ENKELE ASPEKTEN VAN DE RECHTSTOESTAND VAN FEITELIJKE GESCHEIDEN ECHTGENOTEN
door H. VLIEGHE-CASMAN Navorser bij het Centrum voor Burgerlijk Recht V.U.B. Assistente aan de Vrije Universiteit Brussel
§
1.
De feitelijke scheiding
Het huwelijk brengt tussen de echtgenoten een levensgemeenschap tot stand, die door de samenwoning van de echtgenoten verwezenlijkt wordt. Deze samenwoning is zodanig essentieel in het huwelijksleven, dat de wet ze als verplichting oplegt aan de echtgenoten (1). Deze verplichting is, zoals aile verplichtingen die door het huwelijk ontstaan, van openbare orde (2), zodat het de echtgenoten niet toegelaten is definitief een einde te stellen aan de samenwoning (3), zolang deze verplichting niet overeenkomstig de wet, ten gevolge van echtscheiding van tafel en bed, werd opgeheven. Omdat het echter niet mogelijk is de nakoming van deze plicht af te dwingen (4), moet de tijdelijke opschorsing ervan in sommige omstandigheden aangenomen worden. Zo wordt niet meer betwist dat een van de echtgenoten bij toepassing van artikel 221 B.W. door de voorzitter van de rechtbank voorlopig kan gemachtigd worden een afzonderlijke verblijfplaats te betrekken, wanneer deze maatregel door dringende redenen in zijn belang of in het belang van de kinderen vereist wordt (5). Oak laat de wet toe I.
(1) Art. 212 B.W.;- zie DE PAGE, H., Traite elementaire de droit civil, Brussel, Bruylant, I, 3e uitg., 1962, 883 nr. 6g8; - CrsELET, G., Le Mariage, Novelles, droit civil, I, nr. 826; - KLUYSKENs, A., Beginselen van burgerlijk recht, dee! VII, Personen- en famieierecht, 2e druk 1950, Standaard Antwerpen, 342, nr. 382; - BAETEMAN, G. en LAUWERS, J.-P., Devoirs et droits des epoux, Brussel, Bruylant, 1960, 82, nr. 83;- DELVA, W. en BAERT, G., Overzicht van rechtsptaak (1g6o-rg63), Personen- enfamilierecht, T.P.R., 1964, 367 nr. 49· (2) DE PAGE, H., lac. cit.; - KLuYSKENS, A., o.c., VII, 346, nr. 386; - DELVA, W. en BAERT, G., o.c., 364, nr. 47; - RENARD, C. en VrEUJEAN, E., Examen de jurisprudence (rgs6-rg6o), Personnes et biens, R.C.J.B., rg6r, 491, nr. 27; - in tegengestelde zin: Brussel, 20 maart 1959, Pas., rg6o, II, 59, R. W. 1958-rgsg, 2ou. (3) Art. 6 B.W.; zie de gecit. auteurs. (4) ,Nemo potest praecise cogi ad factum"; DE PAGE, H., o.c., I, 837 nr. 702; - KLUYsKENs, A., o.c., VII, 345, nr. 385; - BAETEMAN, G., en LAUWERS, J.-P., o.c., 86, nr. 85; - LEFERE, F., De feitelijke scheiding der echtgenoten, Brussel, Bruylant, 1945, 30, nr. g. (5) Art. 221 B.W.; - Cass., r april rg6o, Pas., rg6o, I, 894; - Luik, 7 januari 1970, J. Liege, rg69-1970, 281;- het belang van het gezin zou, gezien de tekst van dit artikel, niet kunnen ingeroepen worden: zie DELVA, W. en BAERT, G., o.c., 369, nr. 496.
45
dat vanaf het ogenblik dat een geding tot echtscheiding of scheiding van tafel en bed aanhangig is gemaakt, maatregelen van dezelfde aard genomen worden ten voordele van de echtgenoot die zulks zou vragen (1). 2. Het kan echter voorkomen dat de echtgenoten, ingevolge ernstige onenigheid die tussen hen is gegroeid, een einde stellen aan hun samenwoning, zonder dat ze hiertoe door de voorzitter van de rechtbank werden gemachtigd, en ook zonder dat ze wensen hun huwelijk te ontbinden, o± tenminste vooraleer dat ze beslissen hiervoor de nodige stappen te ondernemen. Dat de moeilijkheden die de echtgenoten ondervinden om het gemeenschappelijk leven voort te zetten een van hen ertoe aanzzt om de andere te verlaten, o± om te weigeren hem nog te ontvangen, of dat ze de echtgenoten tot een scheiding doen beslissen die in gemeen overleg aanvaard wordt, zowel de eenzijdige als de minnelijke scheiding duidt op een breuk in de verhouding tussen de echtgenoten. Hierdoor ontstaat een feitelijke toestand die strijdig is met de wettelijke verplichting tot samenwoning van de echtgenoten. Of deze feitelijke scheiding juridische gevolgen heeft, en welke deze gevolgen zijn, maakt het onderwerp uit van deze studie (2). Het onderzoek is beperkt gebleven tot twee essentiele problemen : de persoonlijke en de vermogensrechtelijke verhoudingen van feitelijk gescheiden echtgenoten.
§
2.-
Gevolgen van de feitelijke scheiding QP de persoonlijke verhoudingen tussen de echtgenoten
A. DE PLICHT VAN SAMENWONING EN DE KEUZE VAN DE ECHTELIJKE
VERBLIJFPLAATS
3· De echtelijke verblijfplaats is de plaats waar de echtgenoten hun levensgemeenschap hebben en jegens elkaar en hun kinderen de huwelijksverplichtingen nakomen (3). Het is bijgevolg de plaats
(I) Art. 1280 Ger. W. (2) Over de gevolgen van de feitelijke scheiding in het frans recht, raadplege menJ. MAURY, La separation de fait entre epoux, Rev. trim.dr.civ. I96S, SIS e.v.; Y. CHARTIER, Domicile conjugal et vie familiale, Rev.trim.dr.civ., I97I, SIC e.v. (3) DELVA, W., en BAERT, G., o.c., 368, nr. 49b; - RIGAUX, F., Les personnes, I, Les relationsfamiliales, Larcier, Brussel, I97I, 4I7 nr. I643;- DE PAGE, H., o.c., 86s, nr. 7I2 B.; - verslag van de Senaatscommissie voor Justitie, Pasin., I9S8, s9o.
~~------- ~-o...=:_•
-----=-===----=~---~--=----=====-=-=-=-==--=.=1_
waar ze samenwonen (1), oak al hebben de echtgenoten, of een van hen, in het bijzonder ten gevolge van hun beroepsbezigheden, een andere woonplaats (2). 4· In principe wordt deze verblijfplaats door beide echtgenoten samen gekozen. Bij gebreke aan overeenstemming kent de wet aan de man aileen de bevoegdheid toe om ze vast te stellen (3). Het is bijgevolg niet mogelijk dat de vrouw, die ergens haar verlof doorbrengt, zonder van haar man te zijn vergezeld en zonder zijn uitdrukkelijke goedkeuring, op dat adres zou beweren de echtelijke verblijfplaats te hebben gevestigd (4). De keuze van de man moet wel beantwoorden aan de plaats waar hij zich voorneemt met zijn vrouw te gaan samenwonen (s). Zo is het niet voldoende dat de man een inschrijving neemt in de registers van de burgerlijke stand van een andere plaats opdat de echtelijke verblijfplaats aldaar zou gevestigd worden (6). De echtelijke verblijfplaats wordt evenmin elders gevestigd wanneer de man zijn gezin verlaat met het oogmerk zich aldus aan zijn plicht van samenwoning te onttrekken, zodat door zijn schuld een feitelijke scheiding zou ontstaan (7), noch wanneer de man er zich tegen verzet dat zijn vrouw met hem komt samenwonen op de plaats waar hij zich gevestigd heeft (8). In zulke omstandigheden kan er logischerwijze geen sprake meer zijn van een echtelijke verblijfplaats (9). Heeft de man echter zijn beslissing omtrent de vestiging van de echtelijke verblijfplaats zonder willekeur genomen, dan dringt zijn keuze zich aan de vrouw op ( 10). Meent de vrouw dat ze wettige redenen (1) RENAULD, J. G., Droit patrimonial de lafamille, Larcier, Brussel, 1971, 104, nr. 112; - Zie de tussenkomst van Mevr. C1sELET bij de bespreking van de wet van 30 april 1958 in de Senaat, Pasin, 1958, 630. (2) Verslag van de Senaatscommissie voor justitie, Pasin, 1958, 591; - BAETEMAN, G. en LAUWERS, J.-P., o.c., us, nr 106;- DE PAGE, H., o.c., 866, nr. 712 B. (3) Art. 213 B.W. (4) Rb. Brussel, 18 januari 1963, R.W., 1963-1964, 4ll. (s) RENAULD, J. G., o.c., 105, nr. ll2. (6) Brussel, 6 juni 1962, Pas., 1964, II, 217. (7) Cass., 4 november 1960, R. W., 1961-1962, 831, Pas., 1961, I, 239;- Brussel, 4 maart 1961, Pas., 1962, II, 106;- Brussel, 6 juni 1962, Pas., 1964, II, 27;- Rb. Hasselt, 7 juni 1961, R. W., rg6r-rg62, r265; - Rb. Brussel, 13 maart 1964, Pas., 1965, III, 13; Vr. Schaarbeek, 9 december 1964, T. Vred., 1965, 191; Luik, 18 november 1970, J, T., 1971,117; Cass., 21 september 1973, R. W., 1973-1974, 723; f. T., 1974, 8r. (8) Rb. Luik, 2 februari 1965, Pas., 1965, III, 57; ]. Liege, 1964-1965, 212. (9) Vr. Schaarbeek, 9 december 1964, T. Vred., 1965, 191. (10) Brussel, 26januari 1961, Pas., 1962, Il,ro4;-Cass.,22december1961, Pas., 1962, I, 497;].T., 1962, 296; R.W., 1961-1962, 1653;-Rb. Brussel, 18januari 1963, R.W., 1963-1964, 4ll.
47
heeft (I) om niet op die plaats te gaan wonen, dan kan ze zich tot de rechtbank wenden (2). Deze zal oordelen of de keuze van de man al dan niet voldoening schenkt, en eventueel een andere verblijfplaats aanduiden, of, wat meer zal voorkomen, het voorstel van de vrouw hieromtrent goedkeuren met inachtneming van het belang van het gezin (3). Zo kan beslist worden op vraag van de vrouw dat deechtelijke verblijfplaats niet gevestigd wordt op een al te grate afstand van de plaats waar haar getrouwde kinderen verblijven, wanneer de door de man gekozen waning verder geen bijzondere voordelen biedt vergeleken met hun vroegere verblijfplaats (4); ook kan ze laten gelden dat ze niet wenst met haar man samen te wonen in het huis waar haar getrouwde stiefdochter woont (s). In die gevallen kan de rechtbank als echtelijke verblijfplaats aanwijzen, de plaats waar de echtgenoten voorheen samenwoonden (6). Het ligt niet in de bevoegdheid van de rechtbank de plicht van samenwoning op te heffen en ze zou dus geen machtiging tot afzonderlijk verblijf kunnen verlenen (7). Man en vrouw zijn er dan toe gehouden daar samen te wonen waar de rechtbank beslist heeft dat de echtelijke verblijfplaats zal gevestigd zijn. Vroeger werd weliswaar aangenomen dat de vrouw zich aan de samenwoning mocht onttrekken als ze meende dat de woonst gehouden door de man niet behoorlijk was (8), bijvoorbeeld omdat ze dan de samenwoni!lg met haar schoonouders zou moeten ondergaan (9) of omdat ze de zorgen die haar gezondheids1 oestand vereisen daar niet
(I) Onder wettige redenen dienen begrepen, redenen die voldoende zwaarwichtig voorkomen : Cass., I4 mei I965, Pas., I965, I, 989; R. W. I965-I966, 437; R.P.Not., I965, 4I7. (2) Art. 2I3 en 2I7 B.W.; - Cass., 26 februari 1960, Pas., I96o, I, 747; - Brussel, 22 oktober I958, f. T. I959· 98; Rb. Kortrijk, 12 november I959, ]. T., I96o, I4I; - Rb. Aarlen, 19 februari I96o, ]. Liege, 1959-I960, 262; - Rb. Brussel, I8 januari I963, R. W. 1963-1964, 411; - Rb. Brussel, I4 april 1970, Pas., 1972, III, 9· (3) BAETEMAN, G. en LAUWERs, J.-P., o.c., I I2, nr I02; DELVA, W. en BAERT, G., o.c., 368, nr. 369, nr. 49b. (4) Rb. Aarlen, I9 februari I96o, f. Liege, 1959-I96o, 262. (5) Rb. Kortrijk, 12 november I959, ]. T., 1960, I4I. (6) Rb. Aarlen, I9 februari I96o, gecit.; - Rb. Kortrijk, I2 november 1959, gecit. (7) CISELET, G., tussenkomst bij de bespreking van de wet van 30 april I958, Pas., I958, 637; BouRGAUX, W., La loi du 30 avril 1958 relative au droits et devoirs respectifs des epoux, ]. T., 1959, 75; - BAETEMAN, G. en LAUWERS, J.-P., o.c., r ro, nr. IOI; -RENARD, C. en VIEUJEAN, E., Examen de jurisprudence (1956-I96o), Personnes et biens, R.C.].B., I961, 492, nr. 27c; - Rb. Nijvel, I8 november 1958, Rev. jur. Niv., 1958, I44; Rb. Kortrijk, 12 november 1959, ]. T. I96o, I41. (8) DE PAGE, H., o.c., I, 834, nr. 70I; - LEFERE, F., o.c., 32, nr. 13; - KLUYSKENS, A., o.c., VII, 343, nr. 384;- BAETEMAN, G., en LAUWERS, J.-P., o.c., 84, nr. 84; -RENARD, C., en VIEUJEAN, E., Examen de jurisprudence (I956-196o), Personnes et biens, R.C.].B., 196I, 492, nr. 27c;- Cass. fr., 2 januari I877, Dall. per., I877, I, 62. (9) Brussel, 26 maart I946, Pas., I946, II, 73·
zou kunnen genieten (r). Doch deze afwijking aan de vroegere plicht van de vrouw om haar man te volgen (2), en die werd aangenomen ter bescherming van de vrouw tegen het maritaal gezag, kan thans niet meer gerechtvaardigd worden, vermits de wet van 30 april 1958 het maritaal gezag heeft afgeschaft en een verhaalmogelijkheid heeft ingevoerd voor de vrouw die in geval van onenigheid omtrent de vestiging van de echtelijke verblijfplaats, zich niet wenst neer te leggen bij de keuze van de man (3). Heel anders is het in de veronderstelling dat de vrouw de mening is toegedaan dat de omstandigheden waarin de samenwoning moet doorgaan voor haar ondraaglijk zijn, ongeacht de plaats waar de echtgenoten verblijven. Nu zoals voorheen moet zij het recht kunnen uitoefenen dat haar vroeger reeds erkend werd om zich aan zulke samenwoning te onttrekken (4), bijvoorbeeld als ze door de man mishandeld wordt (5), of als ze door de voortdurende aanwezigheid van een bijzit beledigd wordt (6). Wei moet hierbij benadrukt worden dat om misbruiken te vermijden slechts ernstige redenen deze opschorsing van de plicht van samenwoning kunnen rechtvaardigen en dat deze opschorsing essentieel tijdelijk moet blijven (7). Werden aldus o.m. als ernstige redenen beschouwd, de omstandigheid dat de man op ergerende wijze weigert enig geld ter beschikking te stellen van de vrouw en zelf voor de kleinste uitgaven zorgde (8), een houding die immers strijdig is met de
(1) Luik, 1 maart 1904 (motieven), Pas., 1904, II, 196. (2) Zie het vroeger artikel 21~, B.W. (3) DE PAGE, H., o.e., I, 834, nr. 701; -BAETEMAN, G., en LAUWERs, J.-P., o.e., 84, nr. 84; -RENARD, C., en V1EUJEAN, E., o.e., R.C.].B., 1961, 492, nr. 27 c. (4) BAETEMAN, G., en LAUWERs, J.-P., I.e.; -RENARD, C., en V1EUJEAN, E., I.e. Dit recht wordt meestal impliciet erkend ter gelegenheid van een vordering tot onderhoudsgeld of een verzoek tot machtiging om inkomsten in ontvangst te nemen: zie Vred. Namen, 10 januari 1933, T. Vred., 1934, 147; - Vred. Chatelet, 26 februari 1937, T. Vred., 1937, 278;- Rb. Antwerpen, 21 maart 1939, R. W., 1939-1940, 14; - Rb. Gent, 14 juli 1942, R. P. Not., 1947, 81;- Brussel, 26 maart 1946, Pas., 1946, II, 73;- Vr. Ronse, 22 augustus a951, T. Vred. 1952, 56; - Cass. 18 oktober 1951, Pas., 1952, I, 85; - Brussel, 12 februari 1952, ]. T., 1952, 435; - Vred. Peer, 13 maart 1956, R. W., 1957-1958, 507, Rev. dr. fam., 1957, 287; - Cass., 2 mei 1958, Pas., 1958, I, 966; - Cass., 23 maart 1962, Pas., 1962, I, 817; - Cass., 24 oktober 1968, Pas., 1969, I, 215. (5) Rb. Gent, 14 juli 1942, T. Not., 1944, 169, R. P. Not., 1947, 81;- Vr. Peer, 13 maart 1956, R. W., 1957-1958, 570, Rev. dr. Jam., 1957, 287. (6) Rb. Luik, 16 februari 1956, ]. Liege, 1956-1957, 66. (7) DE PAGE, H., o.e., I, 836, nr. 701; - cf. Cass., 26 februari 1960, Pas., 1960, I, 747, R. P. Not., 1962, 309, waar de bewering van de vrouw dat de echtelijke verblijfplaats onmogelijk kan worden gevestigd bij de zuster van haar man, niet als ernstige reden aangenomen wordt om de samenwoning op te schorten. (8) Vr. Leuze, 3 mei 1961, T. Vred. 1962, 14;- Cass., 24 oktober 1968, Pas., 1969, I, 215; - cf. Rb. Hoei, 17 januari 1962, ]. T., 1962, 263, ]. Liege, 1961-1962, 168, voor de kritiek op een gelijkaardige weigering, doch zonder feitelijke scheiding.
49
waardigheid van de vrouw (1). De verlating van de echtelijke verblijfplaats is echter niet gerechtvaardigd wanneer de echtgenoot hiervoor slechts de redenen aanhalen kan waarop hij zijn sindsdien afgewezen eis tot echtscheiding gesteund had (2). Vanzelfsprekend kan de man een gelijkaardig recht om zich aan de samenwoning te onttrekken inroepen, nl. wanneer hij ernstige redenen heeft om te menen dat door het gedrag van de vrouw de samenwoning strijdig zou zijn met zijn eer of waardigheid (3). De verplichtingen van de echtgenoten zijn immers alle wederkerig sinds de wet van 30 april 1958 (4), en geen van beide echtgenoten kan ertoe gehouden zijn een samenwoning te ondergaan die door de schuld van de andere echtgenoot niet meer behoorlijk en veilig is. In zulke omstandigheden kan de echtgenoot trouwens oak door de voorzitter van de rechtbank als gevolg van een dringende en voorlopige maatregel gemachtigd worden een afzonderlijke verblijfplaats te betrekken indien de andere echtgenoot grovelijk zijn plichten verzuimt (5). 5. De echtelijke verblijfplaats wordt dus vastgesteld ofwel door de echtgenoten samen, ofwel door de man aileen indien geen overeenstemming kon worden bereikt, ofwel door de rechtbank op verzoek van de vrouw die niet instemt met de keuze van de man. Weigert een van de echtgenoten verder op de aldus vastgestelde verblijfplaats met de andere samen te wonen dan ontstaat een feitelijke scheiding. Na verloop van tijd zal alsdan het begrip echtelijke verblijfplaats verdwijnen, en zal nag slechts van laatste echtelijke verblijfplaats (6), kunnen gesproken worden. Wensen de echtgenoten tach opnieuw te gaan samenwonen, dan zal de beslissing omtrent de vestiging van de nieuwe echtelijke verblijfplaats genomen worden zoals hiervoren uiteengezet (7). In zulke omstandigheden heeft het verhaal dat de vrouw met toepassing van artikel 213 B.W. instelt geen zin wanneer ze enkel optreedt tegen de beslissing van de man om in de laatste echtelijke verblijfplaats te blijven, terwijl sedert lang geen (I) DELVA, W., en BAERT, G., o.c., 375, nr. 52; RENAULD, J. G., o.c., I22, nr. I45; zie echter oak de kritiek van VrEUJEAN, E., o.c., R.C.J.B., I965, 457, nr. 21d en R.C.].B., I970, 455, nr. Jib. (2) Vred. Namen, 24 augustus I95I, T. Vred., I952, 276;- Vred. Quevaucamps, 22 maart I955, T. Vred., 1956, IJ;- Vred. Chatelet, 26 februari 1937, T. Vred., I937, 278. (3) In die zin ook, BAETEMAN, G., en LAUWERS, J.-P., o.c., 84, nr. 84; Verslag van de Senaatscommissie voor Justitie, Pasin., 1958, 590. (4) De PAGE, H., o.c., I, 883, nr. 698; DELVA, W., en BAERT, G., o.c., 364, nr. 47· (5) Bij toepassing van artikel 22I B.W.; zie noot 5 onder nr. I. (6) In de zin van art. 218, 22I B.W. en I254 Ger.W. (7) Cf. Yr. Schaarbeek, 9 december I964, T. Vred., I965, I9I.
so
samenwoning meer bestaat. Op grond van die opmerking zijn twee beslissingen van de rechtbank van Brussel vatbaar voor kritiek : de ene van 22 oktober 1958 (1) weigert de echtelijke verblijfplaats van de vrouw in Canada te vestigen, maar laat de vrouw toe 'aldaar een nieuwe betrekking te aanvaarden, terwijl geen sprake is van hereniging van de echtgenoten noch in Canada, noch elders. Het staat vast dat de vrouw reeds vijf jaar lang van haar man gescheiden leeft, een vordering tot echtscheiding tegen hem had ingeleid en na de afwijzing daarvan de echtgenoten een procedure tot echtscheiding bij onderlinge toestemming aangevraagd hebben. Hoe kan men in zulke omstandigheden van echtelijke verblijfplaats spreken ? Dezelfde opmerking geldt voor het vonnis van 14 april 1970 (2) waar uitspraak wordt gedaan over de vraag van de vrouw om de echtelijke verblijfplaats naar haar woonplaats over te brengen, terwijl de man voorhield dat zijn woonplaats nog de echtelijke verblijfplaats was, hoewel de echtnoten reeds meer dan acht jaar gescheiden leefden, en uit het vonnis niet kan opgemaakt worden dat de echtgenoten werkelijk wensten het echtelijke leven te hernemen. 6. De vraag client ook gesteld naar de waarde van de overeenkomst waarbij de echtgenoten na gemeen overleg een feitelijke scheiding tot stand brengen. Volgens de heersende mening in rechtsleer en rechtspraak zijn zulke overeenkomsten, dikwijls modus vivendi genoemd (3), volstrekt nietig omdat ze strijdig zijn met de plicht van samenwoning die van openbare orde is (4). Hierbij client opgemerkt dat de grondslag van deze nietigheid dikwijls (5) gezocht werd in het thans vervangen artikel 307 B.W. (6) dat de scheiding bij onderlinge toestemming verbood: het betrof uitsluitend de scheiding van tafel (1) ]. T., 1959, 98. Over de kritiek in verband met de wettelijke bepalingen waarop de door dit vonnis beslechte vordering was gesteund, zie RENARD, C., en VrEUJEAN, E., o.c., R.C.J.B., 1961, soB, nr. 34· (2) Pas., 1972, II, 9· (3) DE PAGE, H., o.c., I, 835, nr. 701bis; - KLUYSKENS, A., o.c., 41I, 310, nr. 335; PAsQUIER, A., Du divorce et de Ia separation de corps, Les Novelles, droit civil, II, nr. 1669. (4) DE PAGE, H., o.c., I, 882, nr. 697bis en 883, nr. 699;- DELVA, W., en BAERT, G., o.c., 364, nr. 47;- KLUYSKENS, A., o.c., VII, 310, nr. 335;- PASQUIER, A., o.c., nr. 1669; - Brussel, 20 mei 1902, Pas., 1903, II, 145;- Brussel, 16 februari 1916, Pas., 1915-1916, II, 289; - Rb. Luik, 16 februari 1956, ]. Liege, 1956-1957, 66; - Vred. St. Joost-ten Node, 9 april 1957, T. Vred., 1957, 334· (5) KLUYSKENS, A., o.c., VII, 346, nr. 386; DE PAGE, H., o.c., I, 833, nr. 699; noot 3; - Rb. Luik, 16 februari 1956, ]. Liege, 1956-1957, 66. (6) Art. 307 B.W. dat luidde als volgt: ,De eis wordt ingesteld, onderzocht en berecht op dezelfde wijze als elke andere burgerlijke rechtsvordering; hij kan niet door de onderlinge toestemming van de echtgenoten plaats hebben", werd door de wet van 20 juli 1962 vervangen; diezelfde wet heeft in art. 306 B.W. (thans 1503 Ger.W.) de mogelijkheid om ook bij onderlinge toestemming van tafel en bed te scheiden ingevoerd.
51
en bed (1 ). Andere auteurs laten echter terecht gelden dat niets de echtgenoten kan beletten overeen te komen niet meer samen te wonen, maar dat hun akkoord hen slechts tijdelijk bindt, nl. zolang geen van beide het herroept (2). De opvatting als zouden die overeenkomsten steeds strijdig zijn met de openbare orde kan ook betwist worden, op grond van de uitzonderingen op de plicht van samenwoning door de wet voorzien en door de rechtspraak aanvaard (3). Wel is het zo dat alle verplichtingen die uit het huwelijk voortspruiten de openbare orde raken, maar dit betekent enkel dat ze niet definitief en op onherroepelijke wijze kunnen opgeheven worden door de loutere wil van de echtgenoten, buiten de gevallen door de wet bepaald. Deze principiele stelling over de geldigheid van de overeenkomst van minnelijke scheiding is van belang omdat dan ook de bijkomende akkoorden niet moeten nietig verklaard worden, enkel op grond van de absolute nietigheid van de hoofdovereenkomst omtrent de feitelijke scheiding; de geldigheid van elk van deze verbintenissen moet afzonderlijk onderzocht worden en getoetst aan het vereiste dat ze geen definitief of onherroepelijk karakter mogen vertonen (4). B. DE VERPLICHTING VAN GETROUWHEID
7· Evenmin als tijdens een geding in echtscheiding of in scheiding van tafel en bed, kan de opschorting van de samenwoning gedurende de feitelijke scheiding, een van de echtgenoten van zijn verplichting van getrouwheid ontslaan (5). Noch een vervolging van de vrouw, op grond van overspel, noch een vervolging van de man, op grond van onderhoud van bijzit in de gemeenschappelijke woning, zijn uitgesloten, zelfs als diegene die het wanbedrijf gepleegd heeft geen schuld heeft aan de feitelijke scheiding (6). Het begrip gemeenschappelijke woning client verder begrepen te worden als de plaats waar de man (1) SAVATIER, R., Les conventions de separation amiable entre epoux, Rev. trim. dr. civ., 1931, 535 e.v., inz. nr. 3; - LEFERE, F., o.c., 63, nr. 91. (2) BAETEMAN, G., en LAUWERS, J.-P., o.c., 84, nr. 84; - LEFERE, F., o.c., nr. 90-94; - 8AVAT1ER, R., o.c., 535 e.v., inz, nr. 2; cf. Rb. Brussel, 25 april 1936, Pas., 1936, III, r69; - cf. de tussenkomst in de Senaat van de heer BRAUN, verslaggever voor de wet van 20 juli 1932, Pas., 1932, 405, ,.S'ils sent d'accord, libre a chacun d'eux de resider ou il lui plait". (3) LEFERE, F., o.c., 65, nr. 95; - SAVATIER, R., o.c., 539, nr. 5· (4) Zie de geciteerde auteurs. (5) DE PAGE, H., o.c., I, 835, nr. 7orbis; - Y1EUJEAN, E., Examen de jurisprudence (19651969), Personnes, R.C.].B., 1970, 434, nr. 23; - Cass., 9 januari 1967, Pas., 1967, I, 554, R. W., 1967-1968, 83 (waar het arrest vermeld is onder de datum van 29 januari). (6) Cass., 9 januari 1967, gecit.
52
-
~--r--_::·--
zich thuis kan beschouwen, - al is het een gelegenheidswoningen de vrouw zou kunnen vragen ontvangen te worden (1). De man die feitelijk van zijn vrouw gescheiden leeft en regelmatig bij een andere vrouw, die met haar ouders woont, de nacht gaat doorbrengen, begaat bijgevolg het misdrijf voorzien door artikel 398 Sw. niet (2). C. VERPLICHTING TOT HULPVERLENING EN VERPLICHTING TOT BIJDRAGE IN DE LASTEN VAN DE HUISHOUDING
8. Overeenkomstig artikel 212 B.W. zijn de echtgenoten elkaar hulp verschuldigd en artikel 218 B.W. legt hun op in de lasten van de huishouding naar hun vermogen en staat bij te dragen. De draagwijdte van deze beide begrippen, hulp en bijdrage in de lasten van de huishouding, wordt in rechtsleer en rechtspraak omstreden. Een voorafgaandelijk onderzoek naar de stellingen die hieromtrent bestaan is vereist opdat de wijze van nakoming van deze verplichtingen in geval van feitelijke scheiding zou kunnen vastgesteld worden. In het burgerlijk wetboek van 1804 waren de echtgenoten elkaar reeds hulp verschuldigd, doch aileen aan de man werd uitdrukkelijk opgedragen in de levensbehoeften van de vrouw te voorzien naar zijn vermogen en zijn staat (3). Door de werking van het wettelijke huwelijksstelsel van gemeenschap van roerende goederen en aanwinsten, vallen immers de inkomsten van de vrouw in de gemeenschap, die de man als hoofd van die gemeenschap beheert, en zodoende kon aangenomen worden dat de vrouw aldus bijdroeg in het onderhoud van de man (4). 9· De wet van 20 juli 1932 heeft in een nieuw artikel214b B.W. zowel aan de vrouw als aan de man de wederkerige verplichting opgelegd om naar hun vermogen en hun stand bij te dragen in de lasten van de huishouding (s). Onder deze uitdrukking dienen niet aileen de levens(I) Cass., 20 april I959, Pas., I96o, I, 829; - Cass., 4 mei I959• Pas., I96o, I, 829; Cass., I7 oktober I96o, Pas., I96I, I, I75;- Cass., 3I oktober I96o, Pas., I96I, I, 227; R. W., I96I-I962, 377;- Cass., 4 januari I969, Pas., I969, I, 494;- Brussel, 4 oktober I972, 663; - ]. T., I972, 663; - cfr. Cass., 12 juni I944• Pas., I944• I, 387; - zie DE PAGE, H., o.c., I, 983, nr. 856, noot 2;- DELVA, W., en BAERT, G., o.c., 390, nr. 58;VIEUJEAN, E., o.c., R.C.].B., I970, 575, nr. so; -DE WILDE, L., Het begrip gemeenschappelijke woning in art. 230 B. W. en het begrip echtelijke woning in art. 389 Sw.L., T.P.R., I965, I e.v., inz. nr 20. (2) Luik, 27 oktober I96I, ]. T., I962, 24I; ]. Liege, I96I-I962, 8I. (3) Art. 212 en 2I4 B.W., anno I804. (4) DE PAGE, H., o.c., I, 838, nr. 705. (5) Zie hieromtrent de voorbereidende werkzaamheden van deze wet, en inz. Pasin., I932, 354·
53
behoeften van de echtgenoten begrepen te worden, doch ook het onderhoud en de opvoeding van de kinderen, en de lasten van het gezinsleven ( r) ; daarom werd meer dan eens voorgesteld hier eerder over lasten van het huwelijk te spreken (2). Dezelfde wet van 1932 bevatte ook bepalingen om de nakoming van deze verplichting te verzekeren ; wanneer een van de echtgenoten hieraan tekort komt, kan de vrederechter de andere echtgenoot machtigen om, bij uitsluiting van de nalatige echtgenoot, sommen aan deze laatste verschuldigd rechtstreeks in ontvangst te nemen (3). De verplichting tot bijdrage werd niet gewijzigd door de wet van 30 april 1958; wel werd het toepassingsgebied van de gerechtelijke machtiging uitgebreid en de onderzoeksmaatregelen vetbeterd (4). De betwisting die zowel de rechtsleer als de rechtspraak verdeelt, slaat nu juist op de vraag te weten of het huidig artikel 218 B.W. al dan niet een afzonderlijke plicht inhoudt, naast de hulpverplichting vervat in artikel 212 B.W. Volgens sommige auteurs (5) bestaat tussen de echtgenoten op het stuk van onderhoud in de brede zi11_ van het woord, slechts een verplichting, voorzien door artikel 212 B.W., die door artikel 218 B.W. nader uitgelegd wordt als, of uitgebreid wordt tot, de verplichting om bij te dragen in de lasten van de huishouding naar vermogen en staat. Tussen bloed- en aanverwanten bestaat een algemene verplichting tot onderhoud (6), die beperkt is tot het dekken van de noden van hem die het vraagt in verhouding tot het vermogen van hem die het geeft (7). De echtgenoten zijn elkaar meerverschuldigd dan hetgeen nodig is om louter in hun levensbehoeften te voorzien, ze moeten eventueel in elkaars beter vermogen kunnen delen, en ze moeten in ieder geval samen de lasten dragen van het gemeenschappelijk leven dat ze door hun huwelijk tot stand hebben gebracht. Komt een van (1) Pasin., 1932, I.e.; - BAETEMAN, G., en LAUWERs, J.-P., o.c., 286, nr. 245. (2) HAYOIT DE TERMICOURT, R., La femme devant Ia loi civile, Mercuriale, Brussel, 1938, Biz. 25; - DE PAGE, H., o.c., I, 840, nr. 705ter, noot 2; - KLuYsKENS, A., o.c., VII, 350, nr. 391 ;-DELVA, W., enBAERT, G., o.c., 374, nr. 52; -RENAULD, J., o.c., III, nr. 125. (3) Art. 214 B.W. (wet van zo juli 1932); - C!sELET, G., Commentaire de Ia loi du 20 juillet 1932 sur les droits et devoirs respectifs des epoux, Brussel, Puvrez, 1932, biz. 30. (4) Art. 218 B.W. (wet van 30 april 1958); - BAETEMAN, G., en LAUWERS, J.-P., o.c., 287, nr. 246 e.v.; - DE PAGE, H., o.c., I, 843, nr. 76oB. (5) HAYOIT DE TERMICOURT, R., o.c., 25; -DE PAGE, H., o.c., I, 838, nr. 705;- KLuYsKENS, A., o.c., VII, 309, nr. 334, en 348, nr. 389; - DELVA, W., en BAERT, G., o.c., 374• nr. 52 spreken ook van een verruiming van de steunplicht, maar spreken elders, o.c., 371, nr. 51, ook van een verschil tussen hulpverlening en bijdrage in de lasten van de huishouding. (6) Art. 205 e.v. B.W. (7) Art. zo8 B.W.
54
de echtgenoten zijn verplichting niet na, dan beschikt de andere over twee vorderingen om de vervulling ervan te bekomen (I) ; hij kan ofwel de veroordeling vragen tot de betaling van een onderhoudsuitkering, wat het gemeen recht is in deze materie, of de toepassing vragen van de bijzondere machtiging voorzien door artikel218 B.W. Deze stelling kan het gezag inroepen van een aantal arresten van het hof van cassatie waarin ook terzake slechts een enkele verplichting tussen de echtgenoten wordt aangenomen, die breder is dan de onderhoudsplicht voorzien door de bepalingen van artikel 205 B.W. e.v., omdat ze bestaat afgezien van de staat van behoeftigheid van de echtgenoten (2). Er heerst evenwel bij de aanhangers van deze theorie een zekere verwarring wanneer gesproken wordt over de staat van dringende behoeftigheid van de echtgenoot, die de inroeping van de hulpverplichting van gemeen recht rechtvaardigt (3). 10. Andere auteurs (4) stellen dat een onderscheid tussen beide verplichtingen moet gemaakt worden. Tussen de echtgenoten bestaat naar hun mening een verplichting tot onderhoud sensu lato, waarin de verplichting tot onderhoud sensu structo is vervat, alsmede de verplichting tot bijdrage in de lasten van de huishouding. De eerste verschilt in niets van de verplichting door artikel 205 B.W., e.v., aan bloed- en aanverwanten opgelegd, en heeft slechts tot doel verschilt in niets van de verplichting door artikel 205 B.W. en volgende aan bloed- en aanverwanten opgelegd, en heeft slechts tot doel de noden van de behoeftige echtgenoot te voldoen rekening houdend met het vermogen van de andere echtgenoot. Deze verplichting wordt bij niet-nakoming uitsluitend gesanctionneerd door de vordering tot betaling van een onderhoudsuitkering. Daarnaast bestaat de afzonderlijke verplichting tot bijdrage in de lasten van de huishouding. Deze plicht ontstaat eveneens als gevolg van het huwelijk, doch meer in het bijzonder als gevolg van de samenleving die de echtgenoten noodzakelijkerwijze tot stand brengen door een huwelijk aan te gaan.
(I) HAYOIT DE TERM1COURT, R., o.c., 2S; - DE PAGE, H., o.c., I, 840, nr. 7soter; DELVA, W., en BAERT, G., o.c., 373, nr. Sic. (2) Cass., I8 oktober 1963, Pas., 1964, I. I79; J.T., 1964, 72; -cfr. Cass., 2I, maart I9S7 Pas., 19S7. I, 883;- Cass., 12 februari 19S9. Pas., 19S9. I, 6oo; J. T., 19S9. 349; Rev. dr. Jam., 19S9. 390; - Cass., 28 maart I969, Pas., I969, I, 673; - Cass., I4 januari I97I, R. W., I970-I971, I7o8. (3) DE PAGE, H., o.c., I. 84I, nr. 7oster. (4) RENARD, C., o.c., R.C.].B .. I9SO, IS6. nr. 10;- BAETEMAN, G., en LAUWERs, J.-P., o.c., 9I, nr. 90; - VIEuJEAN, E., o.c., R.C.].B., I970, 440, nr. 27; RENAULD, J., o.c., I 12, nr. 126; - R1GAUX, F., Les Personnes. I, Les relations familiales, Larder, Brussel, 1971, 408, nr. I6o6, die het probleem echter vanuit een enigszins verschillend standpunt beschouwt.
55
Het gemeenschappelijk leven brengt andere kosten met zich mee dan alleen diegene die nodig zijn om in het onderhoud van de echtgenoten te voorzien, en die kosten moeten door beide echtgenoten gedragen worden. De wijze van bijdrage wordt in principe bepaald door het huwelijksstelsel (1). Zijn de echtgenoten gehuwd onder het stelsel van wettelijke gemeenschap, dan maken de lasten van de huishouding deel uit van het passief van de gemeenschap (2). Dit zal ook de regel zijn voor de andere gemeenschapsstelsels behoudens afwijkende bedingen, zoals wanneer de omvang van de gemeenschap beperkt wordt tot de besparingen op die bijdrage (3). In het stelsel van scheiding van goederen en in het dotaal stelsel wordt de bijdrage in het huwelijkscontract vastgelegd (4). Bij gebreke daarvan geldt de algemene regel van artikel 218 B.W.; de bijdrage client geleverd te worden in verhouding tot het vermogen en de staat van beide echtgenoten (5). Artikel218 B.W. zal ook als suppletieve bepaling kunnen ingeroepen worden wanneer de wettelijke of conventionele regeling niet meer voldoende blijkt te zijn om de normale gang van het huisgezin verder te verzekeren (6). Dit zal bijvoorbeeld het geval zijn wanneer een echtgenoot, gescheiden van goederen, bij huwelijkscontract slechts tot een forfaitaire bijdrage gehouden was en deze ontoereikend is geworden. In alleomstandigheden waarin-een der echtgenoten zijn verplichting tot bijdrage, hoe dan ook vastgelegd, niet nakomt, zal de andere echtgenoot artikel 218, lid 2 B.W. kunnen inroepen, ten einde de nakoming ervan te bekomen dank zij een machtiging om bedragen te innen met uitsluiting van de nalatige echtgenoot (7); hij zal deze
(r) RENARD, C., o.c., R.C.].B., I95o, IS6, nr. IO; - BAETEMAN, G., en LAUWERs, J.-P., o.c., 282, nr. 242; - VIEUJEAN, E., o.c., R.C.].B., I970, 444, nr. 27; - RENAULD, J., o.c., I I9, nr. I38; - cfr. KLUYSKENs, A., o.c., VII, 349, nr. 390; -DELVA, W., en BAERT, G., o.c., 374, nr. 52a. (2) Art. I4o9, se B.W. (3) RENAULD, J., o.c., 939, nr. I678. (4) Art. I537 en 1448 B.W. (5) RENAULD, J., o.c., I 19, nr. 138;- BAETEMAN, G., De wet van 22 juni 1959, Commentaar op de wijzigingen van het stelsel van scheiding van goederen, R. W., 1959-1960, 225 e.v., inz. 238. (6) VIEUJEAN, E., o.c., R.C.J.B., 1970, 441, nr. 27; - BAETEMAN, G., Overzicht van de wet van 30april 1958 betreffende de wederzijdse rechten en plichten van de echtgenoten en van enkele rechtsproblemen door haar toepassing gesteld, R. W., 1958-I959, 10I7 e.v., inz. I045· (7) Over de aard van deze machtiging, zie fuyorT DE TERMICOURT, R., o.c., 28 en 29; BAETEMAN, G., en LAUWERS, J.-P., o.c., 282, nr. 242;- RENAULD, J., o.c., 124 nr. 149; DELVA, W., en BAERT, G., o.c., 376, m. 52 c.
-----~---=--==--=-~-
------------
bedragen moeten aanwenden om de lasten van de huishouding te betalen (1). De aldus omschreven verplichtingen verschillen volgens deze stelling niet alleen naar hun aard, doch ook naar hun gevolgen, vermits de bijdrageverplichting alleen door de machtiging voorzien in artikel 218 B.W. wordt gesanctioneerd, en niet door een onderhoudsuitkering, wat vooral belang heeft ten opzichte van derde schuldeisers, en met betrekking tot de uitvoeringsmodaliteiten (2). Doch ook de verdedigers van deze stelling stellen vast dat in normale omstandigheden, het praktisch nut van het onderscheid vervalt, omdat door de nakoming, al dan niet gedwongen, van de ruimere plicht tot bijdrage, ook automatisch de meer beperkte plicht tot hulp vervuld wordt. Daarbij wordt ook door sommigen terecht opgemerkt (3) dat de invoering van een bijzondere prodecure om de bijdragen van een nalatige echtgenoot te ontvangen niet belet dat ook een veroordeling tot betaling kan bekomen worden, onder de vorm van een onderhoudsuitkering, die dan ruimer is dan alleen het levensminimum dat in het kader van de hulpverplichting verschuldigd is. Het is niet omdat een meer doeltreffende procedure werd ingevoerd, dat de procedure van gemeen recht geen toepassing meer zal vinden, temeer daar in bepaalde omstandigheden deze laatste toch meer praktische voordelen kan bieden. Wat is dan uiteindelijk de juiste draagwijdte van het onderscheid? Als het niet ligt in het bestaan van een noodtoestand (4), als het niet ligt in de wijze van nakoming ervan omdat zowel een machtiging als een onderhoudsuitkering de verplichting tot bijdrage kan sanctioneren - hoewel beide van zeer verschillende aard zijn -, ligt het dan alleen in de hoegrootheid van beide verplichtingen, zodat ze in normale omstandigheden elkaar altijd opslorpen? De verwikkelingen die kunnen ontstaan ter gelegenheid van de vervulling van deze beide verplichtingen wanneer de echtgenoten feitelijk gescheiden leven, wijzen erop dat het verschil wel degelijk in de aard ervan ligt.
(I) RENARD, c., o.c., R.C.].B., I950, 158, nr. I I; - BAETEMAN, G., o.c., R. w., I958-I959, I045; - HAYOIT DE TERMICOURT, R., o.c., 29. (2) BAETEMAN, G., en LAUWERS, J.-P., o.c., 94, nr. 92. (3) V1EUJEAN, E., o.c., R.C.].B., 1970, 450, nr. 30;- cfr. HAYOIT DE TERMICOURT, R., o.c., 25; -DE PAGE, H., o.c., I, 840, nr. 705ter. (4) Zie de rechtspraak van het hof van cassatie geciteerd onder noot 2, biz. 55; - adde Vred. Luik, 17 december 1952, ]. Liege, 1952-I953, 247; - Vred. Antwerpen, 7 oktober I953, R.W., I954-I955, 486;- Rb. Antwerpen, 20 mei I955, R.W., I955-I956, I344;Rb. Brugge, I5 juli I955· R. I955-I956, I44I; - Brussel, II maart I96I, Pas., I962, II, I78; - Vred. Seraing, II mei I966, ]. Liege, I966-I967, I3.
w.,
57
I I. In principe dienen de plichten tot hulp en tot bijdrage in natura in de echtelijke verblijfplaats, nagekomen te worden (1), wat impliceert dat de echtgenoten samenwonen. Bij niet nakoming kunnen die verplichtingen bij wijze van equivalent (2), door een uitkering tot onderhoud en door een machtiging tot inning van geldsommen, vervuld worden.
I2. VERVULLING VAN DE PLIGHT TOT BIJDRAGE IN DE LASTEN VAN DE HUISHOUDING IN GEVAL VAN FEITELIJKE SCHEIDING. Dat de maatregel voorzien door artikel 2 I 8 B. W. ook kan verleend worden wanneer de echtgenoten niet meer samenwonen, wordt niet meer betwist (3); de wetgever heeft immers zelf dit geval voorzien door de vrederechter van de laatste echtelijke verblijfplaats bevoegd te verklaren (4). Over de voorwaarden echter die moeten vervuld zijn opdat de ene of de andere maatregel zou toegepast worden, bestaat nog onenigheid.
Bij de invoering van de wet van 20 juli I932, die voor het eerst de machtiging voorzien door het huidig artikel 218 B.W. heeft ingevoerd, betrof de betwisting vooral de vraag of de vrederechter de omstandigheden waarin de feitelijke scheiding was ontstaan moest nagaan en het gedrag van de echtgenoten beoordelen. Volgens sommige auteurs en een deel van de rechtspraak, was het onderzoek van de vrederechter naar de grieven die de echtgenoten tot het opschorsen van de samenwoning hadden gebracht, niet te verenigen met de snelle procedure van de machtigingsverlening. Het was voldoende dat vaststond dat een van de echtgenoten tekort kwam aan zijn verplichting tot bijdrage opdat de andere kon ge-
(1) Cass., 18 oktober 1951, Pas., 1952, I, 85; R.W., 1951-1952, 506;- Cass., 21 maart 1957, Pas., 1957, I, 883;- Cass., 12 februari 1959, Pas., 1959, I, 6oo;- Cass., 4 november 1960, R. W., 1961-1962, 831; Pas., 1961, I, 239; R. P. Not., 1962, 100; Rev. dr. Jam., 1962, 222; - Cass., 19 juni 1970, Pas., 1970, I, 927; - Cass., 14 januari 1971, R. W., 1970-1971, 1708;- DE PAGE, H., o.c., I, 682, nr. 545; - BAETEMAN, G., en LAUWERS, J.-P., o.c., 94, nr. 92; -DELVA, W. en BAERT, G., o.c., 376, nr. 52b; - KLuYSKENS, A., o.c., VII, 309, nr. 334· (2) Zie hierover vooral RIGAUX, F., o.c., 406, nr. 16oo-1604. (3) Over de betwisting die hieromtrent bestaan heeft, zie SPANOGHE, De machtiging krachtens art. 214b B. W. in het belang van het huishouden verleend, R. W., 1937-1938, 1233 e.v.; - NAMECHE, L., La faculte accordee par l' art. 214b 2e al. C. civ. de percevoir les revenus, les creances et les produits du conjoint profite-t-elle d I' epoux qui a quitte le domicile conjugal sans motif?, T. Vred., 1934, 137 e.v.; - adde Vred. Antwerpen, 12 oktober 1932, R. W., 1932-1933, 104;- Vred. Namen, ro januari 1933, T. Vred., 1934, 147. (4) Art. 218 B.W., voorheen 214b B.W.
s8
--
----l__.
-
machtigd worden zijn inkomsten te ontvangen (1). Andere auteurs verdedigden de stelling dat niet kan aangenomen worden dat de echtgenoot die zich zonder ernstige redenen aan de plicht tot samenwoning onttrok, ook nog een bijdrage in zijn lasten kon opeisen van de verlaten of tot verwijdering gedwongen echtgenoot (2). De vrederechters hebben dit standpunt gevolgd (3), hoewel enkele nog aarzelden een diepgaand onderzoek te voeren omtrent de wederzijdse schuld van de echtgenoten, omdat dit buiten hun bevoegdheid zou liggen (4). Volgens het hof van cassatie was het evenmin voldoende dat de rechter enkel vaststelde dat de schuld omtrent de scheiding bij de verweerder leek te liggen (5). De wet van 30 april 1958 heeft deze intepretatie van het vroegere artikel 214 B.W. bevestigd door juist wat betreft de onderzoeksmaatregelen die de vrederechter kan bevelen, op grond van de voorafgaandelijke jurisprudentiele ervaring, in het nieuwe artikel218 B.W. bredere bevoegdheden te voorzien (6). 13. Thans zijn de auteurs het erover eens (7), en 1s de rechtspraak
(I) CisELET, G., Commentaire de Ia loi du 20 juillet I932 sur les droits et devoirs respectifs des epoux, Brussel, Puvrez, I932, biz. 46; id.;- Novelles, droit civil, I, Le mariage, nr. 99I; - BALON, ]., La faculte accordee par l' article 2I4b deuxieme alinea du C. Civ., de percevoir les revenus, les creances et les produits du travail du conjoint, profite-t-elle a 1' epoux qui a quitte le domicile conjugal?, T. Vred., I934, 295 e.v.; - Vred. Luik, 9 februari I933· Pas., 1933, III, 220; fur. Liege, I933· 275; T. Vred., 1934, 319; R. P. Not., 1934, 336; - Rb. Luik, 17 juni I933, ]. Liege, I933. 275; - Vred. Elsene, 21 december 1933, T. Vred. 1934, III; - Rb. Tongeren, 28 januari 1938, R. W., 1938-I939, 314; - Vred. Oostende, 9 april I946, T. Vred. I948, 164; - Rb. Brugge, 12 juli 1946, T. Vred., 1948, 168. (2) HAYOIT DE TERMICOURT, R., o.c., 32; - SPANOGHE, G., o.c., 1283. (3) Vred. Antwerpen, I december 1932, R. W., 1932-1933, 407; - Vred. Gembloux, 31 oktober 1933, T. Vred., 1934, 148; - Vred. Tienen, 2 juli 1934, T. Vred., 1935, 79; Pas., 1935, III, 29: B.]., 1935, 91; P.P., 1935, 343;- Vred. Anteing, I8 december 1934, T. Vred., I935, 214;- Rb. Antwerpen, 27 maart 1935, R. W., 1934-I935, 1428; - Vred. Herzele, 14 september 1934, R. W., I935-1936, 245; - Rb. Bergen, 29 november 1935, Ann. Not. Enr., 1937, II3; B.]., 1936, 278, ]. T., 1936, 73, P.P., 1936, I 57: - Vred. Chatelet, 26 februari 1937, T. Vred., 1937, 278; - Rb. Antwerpen, 21 maart 1939, R. W., 1939-I940, 14. (4) Vred. Chatelet, 18 oktober 1937, T. Vred., 1938, 22;- Rb. Hoei, 30 juni 1938, Pas., 1940, III, 23; R. P. Not., 1941, 244; - Vred. Luik, 27 februari I943, Pas., 1943, III. 63, Zie ook in die zin het recenter vonnis Vred. Seraing, II mei 1966, ]. Liege, 1966-1967, 13. (5) Cass., 21 maart 1957, Pas., 1957, I, 883. (6) DE PAGE, H., o.c., I, 849, nr. 706ter; - BAETEMAN, G. en LAUWERS, J.-P., o.c., 295,
nr. zso. DE PAGE, H., o.c., I, 846, nr. 7o6bis;- DELVA, W. en BAERT, G., o.c., 379, nr. 52d; RENARD, C., o.c., R.C.].B., I950, I49, nr. 13; VrEUJEAN, E., o.c., R.C.].B., 1970, 444, nr. 27:- RENAULD, ]. G., o.c., 128, nr. 158.- adde LURQUIN, P., Pension alimentaire et delegation de sommes ]. T., 1967, 709 e.v., nr. 52 e.v.
(7) -
59
duidelijk in die zin gevestigd (r), dat de vrederechter wei degelijk de schuld van de echtgenoten bij het ontstaan van de feitelijke scheiding moet nagaan, en aileen aan de onschuldige de machtiging verlenen mag. De schuld aan de feitelijke scheiding wordt in hoofde van de echtgenoten bepaald overeenkomstig de wettelijke en pretoriaanse regels die hiervoren uiteengezet werden (2). In principe moeten de echtgenoten samenwonen waar de echtelijke verblijfplaats gevestigd is in overleg tussen de echtgenoten, of door de man bij gebrek aan overeenstemming, of door de rechtbank op verzoek van de vrouw ; de verlating van de echtelijke verblijfplaats of de weigering om samen te wonen brengt een feitelijke scheiding tot stand, te wijten aan de schuld van de echtgenoot die is weggegaan, tenzij ernstige redenen zijn vertrek kunnen rechtvaardigen. De echtgenoot-verzoeker die de echtelijke verblijfplaats heeft verlaten, en zich aldus in een schijnbaar onregelmatige toestand bevindt, moet bewijzen dat hij hieraan onschuldig is, overeenkomstig de algemene regels van het bewijs (3). 14· De vraag of het voldoende is dat de verzoeker aantoont dat hij geen schuld heeft aan de feitelijke scheiding en dat de andere echtgenoot zijn bijdrage in de lasten van de huishouding niet Ievert, opdathij de machtiging voorzien door artikelzr8 B.W. zou bekomen, wordt niet eensgezind beantwoord, noch in de rechtsleer, noch in de rechtspraak.
(1) Cass., 18 oktober 1951, Pas., 1951, I, 85; R. W., 1951-1952, 5o6; - Cass., 21 maart 1957, Pas., 1957, I, 883; - Cass., 12 februari 1959, Pas., 1959. I, 6oo; ]. T., 1959, 349; Rev. dr. Jam., 1959, 390; - Cass., 26 februari 1960, Pas., 1960, I, 747, R. P. Not., 1962, 309; - Cass., 23 maart 1962, Pas., 1962, I, 817; - Cass., 28 maart 1969, I, 673; - Cass., 14 mei 1970, R. W., 1970-1971, 505;- Brussel, 26 maart 1946, Pas., 1946, II, 73;- Vred. St. Joost-ten-Node, 19 juli 1950, T. Vred., 1950, 296;- Gent, I I juni 1951, R. W., 19511952, 455;- Vred. Namen, 24 augustus 1951, T. Vred., 1952, 276;- Brussel, 12 februari 1952, ]. T., 1952, 435;- Vred. Luik, 17 december 1952, ]. Liege, 1952-1953, 247; - Rb. Antwerpen, 8 december 1954, R. W.~ 1955-1956, 198; - Vred. Quevaucamps, 22 maart 1955, T. Vred., 1956, 13;- Rb. Luik, 16 februari 1956, ]. Liege, 1956-1957, 66;- Vred. Peer, 13 maart 1956, R. W., 1957-1958, 570; Rev. dr. Jam., 1957, 287; - Rb. Kortrijk, 22 november 1956, ].T., 1957, 114;- Vred. Leuze, 3 mei 1961, T. Vred. 1962, 14;Vred. Schaarbeek, 9 december 1964, T. Vred., 1965, 191; - Vred. Seraing, 11 mei 1966, ]. Liege, 1966-1967, 13; - Rb. Gent, 27 maart 1967, R. W., 1967-1968, 1730; Vred. Beringen, 19 december 1969, T. Vred., 1970, 169; - Vred. Lier, 2 maart 1971, T. Vred., 1972, 127. (2) Zie nr. 4· (3) RENARD, C., o.c., R.C.].B., 1950, 159, nr. 13; - BAETEMAN, G., en LAuWERS, J.-P., o.c., 281, nr. 241;- LeFERE, F., o.c., 31, nr. 16;- DELVA, W., en BAERT, G., o.c., 379, nr. 52d.
6o
Omdat de wet van de lasten van de huishouding spreekt, wordt weleens vereist dat de echtgenoot-verzoeker tevens bewijst dat hij nog een huishouden in stand houdt (1). De beoordeling over het al dan niet bestaan van dat huishouden wordt aan de feitenrechter overgelaten (2). De criteria die bij deze beoordeling gelden, zijn echter niet duidelijk vastgelegd. Aangenomen kan worden dat de huishouding niet noodzakelijk de samenwoning veronderstelt (3). Waar is dan het huishouden gevestigd ? In de echtelijke verblijfplaats waar de onschuldige echtgenoot aileen gelaten werd? (4) Maar de echtelijke verblijfplaats is geen afdoend criterium omdat het niet altijd geldt, nl. wanneer de onschuldige echtgenoot juist diegene is die de echtelijke verblijfplaats verlaten heeft en dan moet aangenomen worden dat hij bet huishouden heeft meegenomen (5). Hoe dat zich moet veruiterlijken is dan wel een feitenkwestie, toch lijkt het nog een erg vaag begrip. Er werd ook beslist dat ·het huishouden zich niet noodzakelijk bevindt bij de echtgenoot die de kinderen bij zich heeft, ook al werden ze hem door de rechter toevertrouwd (6). De aanwezigheid van de kinderen is immers geen criterium voor het bestaan van een huishouden (7) : echtgenoten zonder kinderen vormen ook een huishouden. Daarom werd terecht beslist dat ook een alleenstaande persoon een huishouden kan hebben (8). Maar betekent dit niet dat het huishouden, als het zo uitgelegd wordt, eigenlijk altijd daar is waar de onschuldige echtgenoot zich bevindt ? Waarom moet hieromtrent dan nog iets bewezen worden?
(1) RENARD, C., o.c., R.C.].B., 1957, 69, nr. 18c; - BAETEMAN, G., en LAUWERs, J.-P., o.c., 281, nr. 241; -DELVA, W., en BAERT, G., o.c., 376, nr. 52b; - Vred. St. Joost-tenNode, 19 juli 1950, T. Vred., 1950, 296; - Vred. Ronse, 22 augustus 1951, T. Vred., 1952, 56; - Vred. Namen, 25 juli 1933, T. Vred., 1934, 149; - Rb. Brussel, 4 april 1952, ]. T., 1952,384; -Rb. Hasselt, 7 juni 1961, R. W., 1961-1962, 1265; -Rb. Luik, 2februari 1965, Pas., 1965, III, 57; ]. Liege, 1964-1965, 212. (2) Rb. Hasselt, 7 juni 1961, R. W., 1961-1962, 1265. (3) Rb. Hasselt, 7 juni 1961, R.W., 1961-1962, 1265;- Vred. Eeklo, 14 maart 1951, T. Vred., 1952, 300; - CrsELET, G., o.c., 44· (4) Vred. Oostende, 9 april 1946, T. Vred., 1948, 164;- Rb. Hasselt, 7 juni 1961, R. W., 1961-1962, 1265. (5) RENARD, C., o.c., R.C.].B., 1957, 70, nr. 18c; -BAETEMAN, G., en LAUWERs, J.-P., o.c., 28 r, nr. 241. (6) Rb. Hoei, 16 november 1939, Pas., 1940, III, 41, R. P. Not., 1941, 244· (7) Zie Cass., 28 maart 1969, Pas., 1969, I, 673. (8) Vred. Antwerpen, 7 oktober 1953, R. W., 1954-1955, 486; - LOISEAU, E., Onderhoudsgeld ofvoorafneming op het loon, T. Vred., 1961, 108 e.v., inz. II4;- anders Vred. Ronse, 22 augustus 1951, T. Vred., 1952, 56; - Vred. St. Joost-ten-Node, 19 juli 1950, T. Vred., 1950, 296.
61
15. Wat de rechtbanken beogen door het stellen van de bijzondere voorwaarde dat een huishouden zou bestaan, is te beletten dat nog aanspraak zou worden gedaan op de bijdrage in de lasten van de huishouding, wanneer de feitelijke scheiding zodanig lang geduurd heeft, of het gevolg is van een zodanig ernstig meningsverschil, dat het meer dan waarschijnlijk is dat de breuk tussen de echtgenoten definitief is, of ten minste dat de kansen op hun hereniging uiterst gering zijn (I). In zulke omstandigheden zou de toekenning van een machtiging tot inning van sommen te veel lijken op de bestendiging van een feitelijke echtscheiding, een toestand die strijdig is met de instelling van het huwelijk. De machtiging verlenen om een ongelukkige maar tijdelijke toestand te verhelpen (2), is nodig, omdat de echtgenoot die de scheiding niet wenst daaronder, op geldelijk gebied niet, of tenminste zo weinig mogelijk, lijden mag. Maar als de scheiding vooral door haar duur erop wijst dat het huishouden gebroken is, in die zin dat de affectieve band tussen de echtgenoten onherstelbaar gebroken is, mag er niet meer gesproken worden van bijdrage in de lasten van de huishouding. Is deze interpretatie gerechtvaardigd? 16. Het hof van cassatie heeft hierop negatief geantwoord (3). Het zou in zijn opinie niet passen clat door verloop van tijd, de echtgenoot die volhardt in zijn schuldige houding, het voordeel van artikel 2 I 8 B.W. aan de onschuldige echtgenoot zou kunnen ontnemen. Wanneer de echtgenoot-verzoeker bewijst dat de scheiding niet aan zijn schuld te wijten is, en, al duurt de scheiding lang, dat hem ook omtrent het voortduren van die toestand geen verwijt treft, dan is hij gerechtigd artikel 218 B.W. in te roepen (4). Hieraan voegen sommige auteurs toe, dat het argument dat de machtiging slechts een
(r) Zie o.a. de motieven van volgende vonnissen: Rb. Hoei, 30 juni 1938, Pas., 1940, III, 23; R. P. Not., 1941, 244;- Rb. Verviers, 12 november 1947, Pas., 1948, Ill, 38; - Vred. St. Joost-ten-Node, 28 maart 1952, ]. T., 1952, 252; - Rb. Brussel, 4 april 1952, ]. T., 1952, 384; - Rb. Dinant, 24 november 1960,]. Liege, I960-196I, 237; - Rb. Luik, 2 februari 1965, Pas., 1965, III, 37; ]. Liege, 1964-1965, 212. (2) Rb. Verviers, 12 november 1947, Pas., 1948, III, 38; - Rb. Dinant, 24 november 1960, ]. Liege, I960-196I, 237; - cfr. DE PAGE, H., o.c., 845, nr. 7o6bis B. (3) Cass., 28 maart 1969, Pas., 1969, I, 673; - Cass., 14 mei 1970, Pas., 1970, I, 8o8; R. W., 1970-I97I, 505; ]. T., 1970, 433; - zie ook Vred. Leuze, I I juli 1956, T. Vred., 1957, 338;- Vred. Seraing, II mei 1966, ]. Liege, 1966-1967, 13. (4) Cass., 12 februari 1959, Pas., 1959, I, 6oo, ]. T., 1959, 349; Rev. dr. Jam., 1959, 390; - Cass., 30 april 1964, Pas., 1964, I, 931;- Cass., 28 maart 1969, Pas., 1969, I, 673;Cass., 14 mei 1970, Pas., 1970, I, 898; R. W., I970-197I, 505; ]. T., 1970, 433; - Cass., 19 juni 1970, Pas., 1970, I, 927;- Cass., 14 januari 1971, R.W., 1970-197I, 1708;zie ook JANSSENS, R., De rechtsbedeling bij gezinsmoelijkheden, opstellen aangeboden aan Prof. Mr. Ridder R. VICTOR, Antwerpen, 1973, 591 e.v., inz. 603.
essentieel tijdelijke toestand mag verhelpen (1) niet opgaat, omdat de machtiging essentieel veranderlijk is, en kan ingetrokken worden van zodra de voorwaarden voor haar toekenning niet meer vervuld zijn (2). 17. Deze stelling is wel zeer absoluut en kan niet zonder meer bijgetreden worden. Er moeten verschillende toestanden onderscheiden worden. Vooreerst het geval dat de scheiding nog maar kort geleden is ontstaan ; wanneer de echtgenoot die de scheiding heeft veroorzaakt niet, of slechts op onvoldoende wijze bijdraagt in de lasten van de huishouding, kan de andere echtgenoot de machtiging bekomen, tenzij de schuldige echtgenoot ernstig aanbiedt het echtelijk leven te hernemen (3). Een ernstig aanbod is bijvoorbeeld een aanbod dat niet uitsluitend is gedaan om de procedure te belemmeren (4), en dat steunt op een reele mogelijkheid om de samenwoning behoorlijk te verwezenlijken (5). Heeft de scheiding lang geduurd, dan is het vanzelfsprekend uitgesloten dat de echtgenoot tegen wie de machtiging wordt toegelaten, plots de intrekking ervan zou vragen, alleen op grond van het feit dat de scheiding na verloop van zoveel tijd op een definitieve breuk zou wijzen, met het gevolg dat het de rechter niet meer toegelaten zou zijn de machtiging toe te staan. Dit zou er inderdaad op neerkomen een soort vervaltermijn in te voeren bij de toepassing van artikel 218 B.W., wat strijdig zou zijn met deze wettelijke bepaling (6). De maatregel zou wei kunnen ingetrokken worden op verzoek van de echtgenoot die voorstelt het echtelijk leven te hernemen (7). Heel anders is echter het geval van een scheiding die
(I) Vred. Elsene, 2I december I933, T. Vred., I934, III; - Rb. Hoei, 30 juni I938, Pas., I940, III, 23; R. P. Not., I94I, 244;- Vred. Lessen, 23 januari I952, T. Vred., I953, 203; - Vred. Leuze, I I juli I9S6, T. Vred., I957, 338; - Rb. Luik, 2 februari I965, Pas., I965, III, 57; ]. Liege, I964-I965, 2I 2. (2) VIEUJEAN, E., o.c., R.C.].B., I965, 456, nr. 2Ic;- Rb. Luik, 16 februari 1956, ]. Liege, 1956-1957, 66; - cfr. Vred. Luik, 17 december 1952, ]. Liege, I952-I953. 247· (3) Cass., 18 oktober 195I, Pas., I952, I, 85; R. w., I951-I952, 506;- Cass., 26 februari I96o, Pas., I96o, I, 747; R. P. Not., I962, 309;- Vred. Luik, 9 februari 1933, Pas., I933, III, 22o, ]. Liege, 1933, 275; T. Vred., 1934, 319; R. P. Not., I934, 336; - Rb. Luik, 17 juni 1933, ]. Liege, 1933, 275; - Vred. Elsene, 2I december 1933, T. Vred., I934, I I I ; - Vred. Luik, I9 januari en 2 februari 1934; T. Vred., 1934, 305 ; - Vred. St. Truiden, 9 februari 1937, R. W., I936-I937, 981; - Vred. Schaarbeek, 9 december I964, T. Vred., 1965, 191. (4) Vred. Luik, 9 februari 1933, gecit.; - Vred. Elsene, 21 december 1933, gecit. (5) Vred. Schaarbeek, 9 december I964, T. Vred., 1965, 191. (6) Rb. Luik, 16 februari I956, ]. Liege, I956-1957, 66; - Anders Vred. Grivegnee, I2 mei I954. ]. Liege, I954-I955. 88; - Vred. St.-Gillis, 24 juli I958, ]. T., 1959, 298. (7) Vred. Lessen, 23 januari I952, T. Vred., I953, 203.
al lang bestaat vooraleer een echtgenoot zijn verzoek indient. Dan moet wel naast de vaststelling van de schuld omtrent het bestaan en omtrent het voortduren van de scheiding, nagegaan worden of er nag kan gesproken worden van een ,huishouding". Dit woord moet echter niet in een materiele betekenis genomen worden : het gaat erom na te gaan of de echtgenoten hun scheiding willen organiseren omdat ze die als een definitieve toestand zien, dan wel of de echtgenootverzoeker de bijdrage vraagt bij wijze van equivalent, omdat de nakoming ervan onmogelijk is geworden ten gevolge van de schuld van de andere echtgenoot, die de scheiding heeft veroorzaakt, terwijl de verzoeker zelf de samenwoning wenst te hervatten, en hierom oak een duidelijk en gemeend verzoek doet. Alleen in dat geval van langdurige scheiding (r) kan er enig gevolg aan gegeven worden, omdat dan vaststaat dat de onschuldige echtgenoot zich nag tot de andere richt als tot een echtgenoot en niet als tot een schuldenaar van onderhoudsgeld. Het gaat hier immers om een verzoek om de bijdrage in de lasten van de huishouding, oak wel eens lasten van het huwelijk genoemd, te ontvangen, en in de geest van de echtgenoten moet er ook nog iets van dat huwelijk blijven voortleven. Het probleem van de onderhoudsuitkering is hieraan vreemd; het wordt verder onderzocht. De machtiging voorzien door artikel 218 B.W. is een bijzondere procedure die inderdaad niet mag uitlopen op het vergemakkelijken van een echtscheiding de facto (2). De echtgenoten rri6eten kiezen of ze nog getrouwd willen zijn of niet. Bij een andere doelstelling, de bestendiging van de feitelijke scheiding, mag de rechter ze niet helpen (3). 18. Samengevat kan gezegd worden dat in geval van feitelijke scheiding het verzoek ingediend overeenkomstig artikel 218 B.W. ontvankelijk is als de echtgenoot-verzoeker bewijst dat de scheiding niet aan zijn schuld te wijten is, en tevens aantoont dat hij wenst het echtelijk leven te hernemen voor zover dit mogelijk is in normale en behoorlijke omstandigheden (4). Uit het enkel verloop van een zekere (r) Anders : DE BusscHERE, C., Defeitelijke scheiding der echtgenoten, Iura Falconis, 19721973, 29 e.v., inz. 42 nr. 9, die stelt dat ook bij langdurige feitelijke scheiding en een definitieve breuk tussen de echtgenoten, een inkomstendeligatie kan toegestaan worden ; hij verwijst naar art. 1280 Ger. W. (2) Cfr. Vred. Cha.telet, 26 februari 1937, T. Vred., 1937, 278;- Rb. Hoei, 30 juni 1938, Pas., 1940, III, 23; R. P. Not., 1941, 244;- Rb. Antwerpen, 21 maart 1939, R. W., 19391940, 14; - Rb. Kortrijk, 22 november 1956, ]. T., 1957, II4. (3) Cfr. De motieven van het vonnis van Rb. Hoei, 30 juni 1938, Pas., 1940, III, 23, R. P. Not., 1941, 244· (4) In die zin werd reeds het arrest van het hof van cassatie van 29 februari 1912, Pas., 1912, I, 189 geveld.
64
tijd tussen het ontstaan van de scheiding en het indienen van het verzoek mag niet afgeleid worden dat de echtgenoot-verzoeker heeft afgezien van de mogelijkheid om artikel 218 B.W. in te roepen (1). Wel moet die echtgenoot blijk geven van een ernstig verlangen naar verzoening (2). De beoordeling hiervan kan aan de rechter toevertrouwd worden, zoals hem reeds eerder werd overgelaten de ernst van het aanbod om het echtelijk leven te hernemen na te gaan. In die zin werd terecht de machtiging tot het innen van inkomsten geweigerd aan de echtgenoot die bevestigde dat de feitelijke scheiding reeds 28 jaar voortduurde, en beweerde dat iedere mogelijkheid om het echtelijk leven te hernemen uitgesloten was (3) ; moet evenzo goedgekeurd worden de beslissing die de machtiging weigert aan de echtgenoot die verklaart dat het gemeenschappelijk leven definitief gebroken is gezien de omstandigheden waarin de feitelijke scheiding is ontstaan (4). De machtiging mag anderzijds niet geweigerd worden aan de echtgenoot die verklaart het echtelijk leven te willen hernemen, maar hierin te zijn gefaald wegens de houding van de andere echtgenoot die zich moedwillig aan iedere paging in die zin heeft onttrokken (s). 19. De toepassing van hogervermelde principes leidt er vanzelfsprekend toe de machtiging te weigeren aan echtgenoten die minnelijk gescheiden zijn. In dat geval hebben ze immers heiden schuld aan de scheiding. Het verzoek van de echtgenoot wordt in dat geval trouwens altijd afgewezen, doch meestal op grand van de absolute nietigheid van de overeenkomst van minnelijke scheiding, die dan ook geen juridische gevolgen kan hebben (6). Deze regel vervalt natuurlijk van zodra een der echtgenoten oprecht een einde wenst te maken aan de scheiding (7) : dan kan immers niet meer gesproken worden van een scheiding in gemeen overleg aanvaard.
(r) Vred. Grivegnee, 17 december 1952, ]. Liege, 1952-1953. 247; - Vred. Schaarbeek, 9 december 1964, T. Vred., 1965, 191. (2) Cfr. ook in die zin RENARD, C., o.c., R.C.].B., 1957, 69, nr. r8c; - Vred. Grivegnee• 17 december 1952, ]. Liege, 1952-1953, 247; - adde Rb. Luik, 2 februari 1965, Pas .• 1965, III, 57,]. Liege, r964-196s, 212. (3) Rb. Brussel, 4 april 1952, ]. T., 1952, 384. (4) Rb. Dinant, 24 november 1970, ]. Liege, I960-196I, 237· (5) Vred. Grivegnee, 17 december 1952, ]. Liege, 1952-1953. 247. (6) DE PAGE, H., o.c., I, 833, nr. 699;- BAETEMAN, G., en LAUWERs, J.-P., o.c., 94, nr. 92; -DELVA, w., en BAERT, G., o.c., 374. nr. 5Id;- Anders: LEFERE. F .. o.c., !32, nr. 236; - Zie ook hiervoren onder nr. 6, noot 3· (7) Cfr. BAETEMAN, G., en LAUWERS, J.-P., o.c., 94, nr. 92.
20. DE VERPLICHTING TOT HULP. Het probleem van de hulpverlening tussen feitelijk gescheiden echtgenoten stelt zich voor de meeste auteurs niet anders dan dat van de bijdrage in de lasten van de huishouding. Volgens de ene is hulp verlenen immers hetzelfde als bijdragen in deze lasten, volgens de anderen bestaan er voor beide verplichtingen twee zelfde sancties, naar keuze van de echtgenoot die hulp of bijdrage vraagt, zodat het onderscheid tussen de verplichtingen in de praktijk ieder nut verliest. Het hof van cassatie heeft zich ook voor deze eerste stelling uitgesproken ( 1 ).
Andere rechtsmachten echter leggen het onderscheiden tussen beide verplichtingen zeer duidelijk in het aldan niet bestaan van een huishouden (2). De bijdrage tot de lasten van het huishouden mag alleen gevraagd worden zolang er een huishouden in stand wordt gehouden. Bij ontstentenis daarvan kan de echtgenoot die geen schuld heeft slechts de vervulling van de plicht tot hulpverlening bekomen, en wel door een onderhoudsuitkering (3). Dat de levering van een bijdrage zowel door een machtiging, verleend op grond van artikel 218 B.W., als door een onderhoudsuitkering kan bekomen worden, en alleen deze laatste de niet nakoming van de plicht tot hulp kan sanctioneren, lijkt volkomen juist. De bijzondere procedure van artikel 218 B.W. is slechts ingevoerd in het belang van het huishouden, en kan dus alleen toepassing vinden als er nog van een huishouden kan gesproken worden. Wel moet het begrip huishouden ook hier uitgelegd worden in de affectieve zin die eraan gegeven werd in het vorige paragraaf. Dat alleen de echtgenoot die geen schuld heeft aan de feitelijke scheiding om hulp kan vragen, lijkt minder juist. De verplichting tot hulp tussen echtgenoten verschilt immers niet van de verplichting tot onderhoud tussen andere familieleden (4). Zo de nakoming ervan opgeslorpt wordt door de bijdrage in de lasten van het huishouden zolang de echtgenoten samenleven, onderscheiden beide verplichtingen tot hulp en tot bijdrage zich wanneer de echtgenoten feitelijk gescheiden leven (5). De bijdrage kan immers alleen 21.
(I) Zie nr. 9· (2) Zie nr. I4. (3) Rb. Verviers, I2 november I947, Pas., I948, II, 38; - Vred. St. Joost-ten-Node, 28 maart I952, ]. T., I952, 252;- Rb. Dinant, 24 november I96o, ]. Liege, I960-I96I, 237· adde : JANSSENS, R., De rechtsbedeling bij gezinsmoeilijkheden. Opstellen opgedragen aan Prof. Mr. Ridder R. VICTOR, Antwerpen I973, 591 e.v., inz. 6o2. (4) Zie nr. 10. (5) Cfr. de motieven van het vonnis van Rb. Luik, 2 februari 1965, Pas., 1965, Ill, 57; ]. Liege, I964-1965, 212.
66
---=-=-=-------=--=------~-=-~..:::~
bij equivalent gevorderd worden van de echtgenoot die zich aan de samenwoning onttrekt zonder ernstige reden, omdat de bijdrage in principe in natura wordt geleverd, en de wijze van nakoming van deze plicht niet !outer afhankelijk kan zijn van de keuze van de echtgenoten, al naargelang de ene of de andere nog verder wenst samen te wonen of niet. De plicht tot hulp daarentegen is een essentieel gevolg van het huwelijk (1), dat steunt op de solidariteit die de echtgenoten onder aile omstandigheden moet binden. Evenmin als de plicht tot onderhoud (2) is de plicht tot hulp onderworpen aan enige voorwaarde (3). Ze beantwoordt aan een recht op Ieven, zegt zeer terecht het hof van beroep van Brussel (4), en verdwijnt met de staat van behoeftigheid. Bijgevolg moet ook de echtgenoot die zich zonder ernstige reden aan de samenwoning onttrekt, deze hulpverplichting kunnen inroepen; de nakoming ervan zal geschieden onder vorm van een onderhoudsgeld, dat in verhouding staat tot de noden van de echtgenoot die het vraagt, en tot het vermogen van diegene die het geeft. Het is essentieel veranderlijk, overeenkomstig het gemeen recht (5). 22. Deze stelling wordt verdedigd in strijd met het principe dat de hulpverlening ook in principe in natura wordt hagekomen in de echtelijke verblijfplaats, zoals de bijdrage in de lasten van de huishouding. Dit principe, door het hof van cassatie aanvaard (6), steunt echter op een uitlegging van deze huwelijksverplichtingen waarbij ze definitief versmolten zouden zijn, terwijl hier daarentegen aangedrongen wordt op een onderscheid tussen beide verplichtingen, in het bijzonder voor het geval van feitelijke scheiding. Het zou immers niet passen dat een echtgenoot de nodige hulp zou weigeren aan de andere echtgenoot, omdat hij zelf de plicht tot samenwoning niet nakomt. Het wederzijds karakter van de huwelijksverplichtingen brengt aileen een gelijkheid in de wijze van vervulling ervan door de man en door de vrouw, en betekent niet dat een van de echtgenoten zich op de tekortkomingen van de andere zou kunnen beroepen om
(1) RENAULD, ]., o.c., 114, nr. 129. (2) DE PAGE, H .• o.c., I, 694. nr. 550bis; - cfr. ook id., 839. nr. 705; - adde Brussel, 3 december 1971, J. T., 1972, 374· (3) Rb. Antwerpen, 31 oktober 1961, J. T., 1962, 137 (motieven). (4) Brussel, 26 maart 1946, Pas., 1946, II, 73· (5) Art. 209 B.W. (6) Cass., 28 maart 1969, Pas., 1969, I, 673; - Cass., 14 mei 1970, Pas., 1970, I, 8o8; R. W., 1970-1971, .505; ]. T., 1970, I, 433; - Cass., 14 januari 1971, R. W., 1970-1971, 17o8;- zie ook Rb. Kortrijk, 22 november 1956, ].T., 1957, 114-
,~----;-'~-;::---
te weigeren andere verplichtingen nate komen (1). Dit principe werd door het hof van cassatie wei aanvaard in verband met de plicht van getrouwheid (2). Het moet eveneens gelden voor de plicht tot hulp. 23. Een bijzonder probleem stelt zich wanneer een feitelijk geschei-
den echtgenoot overlijdt. Welke materiele schade ontstaat hierdoor voor de andere echtgenoot uit hoofde van het verlies van inkomsten ? Er werd beslist dat deze schade vaststaat als de verongelukte echtgenoot reeds onderhoudsgeld uitkeerde v66r zijn overlijden (3). Doch moeilijker lijkt het te weten in welke omstandigheden de overlevende echtgenoot ook een materiele schade ondergaat als hij nog geen vordering had ingesteld met het oog op een uitkering, of een machtiging om inkomsten te innen. De feitenrechter oordeelt hierover soeverein (4), en moet hierbij rekening houden met de principes die de toekenning van een bijdrage in de lasten van de huishouding of van hulpverlening beheersen (5). In ieder geval gaat het hier slechts om een schade die geleden wordt ten gevolge van het verlies van een kans op inkomsten, die ex aequo et bono moet gewaardeerd worden(6). Wat betreft de mogelijke morele schade die ten gevolge van het overlijden van een feitelijke gescheiden echtgenoot wordt geleden, lijkt het wel zo dat de genegenheidsgevoelens die normaliter vermoed wo:rden tussen echtgenoten, in die gevallen dienen bewezen te worden door de overlev~nde echtge~oot, aan de hand van de feitelijke om~ standigheden waarin de scheiding is ontstaan ofheeft voortgeduurd (7). 24. 0VEREENKOMST OMTRENT EEN ONDERHOUDSUITKERING. fiet komt wel eens voor dat de feitelijk gescheiden echtgenoten een overeen-
(1) DEKKERS, R., Handboek van burgerlijk recht, Brussel, Bruylant, 1956, dee! I, 162, nr. 240; - verg. de motieven van Gent, 11 juni 1951, R. W., 1951-1952, 455· (2) Zie nr. 7· (3) Brussel, 7 mei 1954, R.G.A.R., 1954, nr. 5429. (4) Cass., 10 maart 1952, Pas., 1952, I, 427, R.G.A.R., 1953, nr. 5243; - Cass., 2 juni 1958, Pas., 1958, I, 1085; R.G.A.R., 1960, nr. 64o8;- DALCQ, R. 0., Traite de la responsabilite civile, Les Novelles, droit civil, V, 2, nr. 3672. (5) Brussel, 30 september 1960, ]. T., 1961, 24; - Corr. Charleroi, 4 april 1963, ]. T., 1964, 152; R.G.A.R., 1964, 7235; - Corr. Brussel, 10 maart 1964, J. T., 1964. (6) Cass., 26 februari 1953, Pas., 1953, I, 491; R.G.A.R., 1954, nr. 5304;- Corr. Brussel, 10 maart 1964, ]. T., 1964, 708; R.G.A.R., 1964, nr. 7315, Bull. Ass., 1965, 123; - Corr. Charleroi, 4 april 1963, J. T., 1964, 152; R.G.A.R., 1964, 7235; - DALCQ, R. 0., o.c., nr. 3672. (7) Luik, 16 maart 1961, J. Liege, 1962-1963, 161; R.G.A.R., 1963, nr. 7106;- Rb. Luik, 24 juni 1963, Bull. Ass., 1963, 748;- DALCQ, R. 0., o.c., nr. 3723 en 3727; zie nochtans Corr. Brussel, 30 september 1960, gecit., waar de affectieve band wordt verondersteld verder te bestaan in hoofde van de echtgenoot die ,het initiatief van de feitelijke scheiding" niet heeft genomen.
68
komst aangaan om hun financiele toestand, ontstaan ten gevolge van die scheiding, te regelen, en waarin dan meestal een beding voorkomt omtrent de toekenning van een onderhoudsgeld aan een van hen. Over de bindende kracht van zulke overeenkomsten bestaan verschillende meningen. 25. Voor de meeste auteurs (1) is de overeenkomst slechts geldig als ze de gevolgen regelt van een eenzijdige scheiding, en wel voor zover ze een onderhoudsgeld voorziet ten voordele van de onschuldige echtgenoot. In dat geval gaat het immers om het onderhoudsgeld dat de echtgenoot die de scheiding heeft veroorzaakt ook zou moeten uitkeren als hij daartoe door de rechter zou veroordeeld zijn (2). Rekening houdend met het hiervoren uiteengezet standpunt over de hulpverlening, moet de mogelijkheid voor feitelijk gescheiden echtgenoten aangenomen worden, om ook ten voordele van de schuldige onder hen, een onderhoudsuitkering te bedingen, mits deze beperkt is tot hetgeen nodig is om zijn meest strikte levensbehoeften te dekken ; deze uitkering mag immers niet meer inhouden dan hetgeen in het kader van de hulpverplichting van de onschuldige echtgenoot kan gevraagd worden. Het bedrag dat in de overeenkomst vermeld is, evenals het principe van de toekenning, is bindend voor beide echtgenoten. Dat het onderhoudsgeld essentieel veranderlijk is (3), heeft tot gevolg dat de echtgenoot die de betaling ervan weigert, ertoe zal verplicht worden, ten belope van het vastgesteld bedrag, tenzij hij zou bewijzen dat het niet beantwoordt aan zijn vermogen en staat (als het gaat om de bijdrage in de lasten van het huwelijk) of niet in verhouding staat tot zijn vermogen en tot de behoeften van de andere echtgenoot (als het gaat om hulpverlening). Het bepalen van een zeker onderhoudsgeld brengt dus een omkering van de bewijslast mee; de echtgenoot die de uitvoering van deze verbintenis vordert, mag zich beroepen op het overeengekomen bedrag (4), terwijl de bewijslast hieromtrent normaliter bij de schuldenaar berust.
(I) De PAGE, H., o.c., I, 834· nr. 699; - PASQUIER, A., Du divorce et de Ia separation de corps, Les Novelles, droit civil, II, nr. I672; -RENARD, C., en VIEUJEAN, E., o.c., R.C.].B., I96I, 499, nr. 29c. (2) Brussel, 25 april I936, Pas., I936, III, I69. (3) De PAGE, H., o.c., I, 834, nr. 699. (4) Brussel, 25 april I936, Pas., I936, III, I69; -Anders: LEFERE, F., o.c., 75, nr. I I3, die op grond van artikel 209 B.W. iedere bindende kracht aan het overeengekomen bedrag ontkent.
26. De overeenkomst die echter ter gelegenheid van de minnelijke scheiding het bedrag bepaalt van een onderhoudsuitkering, wordt meestal ongeldig verklaard, als onderdeel van een absoluut nietig akkoord om de plicht tot samenwoning op te schorsen (1). Deze stelling werd reeds aan kritiek onderworpen ; de minnelijke scheiding geldt slechts voor zover ze niet het behouden van een definitieve toestand beoogt, en dezelfde regel beheerst de overeenkomsten die ervan afhangen. Zo is het beding omtrent een onderhoudsgeld zeker bindend voor de echtgenoten, in dezelfde voorwaarden van herziening als wanneer de scheiding eenzijdig is ontstaan, doch dit kan enkel gelden voor een uitkering die een hulp vertegenwoordigt (2). De bijdrage in de lasten van het huishouden kan door geen enkele echtgenoot gevraagd worden, want als ze beide de scheiding hebben gewild, hebben ze beide schuld aan de opheffing van hun huishouden (3). Het ernstig voorstel om het echtelijke Ieven te hernemen belet vanzelfsprekend de uitwerking van deze overeenkomst (4).
§ 3. Gevolgen van de feitelijke scheiding op de vermogensrechtelijke verhoudingen van de echtgenoten A. HET HUISHOUDELIJK MANDAAT VAN DE FEITELIJK GESCHEIDEN VROUW
27. Iedere vrouw, getrouwd onder een stelsel met gemeenschap van goederen, wordt verondersteld een opdracht van haar man te hebben ontvangen om rechtshandelingen te stellen in het belang van het gezin. Die rechtshandelingen verbinden dan aileen de man en de gemeenschap, doch niet de vrouw, die krachtens een mandaat heeft gehandeld, en dus niet in eigen naam is opgetreden (s). Deze rechtsfiguur werd opgebouwd toen de gehuwde vrouw nog onbekwaam was, en heeft veel van haar betekenis verloren, nu ze wei bekwaam is, en rechtshandelingen stelt die geldig zijn, zodat ook de uitgaven ten behoeve van het huishouden gedaan, haar zelf zouden (1) Zie nr. 6. (2) PASQUIER, A., o.c., nr. 1675; - SAVATIER, R., o.c., nr. 8; - cfr. BAETEMAN, G., en LAUWERS, J.-P., o.c., 94, nr 92. (3) DE PAGE, H., o.c., I, 833, nr. 699; - BAETEMAN, G., en LAUWERS, J.-P., o.c., 284, nr. 241. (4) BAETEMAN, G., en LAUWERs, J.-P., o.c., 94, nr. 92; - LEFERE, F., o.c .. , 72, nr. 107. (5) DE PAGE, H., o.c., I, 874, nr. 722; - RENAULD, ].. o.c., I, 133, nr. 166; -DE BERSAQUES, A., Le mandat domestique de la femme mariee durant la cohabitation des epoux, R. P. Not., 1942, 353 e.v.;- DELVA, W., en BAERT, G., o.c., 362, nr. 46, 2°; -CLITS, H., Het huishoudelijk mandaat van de gehuwde vrouw, R. W., 1968-1969, 1633 e.v.
moeten binden (1). Deze uitlegging past echter niet in het kader van het mandaat zoals de rechtspraak het interpreteert en zoals het ook nu client behouden te blijven (2), in afwachting van de hervorming van het huwelijksvermogensrecht. 28. Of dat huishoudelijk mandaat nog kan ingeroepen worden als de echtgenoten feitelijk gescheiden zijn, hangt af van de grondslag die men eraan toekent. Volgens sommige auteurs ontstaat het huishoudelijk mandaat als gevolg van het gemeenschappelijk leven van de echtgenoten, en op grond van een stilzwijgende overeenkomst, zodat het noodzakelijkerwijze vervalt als de samenwoning ophoudt (3). Andere auteurs zien de grondslag van dit mandaat eerder in de verplichting van de man om bij te dragen in de lasten van het huishouden, zodat het slechts bestaat zolang de man gehouden kan blijven deze bijdrage te leveren. Omdat de scheiding die aan de schuld van de vrouw te wijten is, de verplichting tot bijdrage doet vervallen, vervalt oak het huishoudelijk mandaat, en de man zou dan niet meer gehouden zijn tot betaling van de schulden door de vrouw aangegaan (4). Dit kan niet helemaal goedgekeurd worden. De grondslag van het huishoudelijk mandaat ligt niet zozeer in de verplichting van de man om bij te dragen in de lasten van de huishouding, dan wel in artikel 1409, 5° B.W. (5), dat onder de lasten van de gemeenschap vermeldt, het levensonderhoud van de echtgenoten, de opvoeding en het onderhoud van de kinderen en alle andere lasten van het huwelijk, m.a.w. de lasten van de huishouding. Eens aangenomen dat de vrouw, met verwijzing naar de van oudsher bestaande gewoonte, en uit hoofde van haar onbevoegdheid om zulks te doen zonder toestemming van (1) DE PAGE, H., o.c., I, 874, nr. 722; - RENAULD, J., o.c., I, 134, nr. 168;- DELVA, W., en BAERT, G., o.c., 362, nr. 46, 2°. (2) Dit werd bevestigd door de minister van justitie ter gelegenheid van de voorbereidende werkzaamheden van de wet van 30 april 1958, zie het verslag van de Senaatscommissie voor Justitie, Pasin., 1958, 592. (3) DE PAGE, H., o.c.; X, 1° druk 1949, 575, nr. 59oB,- R.P.D.B., Tw., Mariage (Mandat domestique), nr. 130; - CLITs, H., o.c., R. W., 1968-1969, 1642; -RENARD, C. en VIEuJEAN, E., o.c., R.C.].B., 1961, 511, nr. 35; - VIEUJEAN, E., o.c., R.C.].B., 1965, 467, nr. 23 en 1970, 488, nr. 38c; - Zie oak Vred. Gent, 31 januari 1936, R. W., 1936-1937, 327, waar een voorbehoud wordt gemaakt ten voordele van de derden te goeder trouw. (4) KLUYSKENS, A., o.c., VII, nr. 132;- RENAULD, ]., o.c., 472, nr. 705;- Vred. St. Joostten-Node, 24 november 1961, R. W., 1961-1962, I I 59· (5) In het voordeel van deze interpretatie kan tevens ing((roepen worden dat er sinds de wet van 30 april 1958 geen sprake meer is van het huishoudelijk mandaat in het stelsel van scheiding van goederen;- Zie RENAULD, J., o.c., 929, nr. 1655; - adde Vred. Luik, 13 januari 1966, ]. T., 1966, 231. - zie oak BAETEMAN, G., DELVA W., VLIEGHE CASMAN, H., Overzicht van rechtspraak, Huwelijksvermoge!lsrecht, T.P.R., 1972, 575, nr. 262.
71
de man, van een stilzwijgende opdracht van de man geniet, om voor deze lasten de gemeenschap te bezwaren, kan haar die opdracht enkel ontnomen worden als de man zijn wil hieromtrent duidelijk uit, en vooral, als derden van de intrekking ervan op de hoogte werden gebracht (r). De omstandigheid dat de man al dan niet gedwongen kan worden een bijdrage te leveren aan de vrouw die door haar schuld de feitelijke scheiding heeft veroorzaakt, doet niets terzake. De man is immers altijd gehouden deze bijdrage in natura te leveren, dit wil zeggen, o.m. door de betaling van de aankopen in het belang van het huishouden verricht. Alleen de levering van deze bijdrage bij wijze van equivalent, door een machtiging aan de vrouw gegeven om inkomsten te innen, of door een onderhoudsuitkering aan de vrouw betaald, kan hij weigeren als hij zelf de feitelijke scheiding niet gewenst heeft. Aan de regel dat de gemeenschap voor de lasten van de huishouding instaat wordt niets gewijzigd door de feitelijke scheiding; het is enkel mogelijk dat de man ter gelegenheid van deze toestand, zijn opdracht aan de vrouw, om met deze lasten de gemeenschap te bezwaren, onttrekt (2). Doch dan moeten de derden met wie de vrouw verbintenissen zou kunnen aangaan, dit weten, of tenminste verondersteld kunnen worden dit te moeten weten (3). Deze voorwaarde voor de herroeping van het huishoudelijk mandaat is echter niet specifiek voor het_geval v:an feitelijke_scheiding, en geldt_evenzeer zolang de echtgenoten samenwonen. B. DE SAMENSTELLING VAN DE HUWELIJKSGEMEENSCHAP IN GEVAL VAN FEITELIJKE SCHEIDING
29. De vraag heeft zich voor het hof van beroep te Brussel gesteld (4), te weten of de samenstelling van de huwelijksgemeenschap kan beinvloed worden door de feitelijke scheiding van de echtgenoten. In het geval aan het hof voorgelegd waren de echtgenoten getrouwd onder het stelsel van scheiding van goederen, met een gemeenschap van aanwinsten, die uitsluitend was samengesteld uit de opbrengsten en besparingen tijdens het huwelijk verwezenlijkt. De echtgenoten leefden al meer dan tien jaar gescheiden toen de man, in zijn hoe(I) RENAULD, J., O.C., 473, nr. 706 en 707. (2) Dit zou hij echter niet willekeurig kunnen doen; zie RENAULD, J., o.c., 473, nr. 706; -Anders: DE PAGE, H., o.c., I, 875, nr. 722 en CLITS, H., o.c., R. W., I968-I969, die hun mening op art. 2004 B.W. steunen.- Vgl.: DE BusscHERE, C., o.c., 52, nr IS, die aan de man de mogelijkheid weigert om het mandaat in te trekken. (3) Zie hierover de arresten van het Franse hof van cassatie, I I april I964, Dall., I965, 2, 273, noot CoRNU, G., en I9 oktober I964, Dall., I965, 2, 297, noot SAVATIER, E., (4) Brussel, II juni I965, Pas., 1966, II, I67; Ann. Not. Enr., I965, 221; J, T., 1965, 6oi.
danigheid van beheerder van de gemeenschap, de afgifte eiste van de gelden die de vrouw in een bankkluis had gedeponeerd. Dit weigerde de vrouw, hoewel ze niet kon aantonen dat die gelden voorbehouden goederen waren. Ze beweerde alleen dat ten gevolge van de feitelijke scheiding die niet uitsluitend aan haar schuld kon te wijten zijn, zij niet meer kon gehouden worden tot de bijdrage in de lasten van het huishouden, overeenkomstig haar huwelijkscontract (dat deze bijdrage oplegde ten bel ope van het geheel van de inkomsten van de echtgenoten). Hieruit leidde ze dan ook af dat geen besparingen op deze inkomsten in de gemeenschap vallen en dat de opgeeiste gelden haar eigen waren. Het hof van beroep heeft haar zienswijze aangenomen. Dit arrest werd aan felle kritiek onderworpen (r), op grond van de overweging dat de feitelijke scheiding nooit tot zulke gevolgen kan leiden, vermits zulks erop zou neerkomen dat iedere gemeenschap zou dienen ontbonden te worden wanneer de echtgenoten feitelijk gescheiden zijn, wat dan in strijd zou zijn met het principe van de onveranderlijkheid van het huwelijksstelsel. Aldus wordt echter een te algemeen gevolg getrokken uit hetgeen in het arrest werd beslist. Het ging inderdaad vooreerst om een bedongen gemeenschap, waarin alleen de besparingen op de inkomsten van de echtgenoten vielen, zodat de echtgenoten wel zelf de samenstelling van de gemeenschap kunnen bei:nvloeden door hun uitgaven uit te breiden of te beperken. In de andere gemeenschapsstelsels echter vallen de inkomsten van de echtgenoten rechtstreeks en automatisch in de gemeenschap (2). De oplossing door het voornoemd arrest gegeven zou dus zeker niet gelden voor iedere gemeenschap. Vervolgens ging het hier uitsluitend om de samenstelling van de gemeenschap, om de goederen die er al dan niet in moesten begrepen zijn, en niet om de ontbinding van de gemeenschap, die in ieder geval de goederen zou blijven omvatten die reeds voor de feitelijke scheiding erin gevallen waren. T och is het wel zo dat het arrest niet kan goedgekeurd worden, en wel omdat het aanneemt dat in geval van feitelijke scheiding, de echtgenoot die niet of niet uitsluitend deze toestand heeft veroorzaakt, ervan kan vrijgesteld worden zijn bijdrage in de lasten van de huishouding te leveren. Dit is niet juist. De bijdrage moet altijd geleverd worden, in die zin dat de echtgenoten altijd hun goederen, in principe (1) RENAULD, J., Examen de jurisprudence, Contrat de mariage et regimes matrimoniaux R.C.].B., 1969, 88, nr. 34; - VrEUJEAN, E., o.c., R.C.J.B., 1970, 446, nr. 28. - adde, DE BusscHERE, C., o.c., 45, nr. II. (2) RENAULD, J., o.c., 376, nr. 542; - adde en vgl. 944, nr. 1691.
73
overeenkomstig hun huwelijksvermogensrecht, moeten Iaten instaan voor de betaling van de kosten aangegaan ten behoeve van het huishouden, desnoods enkel ten behoeve van hun eigen onderhoud ; alleen de bijdrage bij wijze van equivalent mag geweigerd worden aan de echtgenoot die de levering ervan in natura onmogelijk maakt door een einde te stellen aan de samenwoning. De vrouw kan bijgevolg niet beletten dat de besparingen op haar inkomsten in de gemeenschap vallen overeenkomstig de bepalingen van haar huwelijkscontract. De toepassing van deze bepalingen uitsluiten ten gevolge van de feitelijke scheiding zou inderdaad st:djdig zijn met het principe van de onveranderlijkheid van het huwelijksstelsel (1). § 4· Conclusie 30. De feitelijke scheiding is een onregelmatige toestand, omdat de echtgenoten in principe verplicht zijn samen te wonen. Zolang echter deze feitelijke toestand geen definitieve gevolgen met zich brengt, is ze niet onwettelijk. Aan de echtgenoten kan redelijkerwijze het recht niet ontzegd worden om tijdelijk de samenwoning op te schorsen, voor zover ze zulks alleen beschouwen als een tussenstadium in hun huwelijksleven, dat moet uitlopen of op de voortzetting ervan, of op een definitieve beeindiging ervan, door een echtscheiding of een scheiding van tafel en bed. Alleen in die mate kan de feitelijke, onregelmatige toestand juridische gevolgen hebben. Wat betreft de juridische gevolgen op de persoonlijke verhoudingen van de echtgenoten, doet de feitelijke scheiding geen enkele andere huwelijksverplichting vervallen. Een echtgenoot zou zich niet mogen beroepen op de niet-nakoming van de plicht tot samenwoning om de vervulling te weigeren van de plicht tot hulp en tot bijstand noch van de plicht tot getrouwheid. Vooral wat betreft de verplichting om bij te dragen in de lasten van het huwelijk ontstaan er problemen, die te wijten zijn aan de onduidelijkheid van de wetteksten die deze verplichting aan de echtgenoten opleggen en aan de interpretatiemoeilijkheden waartoe ze aanleiding hebben gegeven. Een wetswijziging zou hier welkom zijn. De thans bestaande bepalingen moeten nu echter zo gei:nter-
(1) Het hier verdedigd standpunt wordt bestreden door DE PAGE, H., o.c., X, 2, 1094, nr. 1354, 4° die pleit voor de afschaffing van de verplichting tot bijdrage in de lasten van
het huwelijk in elk geval van feitelijke scheiding, en daarbij het gezag inroept van het arrest van Cass. 29 februari 1912, Pas., 1912, I, 139. DE PAGE zelf heeft in de laatste uitgave van zijn deel I echter zijn stelling over de feitelijke scheiding herzien; deze werd reeds besproken onder nr. 13. Een andere interpretatie van het vermeld arrest van het hof van cassatie werd gegeven onder nr. 18, noot 3·
74
preteerd worden, dat de verplichting tot bijdrage in principe in natura in de echtelijke verblijfplaats client nagekomen te worden. De echtgenoot die zich aan de samenwoning zonder ernstige reden onttrekt, kan tot de nakoming ervan bij wijze van equivalent gedwongen worden, terwijl dit niet kan gevraagd worden van de echtgenoot die de samenwoning, dus de mogelijkheid om zijn bijdrage in natura te leveren, niet weigert, maar oprecht aanbiedt. Wat betreft de juridische gevolgen op vermogensrechtelijk gebied, client dezelfde regel toegepast te worden. Dat de huwelijksverplichtingen wederkerig zijn betekent alleen dat dezelfde verplichtingen door beide echtgenoten op dezelfde wijze dienen nagekomen te worden; de wederkerigheid kan niet ingeroepen worden om de exceptio non adempleti contractus tegen te stellen aan een plichtvergeten echtgenoot. Alleen deze interpretatie strookt met het karakter van openbare orde van het huwelijk en van de verplichtingen die eruit voortvloeien. De toepassing van deze principes neemt dan ook normalerwijze een einde wanneer de echtgenoten hun feitelijke scheiding zo organiseren dat hieruit blijkt dat ze deze onregelmatige toestand wensen te bestendigen, om aldus een feitelijke echtscheiding te realiseren. Deze houding is onverenigbaar met de plaats van het huwelijk in ons maatschappelijk leven. Man en vrouw kunnen of gehuwd zijn of overeenkomstig de wet scheiden; een andere houding is onwettelijk en kan geen juridische gevolgen hebben.
SOMMAIRE QUELQUES ASPECTS DE LA SITUATION JURIDIQUE DES EPOUX SEPARES DE FAIT
Une separation de fait intervient lorsqu'en raison des difficultes qu'ils eprouvent la vie commune, des epoux mettent fin a leur cohabitation d'un commun accord ou par decision unilaterale de l'un d'entre eux. Cette situation de fait est en contradiction avec I' obligation legale de cohabitation des epoux; elle a cependant des effetsjuridiques parce qu'on ne peut refuser aux conjoints le droit de suspendre temporairement leur cohabitation, pour autant qu'ils ne considerent cette suspension que comme un stade intermediaire devant debaucher soit sur la poursuite de la cohabitation soit sur sa rupture definitive. A cet egard, toute convention visant a realiser une separation de fait doit avoir ses suites juridiques pour autant que !a situation envisagee soit essentiellement temporaire. La separation de fait ne supprime aucune des autres obligations d'ordre person-
a poursuivre
75
nel des epoux : les devoirs de secours, d' assistance et de fidelite subsistent. En ce qui concerne l' obligation de contribuer aux charges du mariage, surgissent cependant des problemes qui sont dus surtout au manque de clarte des textes legaux : a cet egard, une modification legale serait bienvenue. Les dispositions actuellement en vigueur doivent s'interpreter de telle sorte que l'obligation de contribution doit, en principe, etre executee en nature dans la residence conjugale. Le conjoint qui se soustrait, sans motifs serieux, a la cohabitation, peut etre contraint a son execution sous forme de pension alimentaire ou par le biais de la procedure prevue a l'article 218 C.civ., alors que ceci ne peut etre requis du conjoint qui ne refuse pas mais au contraire offre loyalement la cohabitation, done la possibilite d' apporter sa contribution en nature. En ce qui concerne egalement les rapports d' ordre patrimonial entre les epoux separes de fait, il y a lieu de respecter le principe que l' on ne peut faire dependre l' execution des obligations conjugales par un des epoux de leur execution par l'autre. De la sorte, on ne peut trouver dans la separation de fait aucune cause de retrait du mandat domestique de la femme mariee, de meme qu'un des conjoints ne peut y trouver un motif d'exclure l'application des dispositions du regime matrimonial. La separation de fait est done une situation irreguliere mais eUe n' est pas illegale aussi longtemps qu'elle n'est pas rendue permanente par un divorce de fait, ce qui serait incompatible avec le caractere imperatif de la loi sur le mariage.
ZUSAMMENFASSUNG EINIG:E AsPEKTE -n:ER--RECHT:GICHEN ST:EI:.LUNG GETRENNT-r.EBENDEREHEGATTEN
Ein Getrenntleven der Ehegatten erfolgt wenn sie wegen Schwierigkeiten urn die eheliche Lebensgemeinschaft fortzusetzen, die hausliche Gemeinschaft, im gegenseitigen Einverstandnis oder ·durch einseitige Erklarung, aufheben. Diese Getrenntleben verstosst gegen die gezetzliche Pflicht zur hauslichen Gemeinschaft. Es ergeben sich aber rechtliche Folgen weil den Ehegatten das Recht nicht abgesprochen werden kann urn diese Gemeinschaft zeitweilig aufzuheben, jnsofern sie dieses Getrenntleben nur als vortibergehendes Stadium ihres Ehelebens betrachten, das in einer HersteUung oder aber in einer endgtiltigen Aufhebung dieser Gemeinschaft enden soU. In dieser Hinsicht soU jeder Vertrag, der das Zustandekommen eines Getrenntlebens zum Gegenstand hat, rechtliche Folgen haben, und zwar insofern die beabsichtigte Situation wesentlich vortibergehend ist. Bei Getrenntleben der Ehegatten entfaUen die tibrigen Ehepflichten nicht : die Pflichten zur Hilfe (Unterhalt), zum Beistand und zur Treue dauern fort. Beztiglich der Pflicht zur Leistung von Beitragen zur Bestreitung des Familienunterhalts, ergeben sich einige Probleme die vor aUem auf die Unklarheit der Gesetzestexte zurtickzufiihren sind : de lege ferenda wird eine Gesetzestinderung befiirwortet. Die heutigen Bestimmungen soUen so ausgelegt werden class diese Pflicht grundsatzlich durch Naturalleistung im gemeinschaftlichen Wohnsitz erfiillt werden soll. Der Ehegatte der sich ohne triftige Grtinde der Verpflichtung zur ehelichen Lebensgemeinschaft entzieht, kann verpflichtet werden seinen
Beitrag durch eine Unterhaltsrente, oder mittels des Verfahrens des Artikels 218 B.W. (Auftrag zur direkten Gehaltsauszahlung an den Ehegatten) zu erbringen. Diese Verpflichtung kann aber vom Ehegatten, der sie eheliche Lebensgemeinschaft - also die Moglichkeit von Naturalleistungen - nicht verweigert, sondern aufrichtig die Wiederherstellung dieser Gemeinschaft anbietet, nicht verlangt werden. Auch in Bezug auf die vermi:igensrechtlichen Verhaltnisse zwischen getrennt lebenden Ehegatten gilt der Grundsatz class die Erfiillung der Pflichte durch einen Ehegatten nicht von der Erfiillung durch den Partner abhangig gemacht werden kann. Das Getrenntleben ist also kein ausreichender Grund zum Ausschluss der Schli.isselgewalt oder zur Nichtanwendung von Bestimmungen des Ehegi.iterrechts. Das Getrenntleben der Ehegatten ist also sicherlich eine unregelmassige, aber keine ungesetzliche Situation, solange sie nicht in eine tatsachliche Ehescheidung hinauslauft, was mit dem zwingenden Charakter des Eherechts nicht vereinbar ist.
SUMMARY SOME ASPECTS OF THE LEGAL POSITION OF VIRTUALLY SEPARATED COUPLES
A virtual separation occurs when married couples, because of the difficulties of continuing their lives together, cease to do so either by mutual agreement or by the decision of one of the partners. This actual situation is incompatible with a married couple's legal obligation of cohabitation; nevertheless it has legal consequences, because the partners may not be denied the right to temporary non-cohabitation, if they regard this as only a stage in their marriage leading either to its resumption or its definitive end. In such circumstances any agreement leading to a virtual separation has legal consequences even when it is essentially temporary. Virtual separation does not put an end to any of the other duties of a married couple : help, assistance and conjugal fidelity remain. In connection with the obligation to participate in household expenses real problems arise chiefly because the legal texts are so unclear : a legal change here would be welcome. Any operative rules would then have to be formulated so that the obligation could in principle be fulfilled in kind in the conjugal home. The partner who ceased to cohabit without serious reasons, could then be forced to fulfill his obligations either in alimony or according to the procedure described in article 21 8 of the Belgian civil code. This could, on the other hand, not be demanded from the partner who did not refuse cohabitation, or, in other words, execution in kind. Also as far as the patrimonial obligations of vitually separated couples are concerned, the principle that the fulfillment of marital obligations by one partner cannot be made dependent on their fulfillment by the other, must be maintained. Thus virtual separation is no reason for withdrawing the domestic mandate of a married woman, while neither partner can use it as a reason for disregarding the stipulations of the matrimonial property system. Virtual separation is thus an irregular situation, but not illegal unless it is considered as divorce, which would be irreconvilable with the compulsary character of marriage law.
77
