J U L I I AUGUSTUS 1980
Inhet jaar 2000 zal v.olgens een recent regeringsstandpunt elektriciteitvoor 40% uit k01en en voor 20% uit olie en aardgas worden opgewekt. Het voorziene gat van 40% zal worden opgevuld door de bouw van drie kerncentrales metin totaal een capaciteit van 3000 Megawatt. . Niettemin ligt er nog .het plan,Lievense dat eigenlijk geen rol heeft gespeeld in her afwegingsproces. Het rekenvoorbeeld dat Jr. L; W. Lievense bij de overheid heeft ingediend voor alternatieve elektriciteitsopwekking gaat uit van een Mar, kenNaard van ~40.000 ha waaromheen een 100 km lange en 15 meter hoge dijk wordt aangelegd. Hierop worden 400 windmolens geplaatst, die, nadat ze het water binnen de dijk in een aantal weken op 13 meterhoogte hebben gebracht, dagelijks een’schijf’ van 30 centimeter oppompen. Door dat water omlaag te laten storten via maar liefst 160 kleine turbines (van elk 10 MW) kan men op een zeer nauwkeurige manier de pieken in.het elektriciteitsverbruik volgen. ¯ Door een aantal turbines bovendien omkeerbaar te ma¯ ken, bestaat de mogelijk.heid ore met de overcomplete elektriciteit, die er vooral ’s nachts is, een extra ’schijf’ water.op te pompen. De aldus opgeslagen energie kan men dan gebruiken op die momenten van de dag waarop de vraag het grootst is. Door het aanwen¯ den van de windenergie en een beter gebruik van de huidige centrales kan een behoorlijke hoeveelheid brandstof bes paard worden (naar schatting (~n tot twee. miljard kubieke meter aardgas per jaar). Daar de huidige centrales moeten over. schakelen op kolen en olie, zou bet p lan Lievense een niet onaanzienlijke bijdrage leveren aan een schonere lucht. Een ander aspect is dat met uitvoering van het plan de beslissing over bet bouwen van kerncentrales zeker met tien jaar lijkt te kunnen worden uitgesteld, Louis Nouws sprak met ir. Lievense over diens .plan.
Serieuze beoordelinq plan-IAevemse wenseliik
Enerq.ie. in her i aar 2000 waterkracht.uit de energie die men in de rustige uren heeft opgeslagen. Je kunt het.vergelijken met het verschil in benzine: verbruik van een auto die. met een constante snelheid over een snelweg rijdt en een auto die door een stad rijdt. Met dit plan kan jaarlijks. 66n tottwee miljard kubieke meter aardgas b.espaard-.worden. Het gemstalleerde vermogen, in ons STUWMEER land ’zou met 2000 Megawatt Het plan is al in veel periodie- minder toe kunnen en een beken uitgebreid beschreven, slissing over de te bouwen daarom volstaan wij hier met elektriciteitscentrales met de een samenvatting; In her plan bekende milieuproblemen zou wordt de. Markerwaard om- volgens ir~ Lievense met een ringd met dijken van.ongeveer .gerust hart tot 1990 kunnen 15 meter hoogte. Het zo ontsta- worden.uitgesteld, Dit moet te’ ne bassin wordt niet droogge- gen de achtergrond g.ezien wormalen tot een polder, integen- den dat nu het geinstalleerd deel er wordt water ingemalen vermogen in ons land 15.000 met behulp van windturbines. Megawatt bedraagt en dat de Zo ontstaat een stuwmeer van elektriciteitsproducenten bij + 12 meter diep waarvan men de huidige groei- en energiedagelijks de bovenste, laag 60 besparingscijfers v66r 1990 de cm water. omlaag laat storten gemstalleerde capaciteit met via een aantal turbines waar~ 1500 Megawatt willen verhodoor elektriciteit wordt :opge- gen. wekt. Elektriciteit uit. schone Volgens ir. Lievense is zijn windenergie. Het mes snijdt plan noch bet uitvloeisel van aan nog een kant. een inval noch van het systematisch op een rijtje zetten van MINDER CENTRALES alle belar~genl Van dat laatste Door een aantal turbines in de heeft het plan veel weg: de Mardijk omkeerbaar te maken kan kerwaard blijft nat, er moeten men een teveel aan elektriciteit toch dijken w0rden aangelegd, dat op sommige momenten van de elektriciteitsproduktiebede dag maar-vooral’s nachts drijven krijgen extra turbines, door de elektriciteitcentrales de alternatieve energie komt wordt geproduceerd omzetten aan hod, de beslissing over te in potenti~le energie (met .de bouwen kerncentrales .kan overcomplete elektriciteit worden, uitgesteld, en het bepompt men water in het stuw- drijfsleven krijgt de exportkanmeet). Elektriciteit wordt mo- sen van een nieuwe techmenteel in Nederland opge- nologie. wekt met brandstof (gas, olie, Lievense: ~Er zijn over de hele kolen en .uranium) gestookte wereld honderden miljoenen turbines. Het volgen van de besteed aan de perfectionering pieken in her elektriciteitsver- van windturbines. Het is ongebruik, vergt veel brandstof,, in looflijk wat men bereikt .heeft. ieder.geval meet dan wanneer Het tragisclae voor ai.die geniadeze turbines constant op een le wetenschappers is, dat.geen -bepaald vermogen kunnen enkel energiebedrijf geinteresdraaien en de pieken in de vraag seerd is in de Stroom die ze opworden opgevangen met de wekken, Dat gaat teveel, geJournalisten waaronder schrijver dezes lopen de deur plat bij het Bredase ingenieursbureau Lievense. De directeur Van het bureau ir. L. W. Lievense (55) lijkt door de indiening van zijn inmiddels . beroemde plan rechtstreeks in de voetsporen van ir. Lely te treden.-Ook bet plan Lievense is gelokaliseerd in her IJsselmeer.
paard, met enorme pieken en 0-standen. Het kost daarentegen ontzettend veel energie om. met conventionele centrales ¯ hetgrillige verloop .van de elektriciteitsconsumptie te volgen, Men zou. dus windenergie-of elektriciteit moeten kunnen opslaan, maar dat is hog.steeds een groot probleem. War ligt er voor een waterbouwer zoals ik, meer voor de hand om her opte slaan in potenti~le energie, in water. Her accumuleren van water is niet nieuw, maar her wordt altijd gedaan in hooggelegen stuwmeren.. Met dit .plan heb ik,dat vertaald voor de lage landen’. SERYETJE VM: Waarom heeft u uw plan vas in augustus vorig jaar inge, diend? De beslissing, over de Markerwaard had toen eigenli]kal genomen moeten zijn. Lievense: ’Ik liep toen al een jaar met dit plan. rond; maar ik dacht er zijn zoveel mensen die zich alleen al .in Nederland met die energie bemoeien, moet ik dan met zoiets komen, Dit kan niet echt zijn. Op een keer zat ik met de directie van.een electriciteitsmaatschappij te praten over hele andere zaken en toen zei ik: ik loop al tijden met dit plan~. . . ik.h~b wat zitten krabbelen op een servetje en vroeg de mensen om me te zeggen wat er lout aan was. Maar men zei dat dit elektrotechnisch gezienfantastisch w,as, dat ik het in moestldienen. Lievense diende her plan in, minister Van Trier. voor Wetenschapsbeleid (zelf een elek: tro2technicus) was meteen enthousiast en heeft in overleg met collega’s van Verkeer¯ en Waterstaat en van Economi: sche Zaken hem een studieopdracht verstrekt. Lievense die de studie coOrdineert Vroe~ 8 maanden de tijd.; maarminister Van Trier wilde na 4 maanden
J U L I I AUGUSTUS 1980 ~ . ¯
wordt milieu; natuur en landschap in .,elk geval te behandelen.- Ik heb. de.mogelijl~.heid om de beste mensen in te sdl~akelen, maar ik kan ze niet vragen voor een studieopdracht .van acht maanden ofeen jaar. H¯e¯t.gaat eerst-0m een inventarisatie,~ om.-te kijken Of. het plan haaibaa.r is in de 10catie Markerwaard’.. "
timentering is de veiligheid geen 100%, maar misschien Wel aanvaardbaar. Het verschil of ik met 40:000 ha speel of met 20.000 ha. is dat ik/net dat groteopper’clak een tweemaal zo grote slapende reserve aan energie heb. Beide oppervlakten leveren dagelijks hetzelfde, maar in tijden van hood, heb je in dat grotere oppervlak een grot~re.:voorraad energie. Het werkt natuurlijk weer terugop het toekomstigeinvesteringsbeleid voor de centrales. Een kwestie Van afweging’. ~
eenbepaaldgemaal moet bijv. 10% w0rden toegevoegd in,ca: paciteit. Het vergtwaarschijn~, lijk eni~e aanpassingswerken. De daarvoor benodigde ener-gie is maar een:t~ractie van wat er do0r.het Marker.waardpro-’ ject w0rdti0pgewekt’. VM: Hoe °moet.rnen zidh die ¯ dijken voorstellen ?
L,;. ,’Wij hebben gezegdi het moeten dijken worden met heel flauwhellende taluds..onge-. veer 1 op 15.1 .die uitlopen in stranden die je, 00k kan beplan,i VM.: Waar wilt u her zand ten: AiS je :tenminste volstaat vandaan halen voor de plan: . met ddn dijk. Met dat andere _ plan ziO je in .het IJsselmeer.de hen? L. :...’In alle Verhalen-die tot .nu bestaande.:.dijken zoals ze nu ~toe in de media versehenen L.: ’AIS je het pl~in neemt.dat ik gemaakt worden, ze zulien wat . .zijni,zie je nergens een tekening net noemde, dus met die .v(rho- grilliger¯worden en war meer van 0nze hand. Het zijn teke- ging in het midden, dan lioud je. beplant, en in deverte hog een ningen van een.artiest. We zou- wa~rschijnlijk eerder zand. dijk ietsjehoger er achter. War d~n_. dijken kunnen maken, als over. Je moet die tussenruimte niet fraai ~s~zijn die honderden onze duinen langs, de .kust. zo.danig uitdiepen dat ie op 6 molens die er op sta~ enorme zandpartijen. Je kunt meter tnin komt.. Je moet na- vense voorziet in. z’n compartimenteren " met tus- ._tuurlijk wel kijken waar de vo_orbeeld er400 ~van.): Dat is ¯ se,ndijkem We hebben hier op zandhoeveelhe’den liggen en gewoon niet mooi: Als hetnet kantoor een uRgewerkt p!an hoe llet met. de kleilagen .zit. als l¯5jaar gelederi was. dat de liggen dat haast niet duurder is, etc.." olieboeren - zoals Wim Kan zei ’ en dat~: een absolute garantie ’Van de milieukant zegt men: je ¯~¯ met de pet- in de hand aan de ,.g;eeft voor de 7eili~heid, Dat als. mag geen putten Zuigen. Nee, deur komen, met de olieboeren al’Ie dijken Zouden breken er :0’ natuurtijk niet.. Je mag niet zo~ bedoelde hij de sjeiks; dan kun cm verhoging zo.u .zijn op het als in Nederland veet gebeurd .: je pfioriteit geven aan de est.he:IJsselmeer.Er zijn veel varian- is, put_ten zuig~n van 30, 40 me-. tica van her landschap enz..Op ¯ ten mogelijk, maar dat grijl~t er-_- .ter. Dan krijg je kans op verrot: de horizonvervuiling van di~ gens,.weer in op de econ0mieI ting van het water. Maar. er is. in molens kan ik alleen .zeggen: van,her geheel. Niet de boUw, de randmeren nog_ zo ver- dat moet je~.adcepteren" i kosten-zijn veel duurder., maar Schrikkelijk.veel Zand dat posi-. het wateroppervlak verandert.. tier opgeruimd kan worden, VM’. Wat gebeurt er rnet vis~ .en In m’n reken*oorbeeld ga ik uit ..voor de scheepvaartl plezier- vogelstanden? van¯40.000 ha.en een schijf van vaart, recreatie, maar dan moet 60 cm water: Ikheb preciesde- je het met s]eepzuigers doen. Je- ’Ikben..de iaatste die bagatell:izelfde potenti~le energie bij, moet er dunne’ schijven van1. ~/ serend :zal praten over het ver~ een schijf vanl.20 crnop 20.000 2 meter van.af haleru Als..je die dwij.nen van een eendesoort ha. Als ikin die.bestaande lay-, hoeveelheden voor het hele .van het IJsselme~r, maar je zult out :~van de-Markerwaard van IJssel~eer inv_entariseert, dan moeten aanvaarden dat met: 40.,000 ha met van .die lage dij- " is er ~01opzand~ voor alle plan- -een verandering in de. natuur oo1< in die zaken vetanderingen "" ken, in hetmidden een rond Ol~- nell"optreden. ¯Oldat verslechterin: .¯per~lak neem van 20.000 ha Waar .il(een hogere dijk bouw VM: Veranderingen in her ’gen zijn, zoals te allen tijden ¯ tegenwoordig door milieU-¯ en i.k zou het. tussenliggend ge- grondwaterpeil? ¯ voorvechters gesteld wordt, deelte :le_egpompen zodat bet ¯ op. 6 meter onder het IJsseP LI:°’Dat plan van 40.000 ha dat wee.t ik niet. Door de door’ meerpeil ’is, dan heb.ik, wan- heeft naar mij.nmening niet vol- stroming en beluqhting van neer het peil in bet ’hogere doende brede, randmeren: Ik water zou de kwaliteit van spaarbekken 7 meter hoger is heb ook niet per se ¯40.000 ha ~IJsgelmeerwater weleens kun~ : dan het IJsselmeerpeil,, toch .n, odig.~ Ik vinddat je eerst zorg- nen verbeteren. Daardoor verweer een.verschil van 13 meter;. vuldig naar die randmeren. andert denk ik wel Weer de visAls .die dijk .door zou breken m0et .ldjke.n. Uit watwe al. we- stand. Er zullen :vogelsoorten . dan loopt~ hct tussengedeelte ten van Noord-Holland isde ¯ zijn die:meer verlekkerd zijn op v01. ~Dat gedeelte kanje niet verh0ging.van her grondw.ater: dat nieuwe gebied dan-bestaan-. . Voor landbouw gebruiken, bet .peil een verwaarloosbare post. de soorten. Van hoeveeI:belang is een .laaggelegen Waterplas~ Maar het kan best zijn dat. er. die:wisselingen zijn ~ dat ~:.moet Dit plan moet 0ok bekeken ergens.wat meer water zo.u ko- bekeken..Worden en- op . de wordeniop z’n anderegevolgen men in een polder: Dan mo.et je weegschaal worden gelegd, En maar de veiligheid is 100%; hetzelfdedoen als wat bij de dan ~0u er oo.k bij b~trokken V~iligheidis een,zeer belang- Deltadienst gebeurt, daar is de kunnen worden dat Verminderijkmilieuaspect..Met c0mpar- waterstand, ook vetandei:d..bij ring van: de zwaveldioxyde~uitVEILIGHEID VM: Er bestaan een aantal _vragen en onZekerheden. De .Westfriezen vrezen een vloedgolf wanneer de dijk door zou breken ofin tijd Van oorlog wordt gebornbardeerd.
.
J ULil AUGUSTUS 1980
Brederetoepassinq in:.het verschie
De anaerobezuiVer[ngs, :techniek berustend op af’ braak van organisch matedaal door micro6rganismen buiten aanwezigheid van _ zuurstof uit de l ucht (Gr,: an=niet,:aer =lucht), heeft alles rneeom in een land-datzijn energie, en. milieuproblemen serieus neemt, vooreen lichtpuntje te zorgen. " De verontreinigende stoffen in vaakstinkende afvalstro~ men kunnen 1in een verhou= dingsgewijze kleine, geslo, ten tank worden gezuiverd,. waarbij kleine hoeveelheden bij na .reukloos zuiveringsslib worden .gevormd. Tijdens het afbraakproces ontstaat methaangas, een . energiedragerdiebijvoor-~ . beeldgeschikt is om in een .gedeelte vande energiebehoefte van .een bedrijf te ’ voorzien. Op grond hiervan ~ : spreekt men ook Wel van. " methaanvergisting;’..~ ~ ~ Hetzuiveringsproces zelf: vraagt vrijweigeenenergie, dit,in tegenstelling tot de allengs.ingeburgerde aerobe: (zuurstofrijke) zuivering van ~ afvalwater, die. gebaseerd is op geforceerde beluchting in reservoirs die veel ruimte innemen; Een belangrijk voordeei van :het. anaerobe zuiveringsprosslib.dat vrij komt bij hetzuiveringsproces i~v~el geringer is dan bij her aerobe procesen dat de zui, vering in compacte, goed af, geslOten instal!aties.wordt uitgevoerd, zodat stankoverlast veelal vermeden kan.worden;
V.Ooral in bedrijfstakken, waar : ook de toegenomen industri~le ONTWIKKELING plantaardige en dierlijke grond: belangstelling van .het anaero- TECHNIEK. stoffen worden Verwerkt; ont-, be zuiveringsproces. Rond 1970 (de WVO wer’d in staan afvalstromen met orga,. 1971 aangenomen) werd op de nisch materiaal die, wanneer ECONOMISCHETECHNIEK Landbouwhogeschool in Wazij op her . oppervlaktewater In een aantal bedrijfstakken geningen gestart met een onworden geloosd, een te grote was de economische situatie zo derzoek naar de toepassings7 aanslag doen op her zelfreini- onzeker dat terwille van de. mogelijkheden van het anaerogend vermogen van dat water. werkgelegenheid voor.een be- be zuiveringsproces voor de Met zelffeinigend vermogen . paa!d~ p~riode Ontheffing aan zuivering ~¢an industfieel afvalwordt bedoeld de natuurlijke oppervlaktewatervervuilers water (veenkoloniaal~ suiker). afbraak tot hoofdzakelijk kool:. zonder, voorzuiveringsinstalla- Het ging daarbij~om de ontwikZuurgas (CO~) enwater door in tie werd enwordt verleend. keling van her proces tot. een bet .wateraanwezige bacterifin, Juist voOr deze .bedrij ven komt bewezen technologie waarbij die daarvoor zuurstof aan het de ontwikkeiing van de nieuwe ook aangetoond moest worden water-onttrekken. Gevolg van anaerobe zuiveringstechniek dat bet de vergelijking .met ande onttrekking van teveel zuur- als geroepen.: Onderzoek le- -dere -geveStigde - waterzuivestof aan bet oppervlaktewater verde als resultaat dat ten op- rmgsprocessen goed kon dooris, dat de vissen en waterplan- zichte van de aerobe zuivering staan. ten. in ademnood kOmen, het de zuurstofloze zuivering .wei- Destudie.toonde aan dat anaetenslotte laten afweten en dat nig ruimte en energie vergt, en robe zuivefing zeer aanttekkeer niet-volledig afgebroken en minder overtollig slib oplevert lij ke perspectieven hood; in.bet stinkend ofganisch afval in het en bovendien bruikbare ~ afval- bijzonde~ met een nieuw ont’, water blijft, dat verder niet of warmte in de vorm van me-. wikkeld installatietype. hoogstens heel langzaam ¯ thaangas oplevert. Investerin- De. CSM was op dat moment wordt gezuiverd. . t’ ¯ ". ’ gen liggen bovendien:.veelal op ge~nteresseerd .in deze zuiveDe voorbeelden zijn welbe-, een lager niveau. ringsmethode voor haar.afvalkend~ Wie heeft niet gehoord De exploitatiekosten van een water en~besloot met behulp ,van desituatie inde veenkolo- zuiveringsinstallafie bedragen van proefinstallaties bier een ni~n waar; vooral in her verle- f 2, ~. f 5, "-.per i.e. (inwo- geschikt industrieel ontwerp den ma:ar ook nu nog steeds, de nersequivalent=maat .voor de van deze anaerobe zuiveringsaardappelmeelfabrieken i het verrvuiting). Dit is weinig in ver- methode te ontwikkelen. oppervlaktewater, .en daarmee houding, tOt de f 30,- fif .50,~ Voor dit onderzoek werd een de omwonenden, overbelas- per i.e. die een vervuiler in ons subsidie Verkregen vanhet mi, ten: land als verontreinigingshef- nisterie, van :V&M,. terwijl bet In dezesituatie,was de moge- ring aan de zuiveringschappen project wetenschappelijk werd lijkheid van ,voorzuivering van moet afdragen. Dit grote ver- ondersteund door Nederlandhet afvaiwater door dergelijke.. schil wordt verklaard doordat se onderwijsinstellingen,.nl, de bedrijven in milieuhygi~nisch de anaerobe installatie,, als hij LH Wageningen, TH Delft en opzichteen flinke stap Vooruit. een geschikte; =geconcentreer- de Universiteit van AmsterDeze voorzuivering is meren- de afvalwaterstroom te ver- dam. deels gebaseerd op mechani- werken krijgt, optimaal func~ Op.hetprincipe van de drie fa~ sche verwijdering van .afval- tioneert terwijl een regionale, seh~scheiding (methaan is de stoffenuit en kunstmatige be= aerobe zuiveringsinstallatie gasfase, gereinigd afvalwater luchting van her afvalwater, die speciaal ontworpen.:is voor is. de Vloeistoffase en slib is de waardoor de.:voOr de afbtaak huisl~oudelijk afvalwater; dan Vaste fase) enop her gebruik werkzame bacteri~n .hun .werk hogere " exploitatiekosten van ~.en 0pstroomreactor (zie effectiever, kunnen verrichten. heeft. nevenstaande tekening)werZeker toen in veel regio’s be- Aantrekkelijk .is dat de exploi- den’patenten .aangevraagd in drijven ten ge,colge van de Wet tatielasten voor de anaerobe diverse landen. Het ministerie verontreiniging oppervlakte-. zuivering door de constante van V&M verstrekte indit stawateren (WVO) moesten gaan stijging van de energieprijzen dium een risicodragende lekiezen tussefl het. betalen van op dean duur waarschijnlijk zul- ning. verontreinigingsheffingen of len omslaan in een exploitatie- ¯ Om de risico’~ te .beperken het invester.en in eigen zuive- winst die op het cont6 van bet werd niet ~meteen een installaringsinstal.laties, .is deze voor- methaangas komt dat bij. bet tie geconstrueerd, waarmee al zuivering op.-ruime _schaal toe- proces vrijkomt en te nutte kan bet bedrijfsafvalwater . kon gepast,. In deze context past’ worden gemaakt. worden gereinigd. Begonnen-
