Eindverslag permacultuurproject “ ‘t Veldj in Gäöl “
door: Roel Wintraecken mei 2012
• Inleiding ! Zo’n dertig jaar maakt ‘t veldj deel uit van het levensonderhoud van de familie Wintraecken, meestal werden er alleen groenten als Sla, Tomaten, Aardappel, Courgette, Uien en diverse Bonen verbouwd. De tuin werd traditioneel onderhouden. Onkruid en ziektes werden rigoureus bestreden waarbij de gifspuit niet werd gespaard. Op het Groot Stuk staat het kleinfruit dat werd en wordt voor een groot deel gebruikt voor het maken van eigen huiswijn. ! In 2010 veranderde de situatie drastisch, moeder werd ziek en kon niet meer helpen met het onderhoud van de tuin, niet veel later overleed ze. Vader stond er nu alleen voor en wilde de tuin eigenlijk opgeven. In overleg hebben we besloten om de tuin voort te zetten, maar wel op andere basis: permacultuur.
• Uitgangssituatie ! De basis van de tuin is een traditionele moestuin die zo’n dertig jaar oud is. Het stuk grond beslaat zo’n 8,5 are en is opgedeeld in twee ongelijke stukken waar een landweg tussendoor loopt. Die landweg wordt gebruikt door wandelaars, een enkele fietser en tractor van een boer die even verderop zijn weide heeft waar koeien staan. Op nog geen honderd meter afstand ligt het Bunderbos, een hellingbos aan de rand van het Maasdal. Het stuk is op het zuiden gericht en geheel omzoomd met Meidoornhaag, de ingangen van de beide stukken bevinden zich aan de landweg. De Meidoornhaag fungeert als windkering. De grond in de tuin is löss, zware kleigrond met hier en daar een klei-ader. Even buiten de tuin (naast C) staat een jonge Tamme Kastanje, even verderop een volgroeide Paardekastanje. Deze bomen hebben nauwelijks invloed op de lichtinval. Naast het grote stuk is aan de ene kant een schapenwei en aan de andere kant staan paarden. Aan zonlicht dus geen gebrek. Op het Kleine Stuk worden groenten verbouwd, hier stonden een koude bak van 8m2 en een compostvat. Op het grote stuk fruit en noten, hier staan twee Walnoten, vier Hazelnootstruiken, een oude Pruim en diverse kleinfruit zoals Kruisbes, Framboos, Braam, Aalbes en Jostabes. Verder was er een stuk (G) waar alleen wat Kruisbessen op stam stonden voor de rest is dat nooit bebouwd geweest hier zijn allerlei kruiden spontaan opgekomen. 2
• Het ontwerp ! Omdat ik van een bestaande moestuin uitga zijn er al een aantal elementen, zoals bomen en struiken, aanwezig. Daarom is er voor gekozen om het bestaande padenplan aan te houden. Op het Klein Stuk loopt het pad noord-zuid door het midden van de tuin, hierdoor kan ik een flink aantal korte rijen maken. Op het Groot Stuk loopt een pad zuid-noord langs de meidoornhaag tot ongeveer het midden van het terrein, waarna er wel een aantal ‘spontane’ looppaadjes zijn. Vak H dient als zone vijf.
• De werkzaamheden Het Klein Stuk ! Najaar 2011 werden de werkzaamheden gestart. Eerst werd het Klein Stuk aangepakt en kaal gemaakt. Het compostvat werd geleegd en verhuisd naar zone 1 in Geulle, ook de koude bak werd opgedoekt, beide stonden op C. De bonenrekken (B) werden afgebroken. ! Om de grond wat losser te krijgen, er zit een lössader in de grond, is er gefreesd. Na het frezen kon het pad worden aangelegd, dat werd afgezet met Afrikanen en Goudsbloem. Langs de randen is Phacelia gezaaid. Om de gewassen binnen en de konijnen buiten te houden is aan de binnenzijde van de meidoornhaag kuikendraad geplaatst die in de loop van het seizoen zal vergroeien met de struiken. ! Hierna is er langs de randen Phacelia gezaaid. Op A komt een wormenbak te staan, deze is wel al gepland, maar nog niet geplaatst. Het wachten is op de paardenmest, deze is besteld. Het Groot Stuk Eerst moest een oude Pruimenboom (op G) worden opgeruimd, met wortel en al. De boom was oud en is na een storm uit elkaar gescheurd, hij droeg ook bijna niet meer. In de ontstane ruimte is een tunnel gekomen van 8.00 M. x 3.00 M. die oost-west is geplaatst, met de ingang op het oosten. In de kuil die is achtergebleven nadat de Pruimenboom is weggehaald is Smeerwortel, Longkruid, Adderwortel en Ooievaarsbek geplant, het is daar wat vochtiger dan in de rest van de tuin. 3
Klein Stuk A (zone 2) Afrikanen, Goudsbloem, Stokbonen, Selderij, Uien, Bieslook, Courgette, Paprika, Pastinaak, Sla, Phacelia, Zonnebloem
B (zone 2) Zonnebloem, Sjalot (2), Ui, Wortel, Meiraap, Franse Bonen (2), Veldsla, Postelein, Rode Biet, Snijbiet, Andijvie, Afrikanen, Olijfkomkommer, Rucola, Sla, Witlof, Eeuwig Moes, Rode Kool, Witte Kool, Witlof, Broccoli Spruitkool, Boerenkool, Goudsbloem, Kamille, Goudsbloem, Phacelia
B
A
C
N
C (zone 3) vroege aardappel, late aardappel, Blauwe Congo, Phacelia
Groot Stuk D (zone 3) Kleinfruit: Zwarte Bes, Witte Bes, Rode Bes, Herfstframboos, Gele Framboos, Walnoot, Oostindische Kers, Incarnaatklaver, Witte Klaver
D E
E (zone 3) Piramide Appel (2), piramide Kers (2), Kruisbes stam (4), Jostabes, Rabarber, Goudsbloem, Kardoen, Artisjok, Perenboom (hoogstam) Aardbeien, Zonnebloem, Rabarber Witte Klaver, Incarnaatklaver
F (zone 2) Braam, Oostindische Kers, piramide Pruim (2), Kruisbes stam (2), Koriander, Bieslook, Melde, Anijs, Dille, Tijm, Olijfkomkommer, Papaver, Peterselie, Venkel, Rode Klaver, Oostindische kers
F
G (zone 4) Kruisbes stam (20), Kwets (2), Pruim (2), Walnoot, Aalbes (4), Aardpeer (10) Knopig Helmkruid, Adderwortel, Ooievaarsbek, Longkruid, Smeerwortel, Driekleurig Viooltje, Heemst, Borage, Venkel, Dille, Agrimonie, Galega, Salomonszegel, Anijs, Olijfkomkommer, Venkel, Pispotjes, Griekse Alant, Gele Lis, Melisse, Grote Klit, Rode Zonnehoed, Papaver Somniferum, Clematis, Mariadistel, Kamille, Oostindische kers, Aardaker Witte Klaver, Rode Klaver, Incarnaatklaver
Tunnel
G
H (zone 5) Hazelnoot (4), Hop, Pispot, Vlierbes,
Tunnel (zone 1) Tomaten: Tasty Tom, Brandywine. Aubergine, Druif
H
watertank Geplande wormenbak
4
Daarna werd het kleinfruit en de Hazelnoot gesnoeid. Met name de plukkers van de Kruisbessen konden dit initiatief waarderen. Van het snoeihout van de Hazelnoot (H) is een houtwal gemaakt om de kruidenwei van zone 5 te scheiden. ! Hierna was de kruidenwei (G) aan de beurt, deze werd gemaaid en het materiaal verspreid over het hele terrein. Stuk F werd met karton bekleed en daarop is lokaal verkregen compost gestort. ! Om in het zuidoosten (E) van het terrein meer ruimte te krijgen werd een rij Jostabessen teruggebracht van twintig naar twee meter. De Jostabessen brachten geen al te beste wijn (zuur en wrang) op. Op de ontstane ruimte werden een hoogstam Perenboom (Dubbele Flip), twee piramide Kersenbomen (Morel) en twee piramide Appelbomen, vier Kruisbessen op stam geplaatst om een bosrand principe te krijgen. Hier tussenin werden Aardbeien gezet. In het hele zuidelijke vlak (D, E) van het grote stuk stonden al rijen kleinfruit, noord-zuid gericht. Dit heb ik zo gelaten, er zijn alleen nog wat struiken bijgeplaatst onder andere Witte Aalbes en Framboos. Ook werd er tussen de rijen, de bomen en struiken een laag compost aangebracht. ! De Brandnetels die her en der groeiden zijn ook gemaaid en verspreid in de tunnel voor hun stikstof. Hierna is de tunnel gefreesd. De tunnel hebben we gekregen van iemand. In de tunnel komen de echte zonneaanbidders te staan, zoals Tomaat en Aubergine. Aan de ingang en het einde van de tunnel zijn Druiven geplaatst die de tunnel worden ingeleid. ! Nadat het hele terrein ‘kaal’ was is er Oostindische Kers Rode-, Witte- en Incarnaatklaver gezaaid. Aan de kanten van het Klein Stuk is bovendien nog Phacelia gezaaid. ! Om toch ook water te hebben is er aan de noordkant van de tunnel een tank van duizend liter geplaatst, het vat moet handmatig worden bijgevuld alhoewel de bovenkant van het vat geperforeerd is. Het water komt uit zone 1 in Geulle waar twee duizend liter regenwatertanks staan.Het water zal met name in de tunnel worden gebruikt. !
5
• Beplanting Zoals eerder beschreven werden er eerst vooral zomergroenten geteeld, dat is jammer, wij wilden het hele jaar rond groenten telen of toch zeker het hele jaar gebruik maken van wat de tuin opbrengt. De insteek was dat oude rassen de voorkeur genoten en dan nog het liefst rassen die hier thuis horen. Maar we moesten ook zaad hebben voor de kruidenwei. Begin oktober hebben we een oproep gedaan voor zaad van medicinale kruiden, maar liefst dertig soorten werden opgestuurd door vrienden en bekenden. Via internet ben ik op zoek gegaan naar biologisch zaad, liefst van een bijna verdwenen ras. Bij verschillende leveranciers heb ik gevonden wat ik zocht tw. Vreeken, Leven van het Land, van de Wal en Bolster. In mei van dit jaar heb ik nog een andere bron aangeboord: het Netwerk Eeuwig Moes. Dit werkt samen met de universiteit Wageningen om de collectie zaad van de st. Oerakker in stand te houden en liefst uit te breiden. Het bestelde zaad is vanaf februari voorgetrokken in een kweekkast en -bak, als de planten groot genoeg waren om uit te zetten zijn ze meegnomen naar het veld en daar geplant. Er zijn ook soorten die direct gezaaid zijn. Omdat er nog geen mulchlaag in de tuin is en we ook kruiden wilden telen voor medicinaal gebruik hebben we besloten om G als kruidenwei in te richten. Het zal voldoende opbrengen om de tuin regelmatig te voorzien van een nieuwe mulchlaag. We hebben nog gedacht aan een kruidenspiraal, maar dit leek ons een betere oplossing. Op F zullen vooral keukenkruiden worden gezet. Door de compost is de grond zwart en de tunnel aan de noordkant en een rij doornloze Bramen aan de zuidkant zorgen voor een goede beschutting. De kruiden zullen hier goed gedijen.
• Zones 1 ! Het veld wordt met name gebruikt door mijn vader en door ons, hierdoor zijn er twee zones 1. Namelijk één in Geulle en één in Geleen op ons dakterras. Het dakterras zal ik nader beschrijven omdat dit meer stadstuinbouw is. Het dakterras is 7 x 8 en noord zuid gericht, maar ingeklemd tussen het huis, magazijn van de onderliggende winkel, schutting en muur van de buren. Vanaf 21 juni is er van 10.00u. tot 17.00u. volop zon. 6
! Op het dakterras staat een kweekbak van 1,20m. x 1.20 m, die wordt gebruikt om planten voor te trekken. Hierin liggen twee zakken potaarde die op 8 plaatsen zijn ingekruist, hierin zijn Sla- en Rucolaplanten gezet. Tegen de schutting (zeer warme plek) staan twee plantenbakken. In één bak komen de Tomaten (Tasty Tom en Brandywine) en Paprika’s, in de andere staan allerlei alliumachtigen zoals Egyptische Ui, fijne en grove Bieslook, Knoflook. De, warme, muur van het magazijn wordt ook benut. Hier staan in een bak twee Olijfkomkommers, de vruchten worden gegeten en in het najaar wordt de plant als mulch gebruikt in de kweekkas. Ook komt hier een (gele) Komkommer en Wintermeloen. ! Een project waar ik nog aan bezig ben, is het maken van een pallettuin, een rechtopgezette pallet bekleed met worteldoek en gevuld met potaarde. ook is er een experiment met een Tomatenplant die op de kop is gehangen (deze zou dan omlaag groeien (???)), hij neemt zo minder plaats in en het oogsten is makkelijker. ! Het keukenafval verdwijnt in twee bokashi emmers, afval dat daar niet in past gaat in een grote plantenbak die als compost/verzamelbak dienst doet. De bokashi thee is meststof de bokashi zelf gaat door de plantenbakken en anders mee naar het veld. Het water betrekken we zoveel mogelijk van het regenvat, aangevuld met emmers. ! Op het dakterras verbouwen we: Tomaten (twee soorten), Courgette (driesoorten), Sla (div. soorten), Olijfkomkommer, Komkommer, Citroenmelisse, Lavendel, Knoflook, Egyptische Ui, grove en fijne Bieslook, Olijven (jaarlijks toch nog ± 20 st.), Aardbeien, Oostindische Kers, Wintermeloen, Kalebas, Wollige Munt, Witte Salie, Passiflora, Dropplant, Vogelmuur, Paprika, Aubergine
• Toepassing van de principes 1. Plaatsing van de elementen De tuin heeft een zeer gunstige ligging en heeft de hele dag zon, schaduw is er weinig. Wat er aan schaduw is komt door de tunnel en de Walnotenbomen en Pruimenbomen. De watertank is aan de noordkant van de tunnel geplaatst, zodat hij weinig in de zon staat. planten die van een vochtigere omgeving houden zijn geplant in een kuil die is achtergebleven toen een Pruimenboom is gerooid. De wormenbak komt helemaal aan de zuidkant en profiteert daar van de schaduw van de Meidoornhaag. Die Meidoornhaag fungeert ook als windsingel en houdt bovendien de warmte vast. De haag is zo’n 1,50m. hoog dit zorgt ervoor dat er 7
altijd zon is tussen 11.00 en 16.00 u, nadeel is dat in het vroege voorjaar en in het najaar de zon niet of pas later de grond bereikt. Klimmers als Olijfkomkommer, Aardaker en Oostindische Kers zijn geplant bij verschillende bomen en rekken. Op het Klein Stuk staan vooral lage gewassen, terwijl de middelhoge en hoge gewassen op het Groot Stuk staan.
2. Functies van de elementen De houtwal op G scheidt de kruidenwei van zone 5, waardoor deze ongestoord blijft. Bij de houtwal zijn ook een paar klimmers als Clematis en Hop geplant. De Bramenrij op de grens van F (zuidkant), de Meidoornhaag en de tunnel zorgt voor een microklimaat waardoor dit stuk meer warmte vasthoudt. Op A komt de wormenbak, die staat niet te warm door plaatsing aan de zuidkant van het stuk waardoor ze profiteert van de schaduw van de Meidoornhaag. Op diverse plaatsen is Knoflook geplant, niet voor de bollen (te laat gezet), maar wel voor het loof dat lekker is in salades, soepen ed., de geur verdrijft bovendien insecten. De haag dient als schuilplaats en voedsel voor de vogels, verder heeft het een medicinaal doel. Op het Klein Stuk is rekening gehouden met combinatieteelt.
3. Elke belangrijke functie wordt gedragen door vele elementen Voedselvoorziening: verschillende blad-, wortel-, knol-, en vruchtgewassen, alsook (klein)fruit. Aantrekken van insecten: er zijn verschillende planten die insecten aantrekken zoals de Meibloem, Melissa, Phacelia, Oostindische Kers, kleinfruit, Aardbei enz. Bodemverbetering wordt verkregen door mulchen, composteren, leggen van stro. Wormenaarde (zodra de wormenbak er is) en bokashi. Stikstofbinding dmv Klaver, Brandnetel, Lupine en groenbemesting o.a. Phacelia en Klaver (Witte-, Rode en Incarnaatklaver). Doordat de kruidenwei vol staat met (wilde)kruiden is er veel biodiversiteit, deze willen we nog vergroten door soorten die er nog niet staan, maar wel in deze contreien thuishoren, in te zaaien (denk bijv. aan Aardaker). Maar ook door vergeten groente weer terug te halen, ook weer liefst groenten die hier thuishoren. Regenwater afkomstig uit zone 1 in Geulle wordt op het veld gebruikt om met name in de tunnel water te geven. Op het dakterras komt de regenpijp ook uit in een regenton. Het water daar wordt gebruikt voor de planten en voor schoonmaken van in huis.
8
4. Efficiënte energieplanning. In de tunnel laten we de Druiven naar binnen groeien zodat ze optimaal kunnen profiteren van de warmte. Op het dakterras staat een kweekbak op een goed zonnige plaats. De Tomaten op het dakterras staan tegen een donkerbruine schutting die veel warmte absorbeert en deze weer langzaam afgeeft. Ook ben ik voornemens een droger te maken om vruchten te drogen met zonnewarmte. 5. Biologische duurzame bronnen Ik maak zoveel mogelijk gebruik van biologisch zaad. De organische voedingsstoffen komen zoveel mogelijk uit de tuin zelf en uit het huisafval dat we composteren in de compostbak of bokashi emmers. Ook wordt het regenwater opgevangen en gebruikt voor zowel de tuin als in huis. Een wormenbak staat in de planning om zo nog meer groenafval te verwerken. Materialen (planken, gaas, palen) worden hergebruikt. 6. Energie recycling (op de plek zelf) Tuinafval wordt ter plaats klein gemaakt en als mulch gebruikt, moeilijk te verteren materiaal gaat naar zone vijf. Regenwater wordt zoveel mogelijk opgevangen, soms zelfs nog in emmers en bakken als de watertanks vol zijn. 7. Intensief systeem (in hoogte en tijd stapelen) Bomen worden gebruikt om klimplanten tegenaan te laten groeien, langs de rijen kleinfruit (D) is draad gespannen zodat ook daar planten de hoogte in kunnen. Stokbonen groeien tegen bonenstokken. Tegen de Meidoornhaag is een olijfkomkommer geplant. Op het dakterras komt een pallettuin die tegen de muur van het magazijn wordt gezet, 8. Versnellen opvolging en evolutie Eén gilde hebben we uitgewerkt het staat verder beschreven bij punt 9. De kruidenwei mag uitbreiden zoals ze wil, soorten die we elders kunnen gebruiken zet ik over, of verzamel het zaad en zaai elders. Het is de bedoeling van alle soorten die in de tuin staan het zaad te bewaren.
9
9. Diversiteit De diversiteit aan kruiden was vanaf het begin al hoog, maar we willen gericht uitbreiden, soorten die hier thuishoren terughalen. De kruiden mogen zich vrij vermenigvuldigen. Op het Klein Stuk zijn nu ook een aantal vaste planten gezet (o.a. Splijtkool, Rabarber). Op E hebben we een rozengilde gecreëerd, er staat daar Peer, Kers, Appel, Aardbei (Rozenfamilie), bij Knoflook (lookachtige), Kardoen, Artisjok, Goudsbloem, Zonnebloem (Composieten), Dille (schermbloemige) even verder groeit een Walnoot (D).
10. Randen en overgangen Omdat we zijn gestart vanuit een bestaande tuin is het moeilijk gebleken om een bosrandprincipe te krijgen, daar waar mogelijk hebben we met de opbouw rekening gehouden. Dit is goed gelukt op E waar we van de kruidlaag de hoogte in gaan. Volgend jaar willen we dit verder oppakken.
• Evaluatie Ik ben opgegroeid met een moestuin en heb van jongs af aan gezien hoe een traditionele moestuin werd beheerd. Zo zag ik de opbrengsten, maar ook het vele werk dat erbij komt kijken. Dit was voor mij niet aanlokkelijk, totdat ik door deze cursus anders tegen de tuin ben gaan aankijken. Het is nu niet meer langer een bonte verzameling groenten en fruit die je ergens neerzet, maar een samenhangend geheel met do’s en dont's. Het Groot Stuk is al aardig op weg om een permacultuurtuin te worden, het Klein Stuk is weliswaar op weg, maar mag toch nog wat meer samenhang krijgen. Dit stuk is nu nog redelijk traditioneel. Het werken met een bestaande tuin heeft voordelen, een groot aantal basiselementen waren al aanwezig, maar ook nadelen, je moet het ook met deze basiselementen doen en ze staan lang niet altijd op de plek die handiger zou zijn geweest. Volgend jaar en misschien al dit jaar zullen er meer elementen worden ingebracht.
10
