Energiezorg: hét middel voor structurele aandacht voor energie-efficiency Voor profit- en non-profitorganisaties conform ISO14001:2004
MJA2 en Energiezorg Energiezorg zorgt voor een blijvende verlaging van het energiegebruik, en daarmee voor een beperking van de CO2-uitstoot. Een beperking die noodzakelijk is voor het behalen van de klimaatdoelstellingen. Ervaringen in het verleden
INHOUD
hebben geleerd dat zonder structurele aandacht voor energiegebruik, de effecten van
ENERGIEZORG: HÉT MIDDEL
besparingsmaatregelen na verloop van tijd
VOOR STRUCTURELE AANDACHT
wegebben. Dat is de reden dat Energiezorg een
VOOR ENERGIE-EFFICIENCY
verplicht onderdeel is van de tweede generatie meerjarenafspraken (MJA).
3
Energiebesparing borgen
Naast kostenbesparing en een verhoging van de
7
De Energie Potentieel Scan
10
Internetmethodiek Energiezorg
doelmatigheid, draagt Energiezorg bij aan een beter imago. Daarmee vergroten bedrijven en organisaties de continuïteit en zekerheid van hun bedrijfsvoering.
Juni 2006
Energiebesparing borgen De beschikbaarheid van energie is in onze maatschappij bijna vanzelfsprekend. Onbeperkt gebruik van energie is dat vaak ook. Echter, energiegebruik is duur en wordt steeds duurder. Bovendien draagt het gebruik in belangrijke mate bij aan het versterkte broeikaseffect. Daarom voert de Nederlandse overheid een actief klimaat- en energiebesparingsbeleid, gericht op verschillende sectoren. Onderdeel daarvan zijn de meerjarenafspraken energie-efficiency (MJA's) met de industrie en dienstverlening. Organisaties en bedrijven die hieraan meedoen, werken structureel aan energiebesparing. Een Energiezorgsysteem is een praktische manier gebleken om energiebesparing inhoud te geven.
maatregelen om energie te besparen of de
Verplichte en vrijwillige Energiezorg
energie-efficiency te verbeteren. Dit levert zowel
Implementatie van een Energiezorgsysteem is
financiële als milieuwinst op. Helaas zijn de
verplicht voor alle deelnemers aan een meerjaren-
effecten van de inspanningen vaak maar tijdelijk.
afspraak energie-efficiency van de tweede
Zodra de aandacht voor het onderwerp wegebt,
generatie (MJA2). Het systeem moet voldoen aan
neemt het energiegebruik weer toe. Daarom heeft
de eisen zoals beschreven in de Referentie
SenterNovem een systeem voor structurele
Energiezorg. Deze Referentie is afgeleid van de
aandacht ontwikkeld. Dit zorgt ervoor dat
norm ISO 14001:2004 voor milieuzorgsystemen.
energiegebruik binnen de onderneming of
Een Energiezorgsysteem dat voldoet aan de
organisatie de aandacht krijgt die het verdient en
Referentie past dan ook volledig in een milieu-
dat de aandacht nooit verslapt. Dat blijkt ook uit
zorgsysteem conform ISO 14001:2004.
de ervaringen van veel bedrijven en instellingen.
Tegelijkertijd voldoet een volledig functionerend
Zij constateren dat invoering van Energiezorg niet
ISO 14001:2004-systeem aan de Referentie
alleen bijdraagt aan een blijvende verlaging van
Energiezorg, mits in dat systeem energie als
het energiegebruik, maar zelfs ook extra energie-
belangrijk milieuaspect is aangemerkt en
besparing oplevert van gemiddeld 3 procent.
Energiezorg is geïntegreerd.
Steeds meer organisaties en bedrijven nemen
Dit geldt voor zowel profit- als non-profitorganisaties. Het instrument Energiezorg is
Bedrijven en organisaties die geen meerjaren-
geschikt voor kleine, middelgrote en grote
afspraak energie-efficiency hebben getekend,
organisaties en bedrijven.
kunnen uiteraard ook Energiezorg invoeren en zo
3
Energiezorg
van het energiegebruik en energiekosten, leidt de invoering van Energiezorg vaak ook tot productie-
Prestatie
profiteren van de vele voordelen. Naast een daling
verhoging, een betere kwaliteit van producten of
Plan
e tinu g Con eterin verb
Act Check
diensten, een efficiënter gebruik van grondstoffen, een positief bedrijfsresultaat en financiële ruimte
Do
Borging door zorgsysteem
voor nieuwe initiatieven. Tijd
Wat is Energiezorg? Wat is nou eigenlijk Energiezorg? Energiezorg is structurele aandacht voor energie met het doel uw
4
energiegebruik te verlagen en vooral ook de
Energiezorg is het voortdurend doorlopen van de
bereikte verbeteringen vast te houden. Er wordt
cyclus: plannen maken, maatregelen uitvoeren,
ook gesproken over energiemanagement of
resultaten controleren en analyseren en op basis
energiebeheer. Vaak gaat dit echter minder ver dan
daarvan weer nieuwe plannen maken. Met deze
Energiezorg en wordt bijvoorbeeld alleen het
cyclus kunt u continue verbetering realiseren.
meten van energiegebruik bedoeld. Energiezorg
De cyclus wordt vaak weergegeven met de 'cirkel
omvat echter alle aspecten van organisatie,
van Deming':
techniek en gedrag.
Plan –> Do –> Check –> Act. Het invoeren van een
U vindt deze aspecten dan ook in de definitie van
Energiezorgsysteem is overigens geen doel op
Energiezorg terug:
zich, het gaat om het resultaat van het systeem:
Energiezorg is het op structurele en economisch
door uw aandacht voor energie te verankeren in de
verantwoorde wijze uitvoeren van organisatorische,
dagelijkse praktijk, kunt u het energiegebruik en
technische en gedragsmaatregelen om het gebruik
uw (energie)kosten beheersen. Een Energiezorg-
van energie (incl. energie voor de productie en het
systeem is dus geen papieren tijger, maar een
gebruik van grond- en hulpstoffen) te minimaliseren.
praktisch en doelmatig instrument!
Energiezorg
Energiezorg invoeren in fasen
F I G U U R : A A N PA K E N E R G I E Z O R G
SenterNovem heeft een model ontwikkeld voor de implementatie van Energiezorg binnen
VOORBEREIDINGSFASE
organisaties en bedrijven, dat vier fasen
Commitment en motivatie management
onderscheidt: ANALYSEFASE
–> Voorbereidingsfase –> Analysefase
Uitvoering van het energieonderzoek energieonderzoek van het Uitvoering
–> Planningsfase PLANNINGSFASE
–> Uitvoeringsfase Het zorgvuldig doorlopen van deze vier fasen biedt een goede garantie voor het verkrijgen van een
Opstellen en vaststellen van een Energiebesparingsplan (EBP)
praktisch werkbaar en kwalitatief goed UITVOERINGSFASE
Energiezorgsysteem.
Voorbereiding
Invoering Energiezorgsysteem
Realisatie van projecten en maatregelen
De eerste fase, de voorbereiding, heeft twee belangrijke doelen: 1. Het management overtuigen van het belang van Energiezorg. Daarvoor is het noodzakelijk
onder begeleiding van een externe deskundige).
het management informatie te geven over de
Bij dit onderzoek kijkt u naar technische aspecten,
voor- en nadelen van Energiezorg. Op basis
maar ook naar organisatorische. De samenwerking
daarvan kan het besluiten Energiezorg in te
tussen mensen uit uw eigen organisatie en externe
voeren.
adviseurs heeft drie voordelen:
2. Zorgen dat het management zich committeert
–> De aanwezige kennis in het bedrijf of de
aan de voorgestelde aanpak en hiervoor geld en
organisatie wordt benut (kwaliteit).
menskracht beschikbaar stelt. Gebeurt dat niet,
–> De analyse is in korte tijd uit te voeren.
dan is de invoering moeilijk te realiseren.
–> Er ontstaat draagvlak binnen de organisatie
Er ontstaat alleen voldoende draagvlak in de
voor de geïnventariseerde maatregelen
organisatie, als de leidinggevenden met
(acceptatie).
overtuiging achter de realisatie van Energiezorg staan. Verder is het van belang dat de juiste mensen bij het proces worden betrokken,
H E T E F F E C T V A N E E N M A AT R E G E L I S
waaronder afdelings- of productiechefs die
H E T P R O D U C T VA N D E K W A L I T E I T VA N
verantwoordelijk zijn voor het energiegebruik.
D E U I T V O E R I N G E N D E A C C E P T AT I E VA N D E V E R A N D E R I N G
Analyse De tweede fase, de analysefase, is gericht op het
E = K x A
inventariseren van het energiegebruik en alle energiebesparingsopties. Voor de inventarisatie heeft SenterNovem samen met Philips een speciale methodiek ontwikkeld, de Energie Potentieel Scan (EPS; zie pagina 7). Eerst vormen medewerkers en leidinggevenden uit een bedrijf of organisatie een energieteam. Dit team voert de EPS uit (eventueel
5
Energiezorg
Planning
Uitvoering
Het resultaat van de analysefase is een groot aantal
In de uitvoeringsfase wordt Energiezorg in de
besparingsmogelijkheden en punten waarop de
organisatie verankerd. Deze fase steunt sterk op
bestaande Energiezorg is te verbeteren. Aan de
participatie van management en medewerkers.
hand hiervan stelt u in de derde fase, de planning,
Daardoor ontstaat een optimaal draagvlak voor
een Energiebesparingsplan (EBP) op. Hierin zet u:
Energiezorg. Dit is – naast kwaliteit en
–> welke energiedoelstellingen u wilt bereiken;
deskundigheid – één van de belangrijkste
–> wanneer u welke stappen zet om Energiezorg
succesfactoren bij het invoeren en continueren
te implementeren of te verbeteren; –> welke besparingsmaatregelen u gaat uitvoeren.
van Energiezorg. De uitvoeringsfase omvat de uitvoering van alle activiteiten uit het energiebesparingsplan dat in de
Verder kunt u in het plan vastleggen op welke
vorige fase is opgesteld. Het gaat zowel om het
manier Energiezorg vorm krijgt. Denk niet alleen
realiseren van alle besparingsmaatregelen, als om
aan noodzakelijke technische voorzieningen zoals
het daadwerkelijke invoeren van Energiezorg en
meetapparatuur, computersystemen en software,
het uitbouwen hiervan tot een zorgsysteem.
maar ook aan de verdeling van
Er worden technische maatregelen doorgevoerd,
verantwoordelijkheden, organisatorische
zoals het aanbrengen van meetapparatuur en de
maatregelen en de aanpak van de monitoring,
installatie van computersystemen en software.
inclusief gegevensanalyse en rapportage.
Daarnaast worden organisatorische en bedrijfskundige maatregelen gerealiseerd.
Ter ondersteuning van de uitvoeringsfase heeft SenterNovem een speciale aanpak ontwikkeld, de ‘Internetmethodiek Energiezorg’. MJA-deelnemers kunnen hiervan gebruik maken. Meer informatie staat op pagina 10. 6
De Energie Potentieel Scan
Energie-actieteam Draagvlak is een belangrijke randvoorwaarde voor de realisatie van maatregelen. Om dit te creëren, is het aan te bevelen om een tijdelijk energieactieteam te formeren, bestaande uit medewerkers van uw bedrijf of organisatie. Dit team stelt een
De Energie Potentieel Scan (EPS) gebruikt u om uw bestaande energiesituatie te analyseren. Bedrijven en organisaties kunnen het
werkplanning op en voert de EPS uit, met ondersteuning van een externe adviseur.
gebruiken om hun eigen energiegebruik en mogelijke energiebesparende maatregelen te inventariseren. Ook kunt u er gebieden
Een energie-actieteam zorgt ervoor dat de kennis en deskundigheid die binnen het bedrijf of de
mee in kaart brengen waar Energiezorg kan worden verbeterd.
organisatie aanwezig zijn, optimaal worden benut. Het zorgt tevens dat bestaande besparingsideeën worden meegenomen. Verder stimuleert het team dat medewerkers zich bewust zijn van het belang van een verantwoorde omgang met energie. Het
M E N S E L I J K G E D R A G B E P A A LT H E L F T V A N S U C C E S B E S P A R I N G S A C T I E S
Tijdens de eerste MJA’s zijn diverse energiebesparingsstudies en Energie Potentieel Scans (EPS) uitgevoerd. Uit deze onderzoeken bleek dat de gevonden besparingsmogelijkheden voor ongeveer de helft te maken hebben met menselijk gedrag. Ook na het realiseren van een besparing is blijvende aandacht voor dit gedrag nodig, anders zal de besparing in de loop van de tijd weer verdwijnen.
Bijgaand figuur toont de ontwikkeling van de energie-efficiencyindex (EEI) van een groot Nederlands bedrijf. De EEI is een maat voor de efficiency van het energiegebruik, die in de meerjarenafspraken wordt gebruikt. Hoe lager de EEI, hoe efficiënter het energiegebruik. Binnen een paar jaar trof het bedrijf maatregelen in het kader van een energiebesparingscampagne. Die leidden tot een efficiënter energiegebruik. Na een paar jaar nam de EEI weer toe en bleek het overgrote deel van het effect van de eerder doorgevoerde verbeteringen verdwenen te zijn. De oorzaak was een afnemende belangstelling voor energiegebruik en energiebesparing. Daarmee waren feitelijk alle tijd, moeite en kosten weer verloren gegaan die in de uitvoering van de maatregelen waren gestoken. Had het bedrijf op tijd Energiezorg ingevoerd, dan zou de EEI zich hebben kunnen ontwikkelen volgens de gestippelde lijn: besparingen zouden dan in stand zijn gebleven en de EEI zou zich blijvend hebben verbeterd door de invoering van steeds nieuwe besparingsmaatregelen.
105 100
EE-Index in %
95 geen Energiezorg = verlies 90 85 80 75 70 Energiezorg = winst 65 1996
1997
1998
1999
2000
2001
2002
2003
2004
7
Energiezorg
D E E N E R G I E P O T E N T I E E L S C A N I N S TA P P E N
Commitment Energie Actie Team (EAT) Planning
belangrijkste voordeel van het werken met een energie-actieteam is dat deze aanpak besparingsen verbeteringsmaatregelen oplevert die
Energie Consumptie Analyse (ECA)
afkomstig zijn van de medewerkers uit het bedrijf of de organisatie zelf. Hierdoor worden realistische Processen Activiteiten
en haalbare doelen gesteld, die draagvlak hebben
Utilities
Gebouwen
Energiezorg
binnen uw organisatie. Hiermee onderscheidt de EPS-methodiek zich van andere analysemethoden Energiebesparingsplan (EBP)
waarbij een externe adviseur de analyse uitvoert. Het resultaat van dergelijke methoden lijkt weliswaar hetzelfde - een lijst met besparingsmaatregelen - maar de praktische
De EPS-methodiek gaat uit van drie taken voor het
toepasbaarheid ervan is groter.
energie-actieteam:
Taken
–> De organisatie en planning van de
Het energie-actieteam voert de analyse uit als een
werkzaamheden en het bewaken van de
kortlopend project, onder verantwoordelijkheid
voortgang. –> De uitvoering van de verschillende
van het management. Het team bestaat, afhankelijk van de grootte van het bedrijf of de
onderzoeken. Denk aan het verzamelen van
organisatie, uit vier tot vijf medewerkers. Van
gegevens over het energiegebruik van
belang is dat het management is
processen en installaties en het inventariseren
vertegenwoordigd en afdelingschefs deelnemen in
van besparingsopties. Ook het beoordelen van
het team. Nog belangrijker is dat het team past bij
de technische en economische haalbaarheid
de bedrijfssituatie en dat alle afdelingen
van deze opties valt onder deze taak, evenals
vertegenwoordigd zijn die een belangrijk deel van
onderzoek naar de huidige stand van
het energiegebruik voor hun rekening nemen.
Energiezorg.
A N A LY S E M O D E L V O O R P R O C E S S E N E N A C T I V I T E I T E N
Materiaal
Soort
Kwantificering energiestromen
ϕm
q
e
Procesidentificatie Algemene opmerkingen
Soort
Materiaal
ϕm
q
e
Soort
E af
PROCES E in
Materiaal
ϕm
q
e
E uit
E toe Soort
Materiaal
q
ϕm
e Bedrijfstijden Dag
0
3
Week Jaar
8
ma
j
6
9
di
f
m
12
wo
a
m
15
do
j
18
vr
j
a
21
za
s
o
24
zo
n
d
Energiezorg
–> De rapportage van de resultaten van de EPS in
Externe ondersteuning
een energiebesparingsplan en het verzorgen
Bij de uitvoering van de drie EPS-taken krijgt het
van een presentatie aan het management
energie-actieteam ondersteuning van één of meer
Aansluitend kan het team nog een rol in het proces
speciaal opgeleide externe adviseurs. Zij geven
blijven spelen, bijvoorbeeld door besparingsopties
onder andere informatie over de EPS-methodiek en
voor te bereiden en uit te voeren. Het kan ook
lichten de verschillende stappen toe. Verder
betrokken blijven bij de realisatie en verbetering
begeleiden ze het team bij de uitvoering, zowel
van het Energiezorgsysteem.
inhoudelijk als procesmatig. Zo stimuleren ze de leden bij het verzamelen van gegevens, stellen ze
Inventarisatie
kritische vragen en brengen ze eigen kennis en
Voor de inventarisatie van het energiegebruik en
ervaring in. Verder verwerken de adviseurs de
de besparingsopties, de tweede taak, gaat de EPS-
verzamelde gegevens tot bruikbare en toegankelijke
methodiek uit van een aantal gestructureerde
informatie, onder andere in de vorm van over-
stappen. Het energie-actieteam begint met de
zichten, tabellen en grafieken. Het streven is om per
uitvoering van een zogeheten Energie Consumptie
bedrijf of organisatie te werken met vaste adviseurs.
Analyse (ECA). Deze brengt het huidige
Bij complexe problemen kan het echter nodig zijn
energiegebruik van de verschillende bedrijfs- of
om specifieke kennis in te huren. Om te zorgen dat
organisatieonderdelen in kaart. De analyse kan
de EPS-methodiek aansluit bij de specifieke
echter ook andere belangrijke ‘stromen’ in beeld
omstandigheden van het bedrijf of de organisatie
brengen, zoals water. Een ECA wordt uitgevoerd
zijn er drie varianten van de methodiek ontwikkeld
aan de hand van inkoopgegevens, metingen en
die zijn afgestemd op de grootte. De adviseurs zullen
schattingen. De verzamelde energiegegevens
altijd de meest geschikte variant kiezen.
splitst het energie-actieteam uit naar drie groepen: de productieprocessen, de utilities (zoals persluchtsystemen, warmtekrachtinstallaties en
DE ECA BRENGT ENERGIESTROMEN
stoom- of warmwaterketels) en gebouwen
IN BEELD
(gebouwschil, verwarming, verlichting en Elektra, Aardgas, Water, Industriële gassen
ventilatie). Het resultaat van de ECA is een overzicht van de energiesoorten, de energiestromen en de belangrijkste energiegebruikers.
INKOOP ENERGIE
De volgende stap betreft het nader onderzoeken
met zogenoemde efficiency scans, werkmethoden om op een gestructureerde manier besparingsmogelijkheden zichtbaar te maken. Op een
actieteam na welke verbeteringen van de
Heet water, Perslucht , Vacuüm Proceswater, Enz.
managementscan. Hierbij gaat het energie-
Omzetverliezen
aanwezige Energiezorg met behulp van een
OPWEKKING BEDRIJFSSTOFFEN Heet water
vergelijkbare manier onderzoekt het team de al
Elektra, Aardgas, Water
Elektra, Water, Industriële gassen
processen. Daarvoor werkt het energie-actieteam
Elektra, Aardgas, Drinkwater
van een aantal specifieke energiegebruikende
Energiezorg nodig zijn om een blijvende reductie van het energiegebruik te realiseren. De BasisCheck Energiezorg is hierbij een uitstekend hulpmiddel.
HUISVESTING • verlichting • binnenklimaat • inrichting
PROCESSEN • Proces A • Proces B • Proces C • enz.
9
Internetmethodiek Energiezorg
verfijnen en uiteindelijk voorleggen aan uw directie ter goedkeuring. Zo krijgt u het juiste draagvlak, inzicht in werkzaamheden, benodigde middelen en ureninzet van uw medewerkers. Om de aanpak hanteerbaar te houden, krijgt u de
Nadat uw organisatie de nodige voorbereidingen heeft getroffen, energieonderzoek of Energie Potentieel Scan heeft uitgevoerd en een
opdracht om het voorlopig projectplan te richten op één afdeling of één specifiek productieproces binnen uw bedrijf of organisatie. De adviseur geeft
Energiebesparingsplan heeft opgesteld, bent u klaar om Energiezorg
aan welke stappen nodig zijn om tot een gedegen
in te voeren. MJA-deelnemers kunnen gebruik maken van de
projectplan te komen.
‘Internetmethodiek Energiezorg’. De voordelen: snel en effectief.
De Internetmethodiek Energiezorg Met behulp van www.MijnEnergiezorg.nl kunt u:
Workshop als startpunt Samen met andere bedrijven uit uw branche begint u met een startbijeenkomst. Deze
–> veel praktische informatie vinden over het invoeren van een energiezorgsysteem. –> rekenen op ondersteuning van een adviseur.
bijeenkomst wordt begeleid door een speciaal
U kunt met hem en andere MJA-deelnemers uit
opgeleide adviseur. Indien nodig, voert deze
uw branche kennis en ervaringen uitwisselen
adviseur voor de bijeenkomst een ‘nulmeting’ bij uw bedrijf uit; zo krijgt u een goed beeld van waar
via een elektronisch communicatieforum. –> de voortgang van de invoering van een
u staat. Tijdens de bijeenkomst maakt u intensief
Energiezorgsysteem bijhouden (met behulp van
kennis met elkaar en begint onder begeleiding met
de zogeheten BasisCheck Energiezorg).
het opstellen van een plan om Energiezorg in te voeren in uw bedrijf. Daarnaast krijgt u uitleg over
Meer informatie over de Internetmethodiek
www.MijnEnergiezorg.nl. Deze website is de
Energiezorg vindt u op www.MijnEnergiezorg.nl
drijvende kracht achter de Internetmethodiek.
Als u gebruik wilt maken van de Internetmethodiek Energiezorg kunt u dit aangeven bij de MJA-
Tijdens deze workshop stelt u een voorlopig projectplan op. Dit plan kunt u na de bijeenkomst
10
relatiebeheerder van uw branche.
Energiezorg
Meer weten over Energiezorg?
SenterNovem stimuleert duurzame ontwikkeling en innovatie door een brug te slaan tussen markt en overheid. Op professionele wijze voert SenterNovem overheidsbeleid uit rond innovatie, energie & klimaat en milieu & leefomgeving. Bedrijven, instellingen en overheden kunnen bij SenterNovem terecht voor het realiseren van maatschappelijke
Deze brochure maakt onderdeel uit van een serie
doelstellingen op deze terreinen, nationaal en internationaal.
brochures over Energiezorg:
SenterNovem is een agentschap van het Ministerie van Economische Zaken. Meer informatie: www.senternovem.nl.
1. Energiezorg: hét middel voor structurele aandacht voor energie-efficiency 2. Referentie Energiezorg met Leidraad
Catharijnesingel 59
Swentiboldstraat 21
3. Energiezorg in relatie tot uw zorgsysteem -
Postbus 8242
Postbus 17
Linking List tussen de Referentie Energiezorg
3503 RE Utrecht
6130 AA Sittard
en ISO 14001:2004
Telefoon 030 239 34 93
Telefoon 046 420 22 02
Telefax
Telefax
4. Energiezorg in relatie tot uw zorgsysteem -
030 231 64 91
046 452 82 60
Linking List tussen de Referentie Energiezorg en ISO 9001:2000 5. Energiezorg in relatie tot uw zorgsysteem -
www.senternovem.nl
[email protected]
Linking List tussen de Referentie Energiezorg Publicatienummer
en HACCP
2MJAF0628
Naast deze brochures bestaat nog de spreadsheet BasisCheck Energiezorg.
De brochures kunt u bestellen bij het Frontoffice SenterNovem, tel. 030 - 239 35 33, e-mail
[email protected]. U kunt de brochures en de spreadsheet ook downloaden als pdf via www.senternovem.nl/Energiezorg. Hier vindt u nog meer informatie over Energiezorg.
Meer informatie over het MJA-programma vindt u op www.senternovem.nl/mja
Hoewel deze publicatie met de grootst mogelijke zorg is samengesteld, kan SenterNovem geen enkele aansprakelijkheid aanvaarden voor eventuele fouten.
12
Deze brochure is geproduceerd in het kader van het programma MJA-facilitering,
Bij publicaties van SenterNovem die informeren over subsidieregelingen geldt
dat SenterNovem uitvoert in opdracht van de ministeries van Economische
dat de beoordeling van subsidieaanvragen uitsluitend plaatsvindt aan de hand
Zaken en Landbouw, Natuur en Voedselkwaliteit.
van de officiële publicatie van het besluit in de staatscourant.
