EFRO : een sterkte-zwakte analyse van Vlaanderen

STEUNPUNT ONDERNEMEN EN REGIONALE ECONOMIE NAAMSESTRAAT 61 – BUS 3550 BE-3000 LEUVEN TEL + 32 16 32 66 61 | FAX + 32 16 37 35 11 [email protected] www.steunpuntore.be

Beleidsrapport STORE-B-12-003

EFRO 2014-2020: een sterkte-zwakte analyse van Vlaanderen Cathy Lecocq, Jo Reynaerts en Marieke Vandeweyer1

Vlaams Instituut voor Economie en Samenleving (VIVES) Faculteit Economie en Bedrijfswetenschappen KU Leuven

23/12/2014

1

De resultaten in dit rapport geven de mening van de auteurs weer en niet deze van de Vlaamse overheid: de Vlaamse Gemeenschap/het Vlaams Gewest is niet aansprakelijk voor het gebruik dat kan worden gemaakt van de in deze mededeling of bekendmaking opgenomen gegevens.

Steunpunt Ondernemen en Regionale Economie STORE Naamsestraat 61 / 3550 B – 3000 Leuven www. steunpuntore.be

EFRO 2014-2020: een sterkte-zwakte analyse van Vlaanderen Deze studie schetst de economische performantie en het concurrentievermogen van Vlaanderen (België) ten opzichte van andere Europese regio’s en landen. Vervolgens worden Antwerpen en Gent vergeleken op vlak van sociaal-economische indicatoren en wordt het congestieprobleem in Vlaanderen in kaart gebracht. In een tweede deel van de studie worden indicatoren gepresenteerd die de positie van Vlaanderen aangeven op vier belangrijke thema’s van het EFRO programma: energie-efficiëntie, innovatie, het concurrentievermogen van Vlaamse KMO’s en informatie- en communicatietechnologieën (ICT). Tot slot worden op basis van een sterkte-zwakte analyse van de prioritaire thema’s van het EFRO 20142020 programma, met name energie-efficiëntie, innovatie en het concurrentievermogen van KMO’s, knelpunten en uitdagingen geïdentificeerd waarop in het kader van het EFRO-programma kan worden ingespeeld. Een evaluatie van de 2 Vlaamse grootsteden op sociaal-economische indicatoren geeft vervolgens aan waar de EFRO-middelen ter bevordering van geïntegreerde, duurzame stedelijke ontwikkeling het best worden ingezet.

Cathy Lecocqa,b, Jo Reynaertsa,b,c, Marieke Vandeweyerb, a

Steunpunt Ondernemen & Regionale Economie (STORE) Vlaams Centrum voor Economie & Samenleving (VIVES), Faculteit Economie en Bedrijfswetenschappen, KU Leuven c Centrum voor Economische Studiën (CES), Faculteit Economie en Bedrijfswetenschappen, KU Leuven b

EFRO 2014-2020: een sterkte-zwakte analyse van Vlaanderen

Inhoudstafel Inleiding..................................................................................................................................................... 9

Deel 1 Kernindicatoren van de Vlaamse economie en de stedelijke ontwikkeling ................................ 11

1.

Economische performantie en concurrentievermogen van Vlaanderen ....................................... 11 1.1

Economische performantie ..................................................................................................... 11

1.2 Arbeidsmarkt................................................................................................................................. 17 1.3 Samenstelling van het economisch weefsel ................................................................................. 19 1.4 Internationale oriëntatie............................................................................................................... 23 1.5 Globaal concurrentievermogen .................................................................................................... 28 1.6 Regionale concentratie van economische activiteiten ................................................................. 30 1.7 Samenvatting - Kernindicatoren Vlaanderen................................................................................ 32 2.

Stedelijke ontwikkeling in Vlaanderen............................................................................................ 34 2.1 Economie....................................................................................................................................... 35 2.2 Bevolking ....................................................................................................................................... 36 2.3 Arbeidsmarkt................................................................................................................................. 37 2.4 Onderwijs ...................................................................................................................................... 38 2.5 Milieu ............................................................................................................................................ 39 2.6 Leefbaarheid ................................................................................................................................. 40 2.7 Armoede ....................................................................................................................................... 41 2.8 Samenvatting – Stedelijke ontwikkeling Vlaanderen.................................................................... 42

3.

Mobiliteit in Vlaanderen ................................................................................................................. 43 3.1 Bereikbaarheid en capaciteit ........................................................................................................ 44 3.2 Modale verdeling van vervoer ...................................................................................................... 45 3.3 Energieverbruik en emissies ......................................................................................................... 47 3.4 Verkeersveiligheid......................................................................................................................... 50 3.5 Samenvatting – Mobiliteit in Vlaanderen ..................................................................................... 51

Deel 2 Performantie van de Vlaamse economie op de thematische investeringsprioriteiten van het EFRO programma .................................................................................................................................... 52

4.

Energie ............................................................................................................................................ 52 4.1 Broeikasgassen .............................................................................................................................. 53 4.2 Hernieuwbare energie .................................................................................................................. 61 4.3 Energieconsumptie en -productie................................................................................................. 65 4.4 Efficiënt gebruik van hulpbronnen ............................................................................................... 67 4.5 Samenvatting - Energie ................................................................................................................. 73

5.

Onderzoek, ontwikkeling en innovatie ........................................................................................... 74 5.1 Totale O&O uitgaven..................................................................................................................... 74 5.2 O&O uitgaven door bedrijven ....................................................................................................... 79 5.3 Overheidsuitgaven voor O&O ....................................................................................................... 82 5.4 Samenvatting - Onderzoek en ontwikkeling doelstellingen ......................................................... 86

6.

Kleine en middelgrote ondernemingen .......................................................................................... 87 6.1 Ondernemerschap ........................................................................................................................ 88 6.2 Oprichtings- en stopzettingsgraad van ondernemingen .............................................................. 92 6.3 ‘Groene’ KMO’s ............................................................................................................................. 94 6.4 Internationalisering van KMO’s.................................................................................................... 95 6.5 Samenvatting - Kleine en middelgrote ondernemingen .............................................................. 96

7.

Informatie- en communicatie technologie ..................................................................................... 98 7.1 Bereik van (snel)breedband ......................................................................................................... 99 7.2

Internet gebruik .................................................................................................................... 100

7.3 E-commerce ............................................................................................................................... 101 7.4 E-government............................................................................................................................. 102 7.5 Samenvatting - Informatie- en communicatie technologie ....................................................... 103

Deel 3 Evaluatie van de competitiviteit en de sterktes en zwaktes van de Vlaamse economie .......... 104

8

Bronnen van competitiviteit in Vlaanderen.................................................................................. 104 6.1 Inleiding....................................................................................................................................... 104 6.2 Totale factorproductiviteit .......................................................................................................... 105 6.3 Evaluatie van de bronnen van competitiviteit ............................................................................ 108

9

Sterkte-zwakte analyse van de prioritaire EFRO thema’s ............................................................. 109

Conclusies ............................................................................................................................................. 113

Referenties ............................................................................................................................................ 116 Appendices............................................................................................................................................ 118 Appendix 1: Investeringsprioriteiten ondersteund door het EFRO .................................................. 118 Appendix 2: Basisbeginselen van de Small Business Act (SBA) ......................................................... 119 Appendix 3: Economische performantie en arbeidsmarkt in Vlaanderen : vergelijking met de EU-15 landen ............................................................................................................................................... 120 Appendix 4: De NACE 2-digit sectoren.............................................................................................. 124 Appendix 5 : Schatting van de totale factorproductiviteit van Vlaamse ondernemingen ............... 126

Lijst van Figuren Figuur 1: BBRP per capita tegen lopende prijzen (in KKP) .......................................................................... 12 Figuur 2: Arbeidsproductiviteit (in1000 euro’s, 2010)................................................................................ 14 Figuur 3: Arbeidskost per werknemer (in 1000 euro's, 2009) .................................................................... 15 Figuur 4: Arbeidskost per eenheid product (in euro's, 2009) ..................................................................... 15 Figuur 5: Investeringsquote (in %, 2009) .................................................................................................... 16 Figuur 6: Netto beschikbaar inkomen per capita (in euro's, 2009) ............................................................ 16 Figuur 7: Aandeel sectoren naar tewerkstelling in Vlaanderen (2010) ...................................................... 19 Figuur 8: Aandeel sectoren naar bruto toegevoegde waarde in Vlaanderen (2010) ................................. 19 Figuur 9: tewerkstellingsgroei en -aandeel voor alle sectoren, gewogen naar toegevoegde waarde ....... 20 Figuur 10: tewerkstellingsgroei en -aandeel voor de dienstensectoren, gewogen naar toegevoegde waarde ........................................................................................................................................................ 21 Figuur 11: tewerkstellingsgroei en -aandeel voor de industriële sectoren, gewogen naar toegevoegde waarde ........................................................................................................................................................ 22 Figuur 12: Werkelijke comparatieve voordelen en tewerkstellingsaandeel .............................................. 25 Figuur 13: Buitenlandse directe investeringen in België (in miljoen dollars) ............................................ 26 Figuur 14: aandeel van globale ondernemingen in de creatie van toegevoegde waarde in de Vlaamse industrie ...................................................................................................................................................... 27 Figuur 15: Sub-indicatoren competitiviteit – België (2011-2012) .............................................................. 29 Figuur 16: Geografische concentratie van de economische activiteit in België ......................................... 30 Figuur 17: Netto jobcreatie per centrumstad (%, 2008, 2009) ................................................................... 35 Figuur 18: Evolutie totaal migratiesaldo, totaal van de 13 centrumsteden (in aantal personen).............. 36 Figuur 19: Levenslang leren (%, schriftelijke bevraging, 2008)................................................................... 38 Figuur 20: Filezwaarte op het hoofdwegennet in Vlaanderen (2007-2012) .............................................. 43 Figuur 21: Modale verdeling woon- en werkverkeer in Vlaanderen (2011-2012) ..................................... 45 Figuur 22: Openbaar vervoer naar verstedelijking (2012, %) ..................................................................... 46 Figuur 23: Aandeel van de transportsector in het energieverbruik in Vlaanderen, België, EU-27, OECD en de wereld (2009, personen- en goedervervoer, omgerekend naar % TJ) .................................................. 47 Figuur 24: Evolutie broeikasgasemissies transportsector .......................................................................... 48 Figuur 25: Evolutie van het aantal verkeersdoden per miljoen inwoners (1990-2010, Vlaanderen, België, EU-27) ......................................................................................................................................................... 50 Figuur 26 : Totale emissie broeikasgassen in België (index 1990 = 100) .................................................... 53 Figuur 27: Totale emissie broeikasgassen in Vlaanderen (index 2000 = 100) ............................................ 54 Figuur 28: Aandeel activiteiten in broeikasgasemissies, Vlaanderen, 1990-2011 (in %) ........................... 55 Figuur 29: Broeikasgasemissies per sector, Vlaanderen, 1990-2011, (in %) .............................................. 56 Figuur 30: Evolutie broeikasgassen Vlaams Gewest: opsplitsing ETS en niet-ETS, 2005-2011 (in Mton CO2-equivalenten) ...................................................................................................................................... 57 Figuur 31: Aandelen broeikasgasemissies gebouwensector (2010) ........................................................... 59 Figuur 32: Aandelen broeikasgasemissies transportsector (2010) ............................................................. 60 Figuur 33: aandeel hernieuwbare energie in bruto eindverbruik (in %) .................................................... 61

Figuur 34: Aandeel energiedragers in de netto-elektriciteitsproductie in Vlaanderen, 2003-2011 (in %) 62 Figuur 35: Aantal uitgereikte groenestroomcertificaten voor geproduceerde elektriciteit uit hernieuwbare energiebronnen, aandeel per technologie (in %)................................................................ 63 Figuur 36: Hernieuwbare energie: groene stroom, groene warmte en biobrandstoffen (Vlaanderen, 2005-2010) (in PJ) ....................................................................................................................................... 64 Figuur 37: Primair energieverbruik (index 2005 = 100) .............................................................................. 65 Figuur 38: Bruto binnenlands energieverbruik per sector (in %) ............................................................... 66 Figuur 39 : Evolutie bruto binnenlands energieverbruik en reëel BBRP (index 1994=100) ...................... 67 Figuur 40: Evolutie van de energie-intensiteit van de economie (in kgoe/1000 EUR BBP)........................ 68 Figuur 41: Evolutie reëel BBRP en directe materialen input in Vlaanderen (index 1995=100) .................. 69 Figuur 42: Directe materialen input per capita (in ton per inwoner, 2009) ............................................... 70 Figuur 43: BB(R)P (reëel)/DMI (in miljoen euro per kton, 2009) ................................................................ 71 Figuur 44 : O&O-intensiteit van Vlaanderen (totaal, bedrijven) (in %) ...................................................... 75 Figuur 45: Totale O&O-intensiteit - Internationale vergelijking (in %, 2011) ............................................. 76 Figuur 46: O&O personeel als percentage van de beroepsbevolking – internationale vergelijking (in %) (2009) .......................................................................................................................................................... 77 Figuur 47: BERD – Internationale vergelijking (in %, 2011) ....................................................................... 79 Figuur 48: GBAORD als % van het BBP (2011) ........................................................................................... 82 Figuur 49: Totale GBAORD als percentage van de totale overheidsuitgaven (in %) ................................. 83 Figuur 50: Totale GBAORD per NABS 2007 socio-economische objectieven -België (2010) ...................... 84 Figuur 51: Percentage van GBAORD naar energie en milieu (in %) ........................................................... 85 Figuur 52: Ondernemersgraad (in %, 2011) ................................................................................................ 88 Figuur 53 : Total Entrepreneurial Activity (in %, 2011) ............................................................................... 89 Figuur 54: Evolutie Total Entrepreneurial Activity (in %)............................................................................ 90 Figuur 55: Evolutie van het aantal starters 2005-2011(in eenheden) ........................................................ 92 Figuur 56 : Evolutie van het aantal faillissementen (in aantal ondernemingen) ........................................ 93 Figuur 57: Dekkingsgraad (snel)breedband (%, eind 2011), breedbandconnectie (%, 2012) .................... 99 Figuur 58: Internetgebruik (2012, % van de bevolking)............................................................................ 100 Figuur 59: Online aankopen en verkopen (2012, in % van burgers (aankopen) en % van de KMO’s (verkoop)).................................................................................................................................................. 101 Figuur 60: E-government (2012, % van burgers) ...................................................................................... 102 Figuur 61: impact op TFP van een gemiddelde onderneming in % ten gevolge van een toename van 10 % in volgende factoren ................................................................................................................................. 107 Figuur 62: Sterkte-zwakte analyse van Vlaanderen.................................................................................. 110 Figuur 63: BBP per capita (in KKP) ............................................................................................................ 120 Figuur 64: Arbeidsproductiviteit (in 1000 euro, 2011) ............................................................................. 120 Figuur 65: Arbeidskost per werknemer (in euro, 2011) ........................................................................... 121 Figuur 66: Arbeidseenheidskost (in euro, 2012) ....................................................................................... 121 Figuur 67: Investeringsquote (in %, 2011) ................................................................................................ 122 Figuur 68: Beschikbaar inkomen per inwoner (in euro, 2009) ................................................................. 122

Lijst van Tabellen Tabel 1: Gemiddelde reële groei van bruto toegevoegde waarde tegen basisprijzen (in %) ..................... 13 Tabel 2: Werkloosheidgraad (in %, 2011) ................................................................................................... 17 Tabel 3: tewerkstellingsgraad (in %, 2011) ................................................................................................. 18 Tabel 4: Kernindicatoren per provincie (2009) ........................................................................................... 31 Tabel 5: Gemiddeld inkomen per inwoner (in euro’s, 2010) ...................................................................... 35 Tabel 6: Arbeidsmarktindicatoren per centrumstad (%, 2010) .................................................................. 37 Tabel 7: Schoolse vertraging indicatoren per centrumstad (% leerlingen, schooljaar 2010-2011)............ 38 Tabel 8: Totale CO2-emissies door gebouwenverwarming bij huishoudens (in ton per inwoner) ............. 39 Tabel 9: Prijs gewone woonhuizen (in €) .................................................................................................... 40 Tabel 10: Aantal geregistreerde diefstallen en afpersingen, misdrijven tegen lichamelijke integriteit en gewelddadige misdrijven tegen eigendom (in aantal per 1000 inwoners) ................................................ 40 Tabel 11: Armoede indicatoren per centrumstad (2011) ........................................................................... 41 Tabel 12 Aandeel van de verschillende niet-ETS sectoren (2010, kton CO2-eq) ........................................ 57 Tabel 13: Verdeling BERD naar sector, 2009 (in %) .................................................................................... 80 Tabel 14: KMO’s in België (2010) ................................................................................................................ 87 Tabel 15: Werkloosheid (in %, 2011) ........................................................................................................ 123 Tabel 16: Tewerkstelling (in %, 2011) ....................................................................................................... 123

Inleiding Europa beschikt over omvangrijke Europese structuurfondsen om de economische en sociale samenhang binnen de Europese Unie te versterken. Zo subsidieert het Europees Fonds voor Regionale Ontwikkeling (EFRO) projecten die de ongelijkheden tussen regio’s verminderen, het concurrentievermogen van regio’s vergroten, de werkgelegenheid bevorderen en de cohesie versterken. Binnen het Europese Cohesiebeleid voor de periode 2014-2020 werden investeringsprioriteiten vastgelegd waaraan de EFRO-middelen moeten bijdragen. Deze prioriteiten kaderen binnen de Europa 2020-strategie voor een slimme, duurzame en inclusieve groei1. Om een maximaal effect van EFROmiddelen te bekomen, moeten de EFRO-middelen op nationaal niveau geconcentreerd worden op een beperkt aantal thema’s (thematische concentratie). Voor een meer ontwikkelde regio zoals Vlaanderen moet ten minste 80% van de toegekende middelen besteed worden aan projecten die (1) energieefficiëntie en hernieuwbare energie bevorderen, (2) innovatie versterken, en (3) het concurrentievermogen van KMO’s verbeteren, waarbij minstens 20% van de totale EFRO-middelen op nationaal niveau naar energie-efficiëntie moet gaan. Daarenboven werd ook de toegang tot, en de kwaliteit van informatie- en communicatietechnologieën als belangrijk thema geïdentificeerd. Omdat steden een belangrijke katalysator zijn voor innovatie en de motor vormen voor de Europese economie, moet tevens 5% van de toegekende EFRO-middelen toegekend worden aan projecten die gericht zijn op geïntegreerde, duurzame stedelijke ontwikkeling. Het eerste deel van deze studie schetst de economische performantie en het concurrentievermogen van Vlaanderen (België) ten opzichte van andere Europese regio’s en landen op basis van een aantal kernindicatoren. Ook de 2 Vlaamse grootsteden, Antwerpen en Gent, worden vergeleken op vlak van performantie op het domein van economie, bevolking, arbeidsmarkt, onderwijs, milieu, leefbaarheid en armoede. Gezien het belangrijk congestieprobleem in Vlaanderen, wordt vervolgens ook de mobiliteit in Vlaanderen bestudeerd. Vervolgens worden in deel 2 van de studie indicatoren gepresenteerd die de positie van Vlaanderen aangeven op vier belangrijke thema’s van het EFRO programma: energie-efficiëntie, innovatie, het concurrentievermogen van Vlaamse KMO’s en informatie- en communicatietechnologieën (ICT). Cijfers met betrekking tot energie-efficiëntie en onderzoek, ontwikkeling en innovatie in Vlaanderen (en België) worden gerelateerd aan de betreffende Europa 2020-doelstellingen. Cijfers in verband met ondernemerschap en Vlaamse KMO’s worden bekeken tegen de achtergrond van het Small Business Act (2008), dat het Europees strategisch kader van Europa vormt om de groei van KMO’s te ondersteunen. Voor de analyse van de toegang tot en de kwaliteit van de informatie- en communicatietechnologieën in Vlaanderen, wordt gebruikt gemaakt van de Europese doelstellingen geformuleerd in de Digitale Agenda voor Europa. In een derde deel wordt aan de hand van een econometrische analyse nagegaan welke factoren belangrijk zijn voor de productiviteit van Vlaamse ondernemingen. Vervolgens worden deze bronnen van competitiviteit van Vlaanderen geëvalueerd en in verband gebracht met de hierboven aangehaalde 1

Zie appendix 1 voor een volledig overzicht van de investeringsprioriteiten ondersteund door het EFRO

9

thematische concentraties. Om te identificeren welke thema’s het meest prioritair zijn voor het inzetten van EFRO-middelen, wordt vervolgens een sterkte-zwakte analyse gemaakt van de drie prioritaire domeinen van het EFRO programma, met name (1) energie-efficiëntie en hernieuwbare energie, (2) innovatie, en (3) het concurrentievermogen van KMO’s. Dit gebeurt door de betreffende indicatoren te evalueren aan de hand van drie dimensies : (i) de huidige performantie in relatie tot het Europees gemiddelde (EU-27), (ii) de recente trend (verbetering of verslechtering), en (iii) de vooruitgang in termen van de vooropgestelde Europa 2020 doelstellingen (thema’s energie en innovatie). Het doel van deze sterkte-zwakte analyse is dus het identificeren van thema’s waarop Vlaanderen eerder zwak tot matig scoort binnen Europa en ten opzichte van de vooropgestelde Europa 2020 doelstellingen en aldus knelpunten en uitdagingen te bepalen waarop in het kader van het EFRO-programma kan worden ingespeeld.

10

Deel 1 Kernindicatoren van de Vlaamse economie en de stedelijke ontwikkeling 1. Economische performantie en concurrentievermogen van Vlaanderen 1.1 Economische performantie

In dit deel wordt de prestatie van Vlaanderen op enkele belangrijke economische indicatoren vergeleken met 15 andere regio’s in Europa: Denemarken, Baden-Württemberg (Duitsland), Bayern (Duitsland), Baskenland (Spanje), Midi-Pyrénées (Frankrijk), Oost-Nederland, West-Nederland, Zuid-Nederland, Finland, Zweden, Noordwest-Engeland, Oost-Engeland, Zuidwest-Engeland, Zuidwest-Engeland en Schotland (Verenigd Koninkrijk). Deze 15 regio’s werden binnen het kader van ‘Vlaanderen in Actie’ geïdentificeerd als belangrijke benchmark regio’s voor Vlaanderen op het vlak van economie, arbeidsmarkt en innovatie. Het betreft regio’s die ten opzichte van Vlaanderen een step verder staan in hun ontwikkeling tot innovatieve regio2. Een benchmark van Vlaanderen ten opzichte van 15 Europese landen (EU-15) is beschikbaar in appendix 3. De benchmark oefening gebeurt steeds op basis van de meest recent beschikbare cijfers: 2009/2010 voor de regio’s, 2011/2012 voor de landen. Figuur 1 toont aan dat Vlaanderen in 2010 een bruto binnenlands regionaal product (BBRP) per capita van €28.900 had. Hiermee scoort Vlaanderen gemiddeld vergeleken met de andere regio’s, maar wel beduidend beter dan het EU-15 gemiddelde van €26.900. Bemerk dat onderstaande cijfers niet gecorrigeerd zijn voor pendelbewegingen3.

2

Flanders Outlook 2012. Voor Vlaanderen bedraagt het BBRP per capita gecorrigeerd voor pendelbeweging 29.895 (2009). Vergelijkbare cijfers voor andere regio’s zijn niet beschikbaar.

3

11

Figuur 1: BBRP per capita tegen lopende prijzen (in KKP)

40,000 35,000 30,000 25,000 20,000 15,000 10,000

2010 2003

5,000 0

Bron: Eurostat (2012). Opmerking: BBP niet gecorrigeerd voor pendelbewegingen.

In Tabel 1 wordt de gemiddelde jaarlijkse groei van het BBRP weergegeven voor de periode 2001-2007 (kolom 2) en de periode 2008-2009 (kolom 3). In de eerste periode, dus zonder rekening te houden met de recente crisis, kende het Vlaams Gewest een gemiddelde groei van 2%. Hiermee doet Vlaanderen het slechter dan het Europees gemiddelde (EU-27) en vergeleken met de andere regio’s bekleedt Vlaanderen de voorlaatste plaats. De crisisjaren 2008 en 2009 schetsen een ietwat ander beeld: ondanks een negatieve groei van -1%, doet Vlaanderen het beter dan het EU-27 gemiddelde (-1,9%). Dit impliceert dat Vlaanderen minder hard getroffen werd door de crisis dan de gemiddelde Europese regio. Ook ten opzichte van de andere benchmarkregio’s deed Vlaanderen het niet zo slecht tijdens de crisisperiode 2008-2009. Slechts 4 regio’s, namelijk Midi-Pyrenees, Finland, West-Nederland en Schotland deden het beter dan Vlaanderen in termen van reële groei over de periode 2008-2009.

12

Tabel 1: Gemiddelde reële groei van bruto toegevoegde waarde tegen basisprijzen (in %)

Vlaams Gewest Denemarken Baden-Württemberg Bayern Baskenland Midi-Pyrénées Oost-Nederland West-Nederland Zuid-Nederland Finland Zweden Noordwest-Engeland Oost-Engeland Zuidoost-Engeland Zuidwest-Engeland Schotland EU-27

2001-2007 2.0 1.3 1.7 2.2 3.1 2.6 2.2 2.2 1.9 3.2 3.0 3.4 2.4 2.3 2.7 3.3 2.3

2008-2009 -1.0 -3.0 -3.8 -2.6 -1.2 1.3 -1.0 -0.3 -1.9 0.8 -2.8 -2.6 -1.4 -2.1 -1.3 -0.8 -1.9

Bron: Eurostat (2012).

Voor 2010 en 2011 geven de gegevens van HERMREG (2012) een groei van de Vlaamse bruto toegevoegde waarde weer van respectievelijk 1,6% en 1,9%. Deze cijfers liggen lager dan de gemiddelde Europese groei (2,2% en 1,6%). Figuren 2 tot en met 6 geven een overzicht van enkele andere belangrijke regionale indicatoren voor Vlaanderen en de 15 benchmarkregio’s in Europa. Deze figuren tonen onder meer aan dat Vlaanderen een zeer hoge arbeidsproductiviteit heeft in vergelijking met de andere regio’s (Figuur 2). Enkel Zweden, Denemarken en West-Nederland doen het nog beter. Met betrekking tot de kosten van arbeid (Figuur 3), komt Vlaanderen minder goed uit de vergelijking: enkel Denemarken, Finland en West-Nederland betalen nog meer per werknemer. Vlaanderen scoort echter wel goed in termen van de loonkost per eenheid product (Figuur 4), dit is een combinatie van arbeidsproductiviteit en arbeidseenheidskost: enkel in Zweden, Bayern en Baskenland ligt deze kost lager dan in Vlaanderen. De hoge arbeidseenheidskost in Vlaanderen wordt dus voor een deel goedgemaakt door de hoge arbeidsproductiviteit. Een andere belangrijke indicator is de investeringsquote, het aandeel van de investeringen in vaste activa in verhouding tot het BBRP. Vlaanderen heeft een vrij hoge investeringsquote en wordt hierin enkel voorafgegaan door Bayern, zie Figuur 5. Vlaanderen scoort ook goed met betrekking tot het beschikbaar inkomen per inwoner: enkel in de twee Duitse regio’s ligt het beschikbaar inkomen nog hoger, zoals weergegeven in Figuur 6.

13

Figuur 2: Arbeidsproductiviteit (in1000 euro’s, 2010)

90 80 70 60 50 40 30 20 10 0

Bron: Eurostat (2012)

14

Figuur 3: Arbeidskost per werknemer (in 1000 euro's, 2009)

60 50 40 30 20 10 0


Figuur 4: Arbeidskost per eenheid product (in euro's, 2009)

0.8 0.7 0.6 0.5 0.4 0.3 0.2 0.1 0


15

Figuur 5: Investeringsquote (in %, 2009)

25 20 15 10 5 0

Bron: Eurostat (2012). Opmerking: Bayern en Baden- Württemberg, 2008 data, Baskenland 2007 data, en Midi- Pyrénées 2006 data.

Figuur 6: Netto beschikbaar inkomen per capita (in euro's, 2009)

25,000

20,000

15,000

10,000

5,000

00

Bron: Eurostat (2012).

16

1.2 Arbeidsmarkt

Tabel 2 toont de werkloosheidcijfers voor het Vlaams Gewest, de 15 benchmarkregio’s en het Europees gemiddelde. Vergelijkbare cijfers ten opzichte van de 15 Europese landen (EU-15) zijn beschikbaar in Appendix 3. Uit de tabel blijkt dat de Vlaamse werkloosheidsgraad zeer laag is ten opzichte van het Europees gemiddelde. Van de andere regio’s doen enkel Baden-Württemberg, Bayern, Oost-Nederland en Zuid-Nederland het in dit verband beter. Vooral in de regio Baskenland is er een werkloosheidsprobleem. Op het vlak van jongerenwerkloosheid doet Vlaanderen het echter minder goed: de Duitse en Nederlandse regio’s hebben een beduidend lager aantal werkloze jongeren dan Vlaanderen. Vergeleken met het Europees gemiddelde scoort Vlaanderen wel nog steeds goed. Wat de lange termijn werkloosheid betreft, hier gedefinieerd als langer dan 12 maanden, scoort Vlaanderen gemiddeld in vergelijking met de benchmark regio’s, maar veel beter dan het Europese gemiddelde. Tabel 2: Werkloosheidgraad (in %, 2011)

Vlaams Gewest Denemarken Baden-Württemberg Bayern Baskenland Midi-Pyrénées Oost-Nederland West-Nederland Zuid-Nederland Finland Zweden Noordwest-Engeland Oost-Engeland Zuidoost-Engeland Zuidwest-Engeland Schotland EU-15

EU-27

Werkloosheidsgraad (20-64 jaar)


Lange termijn werkloosheidsgraad

4.0 7.0 3.5 3.2 11.8 8.4 3.8 4.1 3.7 7.1 6.6 7.3 5.8 5.2 5.7 6.8 9.3 9.4

12.7 14.2 5.7 5.4 34.0 21.7 7.3 7.8 7.1 20.1 22.9 23.9 17.7 16.1 16.5 21.7 20.6 21.4

1.56 1.84 1.44 1.26 5.15 3.29 1.38 1.48 1.33 1.72 1.36 2.77 2.00 1.68 2.04 1.56 4.1 4.14


17

Uit Tabel 3 blijkt dat Vlaanderen het heel wat minder goed doet op het vlak van tewerkstelling. Met een tewerkstellingspercentage van 71.8% doet Vlaanderen het slechts een weinig beter dan het Europees gemiddelde. Enkel in het Baskenland is de tewerkstelling lager. Wat betreft de tewerkstelling tussen 55 en 64 jaar, scoort Vlaanderen ver onder het Europees gemiddelde. Geen enkele van de benchmarkregio’s heeft een lagere tewerkstellingsgraad in deze leeftijdsklasse. Tabel 3: tewerkstellingsgraad (in %, 2011)

Vlaams Gewest Denemarken Baden-Württemberg Bayern Baskenland Midi-Pyrénées Oost-Nederland West-Nederland Zuid-Nederland Finland Zweden Noordwest-Engeland Oost-Engeland Zuidoost-Engeland Zuidwest-Engeland Schotland

EU-15 EU-27

Tewerkstellingsgraad (20-64 jaar)

Tewerkstellingsgraad (55-64 jaar)

71.8 75.7 79.8 79.5 69.3 72.1 77.9 77.2 76.7 73.7 80.0 71.9 77.2 77.5 76.2 73.9 69.7 68.6

38.9 59.5 66.5 62.1 46.6 40.6 57.9 57.1 53.8 56.9 72.3 53.8 60.2 61.3 60.5 55.8 49.5 47.4


18

1.3 Samenstelling van het economisch weefsel

Figuur 7 en Figuur 8 geven respectievelijk de tewerkstelling en de bruto toegevoegde waarde weer voor de primaire (agrarische), secundaire (industriële) en tertiaire (diensten) sector in Vlaanderen. In 2010, was de totale dienstensector goed voor 73% van de tewerkstelling en 76% van de toegevoegde waarde in Vlaanderen. Figuur 7: Aandeel sectoren naar tewerkstelling in Vlaanderen (2010)

.919%

25.967% primaire sector Secundaire sector tertiare sector 73.113%

Bron: Belgostat (2012) Figuur 8: Aandeel sectoren naar bruto toegevoegde waarde in Vlaanderen (2010)

1.770%

22.094% primaire sector Secundaire sector tertiare sector 76.135%

Bron: Belgostat (2012)

19

Figuur 9 toont de tewerkstellingsgroei en het tewerkstellingsaandeel van al de sectoren in Vlaanderen. Sectoren worden gewogen op basis van de gecreëerde toegevoegde waarde. De figuur toont aan dat de meerderheid van de industriële sectoren in Vlaanderen een daling van de tewerkstelling kende in de periode 2009-2010 terwijl een groot aantal dienstensectoren wel een tewerkstellingsgroei kende in de periode onder beschouwing. Figuur 9: tewerkstellingsgroei en -aandeel voor alle sectoren, gewogen naar toegevoegde waarde

Bron: De Ruytter et al. (2012), hierna opgenomen als STORE (2012). Opmerking: data voor Vlaams Gewest en Brussels Hoofdstedelijk Gewest. Sectoren worden weergegeven via NACE 2-cijfer code, zie appendix 4 voor een overzicht.

20

Figuur 10 toont aan dat binnen de dienstensectoren, de groot (46) - en detailhandel (47), beide exclusief de handel in auto’s en motorfietsen, de grootste sectoren vormen zowel in termen van tewerkstelling als van toegevoegde waarde. Beide vertonen een lichte tewerkstellingsgroei in de periode 2009-2010. Ook de groot- en detailhandel in en de reparatie van auto's en motorfietsen (45), kent een lichte tewerkstellingsgroei. De vervoersectoren (49, 50, 52) daarentegen kenden een lichte afname van de tewerkstelling in de periode 2009-2010. Figuur 10: tewerkstellingsgroei en -aandeel voor de dienstensectoren, gewogen naar toegevoegde waarde

Detailhandel

Groothandel Vervoer

Bron: STORE (2012). Opmerking: data voor Vlaams Gewest en Brussels Hoofdstedelijk Gewest. Sectoren worden weergegeven via Nace 2-cijfer code (zie appendix 4)

21

Figuur 11 geeft weer dat hoewel in de meerderheid van de industriële sectoren de tewerkstelling daalde over de periode 2009-2010, dit zeker niet voor al de industriële sectoren geldt4. De voedingssector (10) en de sector van de gespecialiseerde bouw (43), die beide voor een groot deel van de tewerkstelling in de industrie zorgen, bleven redelijk stabiel tijdens de afgelopen jaren. De chemische sector (20) die gekenmerkt wordt door een hoge tewerkstelling en een hoge toegevoegde waarde, behoort met een tewerkstellingsdaling tussen 0 en 5 procent tot de middenmoot. De autosector en de textielsector daarentegen kenden een relatief grote tewerkstellingsdaling in de periode 2009-2010. Figuur 11: tewerkstellingsgroei en -aandeel voor de industriële sectoren, gewogen naar toegevoegde waarde

Electriciteit

Weg – en waterbouw Chemie

Farmacie

Gesp. bouw Voeding Metaal Auto Textiel

Bron: STORE (2012). Opmerking: data voor Vlaams Gewest en Brussels Hoofdstedelijk Gewest. Sectoren worden weergegeven via Nace 2-cijfer code (zie appendix 4)

4

Voor een meer gedetailleerd overzicht van de economische prestaties van de industriële sectoren in Vlaanderen wordt verwezen naar STORE (2012).

22

1.4 Internationale oriëntatie

De Belgische economie wordt gekenmerkt door een hoge graad van openheid5. Vlaanderen staat hierbij in voor het overgrote deel van de Belgische in- en uitvoer, namelijk 85,53% van de import en 82,55% van de export in België in 2011. In 2009 was de uitvoer van het Vlaams Gewest goed voor 112,85% van het Vlaamse BBRP en de invoer voor 110,23% van het BBRP. Tabel 4 geeft een overzicht van de uitvoercijfers van het Vlaams Gewest voor de afgelopen drie jaar. De Europese Unie is duidelijk nog altijd de belangrijkste afzetmarkt voor Vlaamse exportgoederen: in 2010 was 70,3% van de export voor Europa bestemd. Het aandeel van niet-EU landen in de Vlaamse export neemt wel aan belang toe. De totale uitvoer van Vlaanderen groeide tussen 2009 en 2010 met 16,4% en tussen 2010 en 2011 met 11,5%. Tabel 4: Uitvoer van het Vlaamse Gewest naar partnerland (waarde) (volgens communautair concept) (in 1000 euro’s)

Duitsland Frankrijk Nederland Verenigd Koninkrijk Italië EU-27 Verenigde Staten BRIC Totale uitvoer Vlaams Gewest

2009

2010

2011

44.127.895 (20,2%) 32.385.121 (14,8%) 27.504.448 (12,6%) 16.419.195 (7,5%) 10.375.164 (4,7%) 162.644.731 (74,5%) 11.766.700 (5,4%)

48.538.178 (19,1%) 34.617.744 (13,6%) 32.151.927 (12,6%) 18.601.880 (7,3%) 11.503.760 (4,5%) 181.217.559 (71,3%) 14.790.851 (5,8%)

52.825.560 (18,6%) 37.824.241 (13,3%) 36.856.482 (13%) 20.744.048 (7,3%) 12.716.034 (4,5%) 199.478.138 (70,3%) 14.222.626 (5%)

11.390.839 (5,2%) 218.434.644

16.491.902 (6,5%) 254.327.287

20.827.141 (7,3%) 283.674.042

Bron: Flanders investment and trade (2012)

In 2011 was de belangrijkste sector van geëxporteerde producten, de ‘chemische en farmaceutische producten’ (23,66%). Ook ‘minerale producten’ (11,16%), ‘machines, toestellen en elektrisch materieel’ (10,82%) en ‘vervoermaterieel’ (10,20%) zijn belangrijke exportsectoren van Vlaanderen. Wat betreft exportproducten zijn ‘minerale brandstoffen, aardolie en distillatieproducten’ (10,63%), ‘voertuigen voor vervoer over land’ (9,98%) en ‘farmaceutische producten’ (9,42%) de voornaamste categorieën. De import vertoont dezelfde tendens als de export in termen van belangrijkste handelspartners: in 2011 was 66,30% van de in Vlaanderen geïmporteerde producten en diensten afkomstig van andere EUlidstaten. In 2004 bedroeg dit percentage nog 71,6%. Dat wijst op een toename van het belang van nietEU import. De totale Vlaamse invoer nam tussen 2009 en 2010 met 17,96% toe en tussen 2010 en 2011 met 13,6%.

5

De openheid van een economie wordt gemeten aan de hand van de relatieve omvang van invoer en uitvoer ten opzichte van het Bruto Binnenlands Product (BBP).

23

De belangrijkste invoersectoren voor Vlaanderen in 2011 zijn dezelfde als voor de export: ‘chemische en farmaceutische producten’ (19,99%), ‘minerale producten’ (19.67%), ‘machines, toestellen en elektronisch materieel’ (11,66%), en ‘vervoermaterieel’ (10,58%). De belangrijkste invoerproducten zijn ‘minerale brandstoffen, aardolie en distillatieproducten’ (18,27%) en ‘voertuigen voor vervoer over land’ (10,15%). Figuur 12 geeft het comparatief voordeel en het tewerkstellingsaandeel van de verschillende industriële sectoren in België weer. De werkelijke comparatieve voordelen (WCV) indicator is een maat voor de concurrentiekracht van de Belgische export ten opzichte van de andere EU-27 landen, en de belangrijkste exportpartners. De indicator meet in welke mate een bepaalde sector in België meer of minder exportgericht is dan in andere EU-landen. Een waarde hoger dan 1 wijst op een comparatief voordeel of een competitief voordelige positie van een sector in België ten opzichte van de andere EUlanden. Een waarde lager dan 1 daarentegen, wijst op competitief nadelige positie van een sector.

De werkelijk comparatieve voordelen index (WCV) wordt als volgt berekend:

, , = , ,

waarbij de variabele de export voorstelt, en de subscripten c, , en respectievelijk staan voor het land, de referentiegroep (EU-27) en de sector. Figuur 12 toont tevens ook het belang van elke industriële sector in België weer in termen van tewerkstellingsaandeel. Ongeveer de helft van de industriële sectoren heeft een werkelijk comparatief voordeel (waarde groter dan 1, zie Figuur 12): deze sectoren zijn met andere woorden meer performant. Een aantal sectoren springen in het oog: de sectoren van de drukkerijen (18), drank (11) en farmaceutische grondstoffen en producten (21) kennen een belangrijk werkelijk comparatief voordeel ten opzichte van andere landen. Belangrijke sectoren in termen van tewerkstelling, zoals de voedingssector (10) en de chemische sector (20), hebben ook een werkelijk comparatief voordeel. De metaalsector daarentegen, ook groot in termen van tewerkstelling, kent een negatief werkelijk comparatief voordeel ten opzichte van andere Europese landen.

24

Figuur 12: Werkelijke comparatieve voordelen en tewerkstellingsaandeel

Bron: STORE (2012). Opmerking: data voor België, exclusief sectoren bouw en nuts. Sectoren worden weergegeven via Nace 2-cijfer code (zie appendix 4)

De mate van openheid van de Belgische en (Vlaamse) economie blijkt ook duidelijk uit het aantal buitenlandse investeringen. In een wereldwijde ranking bekleedt België in 2011 een uitstekende derde plaats in termen van buitenlandse investeringen. In een soortgelijke ranking voor de uitstroom van buitenlandse investeringen staat België op de 6e plaats. Op de FDI attraction index, die het succes van het aantrekken van buitenlandse investeringen meet zowel in absolute als in relatieve termen, wordt België in 2011 enkel door Hong Kong en China voorafgegaan.

25

Figuur 13 toont de evolutie van de buitenlandse directe investeringen in België sinds 2005. De sterke terugval in 2009 ten gevolge van de wereldwijde crisis, wordt gevolgd door een stijging in 2010 en 2011. De instroom en uitstroom van buitenlandse investeringen zijn in 2010 goed voor respectievelijk 64,6% en 39,5% van de bruto kapitaalvorming in België.

Figuur 13: Buitenlandse directe investeringen in België (in miljoen dollars)

250,000

200,000

150,000 instroom uitstroom

100,000

50,000

0 2006

2007

2008

2009

2010

2011

Bron: UNCTAD (2012)

In 2011 kon het Vlaamse Gewest 174 buitenlandse investeringsprojecten aantrekken, 19 meer dan een jaar eerder (VRIND 2012). Deze projecten vertegenwoordigen een bedrag van 1,79 miljard euro. Dit is minder dan in 2010 (2,03 miljard euro), maar nog ruim meer dan tijdens het crisisjaar 2009 (1,16 miljard euro). De buitenlandse directe investeringen zouden in 2011 goed zijn voor 3.720 jobs. Dat is het hoogste aantal sedert 2007. Greenfield projecten vormen zoals steeds de voornaamste categorie. In 2011 vormen ze 50% van de buitenlandse directe investeringen. De rest is afkomstig van fusies en overnames (32%) en uitbreidingen (18%). Naar activiteit blijken de verwerkende nijverheid en de verkoop en marketing de belangrijkste buitenlandse investeringen (respectievelijk 34% en 32%). Vermeldenswaard zijn verder nog logistiek en onderzoek en ontwikkeling. Beide activiteiten verloren echter terrein in vergelijking met 2010. 54% van de buitenlandse investeringsprojecten komt uit andere Europese landen en daarmee is het aandeel van Europa terug hoger dan in 2010 en op het peil van 2009. Het omgekeerde geldt voor Azië en Amerika (elk 23%) die relatief aan belang verloren ten opzichte van 2010. De Verenigde Staten voeren de landrangschikking aan. Nederland en Duitsland vervolledigen de top-3. Drie Aziatische landen zitten in de top-10: Japan op een 4de plaats en China en India op een respectievelijk 7de en 8ste plaats.

26

De internationale oriëntaties van de Vlaamse economie blijkt verder ook uit het belang van globale ondernemingen voor de Vlaamse industrie: Figuur 14 geeft aan dat buitenlandse filialen verantwoordelijk zijn voor meer dan de helft van alle toegevoegde waarde in de Vlaamse industrie. Een kwart van de toegevoegde waarde wordt geproduceerd door Vlaamse ondernemingen en ongeveer 20% door Vlaamse multinationals. Ook in termen van tewerkstelling dragen multinationals substantieel bij: bijna 70% van alle jobs in de industrie gaan uit van globale ondernemingen6. Figuur 14: aandeel van globale ondernemingen in de creatie van toegevoegde waarde in de Vlaamse industrie

Bron: Bureau van Dijk (2011), eigen berekeningen

6

Zie De Ruytter et al. (2012) voor meer details.

27

1.5 Globaal concurrentievermogen

Het world Economic Forum stelt jaarlijks een “Global Competitiveness Index” op waarin het wereldwijd meer dan 140 landen rangschikt worden op basis van hun concurrentievermogen op een groot aantal macro- en micro-economische indicatoren. In de meest recente editie (periode 2011-2012), is Zwitserland de werelds meest competitieve economie, gevolgd door Singapore, Zweden, Finland en de Verenigde staten (zie Tabel 5). België behaalt de 15e plaats, vier plaatsen hoger dan in de periode 20102011. Tabel 5: Competitiveness index 2011-2012

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20

Land Zwitserland Singapore Zweden Finland Verenigde Staten Duitsland Nederland Denemarken Japan Verenigd Koninkrijk Hong Kong Canada Taiwan Qatar België Noorwegen Saoudi-Arabië Frankrijk Oostenrijk Australië

Score (1 tot 7) 5.74 5.63 5.61 5.47 5.43 5.41 5.41 5.40 5.40 5.39 5.36 5.33 5.26 5.24 5.20 5.18 5.17 5.14 5.14 5.11

Ranking 2010-2011 1 3 2 7 4 5 8 9 6 12 11 10 13 17 19 14 21 15 18 16

Bron: World Economic Forum (2011)

De hoge score van België op de Global Competitiveness Index is vooral toe te schrijven aan de hoge levensverwachting in België en het kwalitatief lager onderwijs (pijler ‘gezondheid en lager onderwijs’), de kwaliteit van het hoger onderwijs, de uitstekende opleidingen voor wiskunde en wetenschappen, kwalitatieve management schools en uitgebreide mogelijkheden tot on-the-job training (pijler ‘hoger onderwijs en training’), de beschikbaarheid van de laatste technologieën en breedband internet (pijler ‘technologische vooruitstrevendheid’), en goede haven-, spoorweg en luchthaven infrastructuur (pijler ‘infrastructuur’). België doet het ook zeer goed met betrekking tot de kwaliteit van zijn onderzoekscentra en de samenwerking tussen bedrijven en universiteiten op het vlak van onderzoek en ontwikkeling (pijler

28

‘innovatie’). Ook wat betreft de beschikbaarheid van financiële diensten en toegankelijkheid van leningen scoort België goed (pijler ‘ontwikkeling financiële markt). Wat betreft de pijler ‘efficiënte goederenmarkt’ wordt België gekenmerkt door een intense lokale concurrentie en een omgeving die het opstarten van een nieuwe onderneming faciliteert (gemeten aan de hand van het aantal procedures en het aantal dagen nodig om een bedrijf op te starten). Binnen de pijler ‘efficiënte arbeidsmarkt’, valt vooral het hoog niveau van professioneel management op. De goede score op de pijler ‘business sophistication’ is te danken aan de hoeveelheid en de kwaliteit van de lokale leveranciers, en de verfijning van het productie proces. Op een aantal indicatoren scoort België vrij zwak, met name op de last die de overheidsregulering met zich meebrengt (pijler ‘instituties’), de hoge overheidsschuld (pijler ‘macro-economische omgeving), de hoge taxatiegraad (pijler ‘efficiënte goederenmarkt’), het gebrek aan flexibiliteit bij het vaststellen van de lonen en het aannemen en ontslaan van werknemers (pijler ‘efficiënte arbeidsmarkt’). Een overzicht van de Belgische score voor de 12 pijlers van de global competitiveness index wordt weergegeven in Figuur 15. Het profiel van België is zeer gelijkaardig aan dat van de EU-15. Figuur 15: Sub-indicatoren competitiviteit – België (2011-2012)

Instituties 5

Innovatie

5.6Infrastructuur

4.8 Business sophistication 5.3

4.9

Gezondheid en lager 6.8 onderwijs

Marktgrootte 4.8

Technologische 5.8 vooruitstrevendheid Ontwikkeling financiële markt

Macro-economische omgeving

België EU-15

Hoger onderwijs en 5.8 training 4.8

4.6

5.1 Efficiëntie goederenmarkt

Efficiëntie arbeidsmarkt

Bron: World Economic Forum (2011)

29

1.6 Regionale concentratie van economische activiteiten

De economische activiteit in België is sterk geografisch geconcentreerd. Figuur 16 geeft aan dat de belangrijkste economische clusters, gedefinieerd als de totale werkgelegenheid per vierkante meter, zich situeren in de ruime omgeving van Brussel, rond Antwerpen, en in mindere mate in Gent, Kortrijk en Luik. Figuur 16: Geografische concentratie van de economische activiteit in België

Bron: RSZ, eigen berekeningen

Tabel 4 geeft in dit verband enkele economische kernindicatoren weer op niveau van de provincies in Vlaanderen. Uit de tabel blijkt dat de clustering van economische activiteit rond Antwerpen (zie Figuur 16) gepaard gaat met een hoog bijdrage aan het BBRP van Vlaanderen. Zowel de provincie Antwerpen als de provincie Vlaams-Brabant worden gekenmerkt door een hoog BBP per hoofd van de bevolking, alsook een hoge bruto toegevoegde waarde per capita. Het zijn echter ook de twee regio’s met de hoogste loonkost per werknemer.

30

Tabel 4: Kernindicatoren per provincie (2009)

Bijdrage aan BBP Vlaams Gewest Aandeel in bevolking Vlaams Gewest BBP per capita Beschikbaar inkomen per inwoner Bruto toegevoegde waarde per inwoner Groei bruto toegevoegde waarde (reëel) 2003-2010 Arbeidsproductiviteit* (2010) Loonkost per werknemer Loonkost per eenheid product** Investeringsquote (2008)*** Gemiddelde jaarlijkse groei investeringen 2003-2008 (1995-2002) Tewerkstellingsgraad (2011) Werkloosheidsgraad (2011)

Antwerpen

Limburg 10,89%

VlaamsBrabant 18,6%

OostVlaanderen 20,84%

WestVlaanderen 17,54%

Vlaams Gewest 100%

32,14% 27,9%

13,41%

17,22%

22,91%

18,54%

100%

36.111 19.407,8

25.428 18.134,1

33.842 22.121,8

28.523 19.906,9

29.586 19.052,5

31.338 19.752,5

32.296

22.742

30.267

25.510

26.461

28.027

9.2%

8%

14.5%

13.8%

9.6%

11%

73.417,09

60.054,11

75.896,11

66.465,36

62.017,94

68.430,83

42.350,53

34.834,86

44.735,44

36.812,92

33.467,46

38.887,54

0.58

0.59

0.59

0.53

0.55

0.575

22,87%

24,37%

21,09%

23,66%

26,55%

23,53%

9,1% (2%)

7,4% (2,3%)

8,9% (3,2%)

6,3% (2.3%)

8,4% (2.8%)

8% (2,4%)

63.8%

65.1%

68.0%

67.4%

67.4%

66.2%

5.7%

4.6%

3.5%

3.8%

3.2%

4.3%

Bron: Eurostat, Belgostat. *bruto toegevoegde waarde/aantal werkzame personen,**beloning werknemers/btw, *** Gross fixed capital formation/BBP.

31

1.7 Samenvatting - Kernindicatoren Vlaanderen

Economie In termen van BBRP per capita scoort Vlaanderen gemiddeld in vergelijking met een de buurregio’s en een aantal belangrijke groeiregio’s in Europa. Ten opzichte van 2003 kent Vlaanderen echter een kleinere BBRP per capita aangroei dan het Europees (EU-27) gemiddelde en de andere referentieregio’s. De reële groeicijfers van Vlaanderen tonen aan dat de Vlaamse economie minder geleden heeft onder de recente crisis en ook sneller herstelt van de crisis ten opzichte van de gemiddelde Europese regio. De hoge arbeidskost in Vlaanderen wordt voor een deel gecompenseerd door een hoge arbeidsproductiviteit. Op het vlak van zowel investeringen in verhouding tot het BBRP als het beschikbaar inkomen per inwoner, doet Vlaanderen het zeer goed ten opzichte van andere regio’s.

Arbeidsmarkt Vlaanderen scoort relatief goed in termen van de werkloosheidgraad. Alleen de jongerenwerkloosheid is redelijk groot ten opzichte van een aantal referentie regio’s. In termen van tewerkstelling liggen de resultaten in Vlaanderen in lijn met het Europees gemiddelde. Vlaanderen doet het echter minder goed in termen van tewerkstelling van jongeren, en vooral de tewerkstelling van ouderen.

Economische structuur In de periode 2009-2010, kenden de meerderheid van de industriële sectoren in Vlaanderen een daling van de tewerkstelling, terwijl een groot aantal dienstensectoren wel een tewerkstellingsgroei kenden in dezelfde periode.

Internationale oriëntatie Vlaanderen is een erg open economie. Europa blijft veruit de belangrijkste import- en afzetmarkt van Vlaanderen. België scoort ook zeer sterk in termen van het aantrekken van buitenlandse directe investeringen.

32

Globaal concurrentievermogen Op basis van een brede set van indicatoren, van onderwijs en gezondheid tot infrastructuur en macroeconomische omgeving, doet België het wereldwijd zeer goed in termen van competitiviteit. België scoort vooral goed op het vlak van kwalitatief onderwijs, on-the-job training, professioneel management en de kwaliteit van onderzoekscentra. Overheidsregulering, de hoge overheidsschuld, de hoge belastingsgraad en een inefficiënte arbeidsmarkt daarentegen wegen op de competitiviteit van België.

Regionale concentratie De economische activiteit in Vlaanderen is sterk geografisch geconcentreerd rond de as Brussel Antwerpen en in minder mate in Gent en Kortrijk.

33

2. Stedelijke ontwikkeling in Vlaanderen Steden spelen een belangrijke rol bij het versterken van de groei en de werkgelegenheid binnen Europa. Ze worden beschouwd als de motor van de Europese economie en de plaats bij uitstek voor de ontwikkeling van nieuwe creatieve en innovatieve activiteiten. Maar stedelijke gebieden worden ook gekenmerkt door meer armoede en meer werklozen dan niet-stedelijke gebieden. Grootsteden staan voor twee bijzondere uitdagingen, met name de demografische evolutie en het intelligent gebruik van de beperkte stedelijke ruimte. Het EFRO 2014-2020 programma onderlijnt het belang van duurzame (groot)stedelijke ontwikkeling en de rol van steden binnen de context van het Europees cohesiebeleid. Zo moet minimum 5% van de EFRO-middelen besteed worden voor geïntegreerde maatregelen ter bevordering van duurzame stedelijke ontwikkeling, waarbij het beheer en de uitvoering gedelegeerd zijn aan de steden. In dit deel worden de 2 grootsteden in Vlaanderen, met name Antwerpen en Gent, vergeleken ten opzichte van het gemiddelde van de 13 centrumsteden (Antwerpen, Aalst, Brugge, Brussel, Genk, Gent, Hasselt, Kortrijk, Leuven, Mechelen, Oostende, Roeselare, Sint-Niklaas en Turnhout) op basis van 1) indicatoren die de demografische uitdaging waarvoor grootsteden staan in sociaal-economische context plaatsen: bevolking, economie, arbeidsmarkt, onderwijs 2) indicatoren die de uitdaging waarvoor grootsteden staan met betrekking tot het intelligent gebruik van de beperkte stedelijke ruimte in een sociaal-economische context plaatsen: milieu, leefbaarheid, armoede.

34

2.1 Economie

Tabel 5 geeft het gemiddelde inkomen per inwoner weer voor Antwerpen en Gent, voor de 13 centrumsteden en voor Vlaanderen. Het gemiddelde inkomen in Antwerpen is lager dan het gewogen gemiddelde van de 13 centrumsteden. In Gent is het gemiddeld inkomen hoger dan voor de 13 centrumsteden. Tabel 5: Gemiddeld inkomen per inwoner (in euro’s, 2010)

Gemiddeld inkomen 14.487 16.322 15.849 16.620

Antwerpen Gent Totaal 13 centrumsteden Vlaams Gewest Bron: Studiedienst Vlaamse Regering, Lokale Statistieken (2012)

Figuur 17 geeft de netto jobcreatie weer per centrumstad voor 2008 (pre-crisis jaar) en 2009 (crisisjaar). De figuur geeft aan dat er in 2008 nog een netto groei was van het aantal jobs in de 13 centrumsteden. Dit is ook het geval in Antwerpen en Gent maar in minder mate dan in de andere centrumsteden. In 2009 is de netto jobcreatie negatief voor de 13 centrumsteden, ook voor Antwerpen. Gent kent wel nog een aangroei van jobs. Figuur 17: Netto jobcreatie per centrumstad (%, 2008, 2009)

1.5 1 0.5 0 2008

-0.5

2009 -1 -1.5 -2 Antwerpen

Gent

13 centrumsteden

Vlaams Gewest

Bron: Stadsmonitor (2011)

35

2.2 Bevolking

Figuur 18 toont het migratiesaldo over de periode 1997-2011 voor de 13 centrumsteden samen, alsook voor de grootsteden Antwerpen en Gent, en de overige 11 centrumsteden afzonderlijk. De grafiek toont een duidelijk opwaartse trend doorheen de tijd van het migratiesaldo naar de 13 centrumsteden. Het migratiesaldo voor de 13 centrumsteden werd positief in 2000 en kende sindsdien een stijgend verloop, met uitzondering van de jaren 2003 en 2004. In de recentste jaren (2010 en 2011) toont de stad Antwerpen veruit het grootste migratiesaldo. Gent kent een opmerkelijke daling van het migratiesaldo (negatief) in 2011. Figuur 18: Evolutie totaal migratiesaldo, totaal van de 13 centrumsteden (in aantal personen)

20000 15000 10000 5000 0

13 centrumsteden Antwerpen Gent

-5000

11 centrumsteden

-10000

Bron: Lokale statistieken

36

2.3 Arbeidsmarkt

Tabel 6 geeft de werkzaamheidsgraad en de werkloosheidsgraad voor Antwerpen en Gent, voor de 13 centrumsteden en het Vlaamse gewest. De werkzaamheidgraad is lager in Antwerpen en hoger in Gent ten aanzien van de 13 centrumsteden. Antwerpen en Gent kennen een hogere werkloosheidsgraad dan de 13 centrumsteden. Tabel 6: Arbeidsmarktindicatoren per centrumstad (%, 2010)

Antwerpen Gent Totaal 13 centrumsteden Vlaams Gewest

Werkzaamheidsgraad (20-64 jaar) 62,4 67,0 66,9 71,3

Werkloosheidsgraad (20-64 jaar) 14,3 11,2 10,4 6,8

Bron: Studiedienst Vlaamse Regering, Lokale Statistieken (2012)

37

2.4 Onderwijs

Tabel 7 geeft aan dat zowel Antwerpen en Gent leerlingen een grotere schoolse vertraging oplopen dan voor de 13 centrumsteden in zijn geheel, en dit voor het lager onderwijs, het algemeen, technische en beroeps secundair. De schoolse vertraging is substantieel hoger in Antwerpen dan in Gent in het algemeen en het technisch secundair en in minder mate in het lager onderwijs. Tabel 7: Schoolse vertraging indicatoren per centrumstad (% leerlingen, schooljaar 2010-2011)

Antwerpen Gent Totaal 13 centrumsteden Vlaams Gewest

Lager onderwijs 32,4 27,3 24,9 17,3

Algemeen Secundair 22,3 15,6 13,2 10,1

Technisch Secundair 58,5 49,8 40,8 32,7

Beroeps secundair 77,7 75,1 67,5 60,1


Levenslang leren wordt steeds belangrijker. Uit Figuur 19 blijkt dat in Antwerpen 47% van de bevraagde niet-studerende bevolking actief bezig is met levenslang leren. In Gent bedraagt het aandeel van de bevolking dat aan levenslang leren doet 51%. Hiermee situeren zowel Antwerpen en Gent zich eerder in de middenmoot ten opzichte van het minimum en maximum percentage levenslang leren in de andere 11 centrumsteden. Figuur 19: Levenslang leren (%, schriftelijke bevraging, 2008)

Min 13 centrumsteden

Antwerpen

Gent

Max 13 centrumsteden

-

10

20

30

40

50

60

70


38

2.5 Milieu

Tabel 8 geeft de totale CO2-emissies door gebouwenverwarming weer voor Antwerpen, Gent, het gemiddelde van de 13 centrumsteden en het Vlaams Gewest. In 2009 was de totale CO2-emissies door gebouwenverwarming hoger in Antwerpen en Gent dan het gemiddelde van de 13 centrumsteden. In alle centrumsteden was er gemiddeld een daling van de emissies ten opzichte van 2001. De daling van CO2-emissies is duidelijk meer uitgesproken in Antwerpen en in mindere mate in Gent. Tabel 8: Totale CO2-emissies door gebouwenverwarming bij huishoudens (in ton per inwoner)

Antwerpen Gent Gemiddelde 13 centrumsteden Vlaams Gewest

2009 2.14 2.12 2.09 2.07

Verandering 2001-2009 -26.96 -18.46 -13.71 -15.47


39

2.6 Leefbaarheid

Tabel 9 geeft de gemiddelde prijs van de gewone woonhuizen weer voor Antwerpen, Gent, het gemiddelde van de 13 centrumsteden en het Vlaams Gewest in 2011 en de prijsstijging ten opzichte van 2000. Zowel in Antwerpen als in Gent zijn de prijzen van woonhuizen hoger dan in het gemiddelde van de 13 centrumsteden. In beide steden stegen de woningprijzen ook sterken dan het gemiddelde van de 13 centrumsteden. Tabel 9: Prijs gewone woonhuizen (in €)

2011 Antwerpen Gent Gemiddeld 13 centrumsteden Gemiddeld platteland

224,331 213,345 200,695 186,605

Verandering (in %) 2000-2011 193 186 150 115


Tabel 10 geeft een indicatie van de criminaliteit in de centrumsteden, Antwerpen en Gent op basis van het aantal geregistreerde diefstallen en afpersingen, misdrijven tegen lichamelijke integriteit en gewelddadige misdrijven tegen eigendom. Deze criminaliteitscijfers geven aan dat in 2011 het aantal geregistreerde misdrijven duidelijk hoger dan gemiddeld waren in Antwerpen en Gent. Waar men in Antwerpen een dalende trend observeert in de criminaliteit over de periode 2000-2011, vindt er in Gent een duidelijke toename van de criminaliteit plaats. Tabel 10: Aantal geregistreerde diefstallen en afpersingen, misdrijven tegen lichamelijke integriteit en gewelddadige misdrijven tegen eigendom (in aantal per 1000 inwoners)

Antwerpen Gent Gemiddelde 13 centrumsteden Vlaams Gewest

2011 106.3 102 81.38 49.6

Verandering (in %) 2000-2011 -6.10 13.84 -1.38 -4.06


40

2.7 Armoede

Tabel 11 geeft aan dat het aantal leefloontrekkers per 1000 inwoners tussen 18 tot 65 jaar duidelijk hoger is in Gent dan in de rest van de 13 centrumsteden. In Antwerpen is het aandeel huishoudens met betalingsmoeilijkheden groter dan het gemiddelde van de 13 centrumsteden. Tabel 11: Armoede indicatoren per centrumstad (2011)

Leefloontrekkers per 1000 inwoners Antwerpen Gent Totaal 13 centrumsteden Vlaams Gewest

23 36 21 9

Huishoudens met betalingsmoeilijkheden (%) 19,0 14,5 15,3

Bron: Stadsmonitor (2011). Opmerking: 2010 data voor leefloontrekkers per 1000 inwoners. Data met betrekking tot huishoudens met betalingsmoeilijkheden niet beschikbaar voor het Vlaams Gewest.

41

2.8 Samenvatting – Stedelijke ontwikkeling Vlaanderen

Er bestaan aanzienlijk verschillen tussen de grootsteden Antwerpen en Gent en de 13 in termen van stedelijke ontwikkeling. Op het vlak van economie (gemiddeld inkomen en netto jobcreatie), scoort Antwerpen duidelijk slechter dan het gemiddelde van de 13 centrumsteden terwijl Gent het eerder beter doet dan de andere centrumsteden. De bevolking in de meeste centrumsteden wordt gekenmerkt door een positief migratiesaldo. Vooral in Antwerpen echter is het migratiesaldo groot. In termen van arbeidsmarkt worden zowel Antwerpen en Gent gekenmerkt door een hogere werkloosheidsgraad dan de andere centrumsteden. Antwerpen kent bovendien ook een lage werkzaamheidsgraad. De indicatoren met betrekking tot onderwijs geven aan dat zowel in Antwerpen als in Gent leerlingen een grotere schoolse vertraging oplopen dan in de 13 centrumsteden in zijn geheel. In termen van levenslang leren presteren beide grootsteden eerder in lijn met het gemiddelde. Op het vlak van milieu, weergegeven door de totale CO2-emissies door gebouwenverwarming, scoren Antwerpen en Gent slechter dan het gemiddelde van de 13 centrumsteden. Beide grootsteden kenden de voorbije jaren wel een aanzienlijk sterkere reductie van de totale CO2-emissies door gebouwenverwarming dan de andere centrumsteden. In termen van leefbaarheid, gemeten aan de hand van de prijzen van woonhuizen en criminaliteit, scoren de grootsteden Antwerpen en Gent minder dan het gemiddelde van de 13 centrumsteden: in de grootsteden zijn de prijzen van woonhuizen en criminaliteitscijfers het hoogst. Gent wordt bovendien gekenmerkt door een belangrijke stijging van de criminaliteitscijfers. Met een groot aantal leefloontrekkers en een aanzienlijk aandeel van de huishoudens met betalingsmoeilijkheden scoren Gent en Antwerpen respectievelijk slecht op het vlak van armoede.

42

3. Mobiliteit in Vlaanderen De congestie in Vlaanderen kent een stijgende trend. In de periode 2000-2010 steeg het aantal personenkilometers (wegverkeer en spoor) sneller dan het bevolkingsaantal en ook het aantal tonkilometers van het goederenvervoer steeg sneller dan het bruto binnenlands product, ondanks een tijdelijke daling vooral in het goedervervoer, ten gevolge de financieel-economische crisis. Figuur 20 toont de evolutie van de filezwaarte op het hoofdwegennet in Vlaanderen. Ten opzichte van 2007 is de filezwaarte met 24 à 43% toegenomen in 2012, afhankelijk van het dagdeel (Vlaanderen in Actie, 2013). Na een relatieve daling van de filezwaarte in de crisisperiode midden 2008 tot midden 2009, vertoont de filezwaarte opnieuw een stijgende trend. Bemerk dat de evolutie in 2011 en 2012 ook in sterke mate verstoord werd door talrijke ingrijpende wegenwerken in 2010, 2011 en 2012. Figuur 20: Filezwaarte op het hoofdwegennet in Vlaanderen (2007-2012)

In het Pact 2020 heeft de Vlaamse overheid een aantal doelstellingen vastgelegd om de bereikbaarheid en capaciteit van het transportnetwerk te verbeteren en duurzaam vervoer te bevorderen. In deze sectie bespreken we ook de modale verdeling van transport in Vlaanderen en enkele belangrijke externaliteiten van transport, met name energiegebruik en emissie, en verkeersongevallen.

43

3.1 Bereikbaarheid en capaciteit

In het Pact 2020, legt de Vlaamse overheid een aantal concrete doelstellingen vast om tegen 2020 een vlotte bereikbaarheid van de economische poorten te garanderen via verschillende transportmodi (weg, spoor, water of lucht) en via de verschillende transportdragers (privaat en openbaar vervoer). Hiermee wil de Vlaamse overheid in 2020 minder dan 5% verliesuren (op het totaal aantal gereden voertuiguren) op de hoofdwegen realiseren en de milieu-impact van het goederen- en personenvervoer beperken. Indicatoren met betrekking tot ladingen en lossingen in zeevaart, binnenvaart en spoor (Vlaanderen in Actie, 2013) geven aan dat al de havens (Antwerpen, Gent, Zeebrugge en Oostende) een tijdelijke terugval kenden in 2009 door de economische crisis. Daarna nam het volume ladingen en lossingen opnieuw toe, behalve in de haven van Oostende. Daarnaast streeft de Vlaamse overheid er naar om missing links in het transportnetwerk (op de weg, water en het spoor) van het Ruimtelijk Structuurplan Vlaanderen weg te werken (Vlaanderen in Actie, 2013). Er wordt prioriteit gegeven aan 6 missing links. Hiervan is eind 2012 één project, met name de noordelijke wegontsluiting van de luchthaven van Zaventem voltooid. Twee andere projecten zijn in uitvoering: de Noord-Zuid verbinding Kempen (E19) en de vervolledigen van de zuidelijk tak van de R4 te Gent. De overige drie projecten zitten in de fase van aanbesteding. Om de beschikbare infrastructuur optimaal te gebruiken dienen de vervoerstromen dynamisch beheerd te worden. Zo worden autosnelwegen uitgerust met een dynamisch verkeersmanagementsysteem (DVM), bestaande uit monitoringsystemen (detectielussen en camera’s) en variabele signalisatie (RVMS, VMS, RSS) om de capaciteit van het bestaande wegennet te verhogen zonder investeringen in extra rijvakken en infrastructuur. In de periode 2011-2012 breidde het aantal dynamisch verkeersmanagementsystemen op Vlaamse wegen met bijna de helft uit. De dynamische signalisatie en meetposten en detectiecamera’s zijn echter niet gelijk verspreid over de Vlaamse snelwegen (Vlaanderen in Actie, 2013).

44

3.2 Modale verdeling van vervoer

De Vlaamse overheid heeft zich tot doel gesteld om 40% van de woon-werkverplaatsingen in Vlaanderen te laten gebeuren door collectief vervoer, te voet of per fiets. Figuur 21 laat zien dat drie kwart van het woon-werkverkeer in Vlaanderen gebeurt met de auto (als autobestuurder of passagier), motor en bromfiets. Openbaar vervoer (bus, tram, metro, trein of bedrijfsvervoer) en de fiets nemen elk ongeveer 11% van de verplaatsingen voor zich. Figuur 21: Modale verdeling woon- en werkverkeer in Vlaanderen (2011-2012)

2.5% 11.2% Stappers 11.5% Trappers Openbaar vervoer Privé-vervoer 74.9%

Bron: Rapport Onderzoek Verplaatsingsgedrag Vlaanderen (2013). Stappers = te voet; Trappers = fiets; Openbaar vervoer = bus, tram, metro, trein of bedrijfsvervoer; Privé-vervoer = autobestuurder of –passagier, bromfiets of motor.

De doelstelling van 40 % is dus nog niet gehaald op het niveau van Vlaanderen. Ze wordt wel gehaald in de grootsteden. In de 13 centrumsteden gebeurt 38,3% van het woon-werkvervoer door collectief vervoer, te voet of per fiets. Ook voor het woon-schoolverkeer is het privé-vervoer de belangrijkste vervoerswijze in Vlaanderen: 30,8% van deze verplaatsingen gebeurt met de auto. Het openbaar vervoer en de fiets nemen echter een veel groter aandeel in de woon-schoolverplaatsingen (respectievelijk 29,0% en 28,6%) ten opzichte van het woon-werkverplaatsingen.

45

De keuze voor openbaar vervoer hangt sterk samen de beschikbaarheid ervan. De tevredenheidscijfers in Figuur 22 geven aan dat het groter gebruik van openbaar vervoer in de grootsteden gepaard gaat met meer tevreden over de haltes en beschikbaarheid van het openbaar vervoer. De tevredenheid over de beschikbaarheid van openbaar vervoer is beduidend minder voor de overgangsgebieden en platteland dan in de rest van Vlaanderen (gemiddelde Vlaanderen: 57,4%). Wat betreft de haltes, scoren de grootsteden, centrumsteden en de stedelijke rand beter dan de kleinere steden, de overgangsgebieden en het platteland (gemiddelde Vlaanderen: 79,6%) Figuur 22: Openbaar vervoer naar verstedelijking (2012, %)

100.0 90.0 80.0 70.0 60.0 50.0 40.0 30.0 20.0 10.0 0.0

91.4 86.9 67.2

64.9

82.0 59.1

74.8 58.9

75.2 51.0

76.8 49.3

(zeer) tevreden haltes openbaar vervoer (zeer) tevreden beschikbaarheid openbaar vervoer

Bron: SCV-survey, De Lijn.

Net als het personenverkeer, gebeurt ook het goederenverkeer in Vlaanderen grotendeels over de weg: in 2010 bedraagt het aandeel van het goederenvervoer over de weg 84%. In het voorbije decennium is dit aandeel blijven toenemen, vooral in het nadeel van het goederenvervoer over het spoor.

46

3.3 Energieverbruik en emissies

De transportsector heeft een belangrijke impact op mens en milieu. Op Europees niveau werden daarom ook specifieke doelstellingen vooropgesteld met betrekking tot transportemissies en energieverbruik van vervoer. Op het vlak van energieverbruik, stelt Europa voorop dat 10% van het totale energieverbruik van vervoer tegen 2020 afkomstig moet zijn uit hernieuwbare bronnen. In 2012 ligt het aandeel van energieverbruik afkomstig uit hernieuwbare bronnen op 4,5% van het totale energieverbruik van vervoer in Vlaanderen (van 0% in 2006). Figuur 23 toont aan dat de Vlaamse transportsector (personen- en goederenvervoer) 20% van het Vlaamse energieverbruik vertegenwoordigt. Hoewel dit aandeel dalend en structureel minder is dan voor de EU-27, blijkt het een niet onaanzienlijk aandeel van het totale Vlaamse energiegebruik (Steunpunt Goederen- en personenvervoer, 2012). Tijdens de financieel-economische crisis kent het directe energiegebruik van de transportsector (goederen en personen) in Vlaanderen een tijdelijke terugval. Maar in 2010 zit het wegvervoer, dat het grootste deel van het energiegebruik van de transportsector voor zijn rekening neemt, al terug op het niveau van voor de crisis (Steunpunt Goederen- en personenvervoer, 2012). Figuur 23: Aandeel van de transportsector in het energieverbruik in Vlaanderen, België, EU-27, OECD en de wereld (2009, personen- en goedervervoer, omgerekend naar % TJ)

Bron: Steunpunt Goederen- en personenvervoer (2012)

47

De Europese doelstellingen met betrekking CO2 emissies bepalen dat de CO2-uitstoot van nieuwe personenwagens tegen 2015 dalen moet naar 130 g/km. In Vlaanderen is deze doelstelling reeds gehaald in 2011. Tegen 2020 moet de CO2-uitstoot van nieuwe personenwagens verder dalen naar 95g/km. Figuur 24 geeft de evolutie van broeikasgasemissies van het personen- en goederenverkeer over de weg, het spoorverkeer, de scheepvaart en de gasstations weer voor de periode 1990-2010. In deze periode vertonen de totale emissies in de transportsector een stijgende trend, die in belangrijke mate kan toegeschreven worden aan de toegenomen emissies van het goederenverkeer op de weg. In 2010 zijn het personen- en goederenverkeer op de weg verantwoordelijk voor 80% van de emissies in de transportsector (zie ook deel 4 energie, broeikasgassen). De figuur toont ook een belangrijke toename van het aandeel van de brandstofcorrectie. Dit is de correctie die voortvloeit uit een verschil tussen emissies berekend met emissiemodellen en de gerapporteerde emissies op basis van federale brandstofverkoopcijfers voor het wegverkeer. De correctie brandstof is het gevolg van onder meer van tanktoerisme (tanken in België en in het buitenland rijden) en off-road machines (bv grasmaaiers op benzine), maar ook van een aantal onverklaarde factoren. Momenteel is nog geen verklaring gevonden voor de toegenomen brandstofcorrectie (Vlaams Mitigatieplan 2013-2020). Figuur 24: Evolutie broeikasgasemissies transportsector

Bron: Vlaams Mitigatieplan 2013-2020

In de periode 2000-2010 stelt men een absolute ontkoppeling vast tussen de emissies van het personenvervoer en het aantal personenkilometers. De inspanningen met betrekking tot het stimuleren van energiezuinige wagens en biobrandstoffen voor wegverkeer hebben een gunstige invloed op de emissie van broeikasgassen in 2010. De biobrandstoffen, die hun intrede gemaakt hebben in 2007, maken in 2010 een aandeel van 3,47% uit van het totale energieverbruik van goederen- en personenvervoer. Ook de emissie emissies van ozonprecursoren, verzurende componenten en PM2,5 door het personenvervoer dalen verder door het verstrengen van de Europese emissienormen voor nieuwe voertuigen en brandstoffen. Bij het goederenvervoer zien we tijdens de periode 2000-2010 een 48

relatieve ontkoppeling van de emissie van broeikasgassen en het aantal tonkilometers. Voor de andere emissies was er een absolute ontkoppeling met de tonkilometers (Vlaams Mitigatieplan 2013-2020).

49

3.4 Verkeersveiligheid Binnen het Pact 2020 streeft de Vlaamse overheid er naar om één van de meest verkeerveilige regio’s in Europa te worden met 20% minder dodelijke slachtoffers en 25% minder zwaargewonden ten opzichte van de objectieven in het Vlaams Verkeersveiligheidsplan. Figuur 25 toont aan dat het aantal verkeersdoden in Vlaanderen, net als in de EU-27, sterk afgenomen is in de periode 1990-2010. Het aantal verkeersdoden in Vlaanderen blijft echter hoger dan het Europees gemiddelde. Figuur 25: Evolutie van het aantal verkeersdoden per miljoen inwoners (1990-2010, Vlaanderen, België, EU-27)

Bron: Steunpunt Verkeersveiligheid (2014)

50

3.5 Samenvatting – Mobiliteit in Vlaanderen

Het congestieprobleem in en rond de grootsteden en de economische knooppunten in Vlaanderen vormt een toenemend (economisch) probleem. Bereikbaarheid en capaciteit Om de vlotte bereikbaarheid van de economische poorten te garanderen moet verder werk gemaakt worden van een vlotte en multimodale ontsluiting van de economische poorten en het hinterland, onder meer door een aantal missing links verder aan te pakken. Modale verdeling van vervoer Bijkomende inspanningen zijn vereist, vooral voor de gebieden buiten grootstedelijke kernen en de 13 centrumsteden, om de woon-werkverplaatsingen via collectief vervoer, te voet op met de fiets verder te stimuleren. Energieverbruik en emissies Vlaanderen moet verder inzetten op een verdere toename van het energieverbruik van de transportsector op basis van hernieuwbare bronnen. Ook moeten blijvende inspanningen geleverd woorden om de emissie van personen- en goederenverkeer te reduceren. Verkeersveiligheid In termen van verkeersdoden per miljoen inwoners scoort Vlaanderen nog steeds boven het Europees gemiddelde. Bijkomende inspanningen zijn vereist om de verkeersveiligheid in Vlaanderen verder te verbeteren.

51

Deel 2 Performantie van de Vlaamse economie investeringsprioriteiten van het EFRO programma

op

de

thematische

4. Energie Het stimuleren van een efficiënter energiegebruik en het bestrijden van klimaatsverandering is een belangrijke investeringsprioriteit van EFRO 2014-2020. Binnen Europa 2020 werden in dit verband ook drie doelstellingen vooropgesteld, met name (1) de reductie van de uitstoot van broeikasgassen met 20% ten opzichte van 1990, (2) het stimuleren van het aandeel energie afkomstig uit duurzame energiebronnen tot minimum 20%, en (3) het verminderen van het energieverbruik door het nastreven van minstens 20% meer energie-efficiëntie. Deze doelstellingen werden vertaald naar nationale doelstellingen om rekening te houden met de specifieke situatie van individuele EU-lidstaten. Binnen het kader van de Europa 2020 strategie werd ook het kerninitiatief “Efficiënt gebruik van hulpbronnen in Europa” gelanceerd. Het doel van dit initiatief is het bekomen van een duurzame groei door het loskoppelen van economische groei en het gebruik van grondstoffen en energie. Dit kan onder meer tot stand gebracht worden door het veilig stellen van de energievoorziening en een efficiënter gebruik van grondstoffen.

52

4.1 Broeikasgassen Een eerste doelstelling van Europa 2020 is de reductie van broeikasgassen met 20% in vergelijking met het niveau van 1990. De nationale doelstelling voor België bedraagt 15%. Figuur 26 toont een substantiële reductie van de emissie van broeikasgassen in België over de periode 2004-2007. Daarmee heeft België de Kyoto-norm7 gehaald. In de periode tot en met 2011 zet de dalende trend in de emissie van broeikasgassen zich verder in België, met uitzondering van het jaar 2010. In 2011 wordt de in de 2020 doelstellingen vooropgestelde reductie van de uitstoot gehaald. Ook op Europees niveau ziet men een verdere dalende trend in de emissie van broeikasgassen. Figuur 26 : Totale emissie broeikasgassen in België (index 1990 = 100)

110 105 EU-27 100 België 95 Kyoto België 90 85

Doelstelling België 2020

80

Doelstelling EU-27 2020

75

Bron: Eurostat (2012), Federale Dienst Klimaatverandering

7

De Kyoto-norm stelt voor België een reductie voorop van 7,5% in 2008-2012 ten opzichte van het niveau van broeikasgassen in 1990.

53

Figuur 27 toont de evolutie van de emissie van broeikasgassen voor Vlaanderen. Ook Vlaanderen heeft de Kyoto norm8 behaald. In termen van de 15% reductie vooropgesteld door Europa 2020, moeten nog bijkomende inspanningen geleverd worden in Vlaanderen maar de meeste recente cijfers geven aan dat de Europa 2020 doelstelling in verband met de reductie van de emissie van broeikasgassen zeker haalbaar moet zijn voor Vlaanderen. Figuur 27: Totale emissie broeikasgassen in Vlaanderen (index 2000 = 100)

105 100 95 90

Totale emissie broeikasgassen Kyoto doelstelling Vlaanderen

85

Europa 2020 België

80 75

Bron: Milieurapport Vlaanderen (MIRA) (2012). Opmerking: cijfer 2011 voorlopig

8

De Kyoto-norm stelt voor Vlaanderen een reductie voorop van 5% in 2008-2012 ten opzichte van het niveau van broeikasgassen in 1990.

54

Figuur 28 toont aan dat in 2011 meer dan 80% van de broeikasgasemissies afkomstig was van energieverbruik. Ten opzichte van 1990, is het aandeel van broeikasgasemissies uit energieverbruik licht toegenomen, terwijl het aandeel van de chemische productie in de totale uitstoot van broeikasgassen is afgenomen. Figuur 28: Aandeel activiteiten in broeikasgasemissies, Vlaanderen, 1990-2011 (in %)

100 90 80 70 overige niet-energetische emissies

60

afvalverwerking 50

veeteelt

40

chemische productie

30

energiegebruik

20 10 0 1990

2005

2011

Bron: Milieurapport Vlaanderen

55

Uit Figuur 29 volgt dat de sectoren industrie en energie de grootste producenten zijn van broeikasgassen, gevolgd door de transportsector, de huishoudens en de landbouw. Het aandeel van de transportsector is aanzienlijk gestegen over de periode 1990-2011. In de industrie, en in mindere mate de energiesector, ziet men ten opzichte van 2005 een verschuiving van de productie van broeikasgassen die niet onder het Europees Emissiehandelssysteem (ETS) vallen, de niet-ETS broeikasgassen, naar ETS broeikasgassen. Figuur 29: Broeikasgasemissies per sector, Vlaanderen, 1990-2011, (in %)

100 90 80

handel & diensten

70

transport

60

landbouw

50

energie ETS

40

energie niet-ETS

30

industrie ETS

20

industrie niet-ETS

10

huishoudens

0 1990

2005

2011


56

Wanneer we de uitstoot van broeikasgassen opsplitsen naar de broeikasgassen die wel en niet onder het Europees Emissiehandelssysteem (ETS) vallen, blijkt de dalende trend in de emissie van broeikasgassen over de periode 2005-2011 vooral toe te schrijven aan de afname van de uitstoot van niet-ETS broeikasgassen (Figuur 30). Figuur 30: Evolutie broeikasgassen Vlaams Gewest: opsplitsing ETS en niet-ETS, 2005-2011 (in Mton CO2-equivalenten)

60.0.000

50.0.000

40.0.000 ETS

30.0.000

niet-ETS 20.0.000

10.0.000

.0.000 2005

2006

2007

2008

2009

2010

2011*


De sectoren die niet onder het Europees emissiehandelssysteem voor bedrijven vallen zijn transport, gebouwen, landbouw en de (beperkte) niet-ETS onderdelen voor industrie en energie. Tabel 12 toont aan dat de sectoren gebouwen (38%) en transport (32%) de grootste producenten zijn van niet-ETS broeikasgassen in Vlaanderen. Tabel 12 Aandeel van de verschillende niet-ETS sectoren (2010, kton CO2-eq)

Gebouwen Transport Landbouw Industrie Afval Energie Totaal niet-ETS

2010

aandeel

18.894 16.090 7.500 5.312 1.740 155 49.691

38% 32% 15% 11% 4% 0,3% 100%


57

De Vlaamse regering keurde midden 2013 het Vlaams Klimaatbeleidsplan (VKP) definitief goed. Dit plan bestaat uit het Vlaams Mitigatieplan (VMP), om de uitstoot van broeikasgassen te verminderen, en het Vlaams Adaptatieplan (VAP) om de effecten van de klimaatverandering in Vlaanderen op te vangen. Daarnaast is er een Vlaams Klimaatfonds opgericht dat voornamelijk gespijsd wordt door de opbrengsten uit de veiling van Europese emissierechten en het nodige financiële kader creëert voor een ambitieus lange termijn klimaatbeleid. Het Vlaams mitigatieplan is een strategisch beleidsplan met maatregelen om de Europese niet-ETS broeikasgasdoelstelling van -15% in 2020 tegenover 2005 voor België aan te pakken voor de verschillende niet-ETS sectoren. Het plan geeft voor elke sector ook een overzicht van de belangrijkste trends in de periode 1990-2010 en prognose van de verdere ontwikkeling van broeikasgasemissies. Voor de gebouwen sector geeft het VAP aan dat broeikasgasemissies na klimaatcorrectie, dit is een correctie rekening houdend de verwarmingsbehoefte aangegeven door de graaddagen, na een stijgende trend in de jaren ’90, de voorbije jaren gestabiliseerd lijkt te zijn. Sinds 2000 vertoont de broeikasgasemissie per huishouden een dalende trend, die naast een dalend aantal personen per huishouden, ook mede verklaard kan worden door een stijgende energie-efficiëntie van de woningen ten gevolge van energiebesparende maatregelen, een overschakeling van stookolie naar aardgas en het toegenomen gebruik van hernieuwbare energiebronnen (Vlaams Mitigatieplan 2013-2020). Figuur 31 toont aan dat de broeikasemissies van gebouwen voornamelijk betrekking hebben op ruimteverwarming en de productie van sanitair warm water in zowel residentiële als tertiaire gebouwen. Rekening houdend met bestaande en geplande beleidsmaatregelen zoals REG-premies van de netbeheerders voor isolatie, vervanging van glas en de installatie van een zonneboiler voor bestaande woningen, de evolutie in het E-peil tot E60 voor nieuwbouw, wordt een daling van de broeikasgasemissies verwacht van 23% in de periode 2005-2020: 27% voor de residentiele gebouwen, 11% voor tertiaire gebouwen (Vlaams Mitigatieplan 2013-2020).

58

Figuur 31: Aandelen broeikasgasemissies gebouwensector (2010)

0.5%

0.4%

0.2% Gebouwen residentieel

20.0% Gebouwen tertiair Gebruik lachgas voor anesthesie Offroad tertiair 78.9% Offroad residentieel


De totale emissie van broeikasgassen in de transportsector vertoont een stijgende trend in de periode 1990-2010 en is in belangrijke mate te wijten aan de toegenomen emissies van het goederenverkeer (Vlaams Mitigatieplan 2013-2020, zie ook sectie over mobiliteit in Vlaanderen, energieverbruik en emissies). Figuur 32 geeft aan dat de emissies in de transportsector in Vlaanderen vooral zijn samengesteld door de emissies van het personenvervoer (45%) en het goederenvervoer (35%) over de weg, en in beperktere mate door de emissies van spoorverkeer, scheepvaart (zowel zeescheepvaartbinnenlands aandeel, als binnenvaart) en de emissies van gasstations ten gevolge van (de)compressie van aardgas9. Rekening houdend met ondermeer de evolutie van verkeersintensiteiten en de parksamenstelling van het wegverkeer (bv. beperking van CO2 emissies van personenwagens tot 95g CO2/km), verwacht men een verdere reductie van de emissies van het personenverkeer tot -23% ten opzichte van 2005 en een toename van de emissies van goederenverkeer met 15%, of globaal een lichte afname met 1,5% in de periode 2005-2020 (met een brandstofcorrectie van 22%).

9

Bemerk dat geëlektrificeerd vervoer (treinen, elektrische wagens, trams) niet vervat zijn in deze cijfers vermits enkel het verbruik van fossiele brandstoffen in rekening gebracht wordt in het kader van de niet-ETS-emissies.

59

Figuur 32: Aandelen broeikasgasemissies transportsector (2010)

0.01% 0.1%

Personenverkeer - weg

17%

Goederenverkeer - weg

3% 0.4%

45%

Spoorverkeer Scheepvaart Gasstations

35%

Correctie brandstofverkoop Luchtvaart

Bron: Vlaams Mitigatieplan 2013-2020. Opmerking: de correctie brandstofverkoop vloeit voort uit een verschil tussen emissies berekend met emissiemodellen en de gerapporteerde emissies op basis van federale brandstofverkoopcijfers voor het wegverkeer en is deels het gevolg van tanktoerisme (tanken in België en in het buitenland rijden), off-road machines (bv grasmaaiers op benzine) en onverklaarde factoren.

60

4.2 Hernieuwbare energie

Een tweede doelstelling binnen het Europa 2020 pact met betrekking tot energie en klimaat, betreft het stimuleren van het aandeel hernieuwbare energie tot 20% van de totale energiebronnen tegen 2020. Afhankelijk van onder meer de geografische en klimatologische verschillen tussen lidstaten, wordt deze richtlijn op Europees niveau vertaald naar nationale doelstellingen. Voor België bedraagt de doelstelling voor hernieuwbare energie 13% van de totale energiebronnen. Figuur 33 toont de evolutie van het aandeel van hernieuwbare energie voor Vlaanderen, België en Europa (EU-27). In 2010 bedroeg het werkelijk aandeel van hernieuwbare energie slechts 5.1% voor België en 3.4% in Vlaanderen (3.8% in 2011). Met een gemiddelde van 12,4% (2010), doet Europa het gemiddeld opmerkelijk beter dan Vlaanderen. Zowel op het niveau van Vlaanderen en België, als het niveau van EU-27 is een opwaartse trends merkbaar naar een groter gebruik van hernieuwbare energie. Bijkomende inspanningen zijn echter nodig om de 2020 doelstellingen te behalen. Figuur 33: aandeel hernieuwbare energie in bruto eindverbruik (in %)

22 20 18 16 14

Vlaanderen

12

België

10

EU-27

8

doelstelling België 2020

6

doelstelling EU-27 2020

4 2 0 2006

2007

2008

2009

2010

Bron: Studiedienst van de Vlaamse Regering (2012), Eurostat (2012)

61

Uit Figuur 34 blijkt dat het aandeel van hernieuwbare energie in de elektriciteitsproductie aanzienlijk gestegen is in Vlaanderen over de periode 2003-2011 (van 0.9% in 2003 tot 8.7% in 2011). Figuur 34: Aandeel energiedragers in de netto-elektriciteitsproductie in Vlaanderen, 2003-2011 (in %)

60 50 40

kernenergie gasachtige brandstoffen

30

vaste brandstoffen vloeibare brandstoffen

20

hernieuwbaar en afval 10 0 2003

2004

2005

2006

2007

2008

2009

2010

2011

Bron: VITO

62

Figuur 35 toont het belang van de verschillende technologieën in de productie van groene stroom. Opvallend is de sterke toename van het aantal uitgereikte groenstroomcertificaten voor zonne-energie, vanaf 2010. Figuur 35: Aantal uitgereikte groenestroomcertificaten voor geproduceerde elektriciteit uit hernieuwbare energiebronnen, aandeel per technologie (in %)

100

biogas - GFT met compostering

90

biogas - hoofdzakelijk agrarische stromen

80

biogas - overig

70

biogas - RWZI

60

biogas - stortgas

50

biomassa gesorteerd of selectief ingezameld afval

40

biomassa uit huishoudelijk afval

30

biomassa uit land- of bosbouw

20

waterkracht

10

windenergie op land

0

zonne-energie 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012

Bron: VREG

63

Hernieuwbare energie kan onderverdeeld worden in groene stroom, groene warmte en koeling, en biobrandstoffen. Het bruto gebruik van groene warmte en koeling omvat de hoeveelheid warmte en koeling die in Vlaanderen wordt geproduceerd uit hernieuwbare energiebronnen en het gebruik van andere energie uit hernieuwbare bronnen voor verwarmings-, koelings- en verwerkingsdoeleinden. Figuur 36 geeft de evolutie van deze vormen van hernieuwbare energie weer in Vlaanderen voor de periode 2005 tot 2010. Groene warmte en koeling was in 2005 duidelijk de belangrijkste vorm van hernieuwbare energie in Vlaanderen. In 2010 vormt groene warmte en koeling nog steeds de belangrijkste vorm van hernieuwbare energie, maar is het belang van groene stroom en biobrandstoffen zeer sterk toegenomen. Figuur 36: Hernieuwbare energie: groene stroom, groene warmte en biobrandstoffen (Vlaanderen, 2005-2010) (in PJ)

16 14

bruto productie groene stroom

12 10

bruto gebruik groene warmte & koeling

8 6

gebruik biobrandstoffen en groene stroom voor transport

4 2 0 2005

2006

2007

2008

2009

2010


België doet het goed op het vlak energieproductie via warmtekrachtkoppeling (WKK): van 1994 tot 2010 steeg het aandeel van WKK in de bruto elektriciteitsproductie van 3,4% tot 16%. Dit is beter dan het Europees gemiddelde van 11,7% (Eurostat, 2012). In Vlaanderen was WKK in 2010 goed voor 19,1% van het bruto elektriciteitsconsumptie (t.o.v. 3,4% in 1994)(Studiedienst Vlaamse Regering, 2012).

64

4.3 Energieconsumptie en -productie

De derde doelstelling van Europa 2020 in verband met energie en klimaat betreft de reductie van de energie-intensiteit met minstens 20% ten opzichte van het geprojecteerde niveau van 2020, of een vermindering van de totale energieconsumptie in Europa met 368 miljoen ton olie-equivalent (Mtoe). Voor België betekent dit een reductie van het energieverbruik van 9,8 Mtoe ten opzichte van het geprojecteerde niveau van 2020. Figuur 37 toont de evolutie van het primair energieverbruik in België en Europa (EU-27) voor de periode 1990-2010, met 2005 als referentie jaar (100%). In de periode 20052009 kende Europa een constante, gestage daling van het energieverbruik, terwijl de daling in België minder uitgesproken is. Het jaar 2010 wordt gekenmerkt door een aanzienlijke toename van het energieverbruik in Europa, en meer nog in België waar het energieverbruik terug boven het referentieniveau van 2005 stijgt. Figuur 37: Primair energieverbruik (index 2005 = 100)

106 104 102

EU-27

100 98 96

België

94 92 90

doelstelling EU-27 2020

88 86 84 Bron: Eurostat (2012)

65

Figuur 38 geeft het energieverbruik per sector weer. Ten opzichte van 1990, is er een toename in het energieverbruik in de (niet-energetische) industrie, terwijl het verbruik in de energiesector afgenomen is in 2000. Tussen 2000 en 2010 deden er zich geen belangrijke wijzigingen voor in het aandeel van de verschillende sectoren in het bruto binnenlands energieverbruik. Figuur 38: Bruto binnenlands energieverbruik per sector (in %)

100

energiesector

90 niet toewijsbaar aan 1 sector

80 70

handel & diensten

60

transport

50 40

landbouw

30

industrie (energetisch) industrie (niet-energetisch) huishoudens

20 10 0 1990

2000

2010


66

4.4 Efficiënt gebruik van hulpbronnen

Naast de drie Europa 2020-doelstellingen met betrekking tot energie en klimaat, wordt ook het efficiënt gebruik van hulpbronnen in Europa gestimuleerd. Men streeft hierbij naar een duurzame groei waarbij economische groei en het gebruik van grondstoffen en energie losgekoppeld worden. Figuur 39 laat zien dat het energieverbruik in Vlaanderen in de periode 1998-2009 minder sterk gestegen is dan het BBRP. Opnieuw is 2010 een uitzondering met een sterke stijging van het energieverbruik ten opzichte van het BBRP. Figuur 39 : Evolutie bruto binnenlands energieverbruik en reëel BBRP (index 1994=100)

160 140 120 100 80

Bruto Binnenlands Energieverbruik

60

reëel BBP

40 20 0

Bron: Studiedienst Vlaamse regering (2012)

67

Figuur 40 toont het verloop van de energie-intensiteit voor Vlaanderen en Europa (EU-15) waarbij de energie-intensiteit berekend wordt als de verhouding tussen de energieconsumptie en het BBP van een economie. Hoewel de energie-intensiteit in Vlaanderen een dalende trend volgt (opnieuw met uitzondering van 2010), ligt het Vlaams niveau van energie-intensiteit nog steeds ver boven het Europees (EU-15) gemiddelde. Figuur 40: Evolutie van de energie-intensiteit van de economie (in kgoe/1000 EUR BBP)

300 250 200 150

EU-15 Vlaams Gewest

100 050 000

Bron: Eurostat, Studiedienst Vlaamse Regering (2012)

Naast de energie-intensiteit is ook de bevoorradingszekerheid van een land met betrekking tot energie belangrijk. In 2010 werd in België 76,84% van de geconsumeerde energie geïmporteerd. Dit is vrij hoog ten opzichte van het Europees (EU-27) gemiddelde van 52,68%. Het aandeel geïmporteerde energie is vrij constant gebleven over het laatste decennium (Eurostat, 2012). Ten opzichte van 1990 kent Vlaanderen wel een stijging van 40% van het netto ontwikkelbaar vermogen. Dit is het maximale vermogen dat gedurende een langere periode continu kan worden geproduceerd (Studiedienst Vlaamse Regering, 2012).

68

In het kader van het efficiënt gebruik van grondstoffen, is het ook interessant om het verloop van de directe materialen input (DMI) te bekijken in verhouding tot de economische groei. Figuur 41 toont aan dat in de periode 1995 – 2000 het BBRP en de DMI in Vlaanderen ongeveer dezelfde groei kenden, terwijl vanaf 2000 de groei van het BBRP duidelijk sterker was dan de groei van de directe materialen input. Figuur 41: Evolutie reëel BBRP en directe materialen input in Vlaanderen (index 1995=100)

160 140 120 100 80

DMI

60

reëel BBRP

40 20 0

Bron: Studiedienst Vlaamse Regering (2012)

69

De directe materialen input per hoofd van de bevolking bedraagt in Vlaanderen 36 ton, beduidend hoger dan het EU-27 gemiddelde van 15,5 ton per inwoner, zie Figuur 42. Figuur 42: Directe materialen input per capita (in ton per inwoner, 2009)

Ierland Finland Luxemburg Vlaams gewest Cyprus België Estland Denemarken Nederland Oostenrijk Zweden Slovenië Tsjechië Portugal Roemenië Letland Duitsland Slovakije Bulgarije Polen Griekenland Spanje Litouwen EU-27 Frankrijk Hongarije Italië Verenigd Koninkrijk Malta 0

10

20

30

40

50

60

Bron: Eurostat (2012), studiedienst Vlaamse regering (2012). Opmerking: data Vlaams gewest 2008.

70

In lijn met het hoge directe materialen input per hoofd van de bevolking in Vlaanderen , toont Figuur 43 aan dat Vlaanderen een eerder lage eco-efficiëntie heeft in vergelijking met het Europees gemiddelde. Eco-efficiëntie geeft weer hoeveel welvaart er gecreëerd wordt per eenheid grondstof ingezet in de economie en wordt berekend als de verhouding bruto binnenlands regionaal product (BBRP) over directe materialen input (DMI). Figuur 43: BB(R)P (reëel)/DMI (in miljoen euro per kton, 2009)

Romania Bulgaria Estonia Latvia Slovakia Lithuania Czech Republic Poland Hungary Cyprus Ireland Portugal Slovenia Finland Vlaams gewest Belgium Greece Netherlands Austria Spain Denmark Sweden EU-27 Germany Italy Luxembourg Malta EU-15 France United Kingdom 00

01

01

02

02

03

Bron: Eurostat (2012), studiedienst Vlaamse regering (2012). Opmerking: data Vlaams gewest 2008

71

De Flash Eurobarometer enquête (Europese Commissie, 2012) bestudeert het belang van het efficiënt gebruik van hulpbronnen bij KMO’s. Uit de enquête blijkt dat in België de meeste acties op dit vlak ondernomen worden in de recyclage (54%), het minimaliseren van afval (50%) en de energiebesparing (47%). Hierin scoren Belgische KMO’s wel aanzienlijk minder dan het Europees gemiddelde (ongeveer 60% voor elk van de drie acties). Slechts 15% van de Belgische ondernemingen zegt veel acties te ondernemen voor het efficiënt gebruik van hulpbronnen, terwijl dit voor de EU-27 32% bedraagt. Ook als het aankomt op toekomstige acties voor het verhogen van de efficiëntie van hulpbronnen, scoort België slechter dan andere Europese landen: 13% van de Belgische KMO’s zegt veel acties te gaan ondernemen, tegenover 33% in de EU-27. De belangrijkste redenen voor de Belgische KMO’s om energie- efficiënt te zijn, zijn het milieu (26%), financiële en fiscale voordelen en andere vormen van overheidssteun (21%), en de creatie van een competitief voordeel (21%). Volgens de Belgische KMOs zijn de meest effectieve maatregelen om energie-efficiëntie te promoten het aanbieden van financiële voordelen (37%) en de vereenvoudiging van de administratieve procedures om toelating te krijgen tot het bouwen van co-generation capaciteit (20%).

72

4.5 Samenvatting - Energie

Reductie broeikasgassen Hoewel Vlaanderen de Kyoto normen gehaald heeft en in de meest recente jaren een verdere daling heeft plaatsgevonden van de emissie van broeikasgassen, zijn bijkomende inspanningen vereist om de Europa 2020 doelstellingen met betrekking tot de emissie van broeikasgassen te behalen. De Europese doelstelling met betrekking tot de reductie van broeikasgassen lijkt echter wel haalbaar.

Stimuleren van hernieuwbare energie In termen van bronnen van hernieuwbare energie, doet Vlaanderen het heel wat minder goed dan het Europees gemiddelde en is een belangrijke inhaalbeweging nodig om de Europa 2020 doelstellingen te halen.

Verminderen van energieverbruik Het primair energieverbruik in België volgt geen duidelijk dalende trend. In 2010 is er zelfs een toename van het energieverbruik, tot boven het niveau van 2005.

Efficiënt gebruik van grondstoffen De energie-intensiteit van Vlaanderen daalt, maar blijft beduidend hoger dan het Europees gemiddelde. Ook op het vlak van eco-efficiëntie, gemeten als de verhouding BBRP per directe materialen input, scoort Vlaanderen zeer matig binnen Europa. Belgische KMOs scoren minder goed dan het Europees gemiddelde in termen van acties ondernomen om de efficiëntie van hulpbronnen te verhogen.

73

5. Onderzoek, ontwikkeling en innovatie Naast energie-efficiëntie is ook innovatie een belangrijk beleidsthema in Europa en eveneens een investeringsprioriteit binnen EFRO 2014-2020. Via innovatie in producten en diensten wil Europa groei en nieuwe jobs bewerkstelligen. In het kader van Europa 2020 wordt daarom een Onderzoek en Ontwikkelingsintensiteit (O&O) van 3% nagestreefd. Dit impliceert dat elk land minstens 3% van het BBP moet investeren in Onderzoek- en Ontwikkelingsactiviteiten. Daarboven moet minstens twee derden van de totale O&O middelen (“GERD” – Gross Expenditures on Research & Development) gefinancierd worden door private actoren, met name de bedrijven (“BERD” – Business Expenditures on Research & Development). Overige O&O middelen zijn afkomstig van diverse publieke overheden op regionaal, nationaal en Europees niveau (“GBOARD” – Government Budget Appropriations or Outlays for Research & Development).

5.1 Totale O&O uitgaven

Figuur 44 geeft de evolutie van de O&O-intensiteit van Vlaanderen weer over de periode 1995-2011. Van 1995 tot 2001 stijgen de O&O uitgaven in Vlaanderen aanzienlijk in verhouding tot het BBRP. Dit geldt zowel voor de totale O&O uitgaven (GERD) als de O&O uitgaven door bedrijven (BERD). Vanaf 2001 is er echter een terugval van de O&O-intensiteit in Vlaanderen. In de laatste jaren zijn zowel de O&O uitgaven van de overheid als de O&O uitgaven van de bedrijven terug gevoelig toegenomen.

74

Figuur 44 : O&O-intensiteit van Vlaanderen (totaal, bedrijven) (in %)

3

2.5

2

1.5

BERD/BBRP GERD/BBRP

1

non_BERD/BBRP

0.5

0

Bron: ECOOM (2012), ECOOM (2013)

75

Figuur 45 toont dat Vlaanderen met een O&O-intensiteit van 2,4% beter dan gemiddeld scoort in Europa: in 2011 bedroeg de O&O-intensiteit van de landen binnen EU-15 gemiddeld 2,12%. De absolute koplopers in Europa in termen van O&O-intensiteit zijn Finland, Zweden en Denemarken met een GERD / BBP verhouding boven de 3%. Figuur 45: Totale O&O-intensiteit - Internationale vergelijking (in %, 2011)

Finland Zweden Denemarken Duitsland Oostenrijk Slovenië Vlaams Gewest Estland Frankrijk EU-15 Nederland België EU-27 Tsjechië Verenigd Koninkrijk Ierland Noorwegen Portugal Luxemburg Spanje Italië Hongarije Litouwen Polen Malta Letland Slovakije Bulgarije Roemenië Cyprus 000

001

001

002

002

003

003

004

004

Bron: Eurostat (2012); ECOOM (2013).

Data aangaande patentaanvragen bij het European Patent Office per miljoen inwoners geven aan dat een hoge O&O-intensiteit sterk gecorreleerd is met innovatieve output: ook hier doen Finland en Denemarken het zeer goed. Met 134 patentaanvragen per miljoen inwoners (2008) doet Vlaanderen het beter dan het Europees gemiddelde van 112 (EU-27), maar heel wat slechter dan landen als Duitsland (247), Finland (194) en Denemarken (188) (Eurostat). 76

Een alternatieve maat voor de O&O-gerichtheid van een land of regio is het aandeel O&O personeel in de totale beroepsbevolking. In Vlaanderen is het aandeel van het O&O personeel toegenomen van 1% in 1990 naar 1,32% in 2009. Figuur 46 toont aan dat Vlaanderen het behoorlijk goed doet in termen van O&O personeel in vergelijking met de omringende landen. Met 2,08% heeft Finland het grootste aandeel O&O personeel in zijn beroepsbevolking. Het EU-27 gemiddelde bedraagt 1,04% (EWI, 2012). Figuur 46: O&O personeel als percentage van de beroepsbevolking – internationale vergelijking (in %) (2009)

Finland Denemarken Zweden Frankrijk Vlaams Gewest Duitsland België Verenigd Koninkrijk EU-27 Nederland Spanje Italië Ierland .00%

.500%

1.00%

1.500%

2.00%

2.500%

Bron: Departement Economie, Wetenschap en Innovatie van de Vlaamse Overheid (EWI)(2012). Opmerking: Frankrijk data 2008.

Het aantal afgestudeerden in wetenschappen, wiskunde en technologie vormt een belangrijke input voor het O&O personeel van een land of regio. In Vlaanderen bedroeg het aandeel afgestudeerden in deze richtingen in de leeftijdsgroep 20-29 in 2008 14,2%, een sterke stijging ten opzichte van 1998 (9,2%), maar volledig in lijn met het Europees gemiddelde. Frankrijk levert procentueel de meeste afgestudeerden in wetenschappen, wiskunde en technologie (20,2%), Nederland de minste (8,9%). Hoewel het absoluut aantal afgestudeerden in wetenschappen, wiskunde en technologie in Vlaanderen is toegenomen over de periode 1998-2008, is het aandeel van diploma’s in deze richtingen ten opzichte van het totaal aantal uitgereikte diploma’s constant gebleven doorheen de tijd. In vergelijking met het Europees gemiddelde van 21,9% (in 2008), hebben iets minder jongeren in Vlaanderen een diploma in wetenschappen, wiskunde en technologie (19% het totaal aantal diploma’s in 2009) (EWI, 2012). In termen van groene of eco-innovatie doet België het zeer goed binnen Europa (EU-27). Op de Ecoinnovation scoreboard10 dat Europese landen scoort op basis van 16 indicatoren in vijf thematische groepen (eco-innovatie input, eco-innovatie activiteiten, eco-innovatie output, milieu - effecten en socio-economische effecten), haalt België in 2011 een negende plaats met een sterke positie in termen 10

http://www.eco-innovation.eu

77

van eco-innovatie inputs (dankzij belangrijke investeringen in cleantech en menselijk kapitaal) en sterke socio-economische resultaten (dankzij goede prestaties van de eco-industrie in termen van export, tewerkstelling en omzet). In 2012, stijgt België zelfs tot een zesde plaats (na Finland, Denemarken, Zweden, Duitsland en Spanje) mede door een sterke verbetering in de eco-innovatie output, en in het bijzonder academische publicaties met betrekking tot eco-innovatie, en eco-innovatie in de media.

78

5.2 O&O uitgaven door bedrijven

De Europa 2020-doelstelling geeft als richtlijn dat minstens 2/3 van de totale O&O uitgaven door bedrijven moet gedragen worden, of met andere woorden, de totale O&O uitgaven van bedrijven moet minstens 2% van het BBRP bedragen. Voor Vlaanderen bedraagt het aandeel van de O&O uitgaven van bedrijven (BERD) 1,58% van het bruto binnenlands regionaal product in 2011 (zie Figuur 47). Figuur 47: BERD – Internationale vergelijking (in %, 2011)

Finland Zweden Denemarken Duitsland Oostenrijk Slovenië Vlaams Gewest Estland Frankrijk België EU-15 EU-27 Ierland Tsjechië Verenigd Koninkrijk Nederland Luxemburg Noorwegen Hongarije Spanje Portugal Italië Malta Bulgarije Slovakije Litouwen Polen Letland Roemenië Cyprus 000

001

001

002

002

003

003

Bron: Eurostat (2012); ECOOM (2013).

79

Tabel 13 geeft aan dat de O&O-uitgaven bij bedrijven concentreren zich vooral in de sector van ‘chemie, raffinaderijen, farmaceutische producten, rubber en kunststoffen’ en in minder mate in de sector ‘informatica-, elektronische, optische producten en elektrische apparatuur’, de sector ‘telecommunicatie, computerprogramma’s, ingenieursactiviteiten en technische testen en toetsen’ en de sector ‘machines en transport’. Tabel 13: Verdeling BERD naar sector, 2009 (in %)

Sector Chemie, raffinaderijen, farmaceutische producten, rubber en kunststoffen Informatica-, elektronische, optische producten en elektrische apparatuur Telecommunicatie, computerprogramma’s, ingenieursactiviteiten en technische testen en toetsen Machines en transport Voeding en tabak Metaal en producten in metaal Textiel, kleding en leder Papier, drukwerk en meubels Overige industrie Overige diensten

Aandeel 38% 17% 12% 11% 4% 4% 1% 1% 5% 5%

Bron: ECOOM indicatorenboek 2011

De opsplitsing van de O&O uitgaven van bedrijven naar ondernemingsgrootte geeft aan de meerderheid van de O&O uitgaven, namelijk 64%, gebeurt door ondernemingen met meer dan 500 werknemers. Deze grote ondernemingen vormen een vrij beperkte groep in Vlaanderen. Het aandeel van de kleine ondernemingen (minder dan 50 werknemers) en middelgrote ondernemingen (50 tot 249 werknemers) in de totale O&O uitgaven door bedrijven bedraagt respectievelijk 12% en 25%. Ook in termen van O&O personeel, staan grote ondernemingen in voor de tewerkstelling van meer dan de helft van het O&O personeel (56%), tegenover 16% en 28% respectievelijk bij de kleine en middelgrote ondernemingen (ECOOM, 2011). Volgens de meest recente Community Innovation Survey (Europese Commissie, 2009) voerde 52% van de bedrijven in Vlaanderen een product- of procesinnovatie door in de periode 2006-2008. Hiermee scoort Vlaanderen vrij goed binnen Europa. Bij grote bedrijven bedroeg het aandeel bedrijven dat een product- of procesinnovatie doorvoerde zelfs 80%, tegenover 64% bij middelgrote en 48% bij kleine bedrijven. De ICT/elektronica sector is de meest innovatieve sector in Vlaanderen: 84% van de bedrijven in deze sector deed aan product- of procesinnovatie. De Community Innovation Survey geeft ook aan dat in de periode 2006-2008 35% van de ondernemingen een organisatorische innovatie doorvoerde en 32% een marketinginnovatie. Ook wat deze innovatievormen betreft, zijn de grote ondernemingen het innovatiefst. 37% van de ondernemingen gaf aan een milieu-innovatie gedaan te hebben. De voordelen van deze milieu-innovaties gingen voornamelijk naar het bedrijf zelf (92%) en slechts in mindere mate naar de gebruiker (62%)( ECOOM 2011). 80

Globaal genomen, voerde 62% van de Vlaamse bedrijven een vorm van innovatie door. Hiermee doet Vlaanderen het goed binnen Europa (EU-27 gemiddelde van 51,6%): enkel Duitsland (79,9%) en Luxemburg (64,7%) hebben een nog hoger aandeel innovatieve bedrijven (Eurostat, 2012). De meer kennisintensieve sectoren in Vlaanderen staan voor een belangrijk deel van de werkgelegenheid in. Zo bedraagt de tewerkstellingsgraad in de medium hightech en de hightech industrie 6,7% en in de hightech diensten 3,23% van de totale beroepsbevolking (2009). Hiermee scoort Vlaanderen beter van het Europees gemiddelde (respectievelijk 5,76% en 2,62%), maar is er wel een achteruitgang ten opzichte van 2000. Het aandeel van de tewerkstelling in de medium hightech en hightech industrie bedroeg in 2000 nog 8,32%, in de hightech diensten 3,79%. In 2011 was het aandeel van de tewerkstelling in innovatieve sectoren lichtjes gedaald tot 9.1%. Ook het exportaandeel van de hightech sectoren in Vlaanderen kende een daling doorheen de tijd. In 2001 bedroeg dit aandeel nog 8,7% van de totale export ten opzichte van 5,6% in 2010. Ook op Europees vlak doet dezelfde dalende trend zich voor. Het aandeel van de export van de hightech sectoren in Vlaanderen is eerder klein vergeleken met andere Europese landen (EU-27 gemiddelde van 15,4% in 2008) (EWI, 2012).

81

5.3 Overheidsuitgaven voor O&O

Het verschil tussen de totale O&O uitgaven (GERD) en de bedrijfsuitgaven voor O&O (BERD) zijn de overheidsuitgaven voor O&O, de zogenaamde GBAORD (Government Budget Appropriations or Outlays for Research and Development). In 2011, bedroeg de overheidsuitgaven voor O&O in Vlaanderen 0.80% van het BBRP. Dit is beter dan Europees gemiddelde (EU-15 en EU-27), zie Figuur 48. Figuur 48: GBAORD als % van het BBP (2011)

Finland Portugal Denemarken Duitsland Frankrijk Zweden Noorwegen Vlaams Gewest Nederland Estland Oostenrijk EU-15 EU-27 Spanje Tsjechië België Verenigd Koninkrijk Luxemburg Italië Slovenië Ierland Slovakije Cyprus Litouwen Hongarije Roemenië Bulgarije Malta Letland 000

000

000

001

001

001

001

Bron: Eurostat (2012), ECOOM (2013). Opmerking: GBAORD Vlaams Gewest bevat zowel GBAORD Vlaamse overheid, het Vlaams aandeel in het federale GBAORD en het Vlaams aandeel in het EU Kaderprogramma

82

Figuur 49 geeft de evolutie van de overheidssteun voor onderzoek en ontwikkeling als percentage van de totale overheidsuitgaven weer. Ook hier scoort België slechter dan het Europees gemiddelde (EU-15), maar het verschil met EU-15 is de laatste jaren wel afgenomen. Figuur 49: Totale GBAORD als percentage van de totale overheidsuitgaven (in %)

002 002 001 001 001 001

EU-15 België

001 000 000 000


83

Niet enkel de totale omvang van de overheidssteun is van belang, maar ook het soort projecten waaraan steun wordt toegekend. De Innovatie-Unie, één van de kerninitiatieven van Europa 2020, stelt dat het onderzoek- en innovatiebeleid meer nadruk moet leggen op grote maatschappelijke vraagstukken zoals klimaatverandering, besparing van energie en brandstoffen, gezondheid en demografische verandering. Figuur 50 geeft voor 2009 de Belgische overheidsuitgaven voor O&O per socio-economisch domein weer. Industriële productie en technologie staan in voor het grootste deel van de overheidssteun, terwijl energie en milieu elk slechts 2% van de overheidssteun ontvangen, gezondheid 3%. Het is belangrijk om op te merken dat ook andere omvangrijke domeinen voor overheidssteun, zoals algemene kennisopbouw gefinancierd door universiteits- of andere fondsen, ook belangrijke investeringen in milieu, energie of gezondheid kunnen bevatten. Figuur 50: Totale GBAORD per NABS 2007 socio-economische objectieven -België (2010)

.200%

.500%

Exploratie en exploitatie van het aardse milieu Milieu

2.398% 1.698% 7.992%

1.598%

23.177%

Exploratie en exploitatie van de ruimte Transport, telecommunicatie en andere infrastructuur Energie Industriële productie en technologie Gezondheid Agriculture Onderwijs

15.984% 36.763%

Cultuur, recreatie, religie and media Overheids- en maatschappelijke systemen

3.397% 1.998%

1.399%

2.597%

Algemene kennisopbouw: O&O gefinancierd uit algemene universiteitsfondsen Algemene kennisopbouw: O&O gefinancierd uit andere bronnen Defensie

.300% Bron: Eurostat (2012)

84

Figuur 51 toont aan dat het aandeel van O&O overheidssteun voor milieu en energie in België lager is dan het Europees gemiddelde (EU-15). Doorheen de periode 2004-2011, blijft het aandeel Belgische overheidssteun voor de financiering van O&O projecten in energie en milieu nagenoeg constant. Figuur 51: Percentage van GBAORD naar energie en milieu (in %)

8 7 6 5 4

België

3

EU-15

2 1 0


85

5.4 Samenvatting - Onderzoek en ontwikkeling doelstellingen

O&O-intensiteit van Vlaanderen Met een O&O-intensiteit van 2,4%, scoort Vlaanderen beter dan gemiddeld binnen Europa maar nog steeds onder de 3% doelstelling van Europa 2020. Ook in termen van O&O input (aantal afgestudeerden in wetenschappen, wiskunde en technologie) en O&O output (aantal patenten) scoort Vlaanderen eerder gemiddeld in Europa.

O&O uitgaven door bedrijven Het aandeel van de bedrijven in Vlaanderen dat aan proces - of product innovatie doet is vrij goed ten opzichte van het Europees gemiddelde. Toch moet voornamelijk vanuit de bedrijfswereld in Vlaanderen bijkomende O&O inspanningen gedaan worden om de 3% doelstelling van Europa 2020 te halen (minsten 2/3 van de totale O&O uitgaven moeten gedragen worden door bedrijven).

Overheidsuitgaven voor O&O Het aandeel overheidsuitgaven voor O&O dat rechtstreeks naar de domeinen energie en milieu gaat, is eerder beperkt, hoewel de Innovatie-Unie, één van de kerninitiatieven van Europa 2020, stelt dat het onderzoek- en innovatiebeleid meer nadruk moet leggen op grote maatschappelijke vraagstukken zoals klimaatverandering en besparing van energie en brandstoffen.

86

6. Kleine en middelgrote ondernemingen Kleine en middelgrote ondernemingen (KMO’s) spelen een belangrijke rol binnen de Europese economie. Met de invoering van de Small Business Act (SBA) in 2008, erkent Europa het belang van deze KMO’s en schept ze een uitvoerig strategisch beleidskader om het groei- en innovatiepotentieel van KMO’s beter te benutten11. Tabel 14 illustreert de belangrijke rol van KMO’s voor de Belgische en Europese economie: Belgische KMO’s maken 99,8% van het aantal ondernemingen in België uit, 65,7% van de tewerkstelling en 58,2% van de toegevoegde waarde. De cijfers op Europees niveau (EU-27) zijn gelijklopend. Tabel 14: KMO’s in België (2010)

Aantal ondernemingen België Aantal Micro (<10) Klein (10-49) Middelgroot (50-249)

EU27

Tewerkstelling België

Toegevoegde waarde EU27

België

EU27

Aandeel

Aandeel

Biljoen €

757.603

29,6%

29,8%

33

19,9%

21,6%

6,6%

537.181

21,0%

20,4%

33

19,7%

18,9%

0,9%

1,1%

388.773

15,2%

16,8%

31

18,6%

17,9%

Aandeel

Aandeel

401.028

92,6%

92,1%

27.400

6,3%

3.962

Aantal

Aandeel

Aandeel

432.390

99,8%

99,8%

1.683.556

65,7%

66,9%

96

58,2%

58,4%

Groot (≥250)

852

0,2%

0,2%

878.376

34,3%

33,1%

69

41,8%

41,6%

Totaal

433.242

100,0%

100,0%

2.561.933

100,0%

100,0%

165

100,0%

100,0%

KMO

Bron: European Commission - Entreprise and Industry (2011). Opmerking: cijfers voor Business Economy.

Het aandeel KMO’s is ongeveer gelijk in het Vlaamse en Waalse gewest maar ligt lager in het Brusselse Hoofdstedelijk Gewest door de aanwezigheid van hoofdzetels van grote ondernemingen (Rijksdienst voor Sociale Zekerheid, 2012). Een Belgische KMO heeft gemiddeld 3,9 personeelsleden; het EU-27 gemiddelde daarentegen bedraagt 4,2 personeelsleden per KMO.

11

Voor een overzicht van de 10 basisbeginselen van de Small Business Act, zie appendix 2.

87

6.1 Ondernemerschap Ondernemerschap krijgt veel aandacht binnen Europa, niet enkel via de Small Business Act, maar ook binnen de Europa 2020 doelstelling van duurzame groei. Zo wil het kerninitiatief “Industriebeleid in een tijd van globalisering” onder meer het ondernemerschap aanmoedigen om de Europese bedrijven sterker en meer competitief te maken. Een belangrijke indicator voor het meten van ondernemerschap is de ondernemersgraad, het aandeel zelfstandigen in de beroepsbevolking. Figuur 52 toont een matige ondernemersgraad in Vlaanderen (8.5%) dat onder het Europese gemiddelde ligt (EU-15 9.2%; EU-27 9.3%). De ondernemersgraad in Vlaanderen is echter wel hoger dan in de buurlanden Duitsland (7.6%)en Frankrijk (6.9%) en ook ten opzichte van Denemarken (6.1%), maar lager dan in Nederland (10.3%). Figuur 52: Ondernemersgraad (in %, 2011)

Tsjechië Polen Portugal Roemenië Cyprus Nederland Slovakije EU-27 EU-15 VK Spanje Ierland Vlaams Gewest Finland Oostenrijk België Slovenië Duitsland Malta Zweden Frankrijk Bulgarije Hongarije Letland Denemarken Litouwen Estland Luxemburg .00

2.00

4.00

6.00

8.00

10.00

12.00

Bron: Steunpunt Werk en Regionale Economie (2012)

88

Jaarlijks wordt de ondernemerschapsdynamiek van een groot aantal landen door het Global Entrepreneurship Monitor (GEM) project in kaart gebracht. GEM bevraagt hiertoe een groot aantal individuen omtrent hun ondernemende activiteiten, aspiratie en attitude. De Total Entrepreneurial Activity (TEA) van het GEM is een maatstaf voor de ondernemerschap(sdynamiek) van een regio of land. De TEA meet het percentage van de beroepsbevolking dat op het ogenblik van de bevraging bezig is met het opstarten van een bedrijf of, eigenaar of zaakvoerder is van een bedrijf jonger dan 42 maanden oud. Voor 2011 bedraagt de TEA index voor Vlaanderen 4.8%, met andere woorden, 4.8 personen per honderd inwoners geven aan bezig te zijn met het oprichten van een bedrijf of hebben er recent een opgericht. Uit Figuur 53 blijkt dat ondernemerschap in Vlaanderen in vergelijking met andere Europese landen zeer laag is. De cijfers voor Vlaanderen zijn echter wel vergelijkbaar met Frankrijk, Duitsland en Denemarken. Nederland, dat gekenmerkt wordt door een hogere ondernemersgraad dan Vlaanderen, scoort opnieuw aanzienlijk beter in termen van ondernemerschap. Figuur 53 : Total Entrepreneurial Activity (in %, 2011)

Slovakije Letland Litouwen Roemenië Polen Nederland Griekenland Tsjechië Portugal Verenigd Koninkrijk Ierland Hongarije Finland Zweden Spanje Frankrijk België Duitsland Vlaams Gewest Denemarken Slovenië 0

2

4

6

8

10

12

14

16

Bron: Bosma, Crijns en Holvoet (2013a,b), Global Entrepreneurship Monitor (2011)

Figuur 54 laat zien dat de ondernemerschap in Vlaanderen over de periode 2001-2010 lager is dan in een aantal referentielanden (Denemarken, Frankrijk, Duitsland, Spanje, Verenigd Koninkrijk en Nederland). Voor de laatste jaren toont de TEA index wel een gestage verbetering van de ondernemerschapsdynamiek in Vlaanderen.

89

Figuur 54: Evolutie Total Entrepreneurial Activity (in %)

7 6 5 4 3 2

Vlaams Gewest België Referentielanden

1 0

Bron: Bosma, Crijns en Holvoet (2013a,b)

Het GEM project bestudeert niet alleen de graad van ondernemerschap, maar bevraagt ook (1) hoe innovatief de nieuwe ondernemingen zijn, (2) de verwachtte groei in termen van werknemers, en (3) de verwachtte internationale omzet. In de periode 2008-2011 geeft 22% van de Belgische ondernemers aan een bedrijf te hebben opgericht op basis van een innovatie. Dit is aanzienlijk minder dan in de referentielanden, waar gemiddelde 31% aangeeft een innovatieve oriëntatie te hebben. Ook op vlak van jobcreatie doet Vlaanderen het minder goed dan de referentielanden: 21% van de Vlamingen die aangaven betrokken te zijn in de opstart van een nieuw bedrijf, denkt 5 of meer jobs te creëren binnen de komende 5 jaar. Voor de referentielanden bedraagt dit 28%. Op het vlak van internationalisatie doen de Vlaamse starters het veel beter: in de periode 2008-2011 verwacht 29% onder hen meer dan 25% buitenlandse klanten. Voor België bedraagt dit aandeel zelfs 39%. Hiermee doen Vlaanderen en België het aanzienlijk beter dan de referentielanden (18%). De resultaten van het GEM-onderzoek met betrekking tot de omgevingsfactoren voor ondernemerschap in Vlaanderen geven aan dat men in Vlaanderen over de periode 2008-2011 doorgaans meer opportuniteiten zag om een nieuwe onderneming op de starten dan in andere Europese landen: 40% van de Vlamingen zag een opportuniteit om een nieuwe onderneming op te starten, ten opzichte van een gemiddelde van 35% onder de referentielanden. Vlaanderen doet het vrij goed in termen van kennis en vaardigheden: 40% van de Vlamingen heeft vertrouwen in de eigen ondernemingsvaardigheden, ten opzichte van 41 % bij de referentielanden. Ook angst voor falen blijkt in Vlaanderen geen sterkere belemmerende factor te zijn voor het starten van een onderneming dan elders in Europa. In de periode 2008-2010 bedraagt de angst voor falen in Vlaanderen 39%, tegenover een gemiddelde van 38% in andere Europese referentielanden.

90

De speciale Eurobarometer enquête van de Europese Commissie over ondernemerschap (2009) onderzoekt de motivatie, keuze, ervaring en obstakels gerelateerd tot zelfstandige arbeid en stelt vast dat 61% van de Belgen arbeid in loonverband verkiest en 30% zelfstandige arbeid (in 2000 bedroeg dit laatste percentage nog 36%). Binnen Europa (EU-27) kiezen gemiddeld 49% van de ondervraagden voor arbeid in loonverband en 47% voor zelfstandige arbeid. Enkel de Slovaken hebben nog een meer uitgesproken voorkeur voor arbeid in loonverband dan de Belgen. De speciale Eurobarometer geeft ook aan dat 63% van de Belgen nog nooit gedacht heeft aan het opstarten van een eigen zaak. Enkel in Luxemburg liggen deze cijfers nog hoger. Slechts 13% van de Belgen acht het haalbaar een onderneming op te starten binnen de 5 jaar: hiermee bekleedt België de laatste plaats en scoort ze beduidend lager dan het Europees gemiddelde van 28% . De resultaten van de Eurobarometer enquête tonen verder ook aan dat België op het vlak van ondernemerschap in het onderwijs gemiddeld scoort. 39% van de ondervraagden gaf aan dat het onderwijs de nodige vaardigheden en kennis met betrekking tot het ondernemerschap aanbrengt (EU27: 39%). Meer dan de helft van de ondervraagden (54%) zegt dat onderwijs een meer ondernemende houding helpt ontwikkelen, ten opzichte van 49% in andere Europese landen. Het aandeel vrouwelijke ondernemers bedroeg in 2010 33,75%. Dit aandeel is nagenoeg onveranderd gebleven sinds 2003. Vrouwelijke zelfstandigen zijn vooral goed vertegenwoordigd in de kleinhandel, de horeca, de schoonheidszorg, de marketing en verkoop en enkele vrije en intellectuele beroepen.

Een bijzondere vorm van ondernemerschap of “entrepreneurship” betreft het “intrapreneurship”, in het GEM onderzoek (Bosma et al., 2012a,b) gedefinieerd als werknemers die nieuwe activiteiten ontwikkelen voor hun werkgever zoals het ontwikkelen of lanceren van nieuwe diensten of goederen, het opstarten van een nieuwe business unit of een nieuwe vestiging of een dochteronderneming. Op het vlak van “intrapreneurship” doet België het goed: 13,5% van de ondervraagde werknemers gaf aan de afgelopen jaren met intrapreneurship bezig te zijn geweest. Hierin wordt België enkel voorafgegaan door Zweden en Denemarken.

91

6.2 Oprichtings- en stopzettingsgraad van ondernemingen

Figuur 55 geeft de evolutie weer van het aantal startende ondernemingen in België en de respectievelijke gewesten over de periode 2005-2011. Op Belgisch vlak is er een duidelijke toename van het aantal starters ten opzichte van 2005. Het grootste aantal starters bevindt zich in het Vlaams Gewest (56% in 2010), maar de groei van het aantal starters ten opzichte van 2010 was wel lager in het Vlaamse gewest (+2%) dan in Brussels (+7,9 procent) en het Waals gewest (+4,8 procent). Analoog stelt de studie van Goesaert en Reynaerts (2012) vast dat er vanaf 2003 een opwaartse trend is van het aantal starters binnen de Vlaamse industrie. Deze trend manifesteert zich in elk van de vijf provinciale hoofdsteden (Antwerpen, Brugge, Gent, Hasselt en Leuven). Figuur 55: Evolutie van het aantal starters 2005-2011(in eenheden)

80,000 70,000 60,000 50,000

België

40,000

Vlaams Gewest

30,000

Brussels Gewest

20,000

Waals Gewest

10,000 0

Bron: Unizo (2012)

Het aandeel van gazelles12 of snelgroeiende bedrijven in het aantal middelgrote bedrijven in Vlaanderen bedroeg 4.1% in 2010. Dit is een aanzienlijke daling ten opzichte van 2008, toen het aandeel van gazellen nog 10% bedroeg (Studiedienst Vlaamse Regering, 2012). Een studie van Goedhuys en Sleuwaegen (2012) toont aan dat snelgroeiende ondernemingen13, niettegenstaande hun beperkt aantal (2,5% van de vergelijkbare populatie14) en hun relatief jonge leeftijd (16% zijn jonger dan 5 jaar), belangrijk zijn voor jobcreatie in Vlaanderen: tijdens de periode 2007-2010 werd 80% van alle nieuwe jobs in de dienstensector gecreëerd door snelgroeiende ondernemingen. In de industrie hielpen ze de stroom van afvloeiingen te beperken.

12

Gazelles zijn middelgrote ondernemingen met een omzetgroei van meer dan 100% over 4 opeenvolgende jaren. Snelgroeiende bedrijven werden in deze studie geïdentificeerd op basis van de OECD definitie, met name, bedrijven met een gemiddelde jaarlijkse groei van 20% of meer, over een periode van 3 jaar; en minstens 10 werknemers bij het begin van de periode. Groei werd gemeten aan de hand van tewerkstelling. 14 De bestudeerde populatie betreft al de Vlaamse bedrijven met over de periode 2001-2010 in minstens één jaar een gemiddelde tewerkstelling van 10 of meer personeelsleden. 13

92

Naast het aantal opstartende bedrijven, is het ook belangrijk om het aantal stopgezette bedrijven te bestuderen. In 2010 bedroeg de oprichtingsgraad, gedefinieerd als het aandeel nieuwe bedrijven in het gemiddeld aantal actieve bedrijven, 8,55% in Vlaanderen terwijl de stopzettingsgraad, het aantal stopgezette bedrijven relatief ten opzichte van het gemiddelde aantal actieve bedrijven, 6,67% bedroeg. Het positieve verschil tussen deze cijfers impliceert een netto-toename van het aantal ondernemingen (FOD Economie, 2012). Faillissementen vormen een belangrijk onderdeel van de stopgezette bedrijven. Figuur 56 toont aan dat het aantal faillissementen in België een stijgend verloop kent sinds het begin van de financiële en economische crisis in 2008. Het aantal faillissementen in Vlaanderen is minder sterk gestegen en heeft zich de laatste jaren gestabiliseerd. Figuur 56 : Evolutie van het aantal faillissementen (in aantal ondernemingen)

12,000 10,000 8,000 België

6,000

Vlaams Gewest 4,000 2,000 0 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 Bron: FOD Economie, KMO, Middenstand en Energie (2012)

In Vlaanderen valt ongeveer 90% van de faillissementen te situeren bij ondernemingen met minder dan vijf werknemers. Quasi al de faillissementen (99,88% in 2011) slaan op ondernemingen met minder dan 100 werknemers (FOD Economie, 2012). Ten opzichte van andere Europese landen, is het in België vrij gemakkelijk een nieuwe onderneming te beginnen nadat een vorige failliet is gegaan. In Europa duurt het gemiddeld bijna 2 jaar om een onderneming volledig te sluiten, terwijl dit in België slechts een kleine 11 maanden duurt. Ook de kosten om een onderneming stop te zetten zijn in België lager dan het Europees gemiddelde.

93

6.3 ‘Groene’ KMO’s Aanbod van groene producten en diensten De Flash Eurobarometer enquête (Europese Commissie, 2012) geeft aan dat de grote meerderheid van Belgische KMO’s geen groene producten of diensten aanbiedt en is dit ook niet van plan is in de nabije toekomst (62%). Dit is in lijn met de andere Europese landen (EU-27: 60%). De belangrijkste reden voor Belgische KMO’s om groene producten of diensten te verkopen zijn de vraag van klanten (48%), de kernwaarde van de onderneming (31%), het imago van de onderneming (28% ) en het behalen van een competitief voordeel (27%). 13% van de Belgische KMO’s zegt advies of andere niet-financiële assistentie van bedrijfsverenigingen te ontvangen met betrekking tot hun groene producten. 18% van de KMO’S raadplegen hiervoor private audit en consultancy bedrijven. Vooral dit laatste cijfer is hoog vergeleken met het Europees gemiddelde (9%). De meest gewenste steun zijn financiële voordelen (32%), technisch advies (21%), en assistentie voor het identificeren van potentiële marken en klanten (14%).

Milieu en milieuregulering De Flash Eurobarometer enquête (Europese Commissie, 2012) stelt vast dat bijna alle KMO’s in België in orde zijn met de milieuregulering. Voor de helft van de KMO’s reiken de inspanningen op het vlak van milieu echter niet verder dan het wettelijk noodzakelijke (49%). 23% van de Belgische KMO’s geeft aan minstens één werknemer in dienst te hebben in een groene job, waarbij groene jobs omschreven wordt als het werken met informatie, technologieën of materialen die zorgen voor het behoud of herstel van de kwaliteit van het milieu. In Europa zegt gemiddeld 37% van de KMO’s minstens één werknemer in dienst te hebben in een groene job. België doet het dus minder goed dan het Europees gemiddelde (slechts 7 lidstaten doen het nog minder goed). Slechts 11% van de Belgische KMO’s nam deel aan het bieden op overheidsopdrachten die milieuvereisten inhielden. Daarmee zit België op hetzelfde niveau als de rest van Europa. Uit de meest recente SBA factsheet (Europese Commissie, 2011) blijkt verder dat het aandeel van de Belgische KMO’s dat in 2008 innovaties met milieuvoordelen voor de onderneming en de eindgebruikers voortbracht zeer beperkt is: met name slechts 0,04%. Dit cijfer loopt evenwel gelijk met het EU-27 cijfer. De grootste problemen voor Belgische KMO’s om hun milieu-acties te ondernemen, zijn de complexiteit van de administratieve en legale procedures (18%), de kostprijs (12%) en het gebrek aan specifieke milieu-expertise (12%).

94

6.4 Internationalisering van KMO’s Uit een studie van de Europese Commissie (2010) blijkt dat ongeveer 33% van de Belgische KMO’s tussen 2006 en 2008 naar het buitenland hebben geëxporteerd. Hiermee doet België het beter dan het Europees gemiddelde (25%). De werkgelegenheid in de internationaal actieve KMO’s groeit gemiddeld met 7% per jaar. Voor KMO’s die hoofdzakelijk actief zijn in het binnenland zijn, bedraagt de groei slechts 1%. Exporterende KMO's blijken ook innovatiever. Meer dan een kwart (26%) produceerden nieuwe goederen en diensten in hun sector en land, tegenover 8% voor de andere KMO's. De Flash Eurobarometer enquête uit 2007 (Observatory of European SMEs – Analytical report) geeft aan dat Belgische KMO’s relatief meer inkomsten uit export genereren dan andere Europese KMO’s: het aandeel van export in de totale inkomsten van Belgische KMO’s bedraagt 15,2% tegenover 4,6% in de EU-27. Hiermee scoort België een eerste plaats. Ook in termen van import, zijn Belgische KMO’s meer open dan de gemiddelde Europese KMO: 21% van de inputs van Belgische KMO’s worden in het buitenland aangekocht, tegenover een EU-gemiddelde van 12%. Belgische KMO’s blijken ook steeds meer internationaal actief. Een studie van Flanders DC (2008) geeft aan dat in 2002, 26% van de Belgische KMO’s internationaal actief was, via export, import of beide.

Recent onderzoek van Sleuwaegen & Peeters (2012) toont aan dat Belgische KMOs belangrijk zijn de voor exportgroei in België: tussen 2000 en 2010 waren KMOs immers verantwoordelijk voor de helft van de exportgroei. De nieuw exporterende KMOs dragen het meest bij aan deze groei.

95

6.5 Samenvatting - Kleine en middelgrote ondernemingen

KMO’s spelen een belangrijke rol in de Vlaamse economie, zowel qua tewerkstelling als in termen van toegevoegde waarde.

Ondernemerschap Op vlak van ondernemerschap scoort Vlaanderen vrij zwak: de ondernemersgraad is lager dan het Europees gemiddelde, en ook wat betreft het aandeel op innovatie gestoelde starters en de verwachtte tewerkstellingsgroei van nieuwe bedrijven scoort Vlaanderen slecht in Europa. Nochtans blijken Vlamingen, meer dan andere Europeanen, vertrouwen te hebben in hun eigen ondernemingsvaardigheden en blijkt angst tot falen een minder belemmerende reden voor de opstart van een eigen onderneming. Meer dan andere Europeanen echter, verkiezen Vlamingen arbeid in loonverband boven een zelfstandige arbeid. De laatste jaren is wel een gestage verbetering van de ondernemerschapsdynamiek in Vlaanderen vast te stellen.

Oprichtings- en stopzettingsgraad Vlaanderen kende in 2010 een netto-toename van het aantal ondernemingen van ongeveer 2%. De laatste jaren is het aantal starters in Vlaanderen minder sterk toegenomen dan in de rest van België. Na een stijging van het aantal faillissementen in de periode 2007-2009, heeft het aantal faillissementen in Vlaanderen zich echter gestabiliseerd, terwijl deze op Belgisch niveau blijft toenemen in de meer recente jaren. Bijna alle faillissementen in Vlaanderen betreffen bedrijven met minder dan 100 werknemers, en in het bijzonder bedrijven met minder dan vijf werknemers (90%).

‘Groene’ KMO’s In lijn met andere Europese landen zegt ook de meerderheid van de Belgische KMO’s geen groene producten of diensten aan te bieden en dit ook niet te zullen doen in de nabije toekomst. Voor de helft van de Belgische KMO’s reiken de inspanningen op het vlak van milieu niet verder dan het wettelijk noodzakelijke.

96

Net als in andere Europese landen, is het aantal Belgische KMO’s dat innovaties voortbrengt met milieuvoordelen voor de onderneming en de eindgebruikers uiterst gering.

Internationalisering van KMO’s Belgische KMO’s exporteren meer dan de gemiddelde Europese KMO. KMO’s die internationaal actief zijn, blijken performanter te zijn in termen van werkgelegenheidsgroei en innovatie dan KMO’s die hoofdzakelijk op de binnenlandse markt actief zijn.

97

7. Informatie- en communicatie technologie De Digitale Agenda voor Europa heeft tot doel de toegang tot (supersnel) internet te bespoedigen en de burgers en ondernemingen in Europa te laten profiteren van een digitale interne markt. Het vormt tevens één van de zeven kerninitiatieven van het Europa 2020 programma. De digitale agenda omvat 13 specifieke doelstellingen gericht op de digitale transformatie van de Europese economie door onder meer het stimuleren van bijkomende investeringen in ICT, het verbeteren van e-vaardigheden van werknemers, het bevorderen van innovatie in de publieke sector en hervormingen van de randvoorwaarden voor de internet economie. Binnen deze sectie bespreken we de Vlaamse performantie op de negen doelstellingen van de Digitale Agenda die betrekking hebben op (1) bereik van (snel)breedband, (2) internet gebruik, (3) E-commerce en (4) E-government. De Digitale Agenda bevat voorts nog de volgende vier doelstellingen: -

Het reduceren van het verschil tussen roaming en nationale tarieven tot bijna nul tegen 2015. Online beschikbaarheid van alle belangrijke grensoverschrijdende openbare diensten tegen 2015. Het verdubbelen van publieke investeringen in onderzoek en ontwikkeling in ICT tot 11 biljoen euro tegen 2020. Het verbruik van energieverbruik voor verlichting reduceren met 20% tegen 2020.

98

7.1 Bereik van (snel)breedband De Digitale Agenda voor Europa bevat drie doelstellingen met betrekking tot het bereik van breedbanden snelbreedbandinternet in Europa: (1) 100% dekking door breedband tegen 2013, (2) 100% dekking door snelbreedband (>30 Mbps) tegen 2020 en (3) 50% van de huishoudens heeft een breedbandconnectie van meer dan 100 Mbps tegen 2020. De cijfers in Figuur 57 tonen aan dat de eerste doelstelling met betrekking tot bereikbaarheid via breedbandinternet voor België gehaald is en dat de bereikbaarheid in België via ‘Next Generation Access’ - breedband 98% bedraagt in 2011. Laatst vernoemde is heel wat beter dan in de rest van Europa (EU-27: 50%). In 2012 heeft 77% van de huishoudens in België een breedbandabonnement tegenover 72% in EU-27. Van deze breedbandabonnementen haalden 30% een snelheid van 30 Mbps (8,5% in de EU-27). Slechts 1,5% van deze abonnementen bereikt reeds een snelheid van 100 Mbps. Figuur 57: Dekkingsgraad (snel)breedband (%, eind 2011), breedbandconnectie (%, 2012)

Breedband dekkingsgraad

'Next Generation Access' breedband dekkingsgraad

België EU-27

Huishoudens met breedbandconnectie

Huishoudens met breedbandconnectie (>30Mbps) 0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% 70% 80% 90% 100% Bron: Studiedienst van de Vlaamse Regering (2014)

In 2011 werden mobiele 3G-connecties in Vlaanderen minder buitenshuis gebruikt dan in de rest van Europa (Vlaams gewest 5%; EU-27 12%).

99

7.2 Internet gebruik De Digitale Agenda voor Europa beoogt ook het algemeen internetgebruik te bevorderen. Zo wil men het regelmatig gebruik van internet stimuleren tot 75% van de burgers tegen 2015, en tot 60% van de burgers uit achtergestelde groepen. Daarnaast wordt vooropgesteld dat tegen 2015 maximaal 15% van de burgers nooit gebruik van het internet. Figuur 58 toont aan de Europese doelstellingen met betrekking tot internet gebruik door de Vlaamse bevolking in zijn geheel15 reeds gehaald heeft: 80% van de Vlamingen (16 – 74 jaar) gebruikt regelmatig (minstens 1 keer per week) het internet (EU-27: 69%) en 14% van de Vlaamse bevolking maakt nooit gebruik van het internet ( EU-27: 23%). Op beide doelstellingen scoort Vlaanderen ook beter dan het Europees gemiddeld.

Figuur 58: Internetgebruik (2012, % van de bevolking)

Regelmatig internetgebruik

Vlaams gewest EU-27 Geen gebruik van internet

0%

20%

40%

60%

80%

100%

Bron: Studiedienst van de Vlaamse Regering (2014)

15

Cijfers met betrekking tot internetgebruik onder burgers achtergestelde groepen zijn niet beschikbaar.

100

7.3 E-commerce E-commerce, het online aankopen en verkopen van goederen en diensten, wordt ook aangemoedigd binnen de Digitale Agenda van Europa, evenals de ontwikkeling van een digitale interne markt. De doelstellingen van de Digitale Agenda met betrekking tot e-commerce zijn de volgende: 50% van de burgers koopt online goederen en diensten voor privégebruik aan tegen 2015; 20% van de burgers koopt online goederen en diensten voor privégebruik van buitenlandse leveranciers aan tegen 2015, en 33% van de KMO’s verkoopt online tegen 2015. Figuur 59 toont dat Vlaanderen goed presteert in termen van online aankopen. In 2012 koopt bijna de helft van de Vlaamse bevolking online goederen en diensten aan voor privégebruik (48% in Vlaams gewest, 44% in EU-27). Voor grensoverschrijdende online aankopen behaalt Vlaanderen in 2012 reeds de 2015 doelstelling van 20% en doet daarmee beter dan het Europees gemiddelde (Vlaams gewest 25%; EU-27 11%). Bijna een vierde van de Vlaamse KMO’s (24%) is actief in online verkoop. De Europese doelstelling voor 2015 wordt door geen enkel EU-27 land gehaald in 2012. Vlaanderen scoort echter goed ten opzichte van het Europese gemiddelde (Vlaamse gewest 24%, EU-27 13%). Figuur 59: Online aankopen en verkopen (2012, in % van burgers (aankopen) en % van de KMO’s (verkoop))

Online aankopen voor privégebruik

Online aankopen voor privégebruik van buitenlandse leveranciers

Vlaams gewest EU-27

Online verkoop door KMO's

0%

20%

40%

60%

80%

100%


101

7.4 E-government De Europese doelstellingen met betrekking tot e-government, met name de digitale interactie tussen de overheid en burgers, bepalen dat 50% van de burgers gebruik maakt van e-government tegen 2015, en dat 25% van de burgers ingevulde formulieren online terugstuurt naar de overheid. In 2012 heeft Vlaanderen beide doelstellingen met betrekking tot e-government bereikt. Meer dan de helft (52%) van de Vlamingen gebruikt het internet om in contact te komen met de overheid (EU-27 43%). Een derde van de Vlamingen stuurde in 2012 ingevulde formulieren online terug naar de overheid (EU-27 21%). Op beide doelstellingen wordt ook beter gescoord dan het Europese gemiddelde.

Figuur 60: E-government (2012, % van burgers)

Contact met overheid via internet

Vlaams gewest EU-27 Formulieren via overheidswebsite

0%

20%

40%

60%

80%

100%


102

7.5 Samenvatting - Informatie- en communicatie technologie

Met de Digitale Agenda wil Europa een digitale interne markt bevorderen. Vlaanderen scoort goed op de doelstellingen geformuleerd binnen de Digitale Agenda: heel wat doelstellingen zijn reeds bereikt. Vlaanderen scoort ook steeds beter dan het Europees gemiddelde met betrekking tot toegang en kwaliteit van informatie - en communicatietechnologieën.

Bereik van (snel)breedband In Vlaanderen is nagenoeg iedereen bereikbaar via ‘Next Generation Access’ – breedband. Drie vierde van de huishoudens in België heeft in 2012 een breedbandabonnement. Slechts een minieme fractie van deze abonnementen haalt reeds de voor 2020 vooropgestelde snelheid van 100 Mbps. Vlaanderen moet verder inzetten op de penetratie van deze snelle breedbandverbindingen, alsook van 3G-connecties.

Internet gebruik Vier vijfde van de Vlamingen maakt op regelmatige basis gebruik van het internet, terwijl minder dan 15% van de Vlamingen nooit gebruik maakt van internet. Met deze cijfers haalt Vlaanderen de vooropgestelde doelstellingen voor 2015 met betrekking tot internetgebruik.

E-commerce In termen van e-commerce, de online aan- en verkopen van goederen en diensten, doet Vlaanderen het goed ten opzichte van het Europees gemiddelde. Het aandeel van Vlaamse KMO’s dat actief is in ecommerce moet echter nog toenemen. Op dit moment haalt echter geen enkel Europees land de doelstelling hieromtrent.

E-government Vlaanderen scoort goed met betrekking tot de digitale interactie tussen de overheid en burgers. Beide doelstellingen in verband met e-government, de helft van de burgers maakt gebruik van e-goverment en een kwart stuurt ook ingevulde documenten online terug, zijn in 2012 reeds bereikt.

103

Deel 3 Evaluatie van de competitiviteit en de sterktes en zwaktes van de Vlaamse economie 8 Bronnen van competitiviteit in Vlaanderen 6.1 Inleiding

Gegeven de nadruk die Europa 2020 via het EFRO 2014–2020 programma legt op duurzame economische groei, het bestendigen en ondersteunen van een meer competitieve economie en meer tewerkstelling16, stelt de vraag zich welke factoren bijdragen tot meer tewerkstelling, hogere groei en meer concurrentiekracht van de Vlaamse economie. Binnen de economische literatuur bestaat er consensus over de cruciale rol van productiviteit voor de concurrentiekracht van ondernemingen: bedrijven kunnen hun competitieve positie verbeteren door het realiseren van productiviteitswinsten. De traditionele bronnen van productiviteit van een onderneming zijn arbeid en kapitaal. Daarnaast zijn er echter ook andere factoren die, meestal op een minder directe manier, een invloed uitoefenen op de productiviteit van ondernemingen zoals de geografische concentratie of clustering van economische activiteiten, en in het bijzonder de aanwezigheid van globale ondernemingen. De aanwezigheid van globale ondernemingen stimuleert de concurrentiekracht (via productiviteitswinsten) van lokale ondernemingen via (i) de overdracht van technologische kennis, en (ii) het ontstaan van (logistieke) netwerken van toeleveranciers en dienstenbedrijven met als spil de globale ondernemingen. Deze kennisexternaliteiten en logistieke voordelen kunnen vervolgens als een katalysator fungeren voor een proces van geografische concentratie van economische activiteit. De aanwezigheid van globale ondernemingen, alsook het aantrekken van nieuwe buitenlandse investeringen creëert daarom niet alleen tewerkstelling en creatie van toegevoegde waarde binnen de desbetreffende onderneming, maar zorgt ook voor een multiplicatoreffect naar andere ondernemingen toe. Het belang van deze economische netwerken en clusters wordt ook benadrukt in een de richtlijn inzake thematische concentratie van het EFRO 2014–2020 programma17.

16

Zie § I “Inleiding.” De nadruk ligt hierbij op slimme, duurzame en inclusieve groei. Richtlijn COM(2011 614 – 2011/0275 (COD), artikel 5 somt de investeringsprioriteiten op die de regionale overheden moeten respecteren; prioriteit 1 aangaande de versterking van het onderzoek, de technologische ontwikkeling en innovatie benadrukt specifiek de stimulering van de vraag en het opzetten van netwerken en clusters. 17

104

6.2 Totale factorproductiviteit

Aan de hand van een micro-econometrische analyse wordt nagegaan wat het belang is van de aanwezigheid van globale ondernemingen en de regionale clustering van kennis op de productiviteit of concurrentiekracht van lokale ondernemingen in Vlaanderen. Deze vraag is relevant gegeven het grote aandeel van deze globale ondernemingen in de Vlaamse economie18. Op basis van een econometrische model wordt eerst de relatie geschat tussen de toegevoegde waarde van ondernemingen (output) en de ingezette productiefactoren arbeid en kapitaal. Hierdoor bekomt men een index van totale factorproductiviteit (TFP)19per onderneming: hoe hoger deze index, hoe productiever de onderneming arbeid en kapitaal kan omzetten in toegevoegde waarde. Vervolgens wordt nagegaan welke de impact is van een aantal bedrijfsspecifieke- en omgevingsfactoren op de totale factorproductiviteit van bedrijven. Bedrijfsspecifieke factoren, met name de kwaliteit van het menselijke kapitaal binnen de onderneming worden gemeten aan de hand van de fractie van werknemers die on-the-job training genieten binnen de onderneming: ondernemingen die inzetten op on-the-job training beschikken immers over meer competente arbeidskrachten die bijdragen tot een grotere productiviteit van de onderneming20 De omgevingsfactoren die de productiviteit van een onderneming beïnvloeden zijn het logistieke netwerk gecreëerd door de aanwezigheid van globale ondernemingen in de regio en de aanwezigheid van regionale kennisspillovers. Het belang van de aanwezigheid van globale ondernemingen wordt gemeten aan de hand van het marktaandeel van deze ondernemingen in de regio. Hierbij wordt het onderscheid gemaakt tussen buitenlandse en Vlaamse globale ondernemingen. Regionale kennisspillovers worden enerzijds gemeten aan de hand van het aantal patentaanvragen in de regio. Anderzijds worden lokale kennisoverdrachten via de nabijheid van bedrijven binnen dezelfde sector gemeten op basis van het aantal werknemers binnen deze ondernemingen in een straal van 5 en 10 km rond de onderneming. Globale ondernemingen zijn doorgaans meer productief dan lokale ondernemingen. Daarom wordt in de analyses gecontroleerd voor het feit of een bedrijf al dan niet een multinational is.

18

Zie kernindicatoren voor Vlaanderen. Onder de benaming globale onderneming vallen (i) internationale ondernemingen met een vestiging in Vlaanderen, of (ii) Vlaamse multinationale ondernemingen (MNO) waarvan de hoofdzetel zich in Vlaanderen bevindt. 19 Totale factorproductiviteit is een maat voor economische efficiëntie die rekening houdt met de inzet (meer specifiek de omvang) van de productiefactoren arbeid en kapitaal. De totale factorproductiviteit wordt geschat aan de hand van een Cobb-Douglas productiefunctie: = waarbij de toegevoegde waarde of totale productie van een bedrijf is, input van arbeid, input van kapitaal en de totale factorproductiviteit. 20 Konings en Vanormelingen (2012) tonen in dit veband aan dat (i) dat ondernemingen die zich engageren in ‘onthe-job training’ productiever zijn, en (ii) dat deze productiviteitspremie groter is dan de daarmee gepaard gaande stijging in de loonkosten.

105

De totale factorproductiviteit van een onderneming (TFP) wordt dus als volgt geschat21: TFP = f(menselijk kapitaal, buitenlandse MNO in de regio, Vlaamse MNO in de regio, patenten in de regio, kennisspillovers 0-5 km, kennisspillovers 5-10 km, internationale marktervaring). De resultaten van de econometrische analyse22 kunnen als volgt samengevat worden, zie ook Figuur 61: (i)

Een extra investering van 10% in bedrijfsspecifiek menselijk kapitaal via on-the-job training geeft gemiddeld aanleiding tot 0.2% hogere productiviteit van een onderneming;

(ii)

Een toename met 10% van het belang van een buitenlandse multinationale onderneming in de regio (gemeten aan de hand van marktaandeel) is geassocieerd met een gemiddelde toename in de productiviteit van lokale ondernemingen met 0,6% ;

(iii)

Een toename met 10% van het belang van een Vlaamse multinationale onderneming in de regio (gemeten aan de hand van marktaandeel) is geassocieerd met een gemiddelde toename in de productiviteit van lokale ondernemingen met 0,4% ;

(iv)

10% meer patenten in de regio is geassocieerd met een gemiddeld 0,04% hogere productiviteit van de eigen onderneming;

(v)

10% meer ondernemingen uit dezelfde sector binnen een straal van 5km is geassocieerd met gemiddeld 0,3% hogere productiviteit van de eigen onderneming.

De resultaten bevestigen ook dat globale ondernemingen gemiddeld 5% productiever zijn dan lokale ondernemingen. Tevens blijken kennisspillovers vooral relevant in een straal van 5 km rond de onderneming. De aanwezigheid van bedrijven uit dezelfde sector binnen een straal van 5 tot 10 km heeft immers geen significant effect op de productiviteit van bedrijven.

21

De schatting gebeurt op basis van een panel van 292.149 bedrijven uit de industrie en de dienstensector over de periode 1997–2006. 22 Appendix 5 bevat de tabel met de schatting voor de totale factorproductiviteit van Vlaamse ondernemingen.

106

Figuur 61: impact op TFP van een gemiddelde onderneming in % ten gevolge van een toename van 10 % in volgende factoren

0.7 0.6 0.5 0.4 0.3 0.2 0.1 0

Bron: Eigen berekeningen

107

6.3 Evaluatie van de bronnen van competitiviteit

Menselijk kapitaal Het onderwijs in Vlaanderen is van zeer goede kwaliteit. Vlaanderen scoort ook goed in termen van onthe-job training. En hoewel de ondernemingsgraad in Vlaanderen vrij beperkt is, hebben Vlamingen wel vertrouwen in de eigen kennis en vaardigheden met betrekking tot ondernemerschap. Vlaanderen kent een zeer hoge arbeidsproductiviteit. Ondanks de hoge arbeidskost per werknemer, vertaalt deze hoge arbeidsproductiviteit zich in een goede score op het vlak van arbeidskost per eenheid product. De totale tewerkstellingsgraad in Vlaanderen ligt net boven het Europees gemiddelde. Deze middelmatige positie is te wijten aan de eerder lage tewerkstellingsgraad van jongeren, maar meer nog aan de lage tewerkstellingsgraad van ouderen. Het potentieel aan menselijk kapitaal is dus onderbenut. Aanwezigheid van multinationals en internationale marktervaring De Vlaamse economie wordt gekenmerkt door een hoge graad van openheid, met name een relatieve grote omvang van export- en importactiviteiten ten opzichte van het BBRP, maar ook hoge in- en outflow van buitenlandse investeringen. Globale ondernemingen zijn toonaangevend binnen de Vlaamse industrie met buitenlandse filialen verantwoordelijk voor meer dan de helft van alle toegevoegde waarde in de Vlaamse industrie. Vlaamse multinationals staan in voor ongeveer een vijfde van de toegevoegde waarde. Innovatie en kennis Vlaanderen scoort binnen Europa gemiddeld in termen van uitgaven voor onderzoek en ontwikkeling in verhouding tot het BBRP maar doet het beter dan omliggende landen in termen van het aandeel O&O personeel in de totale beroepsbevolking. Op het vlak van patenten alsook het aandeel bedrijven dat aan product-of proces innovatie doet, scoort Vlaanderen behoorlijk goed. Grote bedrijven zijn meer innovatief dan KMO’s. Bijna twee derden van de private O&O uitgaven gebeurt door grote bedrijven. Ook in termen van O&O personeel, staan grote bedrijven in voor de helft van de tewerkstelling. De afgestudeerden met een diploma wetenschappen, wiskunde en technologie vormen een belangrijk input voor O&O personeel en het innovatie potentieel van een regio. Hoewel hun aantal in absolute cijfers sterk gestegen is over de laatste 15 jaar, is het aandeel van jongeren met diploma’s in deze richtingen constant gebleven doorheen de tijd.

108

9 Sterkte-zwakte analyse van de prioritaire EFRO thema’s De sterkte-zwakte analyse van Vlaanderen dient als leidraad voor het toekennen van EFRO-middelen aan diverse projecten in Vlaanderen. De nadruk van deze sterkte-zwakte analyse ligt daarom op de drie thema’s die prioritair zijn binnen het Europees cohesie beleid, met name (1) energie-efficiëntie en hernieuwbare energie, (2) innovatie, en (3) het concurrentievermogen van KMO’s. Vertrekkende van de corresponderende indicatoren met betrekking tot energie (E), innovatie (I) en ondernemerschap (O) van deze studie, worden de sterktes en zwaktes van de Vlaamse economie in kaart gebracht op basis van drie dimensies: (i) de huidige performantie in relatie tot het Europees gemiddelde (EU-27), (ii) de recente trend (verbetering of verslechtering), en (iii) de vooruitgang in termen van de vooropgestelde Europa 2020 doelstellingen (thema’s energie en innovatie). In een eerste stap, wordt de huidige Vlaamse performantie vergeleken met het Europees gemiddelde (EU-27)23. De sterktes van Vlaanderen zijn die thema’s die sterk scoren op performantie, met name beter dan het Europees gemiddelde (rechts in de Figuur 62). Thema’s die slechter dan het Europees gemiddelde scoren, vormen de zwaktes van Vlaanderen (links in de Figuur 62). Vervolgens wordt gekeken naar de recente trend van indicatoren: Deze kan stijgend of dalend zijn. Thema’s die een stijgende of positieve trend volgen, worden bovenaan in Figuur 62 voorgesteld. Analoog worden thema’s die een dalende of negatieve trend volgen onderaan in Figuur 62 weergegeven. Op basis van de score van Vlaanderen op deze twee dimensies wordt elke indicator binnen één van de kwadranten van Figuur 62 ingedeeld. Voor de thema’s energie en innovatie wordt bovendien op basis van langere tijdreeksen gekeken naar de evolutie van indicatoren ten opzichte van de vooropgestelde doelstellingen van Europa 2020. Indien de vooropgestelde doelstellingen haalbaar lijken op basis van deze tijdsreeksen wordt dit in Figuur 62 aangeduid met een “+”. Doelstellingen die niet haalbaar lijken of nog veel bijkomende inspanningen vereisen, krijgen een “-”. Voor de strategische keuze van maatregelen die in aanmerking komen voor financiële steun met EFROmiddelen kan men zich concentreren op die domeinen waarin Vlaanderen relatief zwak staat ten opzichte van andere Europese landen en in het bijzonder op die thema’s die bovendien ook recent een negatieve trend volgen. Voorts is het relevant om te investeren in maatregelen die bijdragen tot de Europa 2020-doelstellingen waarvoor Vlaanderen nog veel extra inspanningen moet leveren.

23

Bemerk dat Vlaamse indicatoren ook zouden kunnen vergeleken worden met het EU-15 gemiddelde voor een strengere evaluatie.

109

Figuur 6219: Sterkte-zwakte analyse van Vlaanderen

Recente Trend ZWAKTES - positieve trend E1: Emissie van broeikasgassen (+) E2: Hernieuwbare energie (-) O1: Ondernemerschap O2: Starters

ZWAKTES- negatieve trend E3: Energieconsumptie (-) E4: Energie-intensiteit

STERKTES - positieve trend I1: Totale O&O intensiteit (-) I3: Overheidsuitgaven O&O(+) O4: Internationale oriëntatie van KMO’s

STERKTES - negatieve trend I2: O&O uitgaven van bedrijven (-)

O3: ‘Groene’ KMO’s

EU-27 gemiddelde

Performantie

Bron: Eigen berekeningen. Voor E3: energie-intensiteit vergelijking met EU-15. Voor O1 ondernemerschap en O2 starters en O3 fiscale en milieulasten voor KMO’s vergelijking met Brussel en Waals gewest.

Sterktes - positieve trend De totale O&O intensiteit (I1) van Vlaanderen ligt boven het Europees gemiddelde. De meeste recente jaren kent de totale O&O intensiteit van Vlaanderen terug een stijgend verloop, na de terugval in 2001. De O&O uitgaven moeten nog aanzienlijk verhoogd worden, wil men de vooropgestelde 3% doelstelling halen. De recente stijging van de totale O&O intensiteit in Vlaanderen is het gevolg van de toegenomen overheidsuitgaven voor O&O (I3) in verhouding tot het BBRP van Vlaanderen. Sinds 2001 is er een gestage toename van de O&O uitgaven van de Vlaamse overheid en scoort Vlaanderen op dit moment beter dan het Europees gemiddelde wat betreft overheidsuitgaven voor O&O per BBRP. De overheidsuitgaven voor O&O liggen nog onder het vooropgestelde Europa 2020 doelstelling van 1% van het BBRP, maar gezien de continue toename van de O&O uitgaven doorheen de tijd, lijkt deze doelstelling haalbaar. Vlaanderen doet het goed met betrekking tot de internationale oriëntatie van zijn KMO’s (O4): Vlaamse KMO’s zijn meer export- en importgericht dan de gemiddelde Europese KMO. KMO’s in Vlaanderen 110

blijken ook steeds meer internationaal actief. Deze sterkte van Vlaanderen moet echter in het juiste perspectief geplaatst worden: de correlatie tussen de grootte van een economie en het aandeel van de export is immers negatief, of hoe kleiner de economie, hoe groter het aandeel van de export. Dit heeft alles te maken met kleinere interne markten.

Sterktes - negatieve trend Ook in termen van O&O uitgaven van bedrijven (I2), doet Vlaanderen het beter dan het Europees gemiddelde. Sinds 2001 volgt het aandeel O&O uitgaven van bedrijven in het BBRP van Vlaanderen echter een dalend verloop en hoewel de ratio gestabiliseerd is de laatste jaren, is er nog geen nieuwe groei van de indicator voor O&O uitgaven van bedrijven waar te nemen. Op dit moment haalt Vlaanderen de Europa 2020 doelstelling nog niet: twee derden van de totale O&O uitgaven van een land, of minstens 2% moet immers volgens het Europa 2020 pact gedragen worden door bedrijven.

Zwaktes - positieve trend Vlaanderen heeft een relatief zwakke positie wat betreft de emissie van broeikasgassen (E1) en het aandeel hernieuwbare energie (E2) in de totale energiebronnen van Vlaanderen. Beide parameters vertonen echter een positieve, opwaarts en convergerende, trend. Wat betreft de reductie van de emissie van broeikasgassen is Vlaanderen er in geslaagd om de Kyoto-norm te halen binnen de vooropgestelde tijdsspanne. Ook de Europa 2020-doelstellingen moeten haalbaar zijn mits men verder inspanningen blijft doen om de emissie van broeikasgassen verder te reduceren. Op het vlak van hernieuwbare energie, heeft Vlaanderen echter nog een grote achterstand ten opzichte van het Europees gemiddelde en ligt de Europa-2020 doelstelling nog niet direct in handbereik. Vlaanderen scoort binnen Europa vrij zwak op het vlak van ondernemerschap (O1). De laatste jaren lijkt er echter een lichte positieve tendens te zijn naar meer ondernemerschap. In 2010 gaven ook meer Vlamingen aan opportuniteiten te zien om een nieuwe onderneming op de starten dan in het recent verleden. In 2010 was de groei van het aantal starters (O2) in Vlaanderen lager dan in Brussel en het Waals gewest. In tegenstelling tot de rest van België heeft het aantal faillissementen in Vlaanderen zich, na de stijging bij het begin van de financiële en economische crisis in 2008, gestabiliseerd.

111

Zwaktes - negatieve trend Vlaanderen scoort zwak op de thema’s energieconsumptie (E3) en energie-intensiteit (E4): in de meest recente jaren is er opnieuw een stijging van de totale energieconsumptie in Vlaanderen. Bovendien gaat de stijging van het reëel BBRP van Vlaanderen de laatste jaren gepaard met een meer dan proportionele groei van het bruto binnenlands energieverbruik of toegenomen energie-intensiteit, terwijl juist een loskoppeling van de economische groei en het energieverbruik beoogd wordt. Op het vlak van energieconsumptie is er dus geen positieve trend naar de Europa 2020-doelstellingen. Een ander thema waarop Vlaanderen ook relatief zwak is, betreft de ‘groene’ KMO’s (O3). KMO’s in Vlaanderen zetten minder in op acties voor het verhogen van de efficiëntie van hulpbronnen zoals bv. recyclage, het minimaliseren van afval of de energiebesparing, in vergelijking met KMO’s in de rest van Europa. Ook op het vlak van toekomstige acties voor het verhogen van de efficiëntie van hulpbronnen scoort Vlaanderen slechter dan andere Europese landen. Vlaamse KMO’s hebben ook minder groene jobs en verwachten in de komende 2 jaar minder groene jobs dan de gemiddelde Europese KMO.

112

Conclusies De Vlaamse economie doet het vrij goed in termen van concurrentievermogen ten opzichte van andere regio’s in Europa. Een uitstekend onderwijs en on-the-job training liggen mede aan de basis van een hoge arbeidsproductiviteit in Vlaanderen. Vlaanderen blijft ook nog steeds zeer aantrekkelijk in termen van buitenlandse directe investeringen en ook op het vlak van uitstroom van buitenlandse investeringen doet Vlaanderen het goed. Globale ondernemingen zijn dan ook van groot belang voor de Vlaamse economie: ze staan in voor een belangrijk deel van de tewerkstelling en de toegevoegde waarde in Vlaanderen. Onderzoek toont bovendien aan dat de aanwezigheid van deze globale ondernemingen (zowel buitenlandse als Vlaamse multinationals) ook bijdragen tot de concurrentiekracht en productiviteit van lokale bedrijven via de netwerken van toeleveranciers en dienstenbedrijven die rond deze globale ondernemingen ontstaan, alsook de kennis spillovers die ontstaan in de geografische nabijheid van deze netwerken of clusters van bedrijven. Wil Vlaanderen deze goede competitieve positie behouden en verder uitgroeien tot een economische top regio in Europa, dan moet het blijven inzetten op belangrijke bronnen van competitiviteit. Microeconometrische analyse geeft aan dat menselijk kapitaal, de aanwezigheid van multinationals en internationale marktervaring, innovatie en kennis belangrijk zijn voor de concurrentiekracht van lokale ondernemingen in Vlaanderen. De drie prioritaire thema’s vastgelegd binnen het EFRO 2014-2020, met name (1) energie-efficiëntie en hernieuwbare energie, (2) innovatie, en (3) het concurrentievermogen van KMO’s, maar ook de toegang tot en de kwaliteit van de informatie- en communicatietechnologieën, zijn dus ook voor Vlaanderen uiterst relevant. De sterkte-zwakte analyse geeft aan dat Vlaanderen eerder zwak presteert op de thema’s energie en ondernemerschap. De energieconsumptie en energie-intensiteit in Vlaanderen liggen hoog ten opzichte van het Europese gemiddelde en belangrijke inspanningen moeten geleverd worden opdat het primair energieverbruik zou dalen naar het vooropgestelde niveau binnen het Europa 2020 pact. Ook op het vlak van hernieuwbare energie moet een belangrijke achterstand ten opzichte van andere Europese landen weggewerkt worden, wil men tegen 2020 20% van de energie uit hernieuwbare energiebronnen halen. De emissie van broeikasgassen kent sinds 2004 een beduidend dalend verloop. Vlaanderen haalde dan ook de Kyoto norm in 2008. De meest recente cijfers op niveau van Vlaanderen, geven aan dat de dalende trend in de emissie van broeikasgassen zich verderzet (met uitzondering van 2010). Vlaanderen scoort historisch erg laag op het vlak van ondernemerschap en starters. Vlamingen verkiezen meer dan andere Europeanen een job in loonverband boven een job als zelfstandige. De laatste jaren lijkt er zich echter een lichte positieve tendens te ontvouwen naar meer ondernemerschap. Of dit nu de vruchten zijn van de inspanningen van de voorbije jaren om ondernemerschap te promoten of wederom een gevolg van de financiële crisis, kan op dit moment nog niet met zekerheid gezegd worden. Wel is duidelijk dat de ‘groene’ KMO verder gestimuleerd moeten worden. De overheid kan een belangrijke rol spelen in het stimuleren van het aanbod groene producten en diensten bij KMO’s via 113

publieke aanbestedingen. De vraag naar groene producten en diensten vanwege klanten is namelijk de belangrijkste drijfveer van KMO’s om deze groene producten en diensten aan te bieden. Verder moeten KMO’s ook blijvend gesteund worden om hun economische activiteiten internationaal te ontplooien. Vlaanderen doet het relatief goed met betrekking de internationale oriëntatie van zijn KMO’s. Dit moet echter ook gezien worden in het perspectief van de relatieve kleine interne markt. De sterkte-zwakte analyse geeft aan dat Vlaanderen relatief sterk is in innovatie. In termen van O&Ointensiteit doet Vlaanderen het inderdaad beter dan het Europees gemiddelde (EU-27), maar Vlaanderen is geen koploper op het vlak van innovatie. De overheidsuitgaven voor O&O zijn over de laatste 10 jaar gestaag gestegen in verhouding tot het BBRP van Vlaanderen en bedragen recent 0,80% van het BBRP. De O&O uitgaven van bedrijven kenden de laatste jaren terug een stijging ten opzichte van het bruto regionaal product en bedragen recent 1,58% van het BBRP. Vooral vanuit de privésector zijn dus bijkomende inspanningen nodig om de 3% doelstelling van Europa 2020 te halen. Binnen Europa, scoort Vlaanderen zwak op ondernemerschap op basis van innovatie. Het lijkt daarom ook relevant om dergelijke vormen van ondernemerschap verder te stimuleren door onder meer wetenschap- en technologie vakken en ondernemerschap nog meer te promoten onder jongeren. Daarnaast moeten starters voldoende ondersteuning krijgen om hun innovatieve activiteiten te ontwikkelen en uit te plooien. Dit kan onder meer gebeuren door bestaande initiatieven zoals de financiële steun voor O&O projecten, innovatie advies en begeleiding nog beter te promoten onder ondernemers en startende bedrijven, het aanwerven van O&O personeel financieel voordeliger te maken voor starters en KMO’s, en starters te ondersteunen bij het identificeren en toegang krijgen tot internationale niche markten voor hun innovatieve producten en diensten. Op het vlak van toegang tot en kwaliteit van informatie- en communicatietechnologieën scoort Vlaanderen behoorlijk goed. De doelstellingen uit de Digitale Agenda van Europa met betrekking tot toegang tot breedband, internetgebruik en e-government zijn allen bereikt. Vlaanderen moet echter nog verder inzetten op de penetratie van snelle breedbandverbindingen en van 3G-connecties. Verdere progressie is ook nodig wil Vlaanderen bij de Europese toppers behoren in termen van gebruik en kwaliteit van informatie- en communicatietechnologieën. Op het vlak van e-commerce moeten ook verdere inspanningen gedaan worden om online aankopen en verkopen te stimuleren, vooral naar kleinere bedrijven toe. Grootsteden als Antwerpen en Gent staan voor bijzondere uitdagingen met betrekking tot duurzame grootstedelijke ontwikkeling. Deze uitdagingen zijn gerelateerd aan de demografische trends in grootsteden met name de bevolkingstoename alsook vergroening (groei van gezinnen met kinderen), vergrijzing (+65 jarigen), verzilvering (+85 jarigen), gezinsverdunning en toename van nieuwe samengestelde gezinnen en buitenlandse migratie. Deze trends en wijzigende demografische noden zetten druk op de capaciteit van de grootstedelijke infrastructuur en vereisen een slimme transformatie en intelligent gebruik van de beperkte stedelijke ruimte. De vergelijkende analyse van de grootsteden Antwerpen en Gent met het gemiddelde van de 13 centrumsteden in Vlaanderen geeft aan dat projecten voor duurzame grootstedelijke ontwikkeling die gericht zijn op het stimuleren van de stedelijke economie en arbeidsmarkt, onderwijs aanmoedigen, leefbaarheid bevorderen en armoede

114

bestrijden relevant zijn voor beide grootsteden. Omgaan met de uitdagingen van migratie is vooral belangrijk voor Antwerpen, terwijl in Gent de toename van de criminaliteit een aandachtspunt vormt. Cijfers tonen aan dat Vlaanderen kampt met een toenemend mobiliteitsprobleem. Bijzondere aandacht is daarom vereist voor het fileprobleem in en rond de grootsteden en de economische knooppunten. Naast een betere, multimodale ontsluiting van de economische poorten en het hinterland, in het bijzonder de zeehavens, moet de Vlaamse overheid ook inzetten op co-modaliteit voor het woon- en werkverkeer, een optimalisering van de logistieke ketens zodat die beter in aanmerking komen voor meer duurzaam vervoer via de binnenvaart en het spoor, en op mobiliteitsarmoede in bepaalde deelregio’s van het platteland.

115

Referenties Bosma, N., Crijns H. en Holvoet, T. (2013a). Global Entrepreneurship Monitor 2011: Report for Belgium and Flanders. Beleidsrapport STORE-B-12-004A, Steunpunt Ondernemen & Regionale Economie, Leuven, pp. 50. Bosma, N., Crijns H. en Holvoet, T. (2013b). Global Entrepreneurship Monitor 2011: Samenvatting voor Vlaanderen. Beleidsrapport STORE-B-12-004B, Steunpunt Ondernemen & Regionale Economie, Leuven, pp. 13. Bosma, N., Wennekers, S. en Amorós J.E. (2012). Global Entrepreneurship Monitor 2011 Extended report: Entrepreneurs and entrepreneurial employees across the globe. Bureau van Dijk (2011), “Amadeus. A Database of Comparable Financial Information for Public and Private Companies Across Europe,” Database, URL http://www.bvdinfo.com/Products/CompanyInformation/International/Amadeus. Departement Economie, Wetenschap en Innovatie – Cijfers en Indicatoren Departement Economie, Wetenschap en Innovatie van de Vlaamse Overheid (2012). Speurgids Ondernemen en Innoveren 2012. De Ruytter, S., Goesaert, T. , Konings, J. en Reynaerts, J. (2012), “Sectoranalyse van de Vlaamse industrie,” Beleidsrapport STORE-B-12-001, Steunpunt Ondernemen & Regionale Economie, pp. 57 [zie ook STORE (2012)] European Commission – DG Entreprise and Industry (2009). Flash Eurobarometer: Entrepreneurship in the EU and beyond – Analytical Report. European Commission – DG Entreprise and Industry (2010). Internationalisation of European SMEs – Final Report. European Commission – DG Entreprise and Industry (2011). Small Business Act Fact Sheet 2010-2011– Belgium. European Commission – DG Entreprise and Industry (2012). Flash Eurobarometer: SMEs, Resource Efficiency and Green Markets – Report. ECOOM (2011). Vlaams Indicatorenboek 2011. ECOOM (2012). Totale O&O-intensiteit in Vlaanderen 1995-2010. 3% nota light. ECOOM (2013). Totale O&O-intensiteit in Vlaanderen 1997-2011. 3% nota. Federale Overheidsdienst Economie, KMO, Middenstand en Energie - Statistieken.

116

Flanders DC (2008). Internationalizations of SMEs. Global Entrepreneurship Monitor (2011). 2011 Global Report. Goedhuys, M. en Sleuwaegen, L. (2012), “Snelgroeiende Ondernemingen. Karakterisering en aanwezigheid in Vlaanderen.” Beleidsrapport STORE-B-12-005, Steunpunt Ondernemen & Regionale Economie, pp. 22. Goesaert, T. en Reynaerts, J. (2012), “Nieuwe ondernemingen in Vlaanderen. De impact van agglomeratie van economische activiteit op het aantal startups in de industrie 1999-2007. Beleidsrapport STORE-B-12-011, Steunpunt Ondernemen & Regionale Economie, pp. 24. Konings, J. en Vanormelingen, S. (2012), “The impact of training on productivity and wages: firm level evidence,” LICOS Discussion paper series DP244/2009, LICOS, KU Leuven. Sleuwaegen, L. en Peeters, C. (2012). Belgium in the new global economy: export and international sourcing. VBO ; Deloitte Belgium: Brussel. 69 p. Steunpunt Goederen- en personenvervoer Goederenvervoer Vlaanderen.

(2012).

Indicatorenboek

2010-2011.

Duurzaam

STORE (2012). “Sectoranalyse van de Vlaamse industrie,” Beleidsrapport STORE-B-12-001, Steunpunt Ondernemen & Regionale Economie, pp. 57 [zie ook De Ruytter et al. (2012)] Studiedienst van de Vlaamse Regering – Lokale statistieken. The Eco-Innovation Observatory. http://www.eco-innovation.eu United Nations Conference on Trade and Development (2012). World Investment Report 2012: Towards a new generation of investment policies Vlaamse Overheid (2012). Flanders Outlook 2012. Studiedienst van de Vlaamse Regering, Brussel. Vlaanderen in Actie. Vlaamse Overheid (2013). Vlaamse Regionale Indicatoren 2012. Studiedienst van de Vlaamse Regering, Brussel. Vlaamse Overheid (2013). Vlaamse Mitigatieplan 2013-2020. Vlaanderen in Actie (2013). Kernindicatoren Meting 2013. Wooldridge, J. (2009), “On estimating firm-level production functions using proxy variables to control for unobservables,” Economics Letters 104(3), 112–114. World Economic Forum (2011). The Global Competitiveness Report.

117

Appendices Appendix 1: Investeringsprioriteiten ondersteund door het EFRO

1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11.

versterking van onderzoek, technologische ontwikkeling en innovatie verbetering van de toegang tot en het gebruik en de kwaliteit van ICT verbetering van het concurrentievermogen van KMO’s steun voor de overgang naar een koolstofarme economie in alle bedrijfstakken bevordering van de aanpassing aan de klimaatverandering, risicopreventie en risicobeheer bescherming van het milieu en bevordering van efficiënte omgang met hulpbronnen bevordering van duurzaam vervoer en opheffing van knelpunten in centrale netwerkinfrastructuren bevordering van werkgelegenheid en ondersteuning van arbeidsmobiliteit bevordering van sociale insluiting en bestrijding van armoede investeringen in onderwijs, vaardigheden en een leven lang leren door het ontwikkelen van infrastructuur voor onderwijs en opleiding verbetering van de institutionele capaciteit en een efficiënt openbaar bestuur door het versterken van de institutionele capaciteit en het verhogen van de doeltreffendheid van het openbaar bestuur en de openbare diensten in verband met de uitvoering van het EFRO, en ter ondersteuning van maatregelen ter zaken van de institutionele capaciteit en de doeltreffendheid van het openbaar bestuur in het kader van het ESF.

118

Appendix 2: Basisbeginselen van de Small Business Act (SBA)

1. Een gunstig klimaat scheppen waarin ondernemers en familiebedrijven kunnen floreren en ondernemerschap beloond wordt. 2. Eerlijke ondernemers die failliet gegaan zijn snel een tweede kans geven. 3. Bij het opstellen van regelgeving uitgaan van het principe "denk eerst klein". 4. Overheden aanpassen aan de behoeften van KMO’s en administratieve struikelblokken uit de weg ruimen. 5. De beleidsinstrumenten van de overheid aanpassen aan de behoeften van KMO’s: deelname van KMO’s aan overheidsopdrachten vergemakkelijken en meer gebruikmaken van de mogelijkheden van staatssteun voor het KMO’s. 6. De toegang van KMO’s tot financiering vergemakkelijken. 7. Het interne-marktbeleid aanpassen aan de kenmerken van de KMO’s en het beheer van en de voorlichting over dit beleid verbeteren. 8. Het potentieel van de KMO’s inzake innovatie, onderzoek en ontwikkeling versterken, met name door ondernemers en hun personeel de nodige kwalificaties te laten behalen. 9. Milieu-uitdagingen ombuigen tot kansen voor de productie en commercialisering van goederen en diensten 10. KMO’s warm maken voor buitenlandse markten, en met name KMO’s steunen en stimuleren om van groeimarkten te profiteren.

119

Appendix 3: Economische performantie en arbeidsmarkt in Vlaanderen : vergelijking met de EU-15 landen

Figuur 63: BBP per capita (in KKP)

90,000 80,000 70,000 60,000 50,000 40,000 30,000

2011

20,000

2003

10,000 0

Bron: Eurostat (2013), Belgostat (2013)

Figuur 64: Arbeidsproductiviteit (in 1000 euro, 2011)

200 180 160 140 120 100 80 60 40 20 0

Bron: Eurostat (2013), Belgostat (2013)

120

Figuur 65: Arbeidskost per werknemer (in euro, 2011)

100 90 80 70 60 50 40 30 20 10 0

Bron: Eurostat (2013). Opmerking: Data Vlaamse gewest 2010

Figuur 66: Arbeidseenheidskost (in euro, 2012)

0.7 0.6 0.5 0.4 0.3 0.2 0.1 0

Bron: Eurostat (2013), Belgostat (2013). Opmerking: Vlaanderen data 2010

121

Figuur 67: Investeringsquote (in %, 2011)

25 20 15 10 5 0

Bron: Eurostat(2013). Opmerking: data Vlaams Gewest 2009.

Figuur 20: Beschikbaar inkomen per inwoner (in euro, 2009)

30,000 25,000 20,000 15,000 10,000 5,000 00

Bron: Eurostat (2013). Opmerking: data EU-15 2007, data Italië 2006

122

Tabel 15: Werkloosheid (in %, 2011)



Langetermijn werkloosheidsgraad 1.56

Vlaams Gewest België Denemarken Duitsland

4.0 6.9 7.0 5.9

12.7 18.7 14.2 8.6

Ierland Griekenland Spanje Frankrijk Italië Luxemburg Nederland Oostenrijk Portugal Finland Zweden Verenigd Koninkrijk

14.4 17.6 21.1 8.9 8.1 4.8 4.0 3.9 12.8 7.1 6.9 7.0

29.1 44.4 46.4 22.0 29.1 16.8 7.6 8.3 30.1 20.1 22.8 21.1

8.7 8.8 9.0 4.0 4.4 1.4 1.5 1.1 6.2 1.7 1.4 2.7

EU-15

9.3

20.6

4.1

3.5 1.8 2.8


Tabel 16: Tewerkstelling (in %, 2011)

Tewerkstellingsgraad 20-64 jaar

Tewerkstellingsgraad 55-64 jaa)

Vlaams Gewest België Denemarken Duitsland

71.8 67.3 75.7 76.3

38.9 38.7 59.5 59.9

Ierland Griekenland Spanje Frankrijk Italië Luxemburg Nederland Oostenrijk Portugal Finland Zweden Verenigd Koninkrijk

63.8 59.9 61.6 69.2 61.2 70.1 77.0 75.2 69.1 73.8 80.0 73.6

50.0 39.4 44.5 41.5 37.9 39.3 56.1 41.5 47.9 57.0 72.3 56.7

EU-15

69.7

49.5


123

Appendix 4: De NACE 2-digit sectoren

NACE-code 1 2 3 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 32 33 35 36 37 38 39 41 42 43 45 46 47 49

Nace-omschrijving Teelt van gewassen, veeteelt, jacht en diensten in verband met deze activiteiten Bosbouw en de exploitatie van bossen Visserij en aquacultuur Winning van steenkool en bruinkool Winning van aardolie en aardgas Winning van metaalertsen Overige winning van delfstoffen Ondersteunende activiteiten in verband met de mijnbouw Vervaardiging van voedingsmiddelen Vervaardiging van dranken Vervaardiging van tabaksproducten Vervaardiging van textiel Vervaardiging van kleding Vervaardiging van leer en van producten van leer Houtindustrie en vervaardiging van artikelen van hout en van kurk, exclusief meubelen; vervaardiging van artikelen van riet en van vlechtwerk Vervaardiging van papier en papierwaren Drukkerijen, reproductie van opgenomen media Vervaardiging van cokes en van geraffineerde aardolieproducten Vervaardiging van chemische producten Vervaardiging van farmaceutische grondstoffen en producten Vervaardiging van producten van rubber of kunststof Vervaardiging van andere niet-metaalhoudende minerale producten Vervaardiging van metalen in primaire vorm Vervaardiging van producten van metaal, exclusief machines en apparaten Vervaardiging van informaticaproducten en van elektronische en optische producten Vervaardiging van elektrische apparatuur Vervaardiging van machines, apparaten en werktuigen, n.e.g. Vervaardiging van auto's, aanhangwagens en opleggers Vervaardiging van andere transportmiddelen Vervaardiging van meubelen Overige industrie Reparatie en installatie van machines en apparaten Productie en distributie van elektriciteit, gas, stoom en gekoelde lucht Winning, behandeling en distributie van water Afvalwaterafvoer Inzameling, verwerking en verwijdering van afval; terugwinning Sanering en ander afvalbeheer Bouw van gebouwen Weg- en waterbouw Gespecialiseerde bouwwerkzaamheden Groot- en detailhandel in en reparatie van auto's en motorfietsen Groothandel, met uitzondering van de handel in auto's en motorfietsen Detailhandel, met uitzondering van de handel in auto's en motorfietsen Vervoer te land en vervoer via pijpleidingen

124

50 51 52 53 55 56 58 59 60 61 62 63 64 65 66 68 69 70 71 72 73 74 75 77 78 79 80 81 82 84 85 86 87 88 90 91 92 93 94 95 96 97 98 99

Vervoer over water Luchtvaart Opslag en vervoerondersteunende activiteiten Posterijen en koeriers Verschaffen van accommodatie Eet- en drinkgelegenheden Uitgeverijen Productie van films en video- en televisieprogramma's, maken van geluidsopnamen en uitgeverijen van muziekopnamen Uitzending van radio- en televisieprogramma's, abonneetelevisie Telecommunicatie Computerprogrammering, consultancy en aanverwante activiteiten Dienstverlenende activiteiten op het gebied van informatie Financiële dienstverlening, exclusief verzekeringen en pensioenfondsen Verzekeringen en pensioenfondsen, exclusief verplichte sociale verzekeringen Ondersteunende activiteiten voor verzekeringen en pensioenfondsen Exploitatie van en handel in onroerend goed Rechtskundige en boekhoudkundige dienstverlening Activiteiten van hoofdkantoren; adviesbureaus op het gebied van bedrijfsbeheer Architecten en ingenieurs; technische testen en toetsen Speur- en ontwikkelingswerk op wetenschappelijk gebied Reclamewezen en marktonderzoek Overige vrije beroepen en overige wetenschappelijke en technische activiteiten Veterinaire diensten Verhuur en lease Arbeidsbemiddeling en personeelswerk Reisbureaus, reisorganisatoren, reserveringsbureaus en aanverwante activiteiten Beveiligings- en opsporingsdiensten Diensten in verband met gebouwen; landschapsverzorging Administratieve en ondersteunende activiteiten ten behoeve van kantoren en overige zakelijke activiteiten Openbaar bestuur en defensie; verplichte sociale verzekeringen Onderwijs Menselijke gezondheidszorg Tehuizen Maatschappelijke dienstverlening waarbij geen onderdak wordt verschaft Creatieve activiteiten, kunst en amusement Bibliotheken, archieven, musea en overige culturele activiteiten Loterijen en kansspelen Sport, ontspanning en recreatie Verenigingen Reparatie van computers en consumentenartikelen Overige persoonlijke diensten Huishoudens als werkgever van huishoudelijk personeel Niet-gedifferentieerde productie van goederen en diensten door particuliere huishoudens voor eigen gebruik Extraterritoriale organisaties en lichamen

125

Appendix 5 : Schatting van de totale factorproductiviteit van Vlaamse ondernemingen

Menselijk kapitaal

Multinational

(1) (2) (3) (4) 0.0155*** 0.0155*** 0.0155*** 0.0153*** (0.00374) (0.00374) (0.00374) (0.00374) 0.0470*** 0.0469*** 0.0468*** 0.0471*** (0.00981) (0.00982) (0.00982) (0.00981)

Buitenlandse MNO in regio

0.0622*** 0.0514*** 0.0575*** (0.0188) (0.0188) (0.0188)

Vlaamse MNO in regio

0.0648** (0.0256)

0.0607** (0.0256)

0.0435* (0.0255)

Patentaanvragen in regio

0.00529** 0.00437** (0.00215) (0.00214)

Kennis spillovers (0-5km)

0.0289*** (0.00167)

Kennis spillovers (5-10km)

0.000233 (0.000399)

Jaar dummies Bedrijfsdummies Aantal observaties

Ja

Ja

Ja

Ja

Ja 574096

Ja 574096

Ja 574096

Ja 574096

Opmerking: fixed-effect schattingen voor de periode 1997-2006; robuuste standard fouten tussen haakjes, TFP werd geschat met de methode van Wooldridge (2009), *** staat voor 99% statistische significantie

126

EFRO : een sterkte-zwakte analyse van Vlaanderen

Recommend Documents