J.M.H. de Moor en R. Didden
dicap of afwijking wordt in onze samenleving vaak als een tekortkoming gezien. De afwijzing of de uitsluiting die mensen met een ‘beperking’ daardoor ervaren, heeft vaak ernstige gevolgen voor het besef van eigenwaarde. Een
Gitty Scholten & Martin Schuurman
belangrijk verschil met het eerste boek is de
Wezep: INVRA, 2008, ISBN 978-90-
fundamentele keuze om mensen met een be-
813012-1-3, 180 pagina’s, € 27
perking niet meer te benaderen en te beoordelen vanuit een beperking, maar nu alleen en volledig aan te sluiten bij de kracht van
In 2003 presenteerden Scholten & Schuurman
mensen, bij hun competenties. Nieuw is ook
in hun boek Op Eigen Benen op een beknopte
de expliciete aandacht die besteed wordt aan
wijze de praktische toepassing van een in de
het begrip levenstaak die ieder mens in zijn
praktijk van het trainingscentrum Woldyne
leven en ontwikkeling te vervullen heeft. Dit
ontwikkelde leermethodiek voor mensen met
boek bevat handvatten om niet de handicap of
een (matige en lichte) verstandelijke beperking
de beperking centraal te stellen, maar juist de
gericht op het vergroten van hun zelfstandig-
krachten en de talenten die ieder mens heeft,
heid. Een methodiek gebaseerd op Het Eigen
om daarmee de eigenwaarde, de zelfkennis
initiatief model, het Competentiemodel en de
en het zelfvertrouwen te voeden. Doel is ook
Feuersteinmethode. De methodiek Op Eigen
om mensen met een beperking zo min moge-
Benen toont een andere manier van kijken en
lijk afhankelijk van anderen te maken en een
ondersteunen en draagt tegelijk bij aan een
meer geaccepteerde en volwaardige positie in
verdere vermaatschappelijking van de zorg.
de samenleving te bevorderen. Daar is nog een
Sindsdien verschenen diverse publicaties ge-
lange weg te gaan.
richt op de praktische begeleiding van men-
Na een korte beschrijving van de positie
sen met een beperking (o.a. Van Dijk & van
van mensen met een beperking in de samen-
Doorn, 2004; den Besten & van Vulpen, 2006;
leving en ‘de andere kijk op zorg’ die aan de
Geus, 2006; Wiese, 2006; Nijgh & Bogerd,
methodiek ten grondslag ligt, wordt in hoofd-
2007; de Bode & Bom, 2008), een teken van
stuk twee eerst een historische terugblik ge-
het belang dat steeds meer werd gehecht aan
geven. Mensen met een beperking werden in
het systematisch bevorderen van de ontwik-
veel gevallen apart gezet (in inrichtingen op-
keling en de zelfredzaamheid van mensen met
genomen) en ondanks hun verschillen op een
beperkingen.
min of meer gelijkvormige wijze behandeld.
In dit nieuwe fraai uitgegeven boek van
Met aanvankelijk weinig oog voor hun ont-
Scholten en Schuurman worden de achter-
wikkelingsmogelijkheden. De aandacht lag
gronden en werkwijze verder uitgewerkt en
vooral op de defecten en beperkingen en de
verdiept. Het hebben van een stoornis, han-
tekort schietende intelligentie. Pas geleidelijk
NTZ 1-2009
73
Boeken
Eigenwaarde Leermethodiek Op Eigen Benen achtergrond en toepassing
Boeken
Boeken
aan ontstond meer oog voor de verschillen en
der om mensen tot leren te stimuleren: willen
de talenten die ook deze mensen wel degelijk
mensen leren dan moeten ze zin en motivatie
hebben en kregen ze meer kansen tot zelfont-
ervaren, duidelijk krijgen wat de bedoeling is,
plooiing.
maar ook tweerichtingsverkeer en vertrouwen
In het derde hoofdstuk wordt ingegaan
ervaren. De opvoeder biedt ondersteuning bij
op hoe mensen leren en hoe mensen met een
een proces van zelfontwikkeling.
beperking daarbij het beste kunnen worden
Ingegaan wordt vervolgens op het ontwik-
ondersteund.
leermethoden
kelen van competenties, en hoe dat negatief
worden onderscheiden, van model staan via
(bijvoorbeeld door stress of psychische stoor-
het zelf laten ontdekken van oplossingen naar
nissen) of positief beïnvloed kan worden (bij-
het geven van instructie en het bijbrengen van
voorbeeld door intelligentie, zelfvertrouwen
feiten en begrippen. Ook wordt ingegaan op
en de juiste ondersteuning). In navolging
de voorkeuren die mensen hebben voor be-
van Slot en Spanjaard, voortrekkers van het
paalde leermethoden, voor de werkwijze die
competentiemodel, wijzen de auteurs op het
het meest effectief is bij bepaalde mensen.
belang van goede diagnostiek, het formuleren
Een voorbeeld van een benadering is het Na-
van een duidelijk werkplan en de bijbehorende
tuurlijk Leren, waarbij het verwerven van
evaluatie. Aan de hand van een casus wordt
kennis en vaardigheden vooral het gevolg is
het werken aan het eigen probleemoplossend
van denken en doen van de leerling zelf, dus
vermogen toegelicht: je eerst goed oriënteren
leren vanuit eigen motivatie. Het voordeel
en een plan maken, tijdens de uitvoering goed
van deze methode is dat uitgegaan wordt van
kijken of het aansluit bij wat je wil en tot slot
het individu en zijn eigen individuele leerweg.
evalueren of je op een goede manier je doel
De verschillen met Klassikaal-Methodisch
hebt bereikt. Tot slot, niet onbelangrijk, wordt
Leren worden toegelicht. Juist voor mensen
ingegaan op transfer van het geleerde naar de
met een beperking is het van belang leren als
dagelijkse praktijk, wat niet vanzelf gaat en
een permanente individuele uitdaging en zelf-
extra ondersteuning vraagt. Gewerkt wordt
ontplooiing en maatschappelijke participatie
met een speciale transferbegeleider of coach,
te zien, als een proces dat bij uitstek gevoed
die stimulerend aanwezig is en er ook voor
wordt door contact en relaties.
zorgt dat de cliënt voldoende leermogelijkhe-
In navolging van Feuerstein en de opvattin-
den krijgt. Ook wordt nog het belang hierbij
gen van Vygotsky over de ‘zone van de naas-
van een goed persoonlijk netwerk toegelicht.
te ontwikkeling’ worden drie verschillende
In het vierde hoofdstuk wordt op zeer beknop-
denkniveaus onderscheiden: het waarnemen,
te wijze uitgelegd hoe de methodiek Op Eigen
het vergelijken en het abstracte denken. Het
Benen in de praktijk werkt. Het gaat hierbij
leren en onderwijs moeten bij die ontwikke-
vooral om een cultuuromslag bij opvoeders.
lingsniveaus aansluiten. Beschreven wordt
Allereerst worden de kernwaarden benoemd:
welke grondhouding nodig is bij de opvoe-
oog voor de eigenheid van elke mens, het be-
74
Verschillende
NTZ 1-2009
Boeken Boeken
lang van individueel en levenslang leren, een
ken. Aan de hand van voorbeelden worden
respectvolle benadering en het voeden van de
enkele vernieuwingen geschetst. De verschil-
innerlijke waarden van mensen. Het te volgen
lende (materiële, immateriële en maatschap-
traject naar wonen en werken wordt summier
pelijke) functies die arbeid heeft worden ook
aangestipt: bij de instroomfase wordt in een
hier weer met aansprekende voorbeelden be-
soort ‘bekwaamhedenmap’ geïnventariseerd
knopt verduidelijkt.
wat de competenties van de deelnemers zijn;
In het zesde hoofdstuk eindelijk komt de
de daarbij gebruikte instrumenten INVRA-
ontwikkeling en uitleg van het instrument
wonen en INVRA-werken worden pas in
INVRA (Inventarisatie Van Redzaamheid
een later hoofdstuk uitgewerkt. Ook wordt
Aspecten) aan bod. Het gaat om observatie-
samen besproken wat de wensen van iemand
lijsten (tevens streeflijsten) die de competen-
zijn en hoe die bij deze betreffende persoon
ties die van belang zijn in wonen en arbeid in
het beste zijn aan te leren. Op de eigenlijke
beeld brengen. Het gaat hier om een geheel
doorstroomfase (de ‘training’ zelf ) maar ook
in de praktijk ontwikkelde lijst, die zijn weg
op de uitstroomfase (de aansluiting bij de
inmiddels naar veel instellingen heeft gevon-
woonplek of werkplek) wordt maar kort inge-
den. In 2003 is het bureau INVRA ontwik-
gaan, waarschijnlijk omdat die processen per
keld, een digitaal servicecentrum, waar alle
situatie en leerdoel enorm kunnen verschillen.
door abonnementhouders ingevoerde data
Duidelijk wordt ook aangegeven dat er eigen-
verwerkt worden (voor monitoring en ver-
lijk niet van één bij iedereen toepasbare be-
dere research) en waar inmiddels 1200 men-
geleidingsmethodiek sprake is. Aan het eind
sen gecertificeerd zijn in het gebruik van het
van dit hoofdstuk worden de competenties
instrument. Een goedkoop, veilig, flexibel en
(kennis, attituden en vaardigheden) beschre-
gebruiksvriendelijk systeem. De lijst INVRA-
ven waarover de trainers moeten beschikken
wonen bestaat uit 114 vaardigheden op vijf
in die verschillende fasen. Van veiligheid bie-
gebieden: zelfverzorging en gezondheid, huis-
den, stimuleren en het initiatief bij de ander
houdelijke vaardigheden, cognitieve vaardig-
laten, via aanbieden van experimenteerruimte
heden, maatschappelijke vaardigheden en so-
en bemoediging, tot het al feedback gevend
ciale vaardigheden. Een wit blokje binnen de
langzaam terugtreden. Aan het eind van het
vijf kolommen staat voor een vaardigheid die
hoofdstuk wordt alles nog eens keurig in ta-
iemand niet gebruikt (waarbij onduidelijk is
bellen samengevat.
of hij die vaardigheid al dan niet kan uitvoe-
Hoofdstuk vijf gaat geheel over arbeid door
ren), een gekleurd blokje betekent een waar-
mensen met een beperking. Allereerst wordt
genomen competentie (oplopend van donker-
de (historische) situatie in Nederland geschetst
rood via geel tot donkergroen: er is heel veel
en de verschillende regelingen die er zijn, met
tot heel weinig ondersteuning nodig). Toege-
de bekende driedeling: begeleide dagopvang,
voegd is een eventueel nog in te vullen lijst
arbeidsmatige dagbesteding en begeleid wer-
met 22 ‘psychische aspecten’, aangeduid als
NTZ 1-2009
75
Effecten van de diagnose ‘persoonlijkheidsstoornis’ op het handelen van hulpverleners Boeken
‘zwaktes’ die iemands dagelijkse functioneren
vrije bedrijf. Naast een profiel van de werk-
in negatieve zin kunnen beïnvloeden. Wan-
nemer (persoonsprofiel) kan met dezelfde lijst
neer het vermoeden van persoonlijkheidspro-
een profiel gemaakt worden van de vereiste
blemen en gedragsproblemen bestaat moeten
vaardigheden voor een bepaalde werkplek
meer specifieke instrumenten worden ingezet.
(werkplekprofiel), zodat je snel kunt zien of
Aanvankelijk waren ook ‘sterktes’ in de lijst
beide profielen een beetje matchen. Ook bij de
opgenomen, maar die bleken bij nader on-
INVRA-Arbeid zien we weer de toepassingen:
derzoek minder betrouwbaar te zijn. Waar
observatie, communicatie, motivatie, indica-
iemand goed in is is kennelijk moeilijker te be-
tie en evaluatie. Het bevordert zelfinzicht bij
oordelen. Wat zijn nu de toepassingsmogelijk-
de cliënt, meet competenties (laat zien wat ie-
heden in de praktijk? Allereerst wordt de lijst
mand feitelijk kan, wat hij daadwerkelijk zelf-
gebruikt voor observatie (hoe functioneert
standig doet), en een kleurrijk schema toont
iemand), hij is behulpzaam bij de commu-
op één pagina iemands ontwikkeling. Tot slot
nicatie (op één pagina worden de resultaten
wordt een beknopte vergelijking gemaakt met
zichtbaar), hij bevordert de motivatie (cliënt
enkele andere schalen: de Taksatieschaal, de
ziet op welke gebieden verdere stappen gezet
SRZ-P, de Vineland-Z en ook de SIS (die voor-
kunnen worden), de niet gekleurde blokjes
al de ondersteuningsbehoefte meet), waarbij
in het schema kunnen een indicatie zijn voor
de lezer zijn eigen keuze moet maken.
verder op te zetten trainingsplannen, en bij
In bijlage 1 wordt een beschrijving gege-
periodieke invulling werkt de lijst als evalu-
ven van de Academie Voor Zelfstandigheid,
atie-instrument. De kracht van het systeem is
waarbij mensen een Leerweg Wonen en/of
in elk geval dat de cliënten (vooral de mensen
Leerweg Werken kunnen volgen, in een groot
met een lichtere verstandelijke beperking) op
aantal lokale vestigingen zodat de opleiding
een overzichtelijke wijze zelf zien waar het
zoveel mogelijk in de eigen omgeving plaats-
over gaat en zelf aan het woord komen. Het
vindt. Een ambitieus plan dat aansluit bij di-
invullen heeft een positieve uitwerking, gaat
verse maatschappelijke ontwikkelingen, zoals
in eerste instantie om wat de cliënt in feite be-
Volwaardig burgerschap, Een andere kijk op
heerst en in de praktijk laat zien. De overzich-
zorg, Arbeidsparticipatie, Een leven lang le-
ten bieden informatie aan alle betrokkenen.
ren. In bijlage 2 wordt summier verslag gedaan van de effectiviteit van de methode op
De INVRA-Arbeid bestaat uit 38 vaardighe-
langere termijn.
den op drie gebieden: arbeidsprestaties, mo-
Dit vlot geschreven boek, voorzien van veel
torische vaardigheden en arbeidshouding/
duidelijke voorbeelden, is een aanrader voor
sociale vaardigheden. De vaardigheden wor-
een grote groep van professionals, die zich
den op drie werkniveaus omschreven: rood
bezig houden met de ontwikkeling en verdere
voor de beschermde werkplek, geel voor de
participatie van mensen met een verstande-
sociale werkplaats en groen voor werk in het
lijke beperking. Het is vooral een werkboek
76
NTZ 1-2009
Boeken Boeken
dat bij de reflectie op het dagelijkse werk en in scholingsbijeenkomsten een sturende rol kan vervullen. Wat de begeleidingsmethodiek betreft, die steunt op diverse modellen, beperkt het boek zich tot de grote lijnen, die in de praktijk verder uitgewerkt moeten worden. Nader onderzoek is aanbevolen om het typisch eigene van de methodiek en de sterke en zwakke kanten beter in beeld te krijgen. Ook onderzoek naar betrouwbaarheid en validiteit van de INVRA-vragenlijsten kan de ambities van het project verder ondersteunen. Voor nadere informatie: www.invra.nl Ruud Geus Chris van Besten & Audry van Vulpen (2006), Competent begeleiden van mensen met een verstandelijke beperking, Soest: Nelissen. Cor de Bode & Hans Bom (2008), Gewoon leven met ongewone handicaps, Soest: Nelissen. Piet van Dijk & Emiel van Doorn (2004), Ontwikkelingsgericht begeleiden in alledaagse situaties, Soest: Nelissen. Ruud Geus (2006), Persoonsgerichte planning en Active Support, Utrecht: NGBZ/NIZW. Lida Nijgh & Aart Bogerd (2007), Basisboek ondersteuning aan mensen met een verstandelijke beperking, Soest: Nelissen. Ad Wiese (2006), Vraaggestuurde ondersteuning van mensen met een verstandelijke beperking, Soest: Nelissen.
NTZ 1-2009
77
