen het huidig opleidingsaanbod voor de archeologen, kunnen we vaststellen dat een aantal van de in de enquête aangehaalde lacunes reeds werden opgevangen in de opleidingen. De bacheloropleiding archeologie aan de Universiteit Gent heeft in de bacheloropleiding de volgende opleidingsonderdelen die beantwoorden aan de bovenstaande lacunes: - Bodemkunde - Informatica en statistiek toegepast op de archeologie - Inleiding tot de materiaalstudie In de masteropleiding archeologie aan de Universiteit Gent kan de student ook kiezen voor de major Geoarcheologie, waarbij onder meer de opleidingsonderdelen Remote Sensing, GIS-management en processing en archeometrie worden gegeven. De inleiding tot de materiaalstudie wordt tevens in de bacheloropleiding kunstwetenschappen en archeologie aan de Universiteit Brussel aangeboden. Naast de Universiteit Gent besteden zowel de Universiteit Brussel als de Katholieke Universiteit Leuven in hun archeologieopleiding meer aandacht aan informaticatoepassingen zoals GIS, CAD, excell, … In Brussel is er het opleidingsonderdeel Geo Informatiekunde en in Leuven de vakken Informatiekunde en GIS. In Brussel wordt tevens het vak Stadsarcheologie gegeven. Ondanks het feit dat deze lacunes reeds werden opgevangen in het bestaande opleidingsaanbod, blijft de behoefte aan bijscholing met betrekking tot deze onderwerpen bij het werkveld bestaan. Hier kan via bijscholing en/of studiedagen een antwoord op geboden worden. Uit bovenstaande tabel blijkt dat de archeoloog bijscholing wenst met betrekking tot de volgende onderwerpen: GIS, inventarisatie- en registratietechnieken, ICT toepassingen, staalname en bemonstering, depotwerking, communicatievaardigheden, presentatie- en ontsluitingstechnieken en wetgeving en gunningsprocedures. De overige aangehaalde lacunes kunnen via een stage in de opleiding geïntegreerd worden en/of via beroepservaring aangeleerd worden.

70 3.2.3 Bouwhistoricus 3.2.3.1 Opleidingsaanbod Er bestaat geen specifieke opleiding tot bouwhistoricus in Vlaanderen. Het beroep van de bouwhistoricus wordt uitgeoefend door (kunst)historici en archeologen die zich door een bijkomende opleiding monumentenzorg of door beroepservaring hebben bekwaamd tot het uitoefenen van het beroep. Er zijn drie tweejarige opleidingen die zich specifiek richten op monumentenzorg en restauratie van onroerend erfgoed in Vlaanderen: -

Master Monumenten- en Landschapszorg (Artesis Hogeschool Antwerpen) Master na Master Conservation of Monuments and Sites (Katholieke Universiteit Leuven, Raymond Lemaire Instituut) Postgraduaat Renovatietechnieken en Monumentenzorg (Hogeschool WestVlaanderen) Dit is het niveau van een professionele bachelor.

Voor deze opleidingen is een vooropleiding vereist (Bachelor of Master). De meest voorkomende vooropleidingen zijn: architectuur, kunstwetenschappen, geschiedenis en archeologie. De opleiding in Brugge richt zich specifiek tot architect-assistenten (professionele bachelor), academische bachelors architectuur, architecten37 en andere professionelen uit de bouwsector, terwijl de opleidingen in Antwerpen38 en Leuven39 zowel architecten, ir.architecten of ir.bouwkunde, interieurarchitecten als studenten met een historische vooropleiding (archeologie, geschiedenis en kunstwetenschappen) aantrekken. Dit zijn de vooropleidingen van de bouwhistoricus: − − − −

Bachelor en Master Archeologie, Geschiedenis en Kunstwetenschappen (Universiteit Gent) Bachelor en Master Geschiedenis en Kunstwetenschappen & Archelogie (Vrije Universiteit Brussel) Bachelor en Master Archeologie, Geschiedenis en Kunstwetenschappen (Katholieke Universiteit Leuven) Bachelor en Master Geschiedenis (Universiteit Antwerpen)

Voor de bouwhistoricus is er geen gespecialiseerd bijscholingsaanbod, met uitzondering van de ad hoc studiedagen die worden georganiseerd. Dergelijke studiedagen worden door verschillende instanties georganiseerd: Universiteit Gent (Historisch Interieur), vzw Bouwhistorie, Agentschap Onroerend Erfgoed, Koninklijk Instituut voor het Kunstpatrimonium, ICOMOS, WTA, Koninklijke vereniging voor Natuur en Stedenschoon, Gentse vereniging voor Stadsarcheologie, … e.a. 37

Architecten, interieurarchitecten, bouwkundig ingenieurs, gegradueerden bouwkunde en aannemers. Afgestudeerden met een academisch diploma van master, licentiaat, architect of interieurarchitect, burgerlijk of industrieel ingenieur, historische- of kunstwetenschappen en alle opleidingen van universitair niveau of hoger onderwijs van twee cycli die aansluiting geven op facetten uit de monumentenen landschapszorg (restauratie-conservatie, geografie, scheikunde, biologie, sociologie, rechten ...) + afgestudeerden met een diploma van hoger onderwijs met één cyclus (tuinen landschapsontwerpers, graduaten bouwkunde, interieurvormgevers, architect-assistenten, vastgoed, topografie, ...), kunnen instromen nadat zij vooraf een bijkomend ‘schakelprogramma’ van 45 ECTSstudiepunten hebben gevolgd, idem voor professionele bachelors. Sedert september 2007 kunnen alle academische bachelors van voornoemde opleidingen rechtstreeks instromen. 39 University degree in the field of architecture, civil engineering, urbanism, town and country planning, art history, and archaeology. 38

71

De enquête werd ingevuld door bouwhistorici met een (voor)opleiding kunstgeschiedenis (11), geschiedenis (5), archeologie (5) en architectuur (5). De meeste bouwhistorici hebben een bijkomend diploma monumentenzorg (16). Slechts vijf bouwhistorici volgden geen bijkomende opleiding monumentenzorg. Zij hebben enkel een diploma kunstgeschiedenis of geschiedenis. Uit een aantal vacatureberichten40 blijkt dat wanneer men een bouwhistoricus wil aantrekken vraagt men vrijwel altijd een universitair diploma (of gelijkwaardig) in de humane wetenschappen, specifieker de opleidingen Kunstwetenschappen, Geschiedenis en Archeologie. Een diploma Monumenten- en Landschapszorg is soms verplicht, maar strekt meestal enkel tot de aanbeveling of is een pluspunt. 3.2.3.2 Lacunes in het opleidingsaanbod De bouwhistoricus dient over specifieke kennis te beschikken om zijn/haar beroepstaken te kunnen uitvoeren. Er bestaat geen specifieke opleiding in Vlaanderen tot bouwhistoricus. Wel beantwoordt een voortgezette opleiding monumentenzorg (op bachelor- of masterniveau) het best aan de verwachtingen. In de eerste fase van het onderzoek onderzochten we in welke mate de onderliggende kennis uit het beroepscompetentieprofiel bouwhistoricus in de opleiding monumentenzorg voorkomt. Kennis Literatuur- en archiefonderzoek Toepassing van hulpwetenschappen: • paleografie • iconografie • topografie/cartografie • heraldiek Typologie en morfologie onroerend erfgoed, cultuurhistorische context

MLZ A’pen x

CMS Leuven x

RM Brugge x

x x x x x

enkel project enkel project

enkel project enkel project enkel project

Historische materialen en technieken, en hun toepassing in historische gebouwen Landschappelijke en stedelijke context Schadebeelden en restauratietechnieken Conservatie- en restauratie-ethiek Materiaaltechnische onderzoekstechnieken (puncties, proefrestauraties, …) Laagopbouw van pleisterwerk en andere afwerkingssystemen Ontsluiting en herbestemming Inventarisatie- en registratietechnieken

x

enkel project x (geen stijlgeschiedenis) x

Fotografie en beeldverwerking Driedimensionaal inzicht en schetsen Basiskennis van verwante disciplines

40

Zie bijlage 3

x x x x (theorie) x (theorie) x x enkel opmeten x (stereotomie)

x x x

enkel project x

x

x x

enkel project x enkel opmeten

72 Noties van tekensoftware ICT: tekstverwerking en excell Communicatievaardigheden Onderhandelings- en beïnvloedingsvaardigheden Presentatietechnieken Begroting van eigen onderzoek en onderzoek van experten Tijdbeheer Bedrijfsbeheer Wetgeving en gunningsprocedures Uitbouw professioneel netwerk Kennis van vormingsmogelijkheden




enkel project

enkel project

enkel project

x

x

x

Het literatuuronderzoek komt in de drie opleidingen aan bod bij het projectwerk. Heuristiek, archiefonderzoek, paleografie en andere hulpwetenschappen worden bij de opleiding in Leuven enkel in functie van het projectwerk toegepast. In de opleiding in Brugge wordt het opleidingsonderdeel ‘bouwhistorisch onderzoek’ gegeven. De inhoud van dit vak behandelt de literatuurstudie en in beperkte mate het archiefonderzoek (nadruk op 19de en 20ste eeuw). Andere hulpwetenschappen worden toegepast bij het projectwerk. In de opleiding in Antwerpen wordt het vak paleografie en archiefonderzoek gegeven. In het vak kunsthistorische onderzoekstechnieken komen de hulpwetenschappen iconografie en heraldiek aan bod. In die zin is de opleiding in Antwerpen de enige waar paleografie, iconografie en heraldiek aan bod komt in het curriculum. De drie opleidingen besteden voldoende aandacht aan de bouwen constructiegeschiedenis, maar ook aan historische uitvoeringstechnieken en materialen. De studenten maken in deze vakken kennis met de gebruikte vakterminologie. De opleiding in Leuven besteedt vooral in de module 4 aandacht aan de historische constructies en materialen, onder meer in de onderdelen ‘Building materials and conservation techniques’, ‘Building and decoration materials: evolution of their use, traditional techniques in the different crafts (wood & stone)’ en ‘Stability of historical structures: analysis, diagnosis, repair and consolidation’. De opleiding in Brugge geeft het vak ‘Bouw- en Constructiegeschiedenis’. De opleiding in Antwerpen laat dit aan bod komen in de vakken ‘Historische Constructiewijzen: exterieur (gevelafwerking, bedaking, buitenschrijnwerk) en interieurafwerking’, ‘Evolutie van historische draagconstructies’ en ‘vakwerkbouw’. De architectuurgeschiedenis en –typologie wordt in Antwerpen en Leuven gegeven, terwijl de stijlanalyse enkel in Antwerpen wordt gegeven. In Antwerpen komen verschillende architectuurtypologieën aan bod zoals wind- en watermolens, militaire architectuur en industrieel-archeologisch erfgoed. Ook de interieuren meubelgeschiedenis komt in de opleiding in Antwerpen aan bod. De conservatie- en restauratiefilosofie/ethiek en de waardebepaling van gebouwonderdelen komen eveneens in de drie opleidingen terug. De opleiding in Leuven behandelt dit in de module 1: ‘Conservation of the architectural heritage: history, theory and practice’. De opleiding in Brugge geeft het vak ‘Restauratiefilosofie’. De opleiding in Antwerpen besteedt hier aandacht aan in de volgende vakken: ‘Theorie, behoud en herstel van bouwkundig erfgoed’ en ‘Theorie en geschiedenis MLZ – capita selecta’. Archeologie wordt in de opleiding in Brugge niet behandeld. In Antwerpen en Leuven wel. Bij de opleiding in Antwerpen gaat het om de vakken ‘Archeologisch Erfgoed’, ‘Archeologisch bodemonderzoek’ en ‘Bovengronds archeologisch en materiaaltechnisch onderzoek’. In Leuven zijn er ook twee vakken met betrekking tot archeologie: ‘Archaeological methods, inlcuding anastylosis’ en ‘Conservation of archaeological sites and remains’

73

De opleiding in Leuven heeft een module die gaat over ‘Analysing, registration and documentation techniques’. In deze module wordt aandacht besteed aan de ‘Practice of surveying historical buildings’, ‘Surveying techniques, including photogrammetry, aerial servey and photo interpretation’ en ‘Advanced documentation techniques and Information Systems’. Daarnaast komt de inventarisatie en typologie van architecturaal erfgoed aan bod in het vak ‘Architectural Heritage Inventories and Topology of Historic Domestic Architecture’. De opleiding in Leuven is de enige die zo uitgebreid aandacht besteed aan registratietechnieken, typologie en inventarisatietechniek(en). De opleidingen in Brugge en Antwerpen bevatten wel het opmeten als registratietechniek. Fotografie en beeldverwerking komt in geen van de drie opleidingen aan bod. De vakken die het materiaaltechnisch onderzoek behandelen in de drie opleidingen zijn louter theoretisch. Het gaat dan voornamelijk over archeologisch onderzoek en bovengronds archeologisch onderzoek (kleurenonderzoek, stratigrafieën, …). De praktijk van het materiaaltechnisch onderzoek moet aan de specialisten terzake overgelaten worden. De opleiding in Brugge behandelt dit aspect (landschappelijke en stedelijke context) niet, tenzij tijdens het projectwerk. De opleidingen in Leuven en Antwerpen behandelen dit wel. In Leuven gebeurt dit binnen de tweede module ‘Conservation of urban sites and landscapes’ waarbij aandacht wordt besteed aan de theorie, geschiedenis en praktijk ervan, ‘Urban planning of historic centres: theory and methods’, ‘Capita selecta urban history and theory: urban renewal’ en ‘Historical gardens and cultural landscape: a historical outline and new challenges for heritage conservation and management’. De nadruk ligt op de stad en het cultureel landschap, en minder op de historische tuin. In de opleiding in Antwerpen komt de stad, de historische tuin/park en het landschap aan bod. De vakken met betrekking tot historische tuinen zijn: ‘Theorie en geschiedenis conservatie tuinen & parken’ en ‘Botanische aspecten van tuinen en parken’. De vakken ‘Geschiedenis van de stedenbouw en stadsontwikkeling’, ’Theorie conservatie stads- en dorpskernen’ en ‘Inrichting stedelijke en landelijke openbare ruimte’ behandelen de geschiedenis en de conservatie van dorpen en steden. De opleiding in Antwerpen gaat ook het meest uitgebreid van de drie opleidingen in op het landschap. Dit wordt hier verder niet behandeld omdat dit buiten het bestek van dit onderzoek valt. Om een historisch omgevingsonderzoek uit te voeren moet men een onderzoeksmethodologie ontwikkeld hebben om kaartmateriaal te vinden of een kadastraal onderzoek te doen (zie historisch archivalisch onderzoek). Lacunes in de opleidingen die blijken uit de eerste fase van dit onderzoek: - cartografie (kritische historische cartografie) - registratietechnieken - inventarisatietechnieken - fotografie en beeldverwerking - GIS Aanbod binnen de vooropleidingen In onderstaande tabel wordt een overzicht gegeven van de vakken die in de bovenstaande vooropleidingen interessant zijn voor de bouwhistoricus. Deze werden opgedeeld in algemene vakken die aan verschillende instellingen worden gegeven en de vakken die specifiek per universiteit worden gegeven.41 41

Voor een gedetailleerder overzicht zie bijlage 1.

74

Geschiedenis

Algemeen

Specifiek

Paleografie Heuristiek Kwantitatieve onderzoeksmethoden Oorkondenleer Universiteit Antwerpen: Stadsgeschiedenis, Historische stadsgeografie, Architectuuren stedenbouwtheorie, Middelnederlands, Middeleeuws Frans, Geschiedenis van sociale handschriftpraktijken. Katholieke Universiteit Leuven: Historische archeologie van de Lage Landen, Chronologie, Zegelkunde, Heraldiek, Metrologie, Codicologie, Mondelinge geschiedenis. Universiteit cartografie.

Kunstwetenschappen

Algemeen

Specifiek

Gent:

Latijnse

epigrafie,

Historische

Vrije Universiteit Brussel: Inleiding tot de studie van Griekse en Latijnse teksten, Chronologie en sigillografie van de Middeleeuwen en de Nieuwe Tijd. Architectuurgeschiedenis Stedenbouw Bouwhistorie Iconografie en andere hulpwetenschappen Monumentenzorg Katholieke Universiteit Leuven: Inleiding tot de beeldanalyse, Materialen en technieken van de kunst, Technologie der beeldende kunsten: laboratoriumonderzoek. Universiteit Gent: Geschiedenis van het interieur en de kunstnijverheid, Capita Selecta uit de geschiedenis van het interieur en de kunstnijverheid, Initiatie tot de beschrijving van handschriften en oude drukken, Nederlandse letterkunde: oudere periode I.

Archeologie

Algemeen

Specifiek

Vrije Universiteit Brussel: Private en publieke ruimte in de Middeleeuwen en de Nieuwe Tijd vanuit historisch en archeologisch perspectief, Europese archeologie en Materiële Cultuur van de Middeleeuwen en Nieuwe Tijd, Werkcollege Kunstwetenschappen en Archeologie (huizenonderzoek), Bouwhistorie en architectuurgeschiedenis, Natuurwetenschappelijke onderzoekstechnieken in kunstwetenschappen en technieken van de beeldende kunsten, Methoden van archeologisch terreinonderzoek en natuurwetenschappelijke analyses, Inleiding tot de materiaalstudie. Archeologie Archeologische onderzoekstechnieken (prospectie, opgravingstechnieken, …) Materiaalstudie Topografie en Cartografie (KUL)

75

De opleiding geschiedenis biedt een voorkennis op het gebied van archiefonderzoek en de zoektocht, omgang en interpretatie van historische bronnen. Daarnaast komen de hulpwetenschappen om een historisch onderzoek te kunnen uitvoeren zoals paleografie uitgebreid aan bod. Aan de Universiteit Gent is er een masteropleiding Historische taalen letterkunde, waarbij ook een module Nederlands met vakken zoals Middelnederlands wordt gegeven. De Universiteit Antwerpen besteedt in de opleiding geschiedenis relatief veel aandacht aan de stadsontwikkeling. Dit komt mede door de input van de onderzoeksgroep ‘Centrum voor stadsgeschiedenis’ aan de Universiteit Antwerpen. In de meeste opleidingen geschiedenis komen historische landschapsgeografie en historische ecologie voor. De opleiding kunstwetenschappen zorgt voor een voorkennis op het vlak van de architectuurgeschiedenis en de geschiedenis van de stedenbouw (stadsontwikkeling). De student maakt ook kennis met de hulpwetenschappen die bij een kunsthistorisch onderzoek worden gehanteerd zoals iconografie. Een inleiding tot de theorie van de monumentenzorg en methode van bouwhistorisch onderzoek komt ook aan bod. Aan de Universiteit Gent en Vrije Universiteit Brussel krijgen de studenten een oefening bouwhistorisch onderzoek. Aan de Katholieke Universiteit Leuven is er het vak Architectuurgeschiedenis en haar methodiek waar dit aspect aan bod komt. Aan de Universiteit Gent is er binnen de opleiding Kunstwetenschappen veel aandacht voor het historisch interieur, maar ook voor het (bouw)historisch onderzoek o.a. door een samenwerking met de opleiding Historische Taalen Letterkunde. Aan de Vrije Universiteit Brussel valt de opleiding Kunstwetenschappen samen met de opleiding Archeologie waardoor er in de opleiding Kunstwetenschappen meer aandacht is voor de archeologische aspecten. De opleiding archeologie levert een voorkennis op het vlak van de materiaalstudie en de archeologische onderzoekstechnieken. Aan de Katholieke Universiteit Leuven wordt Topografie en Cartografie gegeven. Vanuit de opleiding Geografie is er niet echt een doorstroom naar de opleidingen Monumenten- en Landschapszorg. Toch biedt de opleiding geografie heel wat interessante vakken voor de bouwhistoricus zoals GIS, Topografie, Cartografie (UGent: kritische historische cartografie) en ruimtelijke analysetechnieken. De opleiding Geografie sluit in het algemeen aan bij de landschapszorg en stedenbouw. Dit overzicht loopt via het systeem van keuzevakken en minors soms door elkaar. Uit de analyse van het opleidingsaanbod en de gevolgde studietrajecten van de bouwhistorici die de enquête hebben ingevuld, blijkt dat het ideale traject voor de bouwhistoricus een vooropleiding met historische achtergrond en een bijkomende opleiding monumentenzorg is. De opleiding monumentenzorg in Brugge is het minst geschikt omdat deze opleiding zich hoofdzakelijk op aannemers en architecten richt en niet zozeer op historici. Een bouwhistoricus volgt dus best de opleiding Monumenten- en landschapszorg in Antwerpen of Leuven. Uit de enquête blijkt dat meer dan 75% van de bouwhistorici van mening is dat literatuuronderzoek, archiefonderzoek, de toepassing van hulpwetenschappen, de typologie/morfologie van het onroerend erfgoed in Vlaanderen, de historische materialen en uitvoeringstechnieken en de conservatie- en restauratieethiek voldoende aan bod kwam in hun opleiding. De verwante disciplines, inventarisatie- en registratietechnieken, schadebeelden en restauratietechnieken, de mogelijkheden tot ontsluiting en herbestemming, de landschappelijke en stedelijke context van onroerend erfgoed en het driedimensioneel inzicht en schetsen, werd volgens 50 tot 75% van de bouwhistorici voldoende behandeld in hun opleiding. De bouwhistorici beschouwen de communicatievaardigheden (onderhandelingsen beïnvloedingsvaardigheden, presentatietechnieken) en ICT-toepassingen zoals CAD,

76 tekstverwerking en excell als lacunes. De begroting van het eigen onderzoek en onderzoek van anderen wordt samen met tijd- en bedrijfsbeheer door de meerderheid van de bouwhistorici als een lacune beschouwd. De kennis van de laagopbouw van pleisterwerk en andere afwerkingssystemen alsook de materiaaltechnische onderzoekstechnieken (puncties, proefrestauraties, …) wordt door meer dan 60% van de bouwhistorici als een tekort beschouwd. Net zoals de uitbouw van een professioneel netwerk (64,6%), fotografie en beeldverwerking (63,2%) en in mindere mate kennis van vormingsmogelijkheden (57,1%) en wetgeving en gunningprocedures (50%)

Voldoende

Onvoldoende

Hulpwetenschappen (91,1%)

Begroting van eigen onderzoek en onderzoek van experten (90,3%) Onderhandelings- en beïnvloedingsvaardigheden (81,8%)

Literatuur- en archiefonderzoek (87,5%) Typologie en morfologie onroerend erfgoed in Vlaanderen, context (80,9%) Historische materialen en constructietechnieken, inclusief inzicht in hoe die werden toegepast in het verleden (78,7%) Conservatie- en restauratie-ethiek (76,2%) Basiskennis van verwante disciplines (74,3%) Kennis van schadebeelden en restauratietechnieken (73,2%) Inventarisatie- en registratietechnieken (72,5%) Landschappelijke en stedelijke context (70%) Ontsluiting en herbestemming (64,1%) Driedimensionaal inzicht en schetsen (54%)

Noties van tekensoftware (81,3%) Tijdbeheer (81,3%)

Bedrijfsbeheer (77,4%) Laagopbouw van pleisterwerk en andere afwerkingssystemen (68,6%) Uitbouw van professioneel netwerk (64,7%) ICT-toepassingen: tekstverwerking en excell (63,6%) Materiaaltechnische onderzoekstechnieken (puncties, proefrestauraties, …) (63,2%) Fotografie en beeldverwerking (63,2%) Kennis van vormingsmogelijkheden (57,1%) Presentatietechnieken (55,6%) Communicatievaardigheden (53,3%) Wetgeving en gunningsprocedures (50%)

De open vragen rond de lacunes in de opleiding en de onderwerpen voor bijscholing werd slechts door enkele bouwhistorici ingevuld. De meeste lacunes werden slechts één maal aangehaald met uitzondering van de behoefte aan meer praktijkvoorbeelden waarbij de theorie aan de praktijk getoetst wordt. Daarnaast werden het bouwsporenonderzoek in situ, de interieurafwerking (verven, bepleisteringen, …), de administratie, wetgeving en bedrijfsbeheer, materiaaltechnische onderzoekstechnieken, kennis van oude materialen en productietechnieken, kennis van schadebeelden (diagnose stellen) en kennis van de huidige restauratietechnieken als een tekort aangehaald. Uit de analyse van het opleidingsaanbod monumentenzorg uit de eerste fase van het onderzoek komen dezelfde lacunes naar voor als uit de enquête uit de tweede fase van het onderzoek. De lacunes hebben betrekking op een aantal specifieke beroepscompetenties van

77 de bouwhistoricus. Bij het uitvoeren van bouwhistorisch onderzoek, wat algemeen niet als een tekort beschouwd wordt, zijn er toch een aantal lacunes: laagopbouw van pleisterwerk en afwerkingssystemen, materiaaltechnische onderzoekstechnieken en fotografie/beeldverwerking. De competenties schriftelijke/mondelinge communicatie en het plannen en organiseren worden als grote tekorten beschouwd, met de volgende lacunes: begroting, onderhandelingen beïnvloedingsvaardigheden, tijdbeheer, tekstverwerking, presentatietechnieken, communicatievaardigheden en wetgeving/gunningsprocedures. Het opbouwen van de eigen deskundigheid, het instaan voor bedrijfsbeheer en het toepassen van wetgeving en voorschriften worden eveneens als een tekort beschouwd. Het uitvoeren van bouwhistorisch onderzoek, het raadplegen van bronnen, het analyseren en interpreteren van gegevens en het opstellen van een bouwhistorisch rapport zijn beroepscompetenties die voldoende ontwikkeld worden binnen het bestaande opleidingsaanbod voor de bouwhistoricus. De competentie ‘coördineren van interdisciplinair onderzoek ‘ werd bij de beroepen als een tekort aangegeven terwijl er geen lacunes voor deze competenties in het opleidingsaanbod werden aangegeven. 3.2.3.3 Opleidings- en bijscholingsbehoefte De bouwhistoricus wenst bijscholing met betrekking tot de volgende onderwerpen: - Materiaaltechnische onderzoekstechnieken, o.a. stratigrafisch onderzoek - Historische materialen en constructietechnieken, inclusief interieurafwerking - Update-cursus: nieuwe technieken a.d.v. praktijkvoorbeelden en veranderende wetgeving - Bouwsporenonderzoek in situ - Wetgeving en gunningsprocedures - Inventarisatie- en registratietechnieken - Begroting eigen en ander onderzoek - Tekensoftware, driedimensionaal inzicht en schetsen - Presentatietechnieken Algemeen stelt de bouwhistoricus dat de bijscholing specifieker en kleinschaliger van onderwerp moet zijn 3.2.3.4 Confrontatie van lacunes met behoefte Op basis van de resultaten van de enquête kan gesteld worden dat de bouwhistoricus lacunes ervaart in zijn/haar opleiding en behoefte heeft aan bijscholing. In welke mate sluit de behoefte aan opleiding aan bij de aangehaalde lacunes? Wanneer een competentie als lacune en als behoefte werd aangegeven, wijst dit erop dat er effectief een lacune in de opleiding of opleidingstraject zit en er een behoefte is aan bijscholing. Wanneer een competentie enkel als lacune werd aangeduid, maar er geen behoefte aan opleiding met betrekking tot deze competentie wenselijk is, kan er misschien via beroepservaring in de vorm van een stage antwoord gegeven worden op deze lacune. Welke competenties volgens de bouwhistoricus bijscholing vereisen en welke door beroepservaring kunnen worden opgevangen, kan uit onderstaande tabel afgeleid worden. Beroepscompetentie

Schriftelijke en mondelinge communicatie Plannen en organiseren

Begroting van eigen onderzoek en onderzoek van experten Onderhandelings- en beïnvloedingsvaardigheden Tijdbeheer Wetgeving en gunningprocedures

Lacune in het opleidingsaanbod x

Behoefte aan opleiding x

x x x

x

78

Uitvoeren van bouwhistorisch onderzoek

Bouwhistorisch rapport opstellen Eigen deskundigheid opbouwen Instaan voor bedrijfsbeheer Toepassen van wetgeving en voorschriften

Tekstverwerking Presentatietechnieken Communicatievaardigheden Laagopbouw van pleisterwerk en andere afwerkingsystemen Materiaaltechnische onderzoekstechnieken Fotografie en beeldverwerking Bouwsporenonderzoek in situ Inventarisatie- en registratietechnieken Noties van tekensoftware

x x x x

Uitbouw professioneel netwerk Kennis van vormingsmogelijkheden

x x

x x

x x x x x

x

x x

x

Op basis van het bovenstaande overzicht kan gesteld worden dat er voor de bouwhistoricus nood is aan bijscholing met betrekking tot begroting van onderzoek, wetgeving en gunningsprocedures (en de toepassing ervan), presentatietechnieken, laagopbouw van pleisterwerk en andere afwerkingssystemen en materiaaltechnische onderzoekstechnieken. Volgende competenties vergen beroepservaring om ze onder de knie te krijgen: onderhandelingsen beïnvloedingsvaardigheden en andere communicatievaardigheden, tijdbeheer, tekstverwerking, fotografie en beeldverwerking, tekensoftware, uitbouw van het professioneel netwerk, kennis van vormingsmogelijkheden en bedrijfsbeheer. Mogelijk kan er voor deze lacunes in de opleiding monumentenen landschapszorg door middel van een stage een oplossing geboden worden.

79 3.2.4 Conservator-Restaurator42 3.2.4.1 Opleidingsaanbod In Vlaanderen is er één opleiding tot het behalen van een bachelor of master in de Conservatie-Restauratie van vier jaar. -

Bachelor en Master in de Conservatie-Restauratie (Artesis Hogeschool Antwerpen)

In Wallonië zijn er twee vijfjarige opleidingen conservatie-restauratie. -

Bachelor et Master Restauration des oeuvres d’art (ENSAV, La Cambre, Brussel) Bachelor et Master Conservation Restauration des oeuvres d’art (ESA, Saint Luc, Luik)

Elk van deze opleidingen biedt diverse specialisaties aan. In onderstaande tabel is een overzicht van deze specialisaties terug te vinden. TABEL: AANBOD DISCIPLINES IN DE VERSCHILLENDE OPLEIDINGEN: Artesis, Antwerpen Schilderkunst Keramiek Steen Papier Hout Visuele media Muurschilderkunst Polychromie Textiel Metalen Glas (glas-in-lood en hol glas)

La Cambre, Brussel Schilderkunst Keramiek Beeldhouwkunst Papier Hedendaagse kunst* Boekkunst*

Saint Luc, Luik Schilderkunst Keramiek

* enkel te volgen in MA2

Uit bovenstaande tabel blijkt dat er in België een groot aanbod aan specialisaties binnen de conservatie-restauratieopleidingen is. Hieronder volgt een korte bespreking van de structuur per opleiding conservatie-restauratie met de beknopte inhoud per academiejaar en lessenpakket. In bijlage worden de studiegidsen van iedere opleiding opgenomen. Deze zijn ook te raadplegen op het internet.43 Conservatie-Restauratie (ARTESIS Hogeschool, Antwerpen) De conservatie-restauratieopleiding te Antwerpen omvat een bacheloropleiding van drie jaar en een masteropleiding van één jaar. De student wordt in het eerste bachelorjaar al verplicht te kiezen uit de waaier van tien verschillende opties die hierboven in de tabel terug te vinden zijn. Deze gekozen discipline wordt gerelateerd aan de praktijk en is een specifiek vak. De ‘studie van de historische vakliteratuur’ is een ander specifiek vak dat direct verbonden is aan de studio. De verschillende specialisaties zijn op hun beurt gegroepeerd in vijf ‘clusters’: glaskunst/keramiek/metalen (archeologische conservering), hout/polychromie, muurschilderkunst/steen-polychromie, papier/textiel/visuele media, 42

Het hoofdstuk over de conservator-restaurator werd geschreven door Melissa Vandevijvere, met uitzondering van de resultaten van de enquête uit de tweede fase van het onderzoek 43

Studiegids opleiding ‘conservatie-restauratie’ in Antwerpen: http://ects.artesis.be Studiegids opleiding ‘Restauration des oeuvre d’arts’ in Brussel: http://www.lacambre.be/index.php?nodeid=82 Studiegids opleiding ‘Conservation restauration des oeuvres d’art’ in Luik: http://www.saintlucliege.be/fr/Conservation_restauration_des__uvres_d_art/programme/ (januari 2010)

80 schilderkunst/polychromie. Hierbinnen is het vak ‘materialenkunde’ clusteroverschrijdend waarin theoretisch specifieker wordt ingegaan op de samenstelling van materialen, technieken, degradatieverschijnselen, historiek, behandelingen in de conservatie-restauratie, etc. Tijdens dit opleidingsonderdeel zal de student in kwestie ook de andere materialen theoretisch toegelicht krijgen uit zijn/haar cluster. Tijdens het eerste bachelorjaar krijgt de student ook ‘tweedimensionaal of driedimensionaal tekenen’ als practicumvak. De theoretische vakken in het eerste jaar zijn naast materialenkunde: ‘kunstgeschiedenis en kunstactualiteit’, ‘conservatiewetenschappen’ en ‘preventieve conservering’. Voor de basis verslaggeving in het eerste jaar zijn volgende vakken voorzien: ‘heuristiek’ en ‘verslaggeving’, ‘fotografische documentatie’ en ‘archivering’. Op natuurwetenschappelijk vlak maken de studenten in het eerste jaar kennis met de basis ‘natuurwetenschappelijke onderzoeksmethodes’. Aan het einde van ieder academiejaar dient de student zijn praktijkwerk te verdedigen voor een jury. Enkel in de eerste bachelor wordt een ‘proefjury’ georganiseerd vóór de aanvang van het tweede semester. Tijdens het tweede bachelorjaar krijgen de studenten de volgende vakken als vervolg op die uit het eerste jaar: ‘waarnemend tekenen’ (keuze uit 2D en 3D), ‘kunstgeschiedenis en kunstactualiteit’, ‘natuurwetenschappelijke onderzoeksmethoden’, ‘conservatiewetenschappen’, ‘materialenkunde’ en ‘studie van de historische vakliteratuur’. De nieuwe vakken vanaf de tweede bachelorgraad zijn: ‘veiligheid/toxicologie’, ‘iconografie’, ‘ethiek van de conservatie-restauratie’, ‘cultuurwetenschappelijk onderzoek’ en ‘verslaggeving’. In het derde jaar heeft de student de mogelijkheid om ‘interne stage’ (cross-over in beeldende kunsten of conservatie-restauratie) of ‘externe stage’ te volgen. Naast ‘materialenkunde’ krijgen ze ook ‘specifieke kunstgeschiedenis’, ‘wetenschappelijk onderzoek en theorie’, ‘toegepast wetenschappelijk onderzoek’, ‘museologie’ en ‘innovatieve conservatie-restauratie technieken’. Zoals in de voorgaande jaren krijgt de student ook hier het vak ‘studie van de historische vakliteratuur. In de enige meestergraad in Antwerpen dienen de studenten een ‘scriptie’ te schrijven met daaraan gekoppeld het praktijkwerk: ‘de meesterproef’. De student krijgt in dit finale jaar de mogelijkheid om keuzevakken uit AUHA44 te volgen en krijgt daarbij ook het vak ‘natuurwetenschappelijke ondersteuning’. De opleiding conservatie-restauratie in Antwerpen is de enige die zo een brede waaier aan specialisaties aanbiedt. Conservatie-restauratie van textiel, visuele media, houtpolychromie, metalen, glas en ‘archeologische conservering’ zijn uniek en enkel hier in België te volgen. Antwerpen is enige van de opleidingen conservatie-restauratie in België waarbij het behalen van de mastergraad slechts één jaar duurt. De student legt in dit ene jaar een masterproef af (praktijkwerk) en schrijft daarnnaast een thesis. Restauration des oeuvres d’art (ENSAV, La Cambre, Brussel) Het curriculum van de opleiding in Brussel is anders dan de opleidingen in Antwerpen en Luik. De invulling van het curriculum is in verschillende blokken onderverdeeld waarin duidelijke leerlijnen op te merken zijn. Het verschil tussen deze opleiding en de opleidingen in Antwerpen en Luik is, dat het de student ‘laat proeven’ van de diverse disciplines en materiaalsoorten. De student vertrekt vanuit de studie van meerdere materialen en specificeert zo naar een specialisatie. Hierdoor leert de student bewust en met meer zekerheid te kiezen voor een bepaalde optie en krijgt hij/zij notie van de verschillende disciplines.

44

Universiteit Antwerpen en Hogeschool Antwerpen.

81 Deze opleiding schenkt aandacht aan specifieke vakken zoals ‘toegepaste kunstgeschiedenis’, ‘recht’, ‘filosofie’, ‘klimatologie’, ‘radiografie’, ‘fotografie’ en ‘beleidsnotitie’. Er wordt tijdens deze opleiding ook aandacht gegeven aan ‘talen’, daar dit vak gekozen kan worden als keuzevak. In de opleiding in Brussel biedt men bij het vak ‘tekenen’ de mogelijkheid tussen: modeltekenen, kleurenleer en ateliertekenen. Het vak ‘podiumkunsten’ is eveneens een keuzevak binnen deze opleiding. In het eerste bachelorjaar van de opleiding in La Cambre, leren de studenten om te gaan met verschillende materialen en wordt de nadruk gelegd op de voorbereiding van de verschillende restauratietechnieken en technologieën. Zoals reeds aangehaald wil men in het eerste jaar de student vooral sensibiliseren voor de verschillende materiaalsoorten en hen hiermee kennis laten maken. De studenten worden in het begin van het academiejaar onderverdeeld in vier groepen die afwisselend zes weken les krijgen in verschillende ateliers (schilderkunst, beeldhouwkunst, keramiek en papier). Tijdens het eerste jaar volgt de student vooral praktijk, leert hij/zij tekenen naar levend model, krijgt hij/zij generale vakken zoals ‘kunstgeschiedenis’ (wordt opgesplitst in periodes over de drie jaar gaande van de Middeleeuwen tot de Hedendaagse kunst), ‘algemene geschiedenis’, ‘culturele actualiteit’, ‘algemene filosofie’, ‘algemene semiotiek’ en ‘algemene literatuur’. Naast deze algemene vakken volgt de student in het eerste bachelorjaar ook specifieke vakken zoals ‘restauratietheorie’, ‘toegepaste basis scheikunde’ en ‘technologie van de schilderkunst’ (opbouw en materie). In de laatste blok uit het curriculum worden de technische vakken genoemd waarin tijdens het eerste jaar de ‘technologie van de muurschilderkunst’ wordt belicht, de ‘conservatie-restauratie technologie’ en de ‘geschiedenis van de gebruiksvoorwerpen’. In het tweede bachelorjaar kiest de student voor twee specialiteiten waar hij/zij twaalf weken les volgt. Hij/zij kan kiezen uit dezelfde opties als uit het eerste bachelorjaar. Tijdens dit jaar leert men vooral de basisbeginselen van de conservatie-restauratie tijdens de lessen practicum. Het opleidingsonderdeel ‘tekenen’ wordt in het tweede jaar uitgebreid met ateliertekenen en kleurenleer. De algemene vakken zijn: ‘kunstgeschiedenis’ (deel 2: Renaissance tot einde 19de eeuw) en ‘literatuur’. De specifieke vakken zijn de volgende: ‘geschiedenis van de Lage Landen’, ‘geschiedenis van de technologie van de Vlaamse schilderkunst’, ‘geschiedenis van de keramiekkunst’, ‘conservatie-restauratie in de theorie’ (oude verflagen, bindmiddelen, vernissen, solventen). In de blok ‘technische vakken’ wordt tijdens dit jaar de ‘technologie van papier’ en de alteraties gegeven. Tijdens het derde en laatste bachelorjaar kiest de student uiteindelijk voor één specialisatie en worden meer complexe problematieken aangekaart uit de praktijk. De student kan in het vak ‘tekenen’ nu kiezen voor een richting waar hij/zij het meeste interesse voor heeft (keuze uit ateliertekenen, modeltekenen of kleurenleer). De algemene vakken zijn: ‘kunstgeschiedenis’ (deel 3: hedendaagse kunst), ‘filosofie’ (2e jaar esthetiek) en ‘semiotiek’ (2e jaar: media). Bij de specifieke cursussen krijgt de student dit laatste bachelorjaar volgende vakken: ‘geschiedenis van de Lage Landen’ (2de jaar), ‘geschiedenis van de keramiekkunst’ (2de jaar), ‘geschiedenis van de polychrome beeldhouwkunst’ en ‘conservatie-restauratie theorie (inspectie van de fysische methodes). Van technische vakken krijgt de student tijdens dit jaar: ‘klimatologie’, ‘identificatie van hout’, ‘technologie van ingekaderde schilderijen’ en de alteraties en ‘radiografie’ met specifieke fotografie. Vanaf het eerste masterjaar heeft de student de mogelijkheid zich verder te specialiseren in de specialisatie boekkunst of hedendaagse kunst. De student is in dit jaar verplicht een externe stage te volgen en heeft de optie om volgende artistieke cursussen te volgen (ook in de tweede meestergraad): ‘video’, ‘illustratie’, ‘digitale kunst’ en ‘toneel’. In de eerste meestergraad worden volgende verplichte algemene vakken aangeboden waaruit er twee gekozen moeten worden: ‘architectuurgeschiedenis’, ‘geschiedenis van de muziek’, ‘geschiedenis van de cinematografie’ en ‘design’. Daarnaast zijn er nog de volgende vakken:

82 ‘recht’, ‘filosofie’ (esthetiek), en ‘sociologie’. Als specifieke cursus wordt er tijdens het laatste jaar ‘geschiedenis van de keramiekkunst’ (3de jaar) gegeven. Tijdens de tweede mastergraad kan gekozen worden voor atelierpracticum of stage. Dezelfde algemene vakken worden aangeboden als tijdens de eerste meestergraad (zie hierboven) en de volgende specifieke vakken komen erbij: ‘talen’ (niet verplicht), ‘beleidsnotitie’ en ‘onderzoeksmethodologie’. Conservation Restauration des oeuvres d’art (ESA, Saint Luc, Luik) De opleiding in Luik is zoals in Brussel een 3+2 systeem (3 bachelorjaren en 2 masterjaren). De student moet tijdens de opleiding zoals in Antwerpen in het eerste jaar al kiezen tussen de verschillende opties. De disciplinekeuzes in Luik zijn schilderkunst of keramiek. De opleiding tot conservator-restaurator in Luik biedt de minste specialiteiten aan van de drie academische opleidingen in België. De studenten maken in het eerste jaar kennis met de methodes en de basistechnieken. Het curriculum is zoals in de opleiding in Antwerpen onderverdeeld in drie grote luiken. In Luik zijn binnen het curriculum de volgende blokken te onderscheiden: de algemene, de technische en de artistieke vakken. De algemene vakken in het eerste jaar zijn de volgende: ‘algemene kunstgeschiedenis’, ‘culturele actualiteit’, ‘onderzoeksmethodologie’, ‘filosofie’, ‘literatuur’, ‘semiologie’ en ‘chemie’. De technische vakken zijn: ‘sociale praktijk en ambacht’, ‘technologie conservatie-restauratie’ en ‘technologie schilderkunst’. De artistieke cursus omvat het vak ‘tekenen’ (aansluitend bij gekozen studio). In het tweede bachelorjaar worden de volgende vakken gegeven: ‘algemene kunstgeschiedenis’, ‘culturele actualiteit’, ‘filosofie’, ‘literatuur’, ‘semiologie’, ‘chemie’, ‘sociale praktijk en ambacht’, ‘conservatie-restauratie’, ‘technologie fotografie’ en ‘technologie schilderkunst’. De student krijgt ook in dit jaar het vak tekenen. In het derde bachelorjaar wordt men verplicht een stage te volgen. Als opleidingsonderdelen is er ook een vervolg op ‘algemene kunstgeschiedenis’, ‘culturele actualiteit’, ‘filosofie’, ‘chemie’, ‘sociale praktijk’ en ‘ambacht, technologie conservatie-restauratie’ en ‘tekenen’. De masteropleiding wordt opgesplitst in verschillende jaren. Het eerste masterjaar is een algemeen jaar waarin volgende vakken worden gegeven: ‘algemene kunstgeschiedenis’, ‘culturele actualiteit’, ‘filosofie’, ‘beleidsnotitie’, ‘recht’, ‘chemie’, ‘sociale praktijk en ambacht’, ‘technologie conservatie-restauratie’, ‘onderzoek en applicatie van nieuwe materialen’. Tijdens dit eerste masterjaar is eveneens een stage voorzien. Hierna kan gekozen worden voor een masteropleiding gespecialiseerd in hedendaagse materialen of er kan gekozen worden voor een masterjaar met oog op onderwijskunde (lerarenopleiding). Bij deze laatste ligt de grootste nadruk op de aggregaatcursus en beleidsnotitie. Ook in dit jaar is er een stageperiode voorzien. Een derde keuze in de masteropleiding oriënteert zich naar onderzoek en bereidt de student voor op een onderzoeksdoctoraat in de conservatierestauratie. Naast het atelierwerk worden de lessen gedurende dit jaar gevolgd aan de Universiteit Luik (archeologie, archeometrie). In de volgende tabel worden de curricula van de drie academische opleidingen vergeleken met elkaar. Er dient wel opgemerkt te worden dat sommige vakken andere benamingen krijgen. De opleidingsonderdelen worden onderverdeeld in: artistieke vakken, generale vakken, specifieke generale vakken en technische vakken. TABEL: ALGEMEEN AANBOD VAKKEN BINNEN DE OPLEIDINGEN CONSERVATIE EN RESTAURATIE: Artesis, Antwerpen

La Cambre, Brussel Artistieke vakken rechtstreeks gekoppeld aan de optie en stage Practicum Conservatie-Restauratie X X Interne stage (cross-over) X X

Saint Luc, Luik

X

83 45

X Externe stage Artistieke vakken ter ondersteuning van de optie Tekenen naar levend model kleurenleer atelier 2D X X 3D Generale vakken Kunstgeschiedenis & kunstactualiteit X Geschiedenis Culturele actualiteit X Filosofie algemeen esthetiek X ethiek van de conservatie/restauratie Semiotiek algemeen media X46 Literatuur Bedrijfsbeheer Recht Methodologie X47 onderzoeksmethodologie beleidsnotitie Keuzevakken aan de universiteit X Specifieke generale vakken Toegepaste kunstgeschiedenis X Restauratiegeschiedenis Exacte wetenschappen basis scheikunde X toegepast X (conservatiewetenschappen en specifieke onderzoeksmethodes) Preventieve conservering X Veiligheid en toxicologie X Museologie X Technische vakken Conservatie-restauratie X (materialenkunde)48 X49 Fotografie Radiografie Innovatieve conservatie-restauratie X technieken

X

X X

X X X

X X X

X

X X

X

X X X

X

X

X X X X X

X X X X

X

X

X

X X

X

Uit de enquête blijkt dat de conservator-restaurator in de meeste gevallen een masteropleiding conservatie-restauratie gevolgd heeft. Sommige onder hen hebben een bijkomende bachelor of master in de kunstwetenschappen behaald. Ongeveer ¼ van de bevraagde conservators-restaurators heeft in het kunstsecundair onderwijs de richting beeldende kunst gevolgd en één iemand de technische opleiding houttechnieken. Verschillende conservators-restaurators volgden een opleiding in het avondonderwijs: historische schildertechnieken (3), vrijleggen van historische verflagen (2), inleiding tot de

45

Is niet verplicht maar optioneel in 3e bachelor voor slechts 60u. In Antwerpen ‘Studie van de historische vakliteratuur’ 47 In Antwerpen ‘Heuristiek en verslaggeving’. 48 Dit opleidingsonderdeel kan variëren naargelang de studio (zie curricula van de opleidingen in bijlage) 49 In Antwerpen ‘Fotografische documentatie en archivering’. 46

84 restauratie van glas-in-lood (2), inleiding tot de restauratie van textiel en inleiding tot de restauratie van papier. 3.2.4.2 Lacunes in het opleidingsaanbod Er bestaat een specifieke opleiding tot conservator-restaurator. In hoeverre stoomt deze de afgestudeerden klaar voor het uitoefenen van het beroep? De conservator-restaurator dient over specifieke kennis te beschikken om zijn/haar beroepstaken te kunnen uitvoeren. In de eerste fase van het onderzoek onderzochten we in welke mate de onderliggende kennis uit het beroepscompetentieprofiel in de opleiding of het opleidingstraject van een conservatorrestaurator voorkomt? Of zijn er lacunes? TABEL: COMPETENTIES UIT DE SERV-RAPPORTEN VGL. MET HET OPLEIDINGSAANBOD Artesis, Antwerpen Kunstfilosofie Kunstgeschiedenis Kunsttechnologie Cultuurgeschiedenis Sociologie Scheikunde en fysica Microscopie Biologie Klimatologie Mineralogie Kleurentheorie Deontologie en ethiek Toegepast wetenschappelijk onderzoek Preventieve conservatie Curatieve conservatie51 restauratie Restauratietheorie Restauratiegeschiedenis Materialenkunde52 Wetgeving53 Bedrijfsbeheer Talen Verslag en rapportering54 Kunsttransport

X X

X X X

50

La Cambre, Brussel X X X

Saint Luc, Luik

X

X

X X

X

X X

X X X

X

X

X X X

X

X X X

X X X

X

X

Lacunes in de opleidingen conservatie-restauratie die blijken uit de eerste fase van dit onderzoek: - talen - sociologie

50

De nodige competenties van een conservator/restaurator (ref. beroepsprofiel c/r van vlak- en architecturaal glas opgesteld in het SERV-rapport) werden nagegaan bij de opleidingsonderdelen van deze opleiding. 51 Curatieve conservatie tracht het object te consolideren en de beschadigingen te stabiliseren, door de vastgestelde schade te behandelen. Dit betekent dat men verdere aantasting probeert te vertragen en/of te stabiliseren, om het voortbestaan van het voorwerp zo lang mogelijk te verlengen . 52 Men moet kennis hebben van vakeigen technieken, materialen, gereedschappen met betrekking tot ingrepen op het kunstwerk. 53 De kennis van wetgeving kan zijn: charters, professionele staturen, decreten, verzekeringen, belastingswet. 54 Verslaggeving en rapportage bevat ook fotografie en documentair tekenen.

85 -

(kunst)filosofie kunsten cultuurgeschiedenis microscopie biologie mineralogie toegepaste chemie kleurentheorie preventieve en curatieve conservatie, klimatologie wetgeving bedrijfsbeheer transport van kunstwerken historische binnenruimte ontsluiting veiligheid, milieu en toxicologie rapportering, inventarisatie en documentatie, bronnenonderzoek onderzoekstechnieken om diagnose te stellen

Uit de enquête blijkt dat volgens de conservator-restaurator komen de aspecten rond materialen, methodes, technieken en instrumenten voor de conservatie en restauratie, alsook het documenteren van de ingrepen, het (kunsthistorisch) onderzoek, de cultuur- en restauratiegeschiedens en de degradatieprocessen voldoende aan bod in de opleiding. De kennis van bedrijfsbeheer wordt ook als voldoende beschouwd. Net zoals kunsttechnologie, deontologie, restauratietheorie en ingrepen op het kunstwerk zelf. De kennis van de (hulp)wetenschappen zoals mineralogie (75%), fysica (56,5%), (micro-)biologie (56%), klimatologie (52,2%) en in mindere mate scheikunde (34,4%) worden als onvoldoende beschouwd. Daarnaast komen ook de vakeigen wetgeving (73,1%), kleurentheorie (68%), monitoring (54,2%), talen (47,8%), transport van cultureel bezit (47,8%) en veiligheids- en milieuvoorschriften (46,2%) onvoldoende aan bod in de opleiding.

Voldoende Geschiedenis van materialen en technieken, technologie en productieprocessen (92,9%) Documenteren van ingrepen en eigenheden van het kunstwerk (92,3%) Vakeigen deontologie en ethiek (88,1%) Vakeigen technieken, materialen en gereedschappen met betrekking tot het te conserveren/restaureren element (88%) Ingrepen op het kunstwerk zelf (84,6%) Restauratiegeschiedenis (81,5%) Restauratietheorie (81,4%) Kunsttechnologie (effecten, materialen, technieken, gereedschappen) (80,7%) Kunstgeschiedenis en kunsthistorische onderzoekstechnieken (77,7%) Kunstfilosofie (76,9%) Methodes, instrumenten en technieken van preventieve

Onvoldoende Mineralogie (75%) Kennis van wetgeving m.b.t. het specifieke beroep (73,1%) Kleurentheorie (68%) Fysica (56,5%)

Biologie (56%) Klimatologie (54,2%) Monitoring (54,2%)

86 conservering, curatieve conservering en restauratie (73,1%) Cultuurgeschiedenis (73%) Identificatie en studie van alteratieprocessen (72%) Scheikunde (65,3%) Kennis van bedrijfsbeheer (voor zelfstandigen) (60,9%) Kennis van veiligheid en welzijn op het werk, milieu (53,9%) Kennis van vervoer van cultureel bezit (52,2%) Kennis van verschillende talen (52,1%)

Bij de algemene bevraging naar de ontbrekende elementen in de opleiding(en) van de conservatoren-restauratoren keren de wetgeving (bvb. de veiligheid op de werf) en (micro)biologie uit bovenstaande tabel terug. Bedrijfsbeheer wordt een aantal keren als een tekort aangehaald, terwijl uit de bevraging blijkt dat toch 52,2% voldoende bedrijfsbeheer in de opleiding gehad heeft ten opzichte van 39,1% onvoldoende. Andere aspecten die werden aangehaald als tekorten waren digitale fotografie en technieken, documentair tekenen, verwerking van chemisch afval, wetenschappelijke onderzoeksmethodiek (meer aandacht voor vooronderzoek) en opmaak van een kostenraming. Er moet bovendien meer aandacht zijn voor vooronderzoek en de omgang met onroerend erfgoed (context). Er zijn een aantal lacunes die zowel uit de eerste als de tweede fase van het onderzoek naar voor komen: mineralogie, fysica, biologie, klimatologie, monitoring, wetgeving en kleurentheorie. Er zijn enkele lacunes die enkel uit de analyse van het opleidingsaanbod blijken en niet werden aangehaald in de enquête: talen, sociologie, (kunst)filosofie, kunsten cultuurgeschiedenis, microscopie, toegepaste chemie, bedrijfsbeheer, transport van kunstwerken, historische binnenruimte, ontsluiting, veiligheid, milieu, toxicologie, rapportering, inventarisatie, documentering, bronnenonderzoek en onderzoekstechnieken om diagnose te stellen. Opvallend is dat deze lacunes in de enquête slechts door een kleine meerderheid als voldoende beschouwd worden, met uitzondering van kunstfilosofie, kunsten cultuurgeschiedenis en technieken om het onderzoek en de behandeling te documenteren. Er zijn tevens een aantal lacunes die enkel blijken uit de enquête: bedrijfsbeheer, digitale fotografie en technieken, documentair tekenen en kostenraming. Wanneer we de link leggen met de competenties blijkt dat de lacunes hoofdzakelijk betrekking hebben op de volgende competenties: - Uitvoeren van wetenschappelijk vooronderzoek en dan specifiek bij de beoordeling van de fysische veranderingen van een object, met de lacunes: fysica, biologie, mineralogie, scheikunde, … alsook de wetenschappelijke onderzoeksmethode en bronnenonderzoek - Transport van kunstwerken en objecten - Documenteren met de lacunes: digitale fotografie en technieken, documentair tekenen, rapporteren, inventarisatie,… - Toepassen van wetgeving en veiligheids- en milieuvoorschriften - Instaan voor bedrijfsbeheer - Plannen en organiseren van de behandeling - Kwaliteitscontrole

87 3.2.4.3 Opleiding- en bijscholingsbehoefte Uit de enquête blijkt dat de conservator-restaurator bijscholing wenst met betrekking tot de volgende onderwerpen: - Update-cursus: nieuwe materialen, onderzoeks-, conservatie- en restauratietechnieken - Documenteringstechnieken en documentair tekenen - Ethiek, cultuur- en wetenschapsgeschiedenis - Aspecten van de kunstwetenschappen - Aspecten van de natuurwetenschappen: biologie, fysica, scheikunde, materialenkunde, … - Wetenschappelijke onderzoeksmethode - Digitale fotografie en technieken - Monumentenzorg en omgang met onroerend erfgoed 3.2.4.4 Confrontatie van lacunes met behoefte Op basis van de resultaten van de enquête kan gesteld worden dat de conservatorrestaurator lacunes ervaart in zijn/haar opleiding en behoefte heeft aan bijscholing. In welke mate sluit de behoefte aan opleiding aan bij de aangehaalde lacunes? Wanneer een competentie als lacune en als behoefte werd aangegeven, wijst dit erop dat er effectief een lacune in de opleiding of opleidingstraject zit en er een behoefte is aan bijscholing. Wanneer een competentie enkel als lacune werd aangeduid, maar er geen behoefte aan opleiding met betrekking tot deze competentie wenselijk is, kan er misschien via beroepservaring in de vorm van een stage antwoord gegeven worden op deze lacune. Welke competenties volgens de conservator-restaurator bijscholing vereisen en welke door beroepservaring kunnen worden opgevangen, kan uit onderstaande tabel afgeleid worden. Beroepscompetentie

Uitvoeren wetenschappelijk onderzoek (vooronderzoek): beoordelen van de fysische veranderingen van object

Transport van kunstwerken Documenteren

Instaan voor veiligheid en milieu, wetgeving en voorschriften toepassen Instaan voor bedrijfsbeheer Inrichten van de werkplek

Mineralogie Fysica Biologie Toegepaste chemie Klimatologie Monitoring Wetenschappelijke onderzoeksmethode Onroerend erfgoed Monumentenzorg Kunst- en cultuurgeschiedenis Vervoer cultureel bezit Digitale fotografie en technieken Documentair tekenen Veiligheidsvoorschriften Milieuvoorschriften Toxicologie Wetgeving Bedrijfsbeheer Kostenraming

Lacune in het opleidingsaanbod x x x x x x x

Behoefte aan opleiding x x x x

x

x

x

x x x

x

x x x x x x x x

x x

88 Plannen en organiseren van de behandeling Kwaliteitscontrole

x x

Op basis van het bovenstaande overzicht kan gesteld worden dat er voor de conservatorrestaurator nood is aan bijscholing met betrekking tot natuurwetenschappen, wetenschappelijke onderzoeksmethode(n), onroerend erfgoed, kunsten cultuurgeschiedenis en documenteren door middel van digitale fotografie en documentair tekenen. De volgende competenties vergen beroepservaring om ze onder de knie te krijgen: klimatologie, monitoring, transport van kunstwerken, veiligheids- en milieuvoorschriften, wetgeving, bedrijfsbeheer, kostenraming, inrichten van de werkplek, planning en organisatie en kwaliteitscontrole. Het ontwikkelen van beroepservaring kan in een opleiding geïntegreerd worden door middel van een stage.

89 3.2.5 Erfgoedconsulent 3.2.5.1 Opleidingsaanbod Er bestaat geen specifieke opleiding tot erfgoedconsulent in Vlaanderen. Het beroep van de erfgoedconsulent bouwkundig erfgoed wordt hoofdzakelijk uitgeoefend door (kunst)historici, archeologen en architecten die zich door een bijkomende opleiding monumentenzorg of door beroepservaring hebben bekwaamd tot het uitoefenen van het beroep. Het beroep van de erfgoedconsulent archeologisch erfgoed wordt hoofdzakelijk uitgevoerd door archeologen. Het beroep van de erfgoedconsulent landschappelijk erfgoed wordt door historici, geografen, biologen, bio-ingenieurs of landschaps- en tuinarchitecten uitgevoerd. Sommige erfgoedconsulenten hebben tevens een diploma in de stedenbouw en ruimtelijke ordening. Er zijn drie tweejarige opleidingen die zich specifiek richten op monumentenzorg en restauratie van onroerend erfgoed in Vlaanderen: - Master Monumenten- en Landschapszorg (Artesis Hogeschool Antwerpen) - Master na Master Conservation of Monuments and Sites (Katholieke Universiteit Leuven, Raymond Lemaire Instituut) - Postgraduaat Renovatietechnieken en Monumentenzorg (Hogeschool WestVlaanderen). Voor deze opleidingen is een vooropleiding vereist (Bachelor of Master). De meest voorkomende vooropleidingen zijn: (interieur)architectuur, kunstwetenschappen, geschiedenis en archeologie. De opleiding in Brugge richt zich specifiek tot architectassistenten (professionele bachelor), academische bachelors architectuur, architecten55 en andere professionelen uit de bouwsector, terwijl de opleidingen in Antwerpen56 en Leuven57 zowel architecten, ir.architecten of ir.bouwkunde, interieurarchitecten als studenten met een historische vooropleiding (archeologie, geschiedenis en kunstwetenschappen) aantrekken. Dit zijn de (voor)opleidingen van de erfgoedconsulent: − Bachelor en Master Archeologie, Geschiedenis en Kunstwetenschappen (Universiteit Gent) − Bachelor en Master Geschiedenis en Kunstwetenschappen & Archeologie (Vrije Universiteit Brussel) − Bachelor en Master Archeologie, Geschiedenis en Kunstwetenschappen (Katholieke Universiteit Leuven) − Bachelor en Master Geschiedenis (Universiteit Antwerpen) − Bachelor en Master Ingenieurswetenschappen: architectuur (Universiteit Gent) − Bachelor en Master Ingenieurswetenschappen: architectuur (Katholieke Universiteit Leuven) − Bachelor en Master: Ingenieurswetenschappen: architectuur (Vrije Universiteit Brussel) 55

Architecten, interieurarchitecten, bouwkundig ingenieurs, gegradueerden bouwkunde en aannemers. Afgestudeerden met een academisch diploma van master, licentiaat, architect of interieurarchitect, burgerlijk of industrieel ingenieur, historische- of kunstwetenschappen en alle opleidingen van universitair niveau of hoger onderwijs van twee cycli die aansluiting geven op facetten uit de monumentenen landschapszorg (restauratie-conservatie, geografie, scheikunde, biologie, sociologie, rechten ...) + afgestudeerden met een diploma van hoger onderwijs met één cyclus (tuinen landschapsontwerpers, graduaten bouwkunde, interieurvormgevers, architect-assistenten, vastgoed, topografen, ...), kunnen instromen nadat zij vooraf een bijkomend ‘schakelprogramma’ van 45 ECTSstudiepunten hebben gevolgd, idem voor professionele bachelors. Sedert september 2007 kunnen alle academische bachelors van voornoemde opleidingen rechtstreeks instromen. 57 University degree in the field of architecture, civil engineering, urbanism, town and country planning, art history, and archaeology. 56

90 − − − − − −

− − −

Bachelor en Master Architectuur (Artesis Hogeschool Antwerpen) Bachelor en Master Architectuur (Hoger Instituut Sint-Lucas Gent en Brussel) Bachelor en Master Architectuur (Provinciale Hogeschool Limburg, Hasselt) Bachelor Toegepaste architectuur (Hogeschool West-Vlaanderen) Bachelor en Master Biologie (Universiteit Gent, Katholieke Universiteit Leuven, Vrije Universiteit Brussel, Universiteit Antwerpen en enkel bachelor: Universiteit Hasselt) Bachelor en Master in de bio-ingenieurswetenschappen (Universiteit Gent, Katholieke Universiteit Leuven, Vrije Universiteit Brussel, enkel bachelor: Universiteit Antwerpen) Bachelor en Master Geografie (Universiteit Gent, Katholieke Universiteit Leuven, Vrije Universiteit Brussel) Bachelor en Master Geologie (Universiteit Gent en Katholieke Universiteit Leuven) Bachelor in de Landschaps- en tuinarchitectuur (Hogeschool Gent, Erasmushogeschool Brussel)

Uit een aantal vacatureberichten58 blijkt dat wanneer men een erfgoedconsulent wil aantrekken vraagt men vrijwel altijd een universitair diploma (of gelijkwaardig) in de humane wetenschappen, specifieker de opleidingen Kunstwetenschappen, Geschiedenis en Archeologie. Een diploma Monumenten- en Landschapszorg is soms verplicht, maar strekt meestal enkel tot de aanbeveling of is een pluspunt. 3.2.5.2 Lacunes in het opleidingsaanbod Er bestaat geen opleiding in Vlaanderen tot erfgoedconsulent. Het opleidingstraject van de erfgoedconsulenten die bevraagd werden in de enquête is ook zeer divers. Een opleiding monumentenzorg voorafgegaan door een vooropleiding die aansluit bij het gekozen specialisme (monumenten/landschappen/archeologie) lijkt wel een geschikt traject om in het beroep te stappen. Uit de enquête zijn ook een aantal lacunes in het opleidingstraject van de ondervraagde erfgoedconsulenten naar boven gekomen. De bevraging werd ingevuld door erfgoedconsulenten bouwkundig erfgoed (68,8%), landschappelijk erfgoed (11,3%), varend erfgoed (3,8%) en archeologisch erfgoed (16,3%). Het grootste deel van de erfgoedconsulenten volgde een opleiding (kunst)geschiedenis of archeologie (48), waarvan er 21 een bijkomende opleiding monumentenen landschapszorg volgden.59 Een kleiner deel heeft een architectuuropleiding gevolgd (16), waarvan er 10 een bijkomende opleiding monumentenen landschapszorg volgden. Andere (voor)opleidingen zijn landschaps- en tuinarchitectuur, geografie, biologie, … Het is echter niet mogelijk om bij de enquête te achterhalen of de lacunes die werden aangehaald in verband te brengen zijn met een bepaalde (voor)opleiding. Het bouwkundig erfgoed en de aspecten van monumentenzorg komen volgens de erfgoedconsulenten uitgebreid aan bod in de opleidingen, terwijl archeologisch en landschappelijk erfgoed en de zorg ervoor voldoende aan bod komt in de opleiding. De wetgeving en subsidiemechanismen met betrekking tot onroerend erfgoed komt eveneens voldoende aan bod in hun opleiding(en). De grootste tekorten (tot 81%!) worden ervaren met betrekking tot de basiskennis van ruimtelijke ordening en GIS (Geografisch 58

Zie bijlage 3 Erfgoedconsulenten met een (voor)opleiding kunstgeschiedenis: 16, waarvan 10 met opleiding monumentenen landschapszorg, (voor)opleiding geschiedenis: 17, waarvan 8 met opleiding monumentenen landschapszorg, (voor)opleiding archeologie: 15, waarvan 3 met opleiding monumentenen landschapszorg, (voor)opleiding architectuur: 16, waarvan 10 met opleiding monumentenen landschapszorg.

59

bijkomende bijkomende bijkomende bijkomende

91 Informatiesysteem), alsook de ontwikkeling van onderhandelingsen beïnvloedingsvaardigheden. Tijdbeheer, ICT-toepassingen (tekstverwerking en excell), de uitbouw van een professioneel netwerk, de kennis van vormingsmogelijkheden en communicatievaardigheden komen eveneens onvoldoende aan bod in de opleidingen. Voldoende Kennis van monumentenzorg en bouwkundig erfgoed (73,8%) Wetgeving en subsidiemechanismen m.b.t. onroerend erfgoed (61,2%) Kennis van archeologische monumentenzorg en archeologisch erfgoed (52,9%) Kennis van landschapszorg en landschappelijk erfgoed (55,4%)

Onvoldoende Basiskennis codex ruimtelijke ordening (81,1%) Basiskennis GIS (81,3%) Onderhandelings- en beïnvloedingsvaardigheden (78,4%) Tijdbeheer (69,6%) ICT-toepassingen: tekstverwerking en excell (62,2%) Uitbouw professioneel netwerk (58,9%) Kennis van vormingsmogelijkheden (57,9%) Communicatievaardigheden (54,5%)

Bij de algemene bevraging naar de ontbrekende elementen in de opleiding(en) van de erfgoedconsulenten keren een aantal elementen uit bovenstaande tabel terug. Het feit dat er in de opleiding(en) van de erfgoedconsulent meer aandacht moet besteed worden aan ruimtelijke ordening wordt het meest aangehaald. (Ruimtelijke ordening, woonbeleid en onroerend erfgoed vormen binnen de Vlaamse Overheid één beleidsdomein), De kennis van de wetgeving ruimtelijke ordening, planologie en vergunningen is noodzakelijk voor een erfgoedconsulent. Naast de wetgeving (decreet- en regelgeving) met betrekking tot onroerend erfgoed en ruimtelijke ordening dient tevens de aanverwante wetgeving zoals de milieuwetgeving of de wetgeving overheidsopdrachten worden behandeld. Er dient meer aandacht te zijn voor beleid- en beheersaspecten. Met betrekking tot de landschapszorg worden verschillende lacunes aangehaald: behandelen van ankerplaatsdossiers, ontleden van de geschiedenis van een landschap, plantenkennis, materialenkennis en landschapsbeheer in functie van landschapsbeheersplannen. De plantenkennis (ook bomen) is noodzakelijk voor het beschrijven en inventariseren van landschappen, ankerplaatsen, tuinen en parken, alsook voor de adviesverlening in verband met het snoeien, kappen en/of knotten binnen beschermde landschappen. De materialenkennis (bvb. opbouw en aanleg van paden en verhardingen) is noodzakelijk voor de beoordeling van inrichtingsplannen en beplantingsplannen en de adviesverlening binnen beschermde landschappen, tuinen en parken. De kennis van het intekenen in GIS en aspecten van modellering worden eveneens aangehaald als een lacune. Algemeen wordt er aangegeven dat er meer aandacht moet zijn voor een integrale en interdisciplinaire aanpak binnen de onroerend erfgoedzorg. De kennis van de andere disciplines (monumenten, landschappen en archeologie) is van groot belang. Bovendien moeten de opleidingen en bijscholingen meer praktijkgericht zijn. Uit de enquête blijkt dat de meerderheid van de erfgoedconsulenten van mening is dat de beroepscompetenties van de erfgoedconsulent hoofdzakelijk door beroepservaring werden geleerd. De lacunes uit het opleidingsaanbod van de erfgoedconsulent hebben betrekking op elk van deze beroepscompetenties. Het valt op dat de kennis van onroerend erfgoed, de zorg ervoor en de wetgeving met betrekking tot dit erfgoed als voldoende wordt

92 aangegeven. De lacunes hebben voornamelijk betrekking op communicatievaardigheden, het opbouwen van de eigen deskundigheid en specifieke kennis van ruimtelijke ordening, GIS, … Uit een aantal vacatureberichten60 blijkt dat de erfgoedconsulent een adviserende rol heeft. Als erfgoedconsulent moet men een grondige kennis hebben van hetgeen men anderen advies over moet geven. De vacatures die hier werden opgenomen vergen een grondige kennis van de wetgeving in de erfgoedsector. De kennis van de wetgeving die in de bovenstaande vacatures gevraagd wordt is kennis van: - subsidiemechanismen, premieaanvragen - stedenbouwkundige aanvragen (reguliere en bijzondere procedure) - machtigingen - wetgeving overheidsopdrachten - wetgeving openbaarheid van bestuur - wetgeving intergemeentelijke samenwerking - wetgeving privacy - gemeentewet/decreet De wetgeving komt in de drie opleidingen aan bod. In Brugge is dat in het vak ‘Wet- en regelgeving, milieu, veiligheid en planning’, in Antwerpen is dat in de vakken ‘Juridsche, administratieve en cultuur-economische aspecten’ en ‘Beroepspraktijk restauratie-architect’ en in Leuven komt wetgeving aan bod in de module ‘Conservation policies’. In Leuven is de module gericht op de wetgeving in Europees perspectief. Niet alle wetgevingen die hierboven werden vermeld komen in de opleiding aan bod. Kennis hiervan vergt nog enige zelfstudie en ervaring in de sector. 3.2.5.3 Opleiding- en bijscholingsbehoefte De erfgoedconsulent wenst bijscholing met betrekking tot de volgende thema’s: Ruimtelijke ordening Aspecten van landschapszorg Wetgeving overheidsopdrachten Communicatievaardigheden (motivering bestuurshandelingen, overtuigen bij onderhandelen, …) Up-to-date bijscholing (nieuwe wetgeving, nieuwe technieken, nieuwe producten, nieuwe visies, …) Praktijkgerichte beheerplanning (landschap) Eens kijken bij de buren. Archeologie, monumenten en landschappen. 3.2.5.4 Confrontatie van lacunes met behoefte Op basis van de resultaten van de enquête kan gesteld worden dat de erfgoedconsulent lacunes ervaart in zijn/haar opleiding en behoefte heeft aan bijscholing. In welke mate sluit de behoefte aan opleiding aan bij de aangehaalde lacunes? Wanneer een competentie als lacune en als behoefte werd aangegeven, wijst dit erop dat er effectief een lacune in de opleiding of opleidingstraject zit en er een behoefte is aan bijscholing. Wanneer een competentie enkel als lacune werd aangeduid, maar er geen behoefte aan opleiding met betrekking tot deze competentie wenselijk is, kan er misschien via beroepservaring in de vorm van een stage antwoord gegeven worden op deze lacune. Welke competenties volgens de erfgoedconsulent bijscholing vereisen en welke door beroepservaring kunnen worden opgevangen, kan uit onderstaande tabel afgeleid worden.

60

Zie bijlage 3

93 Beroepscompetentie

- adviesverlening - dossiers vervolledigen, analyseren, interpreteren - beslissing formuleren en opvolgen - beleidsvoorbereidend werk Communicatie en contacten verzorgen, beheer van relaties

Eigen deskundigheid opbouwen

Ruimtelijke ordening Wetgeving vb milieu, overheidsopdrachten,… Landschapszorg GIS Modellering ICT-toepassingen: excell, word Onderhandelings- en beïnvloedingsvaardigheden Communicatievaardigheden Tijdbeheer Uitbouw professioneel netwerk Kennis van vormingsmogelijkheden

Lacune in het opleidingsaanbod x x

Behoefte aan opleiding

x x x x x

x

x x x x

x x

x x

Op basis van het bovenstaande overzicht kan gesteld worden dat er voor de erfgoedconsulent nood is aan bijscholing met betrekking tot ruimtelijke ordening, wetgeving, aspecten landschapszorg en communicatievaardigheden. De volgende competenties vergen beroepservaring om ze onder de knie te krijgen: GIS, modellering, ICT-toepassingen, tijdbeheer, uitbouw van het professioneel netwerk en kennis van vormingsmogelijkheden. Het ontwikkelen van deze competenties kan in een opleiding geïntegreerd worden door middel van een stage.

94 3.2.6 Erfgoedonderzoeker 3.2.6.1 Opleidingsaanbod Het opleidingsaanbod van de erfgoedonderzoeker is gelijkaardig aan dat van de erfgoedconsulent (zie 3.2.5.1). Het beroep van de erfgoedonderzoeker bouwkundig erfgoed wordt hoofdzakelijk uitgeoefend door (kunst)historici, archeologen en architecten die zich door een bijkomende opleiding monumentenzorg of door beroepservaring hebben bekwaamd tot het uitoefenen van het beroep. Het beroep van de erfgoedonderzoeker archeologisch erfgoed wordt hoofdzakelijk uitgevoerd door archeologen. Uit een aantal vacatureberichten61 blijkt dat wanneer men een erfgoedonderzoeker wil aantrekken vraagt men vrijwel altijd een universitair diploma (of gelijkwaardig) in de humane wetenschappen, specifieker de opleidingen Kunstwetenschappen, Geschiedenis en Archeologie. Een diploma Monumenten- en Landschapszorg is soms verplicht, maar strekt meestal enkel tot de aanbeveling of is een pluspunt. 3.2.6.2 Lacunes in het opleidingsaanbod Er bestaat geen opleiding in Vlaanderen tot erfgoedonderzoeker. Het opleidingstraject van de erfgoedonderzoekers die bevraagd werden in de enquête is ook zeer divers. Een opleiding monumentenzorg voorafgegaan door een vooropleiding die aansluit bij het gekozen specialisme (monumenten/landschappen/archeologie) lijkt hier nog meer dan bij de erfgoedconsulent een geschikt traject om in het beroep te stappen. Uit de enquête zijn ook een aantal lacunes in het opleidingstraject van de ondervraagde erfgoedonderzoekers naar boven gekomen. De erfgoedonderzoeker is van mening dat de wetenschappelijke onderzoeksmethode, monumentenzorg (en bouwkundig erfgoed), archeologische monumentenzorg (en archeologisch erfgoed), wetgeving en beleid, en presentatietechnieken voldoende aan bod komen in zijn/haar opleiding. Deze vormen ook een essentiële basis om het beroep te kunnen uitoefenen. Varend erfgoed en landschappelijk erfgoed (en landschapszorg) worden volgens de erfgoedonderzoeker onvoldoende behandeld in de opleiding(en), net zoals tijdbeheer, onderhandelingsen beïnvloedingsvaardigheden, begroting, planning en organisatie van onderzoek (eigen en dat van anderen), vormingsmogelijkheden, uitbouw professioneel netwerk, communicatievaardigheden en ICT-toepassingen. De vraag is natuurlijk in welke mate alle erfgoedonderzoekers diepgaande kennis moet hebben van elk specialisme, bijvoorbeeld dient een landschapsonderzoeker diepgaande kennis te hebben van varend erfgoed? Het is zeker nuttig om een basiskennis te hebben van elke discipline. Voldoende Wetenschappelijke onderzoeksmethode (85,3%) Monumentenzorg en bouwkundig erfgoed (68%) Wetgeving en beleid (61,5%) Archeologische monumentenzorg en archeologisch erfgoed (54,9%) Presentatietechnieken (51%)

61

Zie bijlage 3

Onvoldoende Kennis van varend erfgoed (84,6%) Tijdbeheer (78,3%) Onderhandelings- en beïnvloedingsvaardigheden (77,3%) Begroting, planning en organisatie van eigen onderzoek en onderzoek van anderen (73,5%) Kennis van vormingsmogelijkheden (63,8%) Uitbouw professioneel netwerk (62%)

95 Kennis van landschapszorg en landschappelijk erfgoed (61,4%) ICT-toepassingen: tekstverwerking en excell (60%) Communicatievaardigheden (54,9%)

De erfgoedonderzoeker haalt bij de open vraag met betrekking tot lacunes in het opleidingsaanbod nog een aantal zaken aan. Het betreft de volgende elementen: projectmanagement onderzoek in een werkcontext, onderzoekspraktijk talen historische geografie, studie en kennis van het Vlaamse landschap GIS planning en organisatie van een onderzoek, tijdbeheer juridisch kader en wetgeving interdisciplinair onderzoek Uit de enquête blijkt dat de meerderheid van de erfgoedonderzoekers van mening is dat de beroepscompetenties van de erfgoedonderzoeker hoofdzakelijk door beroepservaring werden geleerd. De lacunes uit het opleidingsaanbod van de erfgoedonderzoeker hebben betrekking op nagenoeg elk van deze beroepscompetenties. Het valt op dat de kennis van onroerend erfgoed (bouwkundig en archeologisch erfgoed), de zorg ervoor en de wetgeving met betrekking tot dit erfgoed als voldoende wordt aangegeven. Dit hangt samen met het uitvoeren van wetenschappelijk onderzoek, het publiceren en rapporteren en de kennis met betrekking tot het vakgebied. De lacunes hebben voornamelijk betrekking op communicatievaardigheden, planning en organisatie, begroting, het opbouwen van de eigen deskundigheid en de specifieke kennis van varend en landschappelijk erfgoed. Dit hangt samen met het opvolgen van eigen onderzoek en onderzoek van anderen, implementatieacties, uitwisselen van expertise en het opbouwen van een informatie- en onderzoeksnetwerk. 3.2.6.3 Opleidings- en bijscholingsbehoefte De erfgoedonderzoeker wenst bijscholing met betrekking tot de volgende thema’s: up-date cursus: nieuwe onderzoeksmethodes en –technieken, nieuwe restauratiepraktijken adhv actuele praktijkvoorbeelden wetgeving en subsidiemechanismen beleid (o.a. beschermingen, link tussen onderzoek en beheer, …) omgaan met publiek (communicatie), schrijven voor een breed publiek kennis van verwante onderzoeksdisciplines en methodes (vb natuurwetenschappelijk onderzoek) GIS onderzoeksmethoden en -concepten met betrekking tot landschap 3.2.6.4 Confrontatie van lacunes met behoefte Op basis van de resultaten van de enquête kan gesteld worden dat de erfgoedonderzoeker lacunes ervaart in zijn/haar opleiding en behoefte heeft aan bijscholing. In welke mate sluit de behoefte aan opleiding aan bij de aangehaalde lacunes? Wanneer een competentie als lacune en als behoefte werd aangegeven, wijst dit erop dat er effectief een lacune in de opleiding of opleidingstraject zit en er een behoefte is aan bijscholing. Wanneer een competentie enkel als lacune werd aangeduid, maar er geen behoefte aan opleiding met betrekking tot deze competentie wenselijk is, kan er misschien via beroepservaring in de vorm van een stage antwoord gegeven worden op deze lacune. Welke competenties volgens

96 de erfgoedonderzoeker bijscholing vereisen en welke door beroepservaring kunnen worden opgevangen, kan uit onderstaande tabel afgeleid worden. Beroepscompetentie

Kennis mbt het vakgebied

Opvolging van onderzoek van anderen

Implementatieacties Expertise uitwisselen

Informatie- en onderzoeksnetwerk opbouwen Publiceren en rapporteren Uitvoeren van onderzoek

Varend erfgoed Landschappelijk erfgoed Wetgeving Beleid Begroting Planning en organisatie Tijdbeheer Projectmanagement Onderhandelings- en beïnvloedingsvaardigheden Communicatievaardigheden Talen Kennis van vormingsmogelijkheden Uitbouw professioneel netwerk ICT-toepassingen GIS Onderzoek in werkcontext Interdisciplinair onderzoek

Lacune in het opleidingsaanbod x x x


x x x

x x x x x x x x x

x

x x x x x

x x

Op basis van het bovenstaande overzicht kan gesteld worden dat er voor de erfgoedonderzoeker nood is aan bijscholing met betrekking tot landschappelijk erfgoed, wetgeving, communicatievaardigheden, GIS en interdisciplinair onderzoek (kennis van verwante onderzoeksdisciplines). De volgende competenties vergen beroepservaring om ze onder de knie te krijgen: begroting, planning en organisatie, tijdbeheer en projectmanagement om onderzoek te plannen en op te volgen. Zo ook het opbouwen van een informatie- en onderzoeksnetwerk en de eigen deskundigheid door de kennis van vormingsmogelijkheden en de uitbouw van een professioneel netwerk. Het onderzoek in de werkcontext en het publiceren en rapporteren leert men tevens door beroepservaring. Het ontwikkelen van deze competenties kan eventueel in een opleiding geïntegreerd worden door middel van een stage.

97 3.2.7 Monumentenwachter 3.2.7.1 Opleidingsaanbod Binnen het reguliere opleidingsaanbod bestaat er geen specifieke opleiding tot monumentenwachter bouwkunde, interieur of varend erfgoed in Vlaanderen. Uit de bevraging van de monumentenwachters blijkt dat de meeste een opleiding ingenieur bouwkunde, architect, ingenieur-architect, interieurarchitect of architect-assistent (bachelor) volgden, in sommige gevallen met een bijkomende master- of master-na-masteropleiding monumentenzorg. Andere monumentenwachters volgden een technische of beroepsopleiding bouw, hout of electriciteit. Een aantal monumentenwachters volgde één of meerdere naen/of bijscholing. Het betreft een opleiding tot bouwkundig tekenaar of dakdekker of opleidingen met betrekking tot metselen, moderne bouwrestauratie, natuursteenbewerking, … De enquête werd hoofdzakelijk ingevuld door monumentenwachters bouwkunde (64,5%) en door monumentenwachters interieur (29%) en varend erfgoed (6,5%). Het opleidingsaanbod van de monumentenwachter bouwkunde is: − Bachelor en Master Ingenieurswetenschappen: architectuur en bouwkunde (Universiteit Gent) − Bachelor en Master Ingenieurswetenschappen: architectuur en bouwkunde (Katholieke Universiteit Leuven) − Bachelor en Master: Ingenieurswetenschappen: architectuur en bouwkunde (Vrije Universiteit Brussel) − Bachelor en Master Architectuur (Artesis Hogeschool Antwerpen) − Bachelor en Master Architectuur (Hoger Instituut Sint-Lucas Gent en Brussel) − Bachelor en Master Architectuur (Provinciale Hogeschool Limburg, Hasselt) − Bachelor Toegepaste architectuur (Hogeschool West-Vlaanderen) − Bachelor en Master in de industriële wetenschappen: bouwkunde (Hogeschool Gent) − Bachelor en Master in de industriële wetenschappen: bouwkunde (Artesis Hogeschool Antwerpen) − Bachelor en Master in de industriële wetenschappen: bouwkunde (Katholieke Hogeschool Sint-Lieven Gent) − Bachelor en Master in de industriële wetenschappen: bouwkunde (XIOS Hogeschool Limburg, Diepenbeek) − Bachelor en Master in de industriële wetenschappen: bouwkunde (Katholieke Hogeschool Brugge-Oostende) − Bachelor en Master in de industriële wetenschappen: bouwkunde (Lessius Mechelen, Sint-Katelijne-Waver) − Bachelor in de bouw (Katholieke Hogeschool Kempen, Geel) − Bachelor in de bouw (Katholieke Hogeschool Sint-Lieven, Aalst) − Bachelor in de bouw (XIOS Hogeschool Limburg, Diepenbeek) − Bachelor in de bouw (Hogeschool voor Wetenschap en Kunst, Brussel) − Master Monumenten- en Landschapszorg (Artesis Hogeschool Antwerpen) − Master na Master Conservation of Monuments and Sites (Katholieke Universiteit Leuven, Raymond Lemaire Instituut) − Postgraduaat Renovatietechnieken en Monumentenzorg (Hogeschool WestVlaanderen) Het opleidingsaanbod van de monumentenwachter interieur is: − Bachelor en master in de Conservatie-Restauratie (Artesis Hogeschool Antwerpen) − Bachelor en master in de kunstwetenschappen of geschiedenis Monumentenwacht Vlaanderen vzw organiseert eigen interne opleidingen voor zijn werknemers. Vooreerst zijn er de basisopleidingen van een volledige of halve dag

98 naargelang het thema en noodzaak van de opleiding. Dergelijke opleidingen worden georganiseerd rond de volgende onderwerpen: − Metselwerk, mortels, scheuren − Koper, zink en lood (theorie en praktijk, o.a. solderen) − Natuursteen − Hout(pathologie) − Architectuurgeschiedenis − Inleiding tot de monumentenzorg Daarnaast worden er ook elk jaar op aanvraag opleidingen van een volledige of halve dag georganiseerd. In 2010 waren dat opleidingen m.b.t. hang- en sluitwerk, behangpapier, verwarmingsinstallaties (o.a. kerkverwarming) en in 2011 m.b.t. veiligheid (elektriciteit en asbest) en buitenbeelden in metaal. Tot slot zijn er nog de klimopleidingen, waarvan de basisopleiding drie dagen duurt en jaarlijks zes dagen klimoefeningen worden georganiseerd. De monumentenwachter dienst om de twee jaar een test af te leggen. 3.2.7.2 Lacunes in het opleidingsaanbod De belangrijkste vaststelling is dat er binnen het reguliere opleidingsaanbod in Vlaanderen geen opleiding tot monumentenwachter is. Het opleidingstraject van de monumentenwachters die bevraagd werden in de enquête is ook zeer divers. Een opleiding monumentenzorg voorafgegaan door een vooropleiding die aansluit bij het gekozen specialisme (bouwkundig erfgoed/interieur) lijkt een geschikt traject om in het beroep te stappen. Uit de enquête blijkt dat meer dan 80% van de monumentenwachters van mening is dat de kennis van schadebeelden en degradatiefactoren, conservatie- en restauratietechnieken, behoud en beheer van interieurs, bouwkundige kennis en kennis van vormingsmogelijkheden voldoende aan bod kwam tijdens hun opleiding. 70% tot 80% stelt dat klim- en beveiligingstechnieken, behoud en beheer van bouwkundig erfgoed, communicatievaardigheden, tijdbeheer, historische materialen en constructietechnieken en de historische evolutie van interieurs voldoende behandeld werd in hun opleiding. Volgens 58 tot 70 % van de monumentenwachters kwamen ICT-toepassingen, fotografie en beeldverwerking, onderhandelingsen beïnvloedingsvaardigheden, de historische evolutie van bouwkundig erfgoed en de stedelijke en landschappelijke context voldoende aan bod in de opleiding. Toch ervaart ook de monumentenwachter tekorten in zijn/haar opleidingstraject. Het betreft de kennis van, de omgang met en zorg voor varend en archeologisch erfgoed. Voldoende Kennis van schadebeelden en degradatiefactoren (96,7%) Conservatie- en restauratietechnieken en hun toepassingsmogelijkheden (87,1%) Bouwkundige kennis, bouwfysica en krachtenleer, globale en structurele logica van gebouwen (84,6%) (Preventieve) conservering, behoud en beheer van erfgoed, met name interieurs van gebouwen inclusief de cultuurgoederen die er deel van uitmaken (81,8%) Kennis van vormingsmogelijkheden (80,7%)

Kennis van de historische evolutie van interieurs en

Onvoldoende (Preventieve) conservering, behoud en beheer van varend erfgoed (66,7%) Kennis van de historische evolutie van varend erfgoed, typologie (66,7%) Kennis van materialen en constructietechnieken toegepast bij varend erfgoed (66,7%) Scheepsbouwkundige kennis, scheepsbouwfysica (hydrostatica, hydrodynamica en stabiliteit) (66,7%) (Preventieve) conservering, behoud en beheer van archeologisch erfgoed (met oog voor de onmiddellijke omgeving en mogelijke bedreigingen) (61,5%) Kennis van de historische evolutie van archeologisch

99 cultuurgoederen, typologie (76%) Historische materialen en constructietechnieken bouwkundig erfgoed (75,8%) Tijdbeheer (75%) Communicatievaardigheden (72,4%) Preventieve conservering, behoud en beheer van bouwkundig erfgoed (72,4%) Kennis van klim- en valbeveiligingstechnieken (71,5%) Kennis van materialen en constructietechnieken toegepast in historische interieurs (69,5%) ICT-toepassingen: tekstverwerking en excell (65,5%) Historische evolutie en typologie bouwkundig erfgoed (65,4%) Fotografie en beeldverwerking (60%) Onderhandelings- en beïnvloedingsvaardigheden (59,2%) Kennis van stedelijke en landschappelijke context van erfgoed (58,3%)

erfgoed, typologie (66,7%) Kennis van materialen en constructietechnieken toegepast bij archeologisch erfgoed (83,3%)

De monumentenwachter haalt de volgende aspecten aan als tekorten in hun opleiding: − Communicatievaardigheden − Onderhandelings- en beïnvloedingsvaardigheden − Historische evolutie van bouwkundig erfgoed en typologie en historische uitvoeringstechnieken, restauratieambachten − Moderne, nieuwe restauratietechnieken − Kunstgeschiedenis − Beroepspraktijk − Werfbezoeken en werfopvolging De in de enquête aangehaalde lacunes hebben vooral betrekking op de volgende competenties: het formuleren van behouden beheersmaatregelen met betrekking tot varend en archeologisch erfgoed, het uitvoeren van noodingrepen en exemplarische ingrepen en de communicatievaardigheden die gebruikt worden bij de adviesverlening aan de leden van Monumentenwacht Vlaanderen. 3.2.7.3 Opleidings- en bijscholingsbehoefte Wat de behoefte aan bijscholing betreft wordt door de monumentenwachter herhaaldelijk verwezen naar het interne opleidingsaanbod van Monumentenwacht Vlaanderen. Met deze bijscholingen vangt Monumentenwacht Vlaanderen de lacunes in het opleidingsaanbod op. De bijscholingen worden aangepast aan de te verwachten vaardigheden van de monumentenwachter. De monumentenwachter wenst bijscholing met betrekking tot volgende onderwerpen: − Permanente bijscholing: nieuwe conservatie- en restauratietechnieken en producten − Restauratietechnieken historisch schrijnwerk − Verouderingsproces van materialen − ICT en CAD − Technisch rapporteren − Beoordelen van scheuren en stabiliteitsproblemen (zonder uitgebreide metingen)

100 − Eenvoudige meettechnieken en non-destructieve onderzoeksmethodes Een aantal monumentenwachters wijzen erop dat uitvoerders, restauratie-architecten, erfgoedconsulenten en andere bevoegde overheidsambtenaren nood hebben aan bijscholing met betrekking tot historische uitvoeringstechnieken en materialen. 3.2.7.4 Confrontatie van lacunes met behoefte Op basis van de resultaten van de enquête kan gesteld worden dat de monumentenwachter lacunes ervaart in zijn/haar opleiding en behoefte heeft aan bijscholing. In welke mate sluit de behoefte aan opleiding aan bij de aangehaalde lacunes? Wanneer een competentie als lacune en als behoefte werd aangegeven, wijst dit erop dat er effectief een lacune in de opleiding of opleidingstraject zit en er een behoefte is aan bijscholing. Wanneer een competentie enkel als lacune werd aangeduid, maar er geen behoefte aan opleiding met betrekking tot deze competentie wenselijk is, kan er misschien via beroepservaring in de vorm van een stage antwoord gegeven worden op deze lacune. Welke competenties volgens de monumentenwachter bijscholing vereisen en welke door beroepservaring kunnen worden opgevangen, kan uit onderstaande tabel afgeleid worden. Beroepscompetentie

Formuleren van behouden beheersmaatregelen in de vorm van aanbevelingen Uitvoeren van noodingrepen en exemplarische ingrepen

Adviesverlening aan leden

Opstellen van een toestandsrapport Monitoring, meting en beoordeling van schade

(preventieve) conservering, behoud en beheer van varend erfgoed (preventieve) conservering, behoud en beheer van archeologisch erfgoed materialen en technieken van varend erfgoed historische evolutie, typologie van archeologisch erfgoed materialen en technieken van varend erfgoed historische evolutie, typologie van archeologisch erfgoed Communicatievaardigheden Onderhandelings- en beïnvloedingsvaardigheden ICT en CAD Technisch rapporteren Beoordelen scheuren Meettechnieken en nondestructieve onderzoeksmethodes Verouderingsproces van materialen

Lacune in het opleidingsaanbod x


x

x x

x x

x x x x x x

x

Het valt op dat de lacunes die uit de bevraging blijken niet aangehaald worden bij de behoefte aan opleiding en omgekeerd. Bovendien wordt een deel van de lacunes reeds opgevangen door het opleidingsaanbod binnen Monumentenwacht Vlaanderen.

101 3.2.8 Restauratie-architect 3.2.8.1 Opleidingsaanbod De architect met specialisatie in restauratie volgde een architectuuropleiding en meestal een bijkomende opleiding monumentenzorg. Dit wordt bevestigd door de enquête waaruit blijkt dat slechts 8 van de 40 architecten geen bijkomende opleiding monumentenzorg volgden. − − − − − − −

Bachelor Bachelor Leuven) Bachelor Brussel) Bachelor Bachelor Bachelor Bachelor

en Master Ingenieurswetenschappen: architectuur (Universiteit Gent) en Master Ingenieurswetenschappen: architectuur (Katholieke Universiteit en Master: Ingenieurswetenschappen: architectuur (Vrije Universiteit en Master Architectuur (Artesis Hogeschool Antwerpen) en Master Architectuur (Hoger Instituut Sint-Lucas Gent en Brussel) en Master Architectuur (Provinciale Hogeschool Limburg, Hasselt) Toegepaste architectuur (Hogeschool West-Vlaanderen)

Er zijn drie tweejarige opleidingen die zich specifiek richten op monumentenzorg en restauratie van onroerend erfgoed in Vlaanderen: -

Master Monumenten- en Landschapszorg (Artesis Hogeschool Antwerpen) Master na Master Conservation of Monuments and Sites (Katholieke Universiteit Leuven, Raymond Lemaire Instituut) Postgraduaat Renovatietechnieken en Monumentenzorg (Hogeschool WestVlaanderen)

3.2.8.2 Lacunes in het opleidingsaanbod De restauratie-architect dient over specifieke kennis te beschikken om zijn/haar beroepstaken te kunnen uitvoeren. In de eerste fase van het onderzoek werd nagegaan in welke mate de onderliggende kennis uit het beroepscompetentieprofiel in de opleiding of het opleidingstraject van een restauratie-architect voorkomt? Competenties Literatuuronderzoek (beperkt) archiefonderzoek Fotografie en beeldverwerking Bouw- en constructiegeschiedenis (materialen en constructietechnieken) Architectuurgeschiedenis en –typologie; stijlanalyse Archeologie (bouw-, bovengrondse -) Materiaaltechnische onderzoekstechnieken Conservatie en Restauratie: filosofie/ethiek/deontologie Bouwpathologie (diagnose en herkennen van schadefenomenen) Opmeten methodologie Opmetingsapparatuur kunnen gebruiken CAD (of andere tekensoftware) Bouwpathologie (Diagnose en herkennen van schadefenomenen) Interventietechnieken (per materiaalsoort) Restauratiefilosofie/ethiek

MLZ A’pen x

CMS Leuven x x

RM Brugge x X kennismaking

x

x

x

x x x x

x x x

x

x

x

x

x x

x x

x

x x x x

x x

x x

x x

x

102 Herbestemmingsonderzoek Grafische voorstellingen CAD (of andere tekensoftware) Berekeningen maken Integratie moderne technieken voor veiligheid en comfort Preventieve conservering en onderhoud Wetgeving (overheidsopdrachten, subsidieregelingen in Vlaanderen, …) Bestek Meetstaat Kostenraming Begroting van het project

masterproef

x x

masterproef x x x

masterproef

x

x

x

Enkel theorie Enkel theorie Enkel theorie

x x x

Om een bouwhistorisch en bouwfysisch vooronderzoek te bekomen moet de restauratiearchitect een beperkt literatuur- en archiefonderzoek, een waardebepaling van het monument en zijn onderdelen, een materiaaltechnisch onderzoek om de constructie van het gebouw te achterhalen en een analyse van de bouwpathologie uitvoeren. Bij dit vooronderzoek doet de restauratie-architect beroep op experten zoals de bouwhistoricus, conservator-restaurator, vakman, ingenieur, … Het literatuuronderzoek en de introductie tot archiefonderzoek specifiek voor de restauratiearchitect komt in de opleiding in Brugge aan bod in het vak ‘bouwhistorisch onderzoek’. Bij de projecten worden relatief recente (19de-20ste-eeuwse) gebouwen onderzocht. De studenten moeten het archief uit deze periode zelf kunnen raadplegen en interpreteren. In de twee andere opleidingen wordt het bouwhistorisch onderzoek uitgevoerd door de bouwhistoricus. Door de interdisciplinaire samenwerking tussen architecten en historici maken de architecten ook kennis met het archiefonderzoek. De bouwpathologie komt in de drie opleidingen monumentenzorg terug bij het projectwerk. In Brugge is er het vak ‘Bouwpathologie’ en in Leuven de vakken ‘Pathology and conservation techniques’, ‘Damage, Diagnostic and Decision helping tools (Moment Damage Diagnostic System)’ en ‘Stability of historical structures: analysis, diagnosis, repair and consolidation techniques’. In Antwerpen komt dit in sommige gevallen aan bod in de vakken m.b.t. de verschillende interventietechnieken. Er is echter geen vak dat uitgebreid aandacht besteed aan de bouwpathologie. De restauratie-architect dient een gebouw (vervormingsgetrouw) op te meten. Een plan van de bestaande toestand is onontbeerlijk in een restauratiedossier. Om een dergelijk plan uit te tekenen moet een restauratie-architect opmetingsapparatuur (lasermeter, profielkam, …) kunnen gebruiken. De verkregen gegevens moet hij ter plaatse op een schets noteren. Het uittekenen van de plannen met de computer gebeurt op het bureau. Het is belangrijk dat de restauratie-architect nauwkeurig en systematisch te werk gaat bij een opmeting. Het opmeten komt in de drie opleidingen tijdens het projectwerk aan bod. De opleiding in Brugge geeft het vak ‘Opmetingen en methodologie’. In de module ‘Analysing, registration and documentation techniques’ van de opleiding in Leuven wordt aandacht besteed aan opmetings- en registratietechnieken. De studenten worden geïnformeerd over de bestaande opmetingstechnieken en hoe ze worden toegepast bij restauratie. De opleiding beschikt over een totaalstation en een laserscanner die de studenten kunnen gebruiken bij hun projectwerk.62 De restauratie-architecten in opleiding moeten in Antwerpen drie vakken met betrekking tot opmeten volgen: ‘Bijzondere toepassingen topografie en deformatiemeting’, ‘Steensnede in historisch perspectief’ en ‘Inleiding grafische registratie en voorstellingswijzen’. Dit laatste vak moet ook door de studenten met een historische vooropleiding gevolgd worden. 62

Interview Koen Van Balen.

103 Op basis van de diagnose en de vastgestelde schadefenomenen moeten door de restauratiearchitect de conservatie- en/of restauratiebehandelingen bepaald worden. De ingrepen en de interventietechnieken worden vastgelegd. Deze worden dan uitgevoerd door de restauratievakman of de conservator/restaurator. De restauratie-architect doet eveneens een (her)bestemmingsonderzoek wanneer nodig. En hij onderzoek hoe hij bepaalde moderne technieken voor veiligheid en comfort kan integreren in het gebouw. Op basis van deze gegevens maakt hij een restauratieontwerp. De architect geeft ook richtlijnen voor de preventieve conservering en het onderhoud van het gebouw. In de opleidingen in Leuven en Brugge is er een vak dat zich specifiek toelegt op de bouwpathologie, terwijl dit in de opleiding in Antwerpen geïntegreerd is in de vakken met betrekking tot de interventietechnieken. In Leuven is dat het vak ‘Pathology and conservation techniques’ en in Brugge ‘Bouwpathologie’. In de opleiding in Antwerpen worden de interventietechnieken ingedeeld per materiaalsoort of type constructie: steen, mortel, pleister, dakbedekking, houten metalen constructies, glas-in-lood en glazen constructies. In Leuven is er een indeling in materialen ‘Building materials and conservation techniques’ en constructies ‘Stability of historical structures: analysis, diagnosis, repair and consolidation techniques’. In Brugge is er eveneens een indeling in constructies ‘Restauratie van constructies’ en verschillende materialen: hout, natuursteen, beton, glas en metaal. Het (her)bestemmingsonderzoek komt in de drie opleidingen enkel aan bod in de masterproef. De opleiding in Antwerpen besteedt wel aandacht aan de herbestemming van kerken in het vak ‘Kerkelijk interieur’. Het maken van grafische voorstellingen, het toepassen van CAD en de basiskennis om berekeningen te maken worden aangeleerd in de vooropleiding architectuur of ingenieurarchitectuur. Enkel in de opleiding monumentenzorg in Leuven is er het vak ‘Architectural design theory and methods, CAAD: conceptual and physical modelling’.63 Deze aspecten worden bij de drie opleidingen in de praktijkoefeningen toegepast. De integratie van moderne technieken voor veiligheid en comfort komt enkel in de opleiding in Antwerpen voor als apart vak. Bij de masterproef wordt dit ook toegepast. Preventieve conservering en richtlijnen voor onderhoud komt in geen van de drie opleidingen als apart vak voor. De opleiding in Leuven heeft wel een leerstoel rond preventieve conservering en monitoring van bouwkundig erfgoed opgericht in 2009. Het opvolgen en controleren van de restauratiewerkzaamheden leert men door ervaring op basis van de kennis die men heeft voor het opmaken van een restauratieontwerp. Bijscholing is onontbeerlijk. Met een dossier opmaken wordt de opmaak van een restauratiedossier bedoeld. Een aanvraagdossier voor een restauratiepremie bestaat uit een bouwhistorische nota, opmetingsplannen met bijhorende inventaris van de bestaande toestand, een diagnosenota, een bestemmingsnota en bestemmingsplan, een verantwoordingsnota en het eigenlijke restauratiedossier. Het restauratiedossier bestaat uit het opstellen van administratieve en contractuele bepalingen, restauratieplannen, vermelden van ingrepen die bewijsstukken vereisen, bestek, meetstaat en kostenraming opstellen. Bij de opleiding in Brugge komt dit enkel voor bij het projectwerk. In het opleidingsonderdeel ‘Beroepspraktijk restauratie-architect’ in Antwerpen wordt theoretisch uitgelegd wat dat inhoudt. De vooropleiding van een restauratie-architect is een bachelor/master Architectuur of Burgerlijk Ingenieur Architect (Ingenieurswetenschappen Architectuur). 63

De mensen met een historische vooropleiding moeten dit vak niet volgen.

104

Tijdens deze opleidingen doet men meestal geen specifieke kennis op met betrekking tot de monumentenzorg. Op basis van de inventarisatie van de opleidingsonderdelen kunnen we concluderen dat in de opleiding architectuur aan de Artesis Hogeschool Antwerpen het vak stijlanalyse wordt gegeven. In de opleiding ingenieur-architect aan de Katholieke Universiteit in Leuven wordt het vak monumentenzorg gegeven. Aan de Universiteit Gent volgen relatief veel ingenieur-architecten het vak monumentenzorg bij de kunstwetenschappen.64 Lacunes in het opleidingsaanbod die blijken uit de eerste fase van het onderzoek: - digitale presentatietechnieken specifiek voor erfgoed - integratie moderne technieken voor veiligheid en comfort - herbestemming - preventieve conservering - communicatie op de bouwplaats - opmaak bestek, bestekomschrijving - opmaak meetstaat - opmaak kostenraming - opmaak begroting project Uit een aantal vacatureberichten65 blijkt dat het profiel dat gevraagd wordt voor een restauratie-architect een diploma (ingenieur)architect of ingenieur bouwkunde is. Een diploma Monumentenzorg en/of interesse in de restauratie- en erfgoedsector zijn soms een vereiste, soms een pluspunt. De specifieke technische kennis die gevraagd wordt is kennis van bouwgeschiedenis, traditionele bouwmaterialen en technieken, restauratiefilosofie en restauratietechnieken. Daarnaast is kennis van de wetgeving m.b.t. de erfgoedsector (bouwvergunningen, adviezen, subsidies, …) en wetgeving m.b.t. overheidsopdrachten ook van belang. Deze aspecten komen aan bod in de opleidingen monumentenzorg. In de tweede fase van het onderzoek werd in het kader van de enquête eveneens gepeild naar lacunes in de opleiding. De bevraging werd ingevuld door 38 restauratie-architecten en 2 medewerkers van restauratie-architecten.66 Meer dan 80% van de restauratie-architecten is van mening dat de verwante disciplines, schadebeelden en degradatiefactoren, historische materialen en constructietechnieken, conservatie- en restauratie-ethiek, conservatie- en restauratietechnieken, typologie en morfologie van onroerend erfgoed en de landschappelijke en stedelijke context voldoende aan bod komen in hun opleiding. Ondanks het feit dat slechts 15,2% van de restauratie-architecten de historische materialen en constructietechnieken als onvoldoende beschouwt, wordt dit twee maal als een tekort binnen het opleidingstraject aangehaald. Tussen de 70 en 80% van de restauratie-architecten stelt dat het opmeten, presentatietechnieken, ontstluiting en herbestemming, wetgeving, subsidiemogelijkheden, gunningsprocedures, archief- en literatuuronderzoek, driedimensionaal inzicht en schetsen en materiaaltechnische onderzoekstechnieken voldoende behandeld werden in hun opleiding. De kennis van wetgeving, subsidiemogelijkheden en gunningsprocedures wordt met 75,1% als voldoende beschouwd. Desondanks wordt er door verschillende architecten gesteld dat een duidelijk overzicht van de wetgeving en subsidiemogelijkheden ontbrak in hun opleiding. Het verloop en de opmaak van een restauratiepremiedossier (gepaard gaande met de aanvraag van een premie) en de kennis van alle betrokken partijen worden als een tekort aangegeven. Bovendien dient de 64

65

Interview Linda Van Santvoort

Zie bijlage 3 Er zijn vier architecten die zich als restauratie-architect en als medewerker van een restauratie-architect hebben aangeduid.

66

105 invloed van nieuwe wetgeving op de omgang met erfgoed besproken te worden, bijvoorbeeld de EPB-wetgeving. Het materiaaltechnisch onderzoek wordt met 76,3% als voldoende aangegeven, maar wordt eveneens door verschillende architecten als een tekort beschouwd. Uit de enquête blijkt dat het volgens 23,8% onvoldoende aan bod komt, terwijl het voor 28,6% zelfs uitgebreid behandeld wordt. Volgens 50 tot 70% van de restauratiearchitecten werd in hun opleiding(en) voldoende aandacht besteed aan communicatievaardigheden, de mogelijkheden en risico’s bij de toepassing van moderne materialen en technieken bij historisch erfgoed, ICT-toepassingen, tekensoftware, vormingsmogelijkheden, fotografie en beeldverwerking. Meer dan de helft van de bevraagde restauratie-architecten beschouwen de kennis van begroting, bestek, kostenraming, bedrijfsbeheer en tijdbeheer, alsook de ontwikkeling van onderhandelingsen beïnvloedingsvaardigheden en de uitbouw van een professioneel netwerk als een lacune in hun opleiding(en). Voldoende Landschappelijke en stedelijke context (87,5%) De typologische en morfologische kenmerken van het onroerend erfgoed in Vlaanderen en situering ervan in een cultuurhistorische context (87,3%) Conservatie- en restauratie-ethiek en deontologie (86,4%) Conservatie- en restauratietechnieken, en hun toepassingsmogelijkheden (85,1%) Historische materialen en constructietechnieken, inclusief inzicht in hoe die werden toegepast in historische gebouwen (84,8%) Kennis van schadebeelden en degradatiefactoren (84,8%) Basiskennis verwante disciplines (80%) Materiaaltechnische onderzoekstechnieken (76,3%) Driedimensionaal inzicht en schetsen (76,2%) Basiskennis literatuur- en archiefonderzoek (76%) Wetgeving, subsidiemogelijkheden en gunningsprocedures (75,1%) Ontsluiting en herbestemming (75%) Presentatietechnieken (74,4%) Methodologie van het vervormingsgetrouw opmeten en gebruik van opmetingsapparatuur (71,3%) Communicatievaardigheden (67,5%) Mogelijkheden en risico's bij de toepassing van moderne materialen en technieken bij historisch erfgoed (65,3%) Tekstverwerkingsprogramma (65,5%) Beheersen van tekensoftware (CAD en andere) (61,7%) Kennis van vormingsmogelijkheden (62,1%) Fotografie en beeldverwerking (56,5%)

Onvoldoende Begroting, bestek, kostenraming (68,3%) Kennis van bedrijfsbeheer (voor zelfstandigen) (64,5%)

Tijdbeheer (63,9%) Onderhandelings- en beïnvloedingsvaardigheden (54,1%) Uitbouw professioneel netwerk (52,6%)

106

De restauratie-architecten geven ook aan dat het van belang is om nieuwe, moderne restauratietechnieken, producten en materialen in de opleiding(en) aan bod te laten komen. Bovendien is het belangrijk dat een student voldoende werfervaring opdoet. Men is tevens een voorstander van een praktische bouwopleiding of –initiatie op de werf. De theorie en de praktijk dienen beter op elkaar aan te sluiten. Tijdens een opleiding zijn daarom een stage, werfbezoeken en gastcolleges van ervaren restauratie-architecten, aannemers en producenten van groot belang. De lacunes die zowel uit de eerste als de tweede fase van het onderzoek blijken zijn de begroting, de opmaak van een bestek, kostenraming en meetstaat, en communicatievaardigheden. Uit de eerste kwamen nog de digitale presentatietechnieken, moderne technieken voor veiligheid en comfort, herbestemming en preventieve conservering naar voor. In de enquête werden bedrijfsbeheer, tijdbeheer, uitbouw professioneel netwerk, werfervaring en praktisch bouwopleiding aangehaald. Wanneer we de lacunes linken met de beroepscompetenties, kunnen we stellen dat de aangehaalde lacunes voornamelijk betrekking hebben op de volgende competenties: - Dossiers opstellen, met de lacunes begroting, meestaat, bestek, kostenraming - Mondelinge communicatie, met de lacunes communicatie op de bouwplaats en onderhandelingsen beïnvloedingsvaardigheden - Plannen en organiseren, met tijdbeheer als lacune - Bedrijfsbeheer 3.2.8.3 Opleidings- en bijscholingsbehoefte De bevraagde restauratie-architecten wensen bijscholing met betrekking tot de volgende 67 onderwerpen: − Nieuwe restauratietechnieken en producten, eventueel aan de hand van case-studies of voor een specifieke materiaalsoort, bvb metaal. − Materiaaltechnisch onderzoek (+ interieur) − Wetgeving en subsidies − Historische en nieuwe materialen en uitvoeringstechnieken − Kostenraming − Kennismaking met vakopleiding: praktijk van het restauratiemetselen, schrijnwerk, … 3.2.8.4 Confrontatie van lacunes met behoefte Op basis van de resultaten van de enquête en de analyse van het opleidingsaanbod kan gesteld worden dat de restauratie-architect lacunes ervaart in zijn/haar opleiding en behoefte heeft aan bijscholing. In welke mate sluit de behoefte aan opleiding aan bij de aangehaalde lacunes? Wanneer een competentie als lacune en als behoefte werd aangegeven, wijst dit erop dat er effectief een lacune in de opleiding of opleidingstraject zit en er een behoefte is aan bijscholing. Wanneer een competentie enkel als lacune werd aangeduid, maar er geen behoefte aan opleiding met betrekking tot deze competentie wenselijk is, kan er misschien via beroepservaring in de vorm van een stage antwoord gegeven worden op deze lacune. Welke competenties volgens de restauratie-architect bijscholing vereisen en welke door beroepservaring kunnen worden opgevangen, kan uit onderstaande tabel afgeleid worden.

67

De onderwerpen zijn gerangschikt volgens meest gevraagd (bovenaan) naar minst gevraagd (onderaan).

107 Beroepscompetentie

Dossiers opstellen Opvolgen van restauratiewerkzaamheden

Mondelinge communicatie

Eigen deskundigheid opbouwen

Begroting, bestek, kostenraming, meetstaat Werfervaring Praktische bouwvakopleiding op de werf Nieuwe restauratietechnieken en producten/materialen Integratie moderne technieken voor veiligheid en comfort Materiaaltechnisch onderzoek Wetgeving en subsidies Bedrijfsbeheer Tijdbeheer Onderhandelings- en beïnvloedingsvaardigheden Communicatie op de bouwplaats Uitbouw professioneel netwerk Digitale presentatietechnieken specifiek voor erfgoed Herbestemming Preventieve conservering

Lacune in het opleidingsaanbod x x x

Behoefte aan opleiding x x x x

x x x x x x x x x x x

Op basis van het bovenstaande overzicht kan gesteld worden dat er voor de restauratiearchitect nood is aan bijscholing met betrekking tot begroting, bestek, kostenraming, werfervaring en een praktisch bouwvakopleiding op de werf. Er is behoefte aan opleiding met betrekking tot nieuwe restauratietechnieken, materiaaltechnisch onderzoek en wetgeving en subsidies, ook al werden deze aspecten niet aangehaald als lacunes. De overige aangehaalde lacunes kunnen door beroepservaring aangeleerd worden. Het ontwikkelen van deze competenties kan eventueel in de opleiding monumentenzorg geïntegreerd worden door middel van een stage.

108 3.2.9 Restauratie Tuin- en landschapsarchitect 3.2.9.1 Opleidingsaanbod Het opleidingsaanbod van de landschaps- en tuinarchitect is: - Professionele bachelor Landschaps- en tuinarchitectuur (Hogeschool Gent) - Bachelor na bachelor in de Landschapsontwikkeling (Hogeschool Gent)(BanaBa) - Bachelor Landschaps- en tuinarchitectuur (Erasmushogeschool Brussel, campus Jette) - Master in de Stedenbouw en Ruimtelijke planning, specialisatie Landschapsarchitectuur 3.2.9.2 Lacunes in het opleidingsaanbod en opleidingsbehoefte Gezien de lage respons was het niet mogelijk om een beeld te geven van de opleidingsbehoefte van de Landschaps- en tuinarchitect.

109 3.2.10 Restauratievakman 3.2.10.1 Opleidingsaanbod In het onderstaande wordt het reguliere en niet-reguliere opleidingsaanbod voor de restauratievakman en de kunstambachtsman weergegeven. Het opleidingsaanbod is gebaseerd op de gegevens die teruggevonden werden op de website: www.wordwatjewil.be. De restauratievakman begeeft zich tussen de bouwsector en de erfgoedsector. Hij/zij genoot meestal een technische of beroepsopleiding (niveau secundair onderwijs) waarbij hij/zij zich in een 7de jaar beroepsopleiding, via een bijscholing of door een opleiding op de werf specialiseerde tot restauratievakman. De kunstambachtsman begeeft zich tussen de kunstensector en de conservatierestauratiesector. Hij/zij volgt een opleiding in het avondonderwijs aan een kunstacademie. 3.2.10.1.1 Natuursteenbewerker Het opleidingsaanbod voor de restauratievakman natuursteenbewerken is: - Steen- en marmerbewerking (BSO, secundair onderwijs: 1 school KTA Herzele) - Kunstambacht: Steen-Beeld (Academie voor Schone Kunsten, Anderlecht, Antwerpen, Kortrijk, Sint-Niklaas en Eeklo) - Manueel bewerken van natuursteen, EUCORA - Manuele natuursteenbewerking, SYNTRA WEST 3.2.10.1.2 Metselaar Het opleidingsaanbod voor de restauratievakman metselaar is: - Renovatie Bouw (BSO, secundair onderwijs) - Restauratie Bouw (BSO, secundair onderwijs) - Sier- en restauratiemetselen, EUCORA - Voegtechnieken, EUCORA - Voegwerk (SYNTRA, A’pen-Vl Br 3.2.10.1.3 Houtschrijnwerk-timmerwerk-Houtbeeldhouwer De restauratievakman houtschrijnwerk-timmerwerk heeft een technische of beroepsopleiding hout gevolgd: - Houttechnieken (TSO) - Hout (BSO) De kunstambacht hout-meubel kan gevolgd worden aan de Academie voor beeldende kunsten in Anderlecht en de Koninklijke Academie voor Schone Kunsten in Antwerpen. In het volwassenenonderwijs kunnen verschillende opleidingen met betrekking tot hout(bewerking) gevolgd worden: Decoratieve houtrenovatie, SYNTRA West. Houtbeeldhouwer, SYNTRA West. Houtdraaier, SYNTRA West. Beeldsnijden in hout, SYNTRA, Midden-Vlaanderen. Houtsnijden, PVOC Schelde en Dender. Plaatsen van houtfineerbehang, EDUTEC. Er bestaan in Vlaanderen slechts een aantal bijscholingen die zich op restauratie richten: - Historisch schrijnwerk: ramen en deuren, EUCORA - Historisch schrijnwerk: snijwerk en vakwerk, EUCORA (verschillende modules):

110 Basisopleiding snijwerk voor eenvoudige herstellingen van te restaureren ornamenten o.a. reliëf rozetten, schelp en bladmotief. o Lambriseringen voor restauratie. o Schouwmantels en sierschouwen voor restauratie. o Plafondrozetten en balusters voor restauratie. o Trappaal voor restauratie. o Kroonlijsten voor restauratie. Restauratievakman marqueterie, SYNTRA Limburg o

-

Er bestaan in Vlaanderen tevens opleidingen voor meubelrestauratie (roerend erfgoed), waaronder de opleiding restauratievakman van massieve meubelen (SYNTRA AntwerpenVlaams Brabant). 3.2.10.1.4 Vakwerkbouw Het opleidingsaanbod voor de restauratievakman vakwerkbouw is: - Gebinten en vakwerk, EUCORA 3.2.10.1.5 Dakdekker De restauratievakman dakdekker volgt een technische opleiding bouw- of houttechnieken (TSO) of een beroepsopleiding bouw of hout (BSO), met een aanvullende opleiding dakwerken (7de jaar BSO of bijscholing). Hij/zij kan zich enkel in restauratie specialiseren door een vorming op de werf. Basisopleiding - Dakwerken (Beroepsopleiding BSO, 7de jaar)68 - Dakdekker leien en pannen (Modulaire opleiding BSO) - Dakdekker metalen dak (Modulaire opleiding BSO) - Dakdichter (Modulaire opleiding BSO) - Polyvalent dakdekker (Modulaire opleiding BSO) 3.2.10.1.6 Vloer- en tegelwerk Voor de restauratievakman vloerder zijn er geen opleidingen of bijscholingen in Vlaanderen. Er bestaan enkel twee algemene opleidingen: Parketvloerlegger (SYNTRA, A’pen-Vl Br) Plaatsen van parket (EDUTEC) 3.2.10.1.7 Moderne bouwrestauratie Het opleidingsaanbod voor de restauratievakman moderne bouwrestauratie omvat het zevende jaar renovatie bouw (BSO) en de volgende bijscholingen: - Gevelrenovatie, EUCORA - Polymeerchemische balkkoprestauratie, EUCORA. 3.2.10.1.8 Pleisterwerk Het opleidingsaanbod voor de restauratievakman stucwerk, pleisterwerk bestaat uit een basisopleiding: - Kalk als bouwmateriaal: afwerking, SYNTRA, Midden-Vlaanderen. - Kalk als bouwmateriaal: bezetwerk, SYNTRA, Midden-Vlaanderen. - Restauratie historisch stucwerk, SYNTRA Midden-Vlaanderen - Gevelbepleistering: van basispleister tot afwerking, SYNTRA, Midden-Vlaanderen. Er worden slechts twee bijscholingen georganiseerd specifiek met betrekking tot restauratie: 68

Voor de opleidingsinstituten zie: http://www.ond.vlaanderen.be/onderwijsaanbod/lijst.asp?studie=0582&hs=311&graad=&vorm=

111

-

Staffwerk: traditionele afwerking van sierlijsten, EUCORA Mouleer- en boetseerwerk voor restauratie, EUCORA

3.2.10.1.9 Decoratieschilder/Restauratieschilder/historisch schilderwerk De restauratievakman decoratieschilder volgt een beroepsopleiding schilderwerk en decoratie(BSO) en specialiseert zich in restauratie door de 7de jaaropleiding decoratie en restauratie schilderwerk (BSO, 7de jaar), door bijscholingen te volgen en/of door opleiding op de werf.

Basisopleiding - Schilderwerk en decoratie (Beroepsopleiding BSO, 7de specialisatiejaar)69 - Ambachtelijk schilder (Modulaire opleiding BSO) - Schilder (Modulaire opleiding BSO) - Schilder-Decorateur (Modulaire opleiding BSO) - Behanger – Plaatser wand- en vloerbekleding (Modulaire opleiding BSO) Opleiding restauratie - Decoratie en restauratie schilderwerk (Beroepsopleiding BSO, 7de jaar)70(15 scholen) - Schilderen-fresco’s-Mozaïek (DKO)71 - Polychromie (DKO, Academie beeldende kunsten, Anderlecht) Bijscholingen restauratie - Initiatie historische wandbespanning in textiel, EUCORA - Initiatie in historische schildertechnieken, EUCORA

-

o Imitatietechnieken: hout en marmer o Polychromeren, patines, vergulden en bronzeertechnieken o Frescoschilderen en trompe l’oeil Kennismaking met marouflages op diverse ondergronden, EUCORA Kennismaking met problematiek van het vrijleggen van historische verflagen en vooronderzoek, EUCORA Kennismaking met de restauratieproblematiek van schilderijen, EUCORA

Bijscholingen algemeen - Meester fijnschilder (SYNTRA, A’pen-Vl Br) - Decoratieschilder (SYNTRA, A’pen-Vl Br) - Imitatietechnieken brons, blauwsteen en terracotta (SYNTRA, West) - Fresco (Academie voor beeldende kunsten, Wilrijk) - Frescotechniek (SYNTRA, Midden-Vlaanderen)

69

Voor de opleidingsinstellingen zie: http://www.ond.vlaanderen.be/onderwijsaanbod/lijst.asp?studie=0758&hs=311&graad=23&vorm= 70 Dit kan op 15 scholen in Vlaanderen gevolgd worden: Technicum Noord (Antwerpen), - Stedelijk Instituut voor Sierkunsten en Ambachten (Antwerpen), Sint-Lutgardisinstituut (Mol), KOGEKA 2 (Geel), Gesubsidieerd Technisch Instituut (Mortsel), Koninlijk Atheneum II Lyceum (Mechelen), Atheneum Maaslaan (Maasmechelen), Koninklijk Technisch Atheneum Sint-Michiels (Brugge), Koninklijk Technisch Atheneum (Gent), VTI Brugge, Oostende, Kortrijk, Roeselare, Lokeren en Aalst, EDUGO campus Glorieux Technisch Instituut (Oostakker). 71 Dit kan op 4 scholen gevolgd worden: Academie Beeldende Kunsten (Anderlecht), Koninklijke Academie voor Schone Kunsten (Antwerpen), Academie Wilrijk Beeldende Kunsten, Stedelijke Academie voor Beeldende Kunsten (Aalst).

112 3.2.10.1.10 Metaalbewerker (Lood, zink, koper, smeedwerk) Het bijscholingsaanbod voor de restauratievakman metaal is: - Kunstambacht: smeden (Academie voor Beeldende/Schone Kunsten Anderlecht, Antwerpen en Hoboken). 3.2.10.1.11 Glazenier – Glas-in-lood Het opleidingsaanbod voor de restauratievakman glas (glazenier) is: Basisopleidingen Glas-in-lood; Academie beeldende kunsten, Anderlecht (DKO). Glas-in-lood, Koninklijke Academie voor Schone Kunsten, Antwerpen (DKO). Glas-in-lood, Academie Merksem Beeldende Kunsten (DKO) Glaskunst, Instituut voor Kunst en Ambacht Mechelen (DKO) Glaskunst, Noord-Limburgse Academie voor Beeldende Kunst Neerpelt en Lommel (DKO) Glaskunst, Stedelijke Academie voor Beeldende Kunst Diksmuide (DKO) Glaskunst, Stedelijke Academie voor Schone Kunst Poperinge (DKO) Glaskunst, Academie en Vaktekenschool Temse (DKO) Bijscholingen Plaatsen van glas, EDUTEC. Bewerken van glas, EDUTEC. Snijden van glas, EDUTEC. Geautomatiseerd snijden van glas, EDUTEC. Glasblazen van sier- en gebruiksvoorwerpen, SYNTRA West. Glazenier, SYNTRA West. Warm glasverwerker, SYNTRA West. Glasblazen van sier- en gebruiksvoorwerpen, SYNTRA West. Glazenier glas-in-lood, SYNTRA West. 3.2.10.1.12 Maritiem erfgoed Archonaut vzw (ism VDAB cursus houtbewerking voor schepen en verschillende workshops) - Scheepsherstel en restauratie: basistechnieken - De problematiek van het stomen bij restauratie van schepen - Breeuwen of kalfaten - Overnaads klinken - Scheepsrestauratie: algemeen De steenschuit Houtbewerking, scheepsherstel (ism VDAB) 3.2.10.2 Lacunes in het opleidingsaanbod Er is een grote vraag naar opgeleide, bekwame restauratievaklui, maar in contrast daarmee wordt het opleidingsaanbod voor de restauratievakman steeds kleiner. In de loop van 2011 werd de opleiding restauratie bouw in Roeselare afgeschaft waardoor er in Vlaanderen slechts één opleiding voor de restauratievakman metselaar meer is (zevende jaar restauratie bouw BSO, VTI Brugge). Eind 2011 ging het bijscholingscentrum ECR failliet, waardoor een relatief groot aanbod aan restauratieopleidingen verloren ging. Het bestaande opleidingsaanbod dekt niet elke mogelijke specialiteit van een restauratievakman. Er bestaat bijvoorbeeld geen specifieke opleiding voor restauratievakman dakdekker en de opleidingen tot nieuwbouw dakdekker besteden onvoldoende aandacht aan de restauratie aspecten en

113 worden onvoldoende aangeboden.72 Met het verdwijnen van het ECR worden er geen bijscholingen meer aangeboden m.b.t. dakdekken bij restauratiewerken. Er is ook geen specifieke restauratieopleiding voor de restauratievakman vloeren tegelwerk. Het bestaande opleidingsaanbod is bovendien ongestructureerd en omdat het doorgaans nietregulier is is de kwaliteit ook niet altijd gehandhaafd. Binnen de bouwsector heerst er een schrijnend tekort aan vakbekwame ambachtslieden die de restauratietechnieken voldoende beheersen. Bijgevolg geraken vacatures niet ingevuld en wanneer ze wel ingevuld raken heeft de vakman nog veel opleiding/praktijkervaring op de werf nodig om zo inzicht te krijgen in uitvoeringsprocedés, methoden, materialen en werkvolgorde, alsook taken te kunnen uitvoeren aan de gewenste snelheid en kwaliteit. Mogelijk kan een duidelijke afbakening en profilering van restauratieberoepen tegenover beroepen uit andere sectoren helpen voor een efficiëntere begeleiding van studenten en werkzoekenden.73 3.2.10.3 Bijscholings- en opleidingsbehoefte Gezien de lage respons van de restauratievakman is het niet mogelijk een algemeen beeld te geven van de opleidingsbehoefte van de restauratievakman. Er waren slechts enkele opmerkingen: - houtrestaurator wil meer aspecten van structureel timmerwerk in de opleiding - elementaire verfscheikunde - tekenen voor een betere beeldvorming - uitvoeringstechnieken en materialen restauratie - opleiding restauratiestukadoor - toepassing oude schildertechnieken 3.2.10.4 Confrontatie van lacunes met behoefte Het opleidingsaanbod van de restauratievakman dient uitgebreid te worden om te voldoen aan de behoefte vanuit de sector aan gekwalificeerde restauratievaklui. De lacunes in het opleidingsaanbod blijken uit het overzicht van het opleidingsaanbod. We hebben echter geen gedetailleerd beeld van de behoefte aan opleiding van de restauratievaklui zelf gezien de lage respons bij het invullen van de enquête. 3.2.11 Interviews Er werd tevens gepeild naar de behoeften binnen de erfgoedsector door middel van een aantal interviews. De interviews werden afgenomen in de periode sept. 2009 tot jan. 2010/jan 2011-juli 2011 en concentreerden zich rond de beroepsprofielen bouwhistoricus, conservator-restaurator en restauratie-architect. De volgende personen werden binnen het kader van dit onderzoek geïnterviewd: Prof. dr. Linda Van Santvoort

dr. Joost Caen

Dirk Laporte Prof. Koen Van Balen 72 73

doceert architectuurgeschiedenis en monumentenzorg binnen de opleiding Kunstwetenschappen aan de Universiteit Gent docent conservatie en restauratie glas binnen de opleiding Conservatie en restauratie aan de Artesis Hogeschool Antwerpen docent en opleidingscoördinator Monumenten- en Landschapszorg aan de Artesis Hogeschool Antwerpen docent en opleidingscoördinator van de opleiding

SERV, i.s.m. VIOE, FVB, VCAR, Beroepscompetentieprofiel restauratievakman dakdekker, 2007, p. 39 SERV i.s.m. VIOE, FVB, Beroepscompetentieprofiel vakman moderne bouwrestauratie, 2003, p. 39

114

Arch. Benoît Delaey Arch. Dries Vanhove Leon Smets Nicky Vergouwen Veerle Meul Oud-studenten (ca. 20 studenten) Oud-studenten (ca. 20 studenten) Prof. Anne van Grevenstein

Wivine Waillez Ivo Bryon Christophe Warmoes Elie Degrande Frieda Barremaecker Dirk Uten

Conservation of Monuments and Sites aan de Katholieke Universiteit Leuven restauratie-architect en docent binnen de opleiding Renovatietechnieken en Monumentenzorg in Brugge Restauratie-architect stafmedewerker behoud en beheer FARO, specialisatie preventieve conservering zelfstandige conservatie en restauratie van metalen Monumentenwacht, adviseur interieur Monumenten- en Landschapszorg van de Artesis Hogeschool Antwerpen Conservatie en Restauratie van de Artesis Hogeschool Antwerpen hoogleraar praktijk van conservering en restauratie aan de Faculteit der Geesteswetenschappen aan de Universiteit van Amsterdam. Dienst voor de studie van decors van historische monumenten en cel muurschilderkunst, KIK, Brussel Directeur Academie Anderlecht VTI Brugge – BSO restauratie bouw EUCORA ECR

De vragen die tijdens de interviews werden gesteld concentreerden zich rond de inhoud en organisatie van de opleidingen monumentenzorg, conservatie-restauratie en opleidingen voor restauratievaklui en hun relatie tot de behoeften van de erfgoedsector. Wat zijn de behoeften? Voldoen de opleidingen eraan? Wat zijn de problemen die de geïnterviewden ondervinden in het werkveld? Kan daar een oplossing voor geboden worden in de opleidingen? Bij de opleidingen tot restauratievaklui concentreerden we ons hoofdzakelijk op het ontstaan van de opleiding, het opleidingsaanbod van het opleidingsinstituut en het profiel van de afgestudeerde restauratievakman. In wat volgt worden de conclusies die gevormd werden op basis van de afgenomen interviews geformuleerd. Voldoen de opleidingen monumentenzorg aan de behoefte van de erfgoedsector? De opleidingscoördinatoren van de betreffende opleidingen, Dirk Laporte, Koen Van Balen en Benoît Delaey, zijn van mening dat de opleidingen monumentenzorg voldoen aan de behoeften van de sector. De afgestudeerden hebben immers een bepaalde visie en manier van aanpakken ontwikkeld. Door de instroom van historici (kunsthistorici, archeologen, …) en technici (architecten, …) die samen (quasi) alle lessen volgen en samen aan een project werken hebben de opleidingen op zich al een interdisciplinaire kwaliteit. Zo leren ze samenwerken, leren ze van elkaar en leren ze een gemeenschappelijke taal om onderling te kunnen communiceren. Dit interdisciplinaire aspect dat eigen is aan de opleiding monumentenzorg moet ook behouden blijven. Men is daarom geen voorstander van het oprichten van een aparte opleiding voor bouwhistorici of een aparte opleiding voor restauratie-architecten. De lesgevers in de opleidingen staan bovendien zelf in het werkveld en geven dus les vanuit de praktijk. Hierdoor sluit de opleiding aan bij de praktijk.

115 De geïnterviewden uit het werkveld onroerend erfgoed (zie bovenstaande tabel) zijn van mening dat een opleiding nooit 100% kan voldoen aan de behoeften van de sector. Het onderwijs heeft als doelstelling de student voor te bereiden op zijn taak in het werkveld. In de praktijk leert men verder en doet men meer en meer ervaring op. Zo leert de bouwhistoricus bij elk onderzoek bij en wordt de vakman op de werf verder opgeleid. Een basisopleiding monumentenzorg is breed en kan dus moeilijker voldoen aan de behoeften van de sector dan een opleiding die zich richt op een bepaald specialisme uit de restauratiesector. In de sector is men geen voorstander om de opleiding monumentenzorg te verengen naar een aparte opleiding voor bouwhistorici of een aparte opleiding voor restauratie-architecten. Zo verliest men immers het interdisciplinaire aspect van de opleiding. Het is ook nodig dat de student een zo breed mogelijke basiskennis krijgt om aan de slag te gaan in de restauratiesector. Via bijkomende opleidingen en cursussen bij instellingen zoals het Europees Centrum voor Restauratietechnieken (ECR) of EUCORA, studiedagen, congressen, werfbezoeken en ook door zelfstudie kan de monumentenzorger zich steeds verder bijscholen. Men moet een eigen traject samenstellen waarbij men breed begint om zich vervolgens verder te specialiseren. Het opbouwen van een eigen deskundigheid en het ontwikkelen van een kritische ingesteldheid worden als zeer belangrijk beschouwd. De opleiding monumentenzorg is interdisciplinair opgevat door de instroom van studenten met verschillende vooropleidingen. Er is echter gebleken dat de opleidingen monumentenzorg weinig samenwerken met andere erfgoedgerelateerde opleidingen zoals stedenbouw en ruimtelijke ordening en/of conservatie/restauratie. In Antwerpen werkt de opleiding Monumenten- en Landschapszorg wel samen met de opleiding Stedenbouw en Ruimtelijke Planning bij de workshop van het vak ‘Inrichting van de stedelijke en landelijke openbare ruimte’. Toch zou een samenwerking met de opleiding Conservatie en Restauratie interessant zijn op het vlak van het materiaaltechnisch onderzoek en het bovengronds archeologisch onderzoek (kleurenonderzoek, stratigrafieën, verfanalyses, … e.d.m.). Dit kan de basiskennis van de betrokken studenten monumentenzorg of stedenbouw of conservatie/restauratie alleen maar verruimen. Vanuit de studenten met een historische vooropleiding van de opleiding in Antwerpen is er een vraag naar een stage om praktijkervaring op te doen. De opleiding wordt als te weinig beroepsgericht ervaren. De architecten hebben reeds de mogelijkheid om een stage te doen op een architectenbureau dat restauraties uitvoert. In Leuven is er een stage voorzien binnen de opleiding van minstens zes weken voor de architecten en de historici. In Antwerpen zijn er plannen om een stage van twee maand te integreren in de opleiding. In Brugge combineren de studenten de studie met hun werk, waardoor een goede wisselwerking tussen praktijk en theorie ontstaat. De vraag is, kan een stage een oplossing bieden voor het gebrek aan ervaring op het moment dat men afstudeert? De geïnterviewden die in de praktijk staan zijn van mening dat een stage zeker nuttig is, maar dat deze altijd te kort zal zijn. Bovendien is het moeilijk om diensten en bureaus te ‘belasten’ met de begeleiding van een stagairs omdat deze diensten het vaak zeer druk hebben. Toch is het interessant voor de student om op die manier kennis te maken met het werkveld. Wat kan er nog verbeteren in het opleidingsaanbod monumentenzorg in Vlaanderen? We hebben voor het onderzoek naar de behoefte van het werkveld mensen uit verschillende sectoren geïnterviewd die elk hun eigen behoeften hebben. Voor de bevraging van de studenten hebben we enkele afgestudeerden van de opleidingen in Antwerpen bevraagd. In het onderstaande vermelden we de opmerkingen die tijdens deze interviews werden

116 geformuleerd. Sommige opmerkingen keren terug in de analyse van het opleidingsaanbod of de vacatureberichten, maar zeker niet allemaal. We moeten dus voorzichtig zijn met de veralgemening van al deze opmerkingen. Vanuit -

Uit de -

-

het werkveld vraagt men meer aandacht voor: de correcte uitvoering van een opmeting de aansluiting bij internationale tendensen en nieuwe inzichten preventieve conservering basisvaardigheden zoals planning, fasering, reflectie, leren onderhandelen, vergaderingen leiden, interdisciplinariteit, coördinatie van de samenwerking tussen verschillende disciplines en de omgang met de wens van de eigenaar een praktijkgerichte opleiding monumentenzorg interdisciplinariteit verruimen door samenwerking met conservatie/restauratie studentenbevraging is gebleken dat men meer aandacht vraagt voor: praktijkervaring in de vorm van een stage een meer beroepsgerichte opleiding interventietechnieken erfgoedontsluiting, -presentatie en –educatie informaticatoepassingen: GIS, Autocad (initiatie vr historici) fotografie en beeldverwerking Photoshop basiscursus ‘hoe vestig ik me als zelfstandige?’ meer specialisatie in andere disciplines naast bouwhistorisch onderzoek en restauratie zoals landschapszorg door diepgaande keuzevakken of specialisatieafstudeerrichtingen monumentenzorg in de vooropleiding architectuur

Waar situeren zich de knelpunten in de opleidingen voor restauratievaklui? Er is op de arbeidsmarkt een grote vraag naar restauratievaklui. Aannemersbedrijven die instaan voor restauratie- en renovatiewerken hebben een groot tekort aan bekwame vaklui. Vanuit de bouwwereld werden initiatieven, zoals de oprichting van de opleidingsinstellingen ECRvzw en EUCORA, ontwikkeld om aan dit tekort tegemoet te komen. Dit terwijl de beroepsopleidingen restauratie/renovatie bouw in het secundair onderwijs stilaan verdwijnen. Het VTI in Brugge is de enige school die nog een opleiding restauratie bouw aanbiedt. De opleidingen in Genk en Roeselare werden afgeschaft omwille van de lage instroom aan studenten. Het ECR ging eind 2011 failliet. De opleidinginstellingen die in het kader van dit onderzoek werden bezocht kampen met een tekort aan bekwame lesgevers en geven aan dat het moeilijk is om vaklui te vinden om in te schakelen in hun opleiding. Dit geldt zowel voor de kunstambachten als de restauratieopleidingen die bouwgerelateerd zijn.

117 3.3 BESLUIT ERFGOEDGERELATEERDE OPLEIDINGEN Het opleidingsaanbod voor de erfgoedsector is uiteenlopend en gaat van kortlopende bijscholingen tot meerjarige opleidingen op masterniveau. Uit het onderzoek blijkt dat voor bepaalde erfgoedberoepen geen specifieke opleiding bestaat, terwijl voor andere beroepen het aanbod voldoende is. Zo is er geen opleiding voor de aannemer restauratiewerken, bouwhistoricus, erfgoedconsulent, erfgoedonderzoeker, monumentenwachter, tuinen landschapsarchitect met specialisatie in restauratie en voor verschillende specialisaties van de restauratievaklui. Uit de bevraging van het werkveld onroerend erfgoed blijkt dat de aannemer restauratiewerken een bouwkundige opleiding genoot en zich specialiseerde in restauratie door een bijkomende restauratieopleiding of door ervaring. De bouwhistoricus, erfgoedconsulent en erfgoedonderzoeker volgden meestal een historische vooropleiding (archeologie, geschiedenis of kunstgeschiedenis) of architectuuropleiding, met een bijkomende opleiding monumentenzorg. De monumentenwachter volgde afhankelijk van de specialiteit een opleiding architectuur, ingenieur bouwkunde of conservatie-restauratie, met eventueel een bijkomende opleiding monumentenzorg. Voor deze opleidingstrajecten is het aanbod in Vlaanderen voldoende. Dit kan niet gesteld worden voor de restauratievaklui en de tuinen landschapsarchitect die zich in restauratie wil specialiseren. Voor de restauratievaklui is er een groot tekort aan restauratieopleidingen. De tuinen landschapsarchitect heeft een voldoende groot opleidingsaanbod en kan bijkomend monumentenen landschapszorg studeren, maar er is in Vlaanderen geen specifieke opleiding die zich enkel toelegt op de restauratie van tuinen, parken en landschappen. Het opleidingsaanbod voor de archeoloog, conservator-restaurator en de restauratie-architect is voldoende. Uit het onderzoek is gebleken dat binnen het bestaande opleidingsaanbod voor de erfgoedsector nog een aantal lacunes zitten. De bevindingen zijn gebaseerd op een analyse van de opleidingen (of opleidingstrajecten) van de bouwhistoricus, conservator-restaurator en de restauratie-architect en de bevraging van het werkveld door middel van een online enquête voor de beroepen. Bij het onderzoek naar de lacunes konden een aantal beroepsoverschrijdende lacunes gedetecteerd worden: - Tijdbeheer - Communicatievaardigheden - Onderhandelings- en beïnvloedingsvaardigheden - Begroting, bestek, kostenraming - Begroting van eigen onderzoek en onderzoek van experten - Uitbouw professioneel netwerk - Kennis van vormingsmogelijkheden - Bedrijfsbeheer (voor archeologen, bouwhistorici en restauratie-architecten) - ICT-toepassingen, GIS en CAD - Wetgeving, subsdidiemogelijkheden, gunningsprocedures Deze kunnen in verband gebracht worden met een aantal competenties: - Plannen en organiseren - Communicatie - Eigen deskundigheid opbouwen - Instaan voor bedrijfsbeheer - Wetgeving en voorschriften toepassen Uit het onderzoek blijkt dat er een aantal beroepsoverschrijdende opleidingsbehoeftes zijn waarvoor bijscholingen en/of studiedagen georganiseerd kunnen worden en/of waar in de bestaande opleidingen meer aandacht aan besteed kan worden. De beroepsoverschrijdende opleidingsbehoeften kunnen tevens met bovenstaande competenties in verband gebracht

118 worden. De personen actief in het werkveld onroerend erfgoed wensen bijscholing met betrekking tot de nieuwe tendensen, technieken, materialen, evoluties, … binnen het vakgebied om up to date te blijven. De overige opleidingsbehoeften hebben betrekking op ICT-toepassingen (GIS, CAD, excell, …), wetgeving, subsidiemogelijkheden, gunningsprocedures en begroting. Het valt op dat de aangehaalde lacunes zoals communicatievaardigheden, onderhandelingsen beïnvloedingsvaardigheden, tijdbeheer, bedrijfsbeheer, uitbouw professioneel netwerk en de kennis van vormingsmogelijkheden geen opleidingsbehoefte binnen de sector vormen. Dergelijke competenties worden door beroepservaring ontwikkeld. Er werden per beroep ook specifieke lacunes en opleidingsbehoeften gedetecteerd binnen het bestaande opleidingsaanbod in Vlaanderen. Bij de archeologen bleken de lacunes vooral betrekking te hebben op alle aspecten van de archeologische praktijk: prospectie, opgraving en documentering ervan. Bodemkunde en materialenkennis werden het meest aangehaald als lacune, maar deze lacunes werden reeds opgevangen in het huidige opleidingsaanbod anno 2011-2012. Uit de confrontatie van de lacunes met de behoeften blijkt dat de archeologen bijscholing wensen met betrekking tot staalname en bemonstering, inventarisatie- en registratietechnieken, depotwerking en presentatie- en ontsluitingstechnieken. De lacunes in het opleidingstraject van de bouwhistoricus zijn de kennis van laagopbouw van pleisterwerk en andere afwerkingssystemen, materiaaltechnische onderzoekstechnieken (bvb. stratigrafisch onderzoek, puncties, …), bouwsporenonderzoek in situ en kennis van oude materialen, schadebeelden en restauratietechnieken. De bouwhistoricus heeft met betrekking tot deze onderwerpen behoefte aan meer praktijkvoorbeelden waar de theorie aan de praktijk getoetst wordt. Uit de confrontatie van de lacunes met de behoeften blijkt dat de bouwhistorici bijscholing wensen met betrekking tot laagopbouw van pleisterwerk en andere afwerkingssystemen, materiaaltechnische onderzoekstechnieken en presentatietechnieken. Bij de conservator-restaurator hebben de lacunes voornamelijk betrekking op natuurwetenschappelijke onderzoekstechnieken (fysica, mineralogie, scheikunde, …), klimatologie en monitoring, kleurentheorie, documentair tekenen, digitale fotografie en technieken. Uit de confrontatie van de lacunes met de behoeften blijkt dat de conservatoren-restauratoren bijscholing wensen met betrekking tot natuurwetenschappen, wetenschappelijke onderzoeksmethode(n), onroerend erfgoed, kunsten cultuurgeschiedenis en documenteren door middel van digitale fotografie en documentair tekenen. Zowel de erfgoedconsulent als de erfgoedonderzoeker ervaren het landschappelijk erfgoed en de interdisciplinaire aanpak als een lacune in hun opleiding(straject). De erfgoedconsulent haalt ook nog ruimtelijke ordening aan als lacune en de erfgoedonderzoeker varend erfgoed. Uit de confrontatie van de lacunes met de behoeften blijkt dat de erfgoedconsulenten en erfgoedonderzoekers bijscholing wensen met betrekking tot landschappelijk erfgoed, ruimtelijke ordening en interdisciplinair onderzoek. De monumentenwachter ervaart de aspecten van varend en archeologisch erfgoed als een lacune in zijn/haar opleiding(straject) en vraagt meer aandacht voor werfbezoeken, werfopvolging en restauratietechnieken. Een groot deel van de lacunes worden opgevangen door het opleidingsaanbod van Monumentenwacht Vlaanderen zelf. De opleidingsbehoefte loopt niet parallel met de aangehaalde lacunes en heeft voornamelijk betrekking op zeer specifieke onderwerpen, bijvoorbeeld het beoordelen van scheuren en stabiliteitsproblemen. Bij de restauratie-architect hebben de lacunes vooral betrekking op praktische vaardigheden zoals de opmaak van een bestek, meetstaat en kostenraming, begroting, bedrijfsbeheer, nieuwe restauratietechnieken, werfervaring en een praktische bouwopleiding op de werf. Het

119 zijn deze aspecten waarvan de restauratie-architect behoefte heeft aan opleiding of waar er in de opleiding meer aandacht aan besteed mag worden. Algemeen kan gesteld worden dat er behoefte is aan meer praktijkgerichte aspecten binnen de bestaande opleidingen binnen de erfgoedsector. De archeoloog beschouwt de archeologische praktijk al een lacune in het opleidingsaanbod. De bouwhistoricus wenst meer praktijkvoorbeelden om de theorie aan te toetsen en de restauratie-architect wensen meer werfervaring op te doen en zelfs een bouwvakopleiding op de werf. Deze praktijkgerichtheid kan net zoals de specifieke lacunes waarvoor geen opleidingsbehoefte werd aangegeven en dus via beroepservaring dienen ontwikkeld te worden binnen de opleidingen geïntegreerd worden via een stage.

120 4. Bibliografie 4.1 LITERATUUR VLIR, De onderwijsvisitatie Kunstwetenschappen en Archeologie. Een evaluatie van de kwaliteit van de opleidingen Kunstwetenschappen, Archeologie, en Cultuurwetenschappen aan de Katholieke Universiteit Leuven, de Universiteit Gent en de Vrije Universiteit Brussel, 2008 AGENTSCHAP AGENTSCHAP erfgoed AGENTSCHAP AGENTSCHAP landschappen

ONROEREND ERFGOED, functiebeschrijving erfgoedonderzoeker archeologie ONROEREND ERFGOED, functiebeschrijving erfgoedonderzoeker bouwkundig ONROEREND ERFGOED, functiebeschrijving erfgoedonderzoeker landschap ONROEREND ERFGOED, functiebeschrijving consulent bouwkundig erfgoed, en archeologie

VIOE/FVB, Kortlopende niet-reguliere opleidingsmodules voor bouwvakarbeiders 2009-2010 (RESTAURATIE BOUWKUNDIG ERFGOED VLAANDEREN) (restauratieboekje), 2009 Knelpuntennota inzake beroepen en opleidingen m.b.t. de zorg (onderhoud, conservatierestauratie) van het onroerend erfgoed, 2007 http://www.vioe.be/nl/uploads/b909.pdf De beroepscompetentieprofielen: - Bouwhistoricus (SERV, VIOE, 2009) - Conservator-Restaurator meubels (VCAR, HIVA, 2000) - Conservator-restaurator muurschilderingen (SERV, VIOE, 2004) - Conservator-restaurator vlak en architecturaal glas (SERV, VIOE, 2005) - Restauratievakman metselaar (FVB, VIOE, 2007) - Restauratievakman houtschrijnwerk/timmerwerk (Tempera, 2005) - Restauratievakman dakdekker (FVB, VCAR, VIOE, 2007) - Vakman moderne bouwrestauratie (SERV, FVB, VIOE, 2003) - Restauratievakman decoratieschilder (SERV, FVB, VIOE, 2003) - Beroepencluster aanleg/onderhoud parken en tuinen (SERV, EDU-plus, 2007) - Boomverzorger (SERV, EDU-plus, 2006) - Archivaris, Hoofdarchivaris (SERV, VVBAD, 2007) - Archiefmedewerker (SERV, VVBAD, 2007) - Bibliothecaris (SERV, VVBAD, 2003) - Bibliotheekassistent/medewerker (SERV, VVBAD, 2002) - Restauratie-architect (SERV, werkversie) KUL, HIVA i.o.v. Vlaams Centrum voor Ambacht en Restauratie, Beroepsprofielen uit de erfgoedzorg: een oriëntatie, 2000 4.2 ELEKTRONISCHE BRONNEN

http://www.monumentenwacht.be/ http://www.serv.be/serv http://www.ond.vlaanderen.be/onderwijsaanbod/.

http://www.wordwatjewil.be/

121 5. Bijlagen BIJLAGE 1 – INVENTARIS VAN DE ERFGOEDGERELATEERDE OPLEIDINGEN

122 BIJLAGE 2 – INTERVIEWS

123 BIJLAGE 3 – VACATURES Vacatures geven een goed beeld van wat het werkveld verwacht en/of verlangt van een nieuwe werknemer. In de vacatureberichten wordt aandacht besteed aan het gevraagde profiel en de gevraagde competenties. Het is dus interessant om dit te bekijken in functie van het onderzoek naar de behoeften van de erfgoedsector. In het onderstaande worden een aantal voorbeelden gegeven van vacatureberichten voor zowel de erfgoedzorger met een (kunst)historische achtergrond als de restauratie-architect. De vacatureberichten werden ontleed en herleid tot een samenvatting waarbij de taken, het profiel en de verschillende competenties werden opgenomen.74 Het gaat om een aantal recent verschenen vacatures uit de periode najaar 2009 tot januari 2010. Er werd gezocht naar vacatures zowel bij overheidsinstellingen als bij privé-bedrijven. Aangezien binnen de erfgoedsector vacatureberichten vaak via informele contacten worden verspreid, was het binnen dit onderzoek niet mogelijk om een volledig beeld te geven. 1 Erfgoedzorger met een (kunst) historische achtergrond 1.1 Consulent bouwkundig erfgoed bij het agentschap Ruimte en Erfgoed Taak -

Behoud, het beheer en de herwaardering van het bouwkundig erfgoed. Analyseren en verwerken van binnenkomende aanvragen i.v.m. beheersprocedures (premies, adviezen en vergunningen) & beschermingsprocedures (voorbereiding dossiers, inhoudelijke en administratieve afhandeling) e.d. teneinde aan deze aanvragen een (voorstel van) beslissing te kunnen formuleren.

Gevraagd profiel (diplomavoorwaarden en ervaring) -

-

Een diploma van universitair niveau of gelijkwaardig, bij voorkeur met een sterke historische – of kunsthistorische inbreng. Een bijkomend diploma (master) monumenten en landschappen, ofwel attesten die aantonen dat je de studies voor dit bijkomend diploma hebben aangevat, strekken tot aanbeveling. Specifieke kennis van of grote interesse in de sector onroerend erfgoed (bouwkundig erfgoed) aantonen door: o specifieke opleiding monumenten of landschappen o eerdere tewerkstelling intergemeentelijke onroerend erfgoeddienst, in een regionaal landschap, provinciebestuur of de Vlaamse overheid, ofwel in een extern studiebureau o documenten of studies die je bijzondere kennis of kunde in die materie bewijzen

Technische competenties: -

Regelgeving m.b.t. onroerend erfgoed: stedenbouwkundige aanvragen (reguliere en bijzondere procedure), machtigingen, premieaanvragen, e.d. Informaticaprogramma's WORD, EXCEL en GIS

Persoonsgebonden competenties 74

De volledige vacatureberichten kan u terugvinden in bijlage 10.

124

-

voortdurend verbeteren klantgerichtheid samenwerken betrouwbaarheid overtuigingskracht nauwgezetheid probleemanalyse (analytisch denken) oordeelsvermogen (synthetisch denken)

1.2 Erfgoedonderzoeker bouwkundig erfgoed bij ZOLAD Taak -

Algemene taken: het opmaken van een langetermijnvisie en jaarwerkplannen onroerend erfgoed en de hieruit voortvloeiende taken. - Specifieke taken: inventarisatie, advisering, coördinatie en opvolging. Gevraagd profiel (diplomavoorwaarden en ervaring) − − − −

master/licentiaat master/licentiaat master/licentiaat master/licentiaat

in in in in

de de de de

kunstwetenschappen, (oude) geschiedenis, archeologie, ingenieurswetenschappen-architectuur of architectuur

−

met een verplichte bijkomende opleiding monumentenzorg en/of bouwhistorie.

Geen verdere informatie over de technische en/of persoonsgebonden competenties 1.3 Erfgoedconsulent bij de Erfgoedcel Waasland Taak -

Algemene dagelijkse werking: het invullen van www.erfgoedcelwaasland.be, opmaken van nota’s voor de overlegorganen, … − Waas erfgoedloket: actieve ondersteuning van de Wase erfgoedorganisaties, advies op maat en ter plaatse, expertise-uitwisseling… − Coördinatie van projecten zowel publieksgerichte projecten als projecten achter de schermen.

Gevraagd profiel (diplomavoorwaarden en ervaring) − − −

Diploma bij voorkeur in de humane wetenschappen Ervaring met publiekswerking en organisatie van publieksprojecten Ervaring in de organisatie van projecten

Technische competenties − − −

Kennis van erfgoed in de meest ruime zin van het woord: maatschappelijke context, regelgeving, subsidiemechanismen… Kennis van behoud en beheer van erfgoed en archiveren zijn een pluspunt Noties m.b.t. regelgeving m.b.t. en de werking van openbare besturen (overheidsopdrachten, openbaarheid van bestuur, intergemeentelijke samenwerking, privacy, e.d.)

125 −

Zeer goed en snel kunnen werken met hedendaagse kantoorapparatuur en toepassingen (Office: o.a. access, excel, outlook, powerpoint en word)

Persoonsgebonden competenties − − − − − − −

Duidelijk aantoonbare interesse in cultuur en erfgoed Snel inwerken in nieuwe materie en weten van aanpakken Ordelijk en nauwgezet werken, zin voor organisatie en planmatige aanpak Zelfstandigheid binnen teamverband Teamspeler, die zelfstandig kan werken binnen teamverband Communicatieve vaardigheden Enthousiasme en realisme

1.4 Erfgoedonderzoeker bij het Vlaams Instituut voor Onroerend Erfgoed Taak De opmaak van een geïntegreerde inventaris van het oorlogserfgoed in de Westhoek, met nadruk op de frontzone van de eerste wereldoorlog (WOI). − Inventarisatie en waardering van het aanwezige onroerend erfgoed (bouwkundig, archeologisch en landschappelijk erfgoed) − Verzamelen van gegevens en bijkomend onderzoek doen waar nodig, waarbij moet worden samengewerkt met collega-onderzoekers op het VIOE − Afbakening en de beschrijving van waardevolle ensembles Gevraagd Profiel − −

Diploma historicus, geograaf, bioloog, bio-ingenieur of archeoloog Bijkomende opleiding in de monumentenen landschapszorg, dan is dit een sterk pluspunt;

Technische competenties − − −

Kennis van primaire historische bronnen, GIS en ruimtelijke planningsprocessen Kennis van het studiegebied en oorlogserfgoed is een pluspunt Ervaring met wetenschappelijk onderzoek

Persoonsgebonden competenties − − − − −

Stevig organisatietalent Uitstekende sociale vaardigheden en werkt vlot samen In staat zijn een team van onderzoekers te leiden Nauwgezet werken en sterk zijn in schriftelijke en mondelinge communicatie en rapportering Goed ontwikkeld synthetiserend vermogen en kan het project goed organiseren, met strikt respect voor deadlines.

1.5 Projectmedewerker bij de projectvereniging Erfgoed Noorderkempen (AdAK Archeologische dienst Antwerpse Kempen en Erfgoedcel Noorderkempen) Taak

126 − − − − − − − − − − −

Opzoeken, digitaliseren en verwerken van originele bronnen omtrent de vroegste bewoning van Turnhout en de historiek van de Grote Markt Aanreiken van specifieke gegevens omtrent de bebouwing op de Grote Markt ter onderbouwing van de resultaten van het archeologisch onderzoek Samenvatten van vooronderzoek en omzetten naar een boeiende visualisering (tekst, foto, bewegend beeld, …) Verwerken van de resultaten in een wetenschappelijk rapport Uitbreiden en registreren van de kennis over de Grote Markt door eigen onderzoek Opvolgen archeologische opgravingen Duiden van archeologische vondsten in een breder historisch kader en omzetten naar een boeiende visualisering Invulling tentoonstellingsruimte Bedenken en implementeren van prikkelende publieksevenementen Efficiënte budgettering, zoeken naar mogelijke partners en materialen, contacten leggen met productontwikkelaars, deelnemende verenigingen en stadsdiensten Waken over de timing van het project

Gevraagd profiel − −

Diploma van universitair onderwijs of van hoger onderwijs van het lange type gelijkgesteld met universitair onderwijs. Beschikken over minstens 1 jaar relevante ervaring in de culturele/erfgoedsector.

Technische competenties − − − − − − −

Onderzoekservaring (vb. opzoeken in oorkonden en schepenregisters) Kennis van (middeleeuwse) paleografie Kennis van de geschiedenis van de regio is een pluspunt Bouwhistorische kennis is een pluspunt Ervaring met (culturele) projectcoördinatie Ervaring met de concrete uitvoering en invulling van de museale basistaken Ervaring met het gebruik van nieuwe media en Microsoft Office pakketten

Persoonsgebonden competenties -

Teamspeler Sterke communicatieve vaardigheden, zowel mondeling als schriftelijk Sterke sociale vaardigheden Motiverende persoonlijkheid voor partners en medewerkers Creatief organisatietalent Zelfstandig kunnen werken, initiatief en verantwoordelijkheid nemen binnen teamverband Flexibel Zin voor deadlines, afwerking, nauwgezetheid, stiptheid

1.6 Bouwhistoricus bij het studiebureau A.M. Consult Taak -

Archiefonderzoek Coördineren van het materieel-technisch onderzoek Opstellen en presenteren van het eindrapport

127

Gevraagd Profiel -

Licentiaat archeologie, kunstwetenschappen of geschiedenis Met bijkomend postgraduaat/ master monumentenen landschapszorg Ervaring met de verschillende aspecten van materieel-technisch vooronderzoek is aangewezen.


Zelfstandig kunnen werken Over de nodige organisatorische competenties beschikken Flexibel Bereid zijn te werken op verplaatsing

1.7 Sectorfunctionaris Erfgoed bij de Gemeente Middelkerke Taak De opmaak van een lijst van beschermenswaardig lokaal onroerend erfgoed met inbegrip van: - het veld- en opzoekingswerk om tot een gefundeerd oordeel over een gebouw te komen, - het fotograferen van alle waardevolle gebouwen, - de opmaak van een individuele fiche per waardevol gebouw (zowel in een databank als op papier), - de redactie van een eindrapport. Gevraagd profiel Diploma van master of gelijkgesteld in de mensen sociale wetenschappen. Technische competenties -

goede kennis van architectuurgeschiedenis, voornamelijk met betrekking tot de 19de en 20ste eeuw en de rurale architectuur vaardig kunnen opgaan met een fototoestel vaardig kunnen omgaan met computersystemen op gebruikersniveau (Windows, tekstverwerking, access...)


kan werkzaamheden zelfstandig organiseren, plannen, systematisch aanpakken en afwerken heeft zin voor initiatief en verantwoordelijkheid is communicatief en heeft zin voor dialoog en overleg kan constructief samenwerken beschikt over voldoende onderhandelingsvermogen en organisatietalent legt de nodige discretie aan de dag bij het behandelen van vertrouwelijke informatie efficiënt en effectief kunnen toepassen van de opgedane vakkennis een ruim probleemoplossend vermogen: problemen in hun grote lijnen en in hun context kunnen analyseren en efficiënt tot effectieve besluitvorming kunnen komen

128 -

ordelijk en overzichtelijk kunnen rapporteren ruime administratieve vaardigheden

2 Restauratie-Architect De vacatures voor architecten zijn op internet te vinden, in het tijdschrift Arch Index of via e-mailverkeer binnen de sector, maar vele starters solliciteren ook spontaan bij een architectenbureau waar ze willen werken. We hebben hier twee vacatures opgenomen die we op internet hebben teruggevonden omdat het gevraagde profiel en de competenties hierbij het meest zijn uitgewerkt. 2.1 Architect-restauratie bij de Regie der Gebouwen Gevraagd profiel (diplomavoorwaarden en ervaring) -

Architect

Technische competenties theoretische en praktische kennis inzake: - restauratietechnieken - traditionele bouwmaterialen en –technieken - wetgeving in verband met bouwvergunningen en adviezen - restauratiefilosofie - bouwgeschiedenis Persoonsgebonden competenties -

analytisch en synthetisch denken ruimtelijk inzicht efficiënte en methodische planning en organisatie (prioriteiten kunnen stellen en juiste beslissingen nemen) inzet, wil en ambitie om resultaten te bereiken binnen termijnen kennis en informatie op een transparante manier doorgeven aan je team en anderen vlotte communicatie

2.2 Projectcoördinator bij Erfgoed Vlaanderen vzw Gevraagd profiel (diplomavoorwaarden en ervaring) -

hogere opleiding in een technische, bouwkundige richting met aanvullende opleiding in de erfgoedzorg ervaring als projectleider Ervaring in de toeristische, culturele of erfgoedsector is een pluspunt uitgesproken en aantoonbare interesse in (onroerend) erfgoed is een noodzaak.

Technische competenties -

technische kennis van erfgoedzorg, met nadruk op bouwkundige aspecten kennis van wetgeving op de overheidsopdrachten kennis van de politieke en administratieve organisatie van Vlaanderen, in het bijzonder op vlak van (onroerend) erfgoed, cultuur en toerisme goede PC-vaardigheid: Office 2007 (Word, Excel, PowerPoint en Outlook) degelijke kennis van de erfgoedsector.

129


kennis en vaardigheid (essentieel) betrokkenheid bij het werk (belangrijk) collegialiteit – teamgeest (belangrijk) kwantitatief resultaat van het werk (wenselijk) Kwalitatief resultaat van het werk (essentieel) werkorganisatie inzicht/nazicht (belangrijk) Omgaan met leidinggevenden (gewenst) Omgaan met collega’s (gewenst) Omgaan met derden (belangrijk) Communicatieve vaardigheden schriftelijk (gewenst) Communicatieve vaardigheden mondeling (essentieel) Leiding geven – management (belangrijk) vlotte mondelinge en schriftelijke communicatie

3. Conservator-Restaurator 3.1. Restaurator metaal in het Rijksmuseum te Amsterdam • Taak Voor een restauratieatelier verbonden aan een museale instelling in Nederland werd een restaurator metaal gevraagd die in samenwerking met het hoofd restauratieatelier en senior restaurator moet werken. In het algemeen draagt de restaurator zorg voor het in goede staat brengen en houden van objecten binnen het verzamelgebied zodanig dat deze nu en in de toekomst van gewenst kwaliteitsniveau blijven. •

Gevraagd profiel (diplomavoorwaarden en ervaring)

-

Academische opleiding Conservatie-Restauratie of ICN-opleiding tot restaurator of Vergelijkbare buitenlandse opleidingen. Ervaring met het uitvoeren van restauraties en vastleggen van resultaten. Ervaring met de toepassing van nieuwe methodieken. Ervaring met het werken in interdisciplinair verband. Beheersing van de Nederlandse taal in woord en schrift en beheersing van de moderne talen.

•

Technische competenties

-

Bewaken van de fysieke staat van de collectie, zodat (dreigend) verval tijdig wordt onderkend en corrigerende maatregelen kunnen worden genomen. Verrichten van restauraties en conservaties. Uivoeren van bijhorend onderzoek. Leveren van een bijdrage aan de ontwikkeling van methoden, technieken. Ethische en esthetische criteria voorop kunnen stellen. Deelnemen aan (wetenschappelijke) ontwikkelingsprojecten. Uitvoeren van gericht wetenschappelijk onderzoek, rapporteren van bevindingen. Beoordelen van de fysieke staat van voorwerpen. Opstellen van conditiebeschrijvingen. Vaststellen van de noodzaak tot restauratie.

-

130 -

Weet hebben van het gevaar van beschadiging bij transport en bruikleen. Adviseren van derden inzake fysieke toestand van voorwerpen. Deelnemen aan projectmatige activiteiten, waaronder participatie in overlegvormen.

•

Persoonsgebonden competenties

-

Sociaal en communicatief vaardig Analytisch en probleemoplossend gericht Ontwikkelingsgericht Integer inzake restauratie-ethische en esthetische aangelegenheden Servicegericht en flexibel.

3.2. Erfgoedconsulent voor de stedelijke vzw. Musea en Erfgoed Antwerpen •

Taak

Instaan voor de logistieke ondersteuning van de Erfgoedcel Antwerpen en haar projecten: - Organiseren en coördineren van projecten. - De samenwerking bevorderen tussen de verschillende erfgoedactoren - Ontwikkelen en implementeren van methodieken omtrent archivering, inventarisatie als behoud en beheer. - Verslaggeving bij vergaderingen.

•


-

Master in de conservatie-restauratie. Universitair diploma in de Taal- en Letterkunde/geschiedenis/archeologie en kunstwetenschappen. Universitair diploma in Letteren en wijsbegeerte. Universitair diploma in Wijsbegeerte en moraalwetenschappen. Master in de archivistiek.

-

Ervaring in de coördinatie en organisatie van projecten.

•


-

Kennis hebben van erfgoed in meest ruime zin. Brede en diepe cultuurhistorische kennis. Vertrouwd met publiekswerking, de organisatie van publieksprojecten (tentoonstellingen, voordrachten,…) en met vrijwilligerswerk. Notie van de regelgeving m.b.t. openbare besturen. Vertrouwd met MS Office en internettoepassingen.

•


-

Zelfstandig kunnen werken. In teamverband kunnen werken. Communicatief, enthousiast en realistisch zijn. Georganiseerd en stressbestendig.

131 3.3. Depotbeheerder onroerend erfgoed, VIOE

•

Taak

Algemeen doel van het onderzoek is het duurzaam en kwalitatief bewaren en beheren op een standplaats ex situ van alle informatie (erfgoedobjecten onder de vorm van vondsten en monsters en bijhorende originele documentatie in woord en beeld) die ontstaat naar aanleiding van onroerend erfgoedonderzoek. - Depot ontwikkelen tot een krachtig onderzoeksinstrument. - Depot maximaal integreren in de ontsluitingsacties van VIOE. - Depot promotoren als bron voor vernieuwend erfgoedonderzoek in Vlaanderen. - Algemene normen en maatregelen opstellen voor het depotbeheer. - Plan opmaken voor de functionele indeling en inrichting van het depotgebouw. - Opmaak van een plan voor het beheer van de interne en externe informatiestromen. - Plannen, organiseren en coördineren van de overdracht van de bestaande depots naar het nieuwe centrale depot in samenwerking met de huidige verantwoordelijken.

•


-

Gedrevenheid inzake het onroerend erfgoed Master- of licentiaatsdiploma in archeologie, geschiedenis, kunstgeschiedenis, antropologie, museologie, conservatie of preventieve conservatie. Ervaring Kennis en ervaring op het vlak van informatica en informatiebeheer (o.a. de beschrijving van erfgoedgegevens en het gebruik van digitale registratiesystemen).

-

•


-

-

Coördineren van de depotactiviteiten (opberging, bruiklenen, transport en presentaties van de verschillende collecties). Zorgen voor een optimale indeling en beheer van de depotruimte In ontvangst nemen van vondsten, monsters en originele onderzoeksdocumentatie. Materiaal plaatsen in het depot in optimale bewaaromstandigheden (preventieve conservatie en standplaatsregistratie). Opbouwen van referentiecollecties Adviseren bij de organisatie van publieksactiviteiten. Onderzoeksprojecten stimuleren. Logistiek en financieel beheer van het depot Supervisie en opvolging van eventuele depotmedewerkers.

•


-

Resultaatsgericht Zelfstandig kunnen werken In teamverband kunnen werken Nauwgezet Klantgericht Communicatief Respecteren van de beroepsdeontologie.

-

132

2.3.4. Conservator-restaurator voor archeologische objecten •

Taak

-

Instaan voor de passieve en actieve conservering van archeologische vondsten in metaal, glas en keramiek. Uitvoeren, leiden of begeleiden van conservatiewerken in situ. Opvolgen van de ontwikkelingen in de eigen en de aanverwante vakgebieden.

•


-

Diploma Master in de conservatie-restauratie Universitair diploma in de archeologie, geschiedenis of gelijkwaardig met specialisatie in conservatie en restauratie. Kennis van conservatie van verschillende materialen is een pluspunt.

•


-

Geen specifieke technische competenties vermeld.

•


-

Nauwkeurig werken Deadlines respecteren

3.5. Conservator-restaurator voor Arts & Monuments Consult bvba •

Taak

De nadruk ligt op het uitvoeren van materiaaltechnisch vooronderzoek in het kader van bouwhistorisch onderzoek. •


-

Er wordt geen specifiek diploma vereist. Er is geen vermelding van ervaringvereisten.

•


-

specialist conservator-restaurator muurschilderingen of polychromie. Bezit zijn van een rijbewijs B.

•


-

Zelfstandig kunnen werken. Organisatorische competenties Flexibel ingesteld

133 BIJLAGE 4 – ENQUÊTE

Erfgoedgerelateerde opleidingen

Recommend Documents