Eetstoornissen en diabetes

Eetstoornissen en diabetes Tijdige signalering en behandeling kan complicaties voorkomen

Diabetes mellitus is een chronisch ziektebeeld waarbij het verloop, de ernst en

Er worden verschillende vormen van eet-

Mw. drs. M.A.M. Geer-

het ontstaan van comorbiditeit nauw

stoornissen onderscheiden. De meest voor-

ets, psycholoog NIP,

samenhangt met het gezondheidsge-

komende zijn anorexia nervosa, boulimia

drag van de patiënt. Veel patiënten krij-

nervosa en eetbuistoornis.1

Door:

gedragstherapeut (VGCTR) en diëtist,

gen te horen dat ze gezonder moeten

Geerets & Kuypers,

eten, meer bewegen en (bij overge-

Anorexia nervosa

psychologenpraktijk

wicht) moeten afvallen om hun diabetes

De prevalentie van anorexia nervosa in Ne-

voor eetstoornissen,

beter onder controle te krijgen en de

derland is 0,2-0,8% en kenmerkt zich door

Utrecht, en Psydi Scho-

risico’s op toekomstige gerelateerde

de volgende factoren:

lingen, scholingsbureau

aandoeningen te beperken. Door de

- Weigering het lichaamsgewicht op/boven

voor bij- en nascholin-

focus op voeding en gewicht komen

de ondergrens van het voor de leeftijd en

gen voor professionals

eetstoornissen bij diabetespatiënten

lengte normale lichaamsgewicht te houden

werkzaam in de zorg,

vaker voor dan bij de gewone bevol-

(85%).

en mw. drs. E.W. Wam-

king. Eetstoornissen bemoeilijken de

- Sterke angst voor gewichtstoename of om

behandeling van diabetes en naast ver-

dik te worden, zelfs bij ondergewicht.

ergering van de lichamelijke aandoe-

- Stoornis in de manier waarop (de vorm

Kuypers, psychologen-

ningen op termijn, hebben eetstoornis-

van) het lichaam wordt ervaren; overmatige

praktijk voor eetstoor-

sen ook een belangrijke negatieve in-

invloed van het gewicht of de vorm van het

vloed op het psychische welbevinden

lichaam op de beoordeling van zichzelf of

van een patiënt. Screening op en be-

ontkenning van de ernst van het huidige

handeling van de eetstoornis is dan ook

lage lichaamsgewicht.

steker, psycholoog NIP en diëtist, Geerets &

nissen, Utrecht

zinvol.

Juli 2014  Eetstoornissen en diabetes 

1

- Na de menarche: amenorroe (uitblijven

voedsel eten zonder dat er een lichamelijk

drie achtereenvolgende cycli).

gevoel van honger is, eten in isolatie uit gevoelens van ongemak voor de hoeveelheid

Boulimia nervosa

voedsel die gegeten wordt, na het overeten

De prevalentie van boulimia nervosa in Ne-

voelt met afschuw voor zichzelf, somberheid

derland is 1% en kenmerkt zich door de

of schuldgevoel.

volgende factoren:

- de patiënt ervaart veel stress rondom de

- Recidiverende episoden van vreetbuien.

eetbuien.

Een episode wordt gekarakteriseerd door: 1)

- De eetbuien komen gemiddeld twee dagen

het binnen een beperkte tijd eten van een

per week voor gedurende een periode van

hoeveelheid voedsel die beslist groter is dan

minimaal 6 maanden.

wat de meeste mensen in een zelfde periode

De eetbuien gaan niet vergezeld met maat-

zouden eten, 2) een gevoel de beheersing

regelen om ongewenste gewichtstoename te

over het eten tijdens de episode kwijt te

voorkomen en de patiënten voldoen niet aan

zijn.

de criteria voor anorexia of boulimia nervosa

- Recidiverend inadequaat compensatoir gedrag om gewichtstoename te voorkomen:

Feiten en cijfers

braken, laxantiagebruik, vasten of overmatig

Van alle anorexiapatiënten komt slechts

bewegen.

ongeveer een derde in de GGZ terecht, waar

- De vreetbuien en compensatoire gedragin-

behandeling volgt. Van alle boulimiapatiën-

gen komen gemiddeld > 2 keer per week

ten meldt zich slechts zo’n 6% voor behan-

gedurende minimaal drie maanden voor.

deling in de GGZ. De behandelcijfers voor de

- De stoornis komt niet uitsluitend voor tij-

eetbuistoornis zijn niet goed bekend. Wel is

dens episoden van anorexia nervosa.

uit onderzoek gebleken dat ongeveer een derde van de mensen met obesitas, die zich

Eetbuistoornis

melden voor behandeling voor hun obesitas,

De prevalentie van de eetbuistoornis in Ne-

ook een eetbuistoornis heeft. In veel geval-

derland is 2-3%. In de meeste gevallen leidt

len wordt deze echter niet behandeld, omdat

de eetbuistoornis tot overgewicht of obesi-

binnen de somatische setting de behandeling

tas. De eetbuistoornis kenmerkt zich door de

zich vooral toespitst op het overgewicht. Bij

volgende factoren:

anorexia en boulima nervosa bestaat de

- Terugkerende episodes van eetbuien die

populatie voor 90-95% uit vrouwen, bij de

worden gekenmerkt door het volgende: het

eetbuistoornis is een derde tot de helft man-

binnen een beperkte tijd (bijvoorbeeld 2 uur)

nen.

eten van een hoeveelheid voedsel die beslist

Alle eetstoornissen kenmerken zich door een

groter is dan wat de meeste mensen in een

overmatig belang dat de patiënt hecht aan

zelfde periode onder dezelfde omstandighe-

het figuur en gewicht.2 Daarnaast zien we

den zouden eten en een gevoel de beheer-

veelal een laag zelfbeeld en lage zelfwaarde-

sing over het eten tijdens de eetbui kwijt te

ring gecombineerd met perfectionisme. Het

zijn (bijvoorbeeld het gevoel dat men niet

hongeren of de eetbuien hebben als doel de

kan stoppen met eten of dat men zelf kan

negatieve gevoelens die men over zichzelf

bepalen wat of hoeveel men eet.

heeft te dempen (minder te voelen). Ex-

- de eetbuien hebben tenminste drie of meer

treem lijnen en/of braken, laxeren of over-

van de volgende kenmerken: sneller dan

matig sporten zijn manieren om het teveel

normaal eten, eten tot er een oncomfortabel

aan calorieën te compenseren in een poging

gevoel optreedt, een grote hoeveelheid

gewichtstoename te voorkomen.2 Diabete-


2

spatiënten hebben echter nog meer moge-

Een eetbuistoornis komt vaker voor bij pati-

lijkheden om te compenseren, namelijk de

enten met diabetes type 2. Geschat wordt

orale medicatie of insuline die kan worden

dat 20% van de adolescente patiënten met

gebruikt om het gewicht te manipuleren.

diabetes type 2 kenmerken vertoond van

Uiteraard is dit een manier die extra gevaar-

een eetbuistoornis en 6% voldoet aan de

lijk is voor de gezondheid.

DSM-IV-criteria voor de eetbuistoornis. Samengevat kan worden gesteld dat het

Prevalentie van eetstoornissen bij dia-

risico op de ontwikkeling van een eetstoornis

betes mellitus

bij patiënten met diabetes mellitus aanzien-

Er zijn weinig exacte gegevens bekend over

lijk verhoogd is. Anorexia en boulimia nervo-

de prevalentie van eetstoornissen bij patiën-

sa behoren tot de psychiatrische ziekten met

ten met diabetes mellitus. Eetstoornissen

de hoogste mortaliteit (ongeveer 15%,

komen op zichzelf in Nederland relatief wei-

waarvan twee derde als gevolg van onder-

nig voor. Naar schatting lijden jaarlijks 370

voeding en een derde door suïcide) en chro-

per 100.000 jonge vrouwen (15-29 jaar) aan

niciteit.1 Eetstoornissen gaan gepaard met

anorexia en 1500 per 100.000 jonge vrou-

een verminderd psychologisch welbevinden

wen aan boulimia in geïndustrialiseerde lan-

naast bijkomende somatische risico’s.

den. Dit zijn ongeveer 5500 jonge vrouwen met anorexia en 22.300 met boulimia per

Oorzaak of gevolg?

jaar in Nederland. Bij een voorkomen van

De exacte mechanismen die ten grondslag

2% mensen met een eetbuistoornis komt dit

liggen aan de combinatie van diabetes melli-

aantal in Nederland op ongeveer 350.000

tus en eetstoornissen zijn nog onbekend.

mensen. Verschillende studies hebben ge-

Het kan zo zijn dat een verhoogde kans op

tracht een schatting te geven van de preva-

diabetes type 2 wordt veroorzaakt door obe-

lentie van eetstoornissen bij patiënten met

sitas als gevolg van eetbuistoornis of bouli-

zowel diabetes type 1 als type 2, maar veelal

mia nervosa. Daarnaast vertoont een signifi-

ontbreekt de vergelijking met prevalentiecij-

cante groep patiënten met diabetes type 2

fers van eetstoornissen in de algemene be-

slechte therapietrouw wat betreft insuline

volking. In een cross-sectionele studie bij

en/of orale antidiabetica, resulterend in

150 adolescente patiënten met diabetes type

slechte glykemische controle en gewichts-

1 vertoonden 20,7% van de deelnemers

verlies, wat mogelijk kan duiden op eetge-

3

(kenmerken van) een eetstoornis. Boulimia

stoord gedrag.

komt ongeveer 2,5 keer zo vaak voor bij

Het is mogelijk dat diabetes type 1 leidt tot

adolescente patiënten met diabetes type 1 in

eetstoornissen doordat patiënten de insuline

vergelijking met de algemene bevolking. De

misbruiken als gewichtscontrolemiddel, maar

prevalentie van anorexia bij adolescente

ook door de extreme focus op een dieet-

patiënten met diabetes type 1 blijkt verge-

voorschrift na de diagnose van diabetes type

lijkbaar met de algemene bevolking. Het

1. Bij veel meisjes ontstaat vanaf de puber-

weglaten of minderen van insuline ten be-

teit een toenemende zorg voor een goed

hoeve van gewichtsverlies komt bij voor bij

gewicht. Bij meisjes met diabetes type 1 is

17-19% van de vrouwelijke patiënten met

het belang van en de zorg voor een goed

diabetes type 1.4 Van de adolescente patiën-

gewicht vaak nog eerder aan de orde, name-

ten met diabetes type 2 gebruikt 9,3% be-

lijk bij de diagnose van de diabetes en dus al

wust minder insuline met gewichtsverlies als

in de vroege puberteit. Je zou verwachten

doel.5

dat deze patiënten regelmatig in een hulpverlenerscircuit verkeren en ook in de gaten


3

worden gehouden door familie en vrienden,

van insuline of orale medicatie zijn van be-

waardoor een vroegtijdige opsporing van

lang.

een eetstoornis mogelijk wordt. Dit laatste

Om een eetstoornis op te sporen kan gebruik

blijkt in de praktijk helaas niet altijd het

worden gemaakt van vragenlijsten. De

geval. Naar onze mening wordt nog te vaak

meest eenvoudige is de SCOFF. Voor diëtis-

de diabetes mellitus afzonderlijk behandeld

ten is sinds kort de screeningslijst REO ont-

van de eetstoornis en is een verbetering in

wikkeld, die zich vooral richt op de mogelijke

de samenwerking tussen diabetesteams

aanwezigheid van een eetbuistoornis bij

(met over het algemeen vooral een somati-

obesitaspatiënten. Voor psychologen zijn de

sche invalshoek) en de psychologische hulp-

EDE-Q of EDE-I goede vragenlijsten om

verlening binnen de GGZ in geval van een

anorexia en/of boulimia uit te vragen. De

eetstoornis wenselijk.

vragenlijsten worden hieronder kort behandeld.

Signalering

De SCOFF-vragenlijst bestaat uit slechts

De eerste stap in een goede samenwerking

enkele vragen en kan een snel hulpmiddel

en behandeling is een succesvolle opsporing

zijn voor artsen, diabetesverpleegkundigen,

van eetstoornissen bij patiënten met diabe-

diëtisten en praktijkondersteuners (zie ka-

tes mellitus. Indicaties kunnen zijn een

der).1

slechte metabole instelling met blijvend hoge

zonder eetstoornis.4 De gezondheidsrisico’s

De REO-vragenlijst (Risicofactoren op Eetstoornis bij Obesitas) is ontwikkeld voor diëtisten om bij hun obese patiënten een snelle screening te kunnen doen op de mogelijke aanwezigheid van een eetbuistoornis, depressie en impulsiviteit.6 Deze vragenlijst is door diëtisten gratis aan te vragen via www.psydi.nl.7

van onvoldoende signalering kunnen groot

De EDE-Q is een uitgebreidere vragenlijst

zijn. Een patiënt met diabetes type 1 met

waaruit de diagnose en ernst van een eet-

een eetstoornis heeft bovenop complicaties

stoornis goed te achterhalen is.8 De verschil-

van een slechte metabole instelling ook nog

lende schalen geven informatie over lijnge-

de complicaties als gevolg van de eetstoor-

drag, piekeren over eetgedrag, gewicht en

nis, zoals hartritmestoornissen, verstoorde

lichaamsvormen, en de mate en frequentie

elektrolytbalans, bloedarmoede, hormonale

van eetbuien, braken, laxeren, gebruik van

veranderingen, tandvleesontstekingen en

diuretica en sporten om te compenseren.

HbA1c-waarden zonder aanwijsbare oorzaak, herhaaldelijke episodes van hypoglykemie of ketoacidose, gewichtsfluctuaties en groeiachterstand. De prevalentie van diabetische retinopathie is drie keer zo hoog bij patiënten met diabetes mellitus met een eetstoornis als bij patiënten met diabetes mellitus

tandbederf.

Deze lijst mag alleen door psychologen wor-

4

den besteld en gebruikt. Screeningsvragenlijsten voor eetstoornissen In de intake dient naast bovengenoemde somatische symptomen specifiek navraag te worden gedaan naar eetgedrag, zorgen over het gewicht en naar methodes die worden gebruikt voor gewichtsmanagement. Ook vragen naar therapietrouw in het gebruik


4

daging waarbij een goede signalering met de

SCOFF-vragenlijst - Wekt u braken op omdat u zich met een ‘volle maag’ niet goed voelt? - Bent u bang dat u geen controle meer heeft over de hoeveelheid die u eet? - Bent u meer dan 7 kg afgevallen in drie maanden tijd? - Denkt u dat u te dik bent, terwijl anderen vinden dat u mager bent? - Vindt u dat voedsel een belangrijke plaats inneemt in uw leven? Indien twee of meer vragen met ja worden beantwoord, is de kans dat er een eetstoornis in het spel is > 90%.

genoemde vragenlijsten wordt aanbevolen, evenals de ontwikkeling van specifiek op de doelgroep aangepaste behandeling ter voorkoming van complicaties. Casus 1 Man, 46 jaar, gehuwd, 1 kind. Body mass index (BMI) 32 kg/m2, uitgebreide cardiovasculaire problematiek waardoor een hartinfarct en een CVA in de afgelopen twee jaar. Verdere klachten betreffen slecht slapen, piekeren, somberheid, vermoeidheid, minder concentratie en regelmatig nachtmerries. Bij de diëtist lukt het niet meer om af te vallen. Zijn glucosewaarden fluctueren en het HbA1c was te hoog. De cliënt wordt verwezen naar een psycholoog, omdat hij zijn eetgedrag niet onder controle kan krijgen. Hij heeft een aantal keren per week eetbui-

Behandeling

en, die hij niet kan stoppen. De psycholoog

Een eetstoornis vraagt om een multidiscipli-

diagnosticeert een eetstoornis NAO (type

1

naire aanpak. Een goede behandeling van

eetbuistoornis).

een diabetespatiënt vindt dan ook plaats in

De behandeling richt zich in eerste instantie

9

een multidisciplinair diabetesteam. Een

op het afbouwen van de eetbuien. Hierbij

psycholoog met kennis van diabetesmana-

blijkt de cliënt erg angstig te zijn voor hy-

gement kan een verbindende rol spelen in de

po’s. Als hij het gevoel heeft dat zijn bloed-

behandeling van de somatiek en de psychi-

glucose te laag is, gaat hij extra eten en kan

sche klachten van patiënten met diabetes

moeilijk stoppen. Vooral in de avond komt

mellitus en een eetstoornis. Behandeling van

dit regelmatig voor. Cliënt blijkt bang te zijn

de eetstoornis gebeurt bij voorkeur door

een hypo te krijgen en er ‘in te blijven’. Zijn

middel van cognitieve gedragstherapie bij

angst heeft te maken met het achterlaten

een gespecialiseerde psycholoog of psycho-

van vrouw en kind. Deze angst is groter dan

therapeut die samenwerkt met het diabetes-

zijn angst te kunnen overlijden. De angst-

team. Wat de behandeling complex maakt,

klachten zijn behandeld met cognitieve ge-

is dat bij een eetstoornis lijngericht eetge-

dragstherapie en psycho-educatie. Hij heeft

drag wordt afgeraden, omdat het eetbuien in

zich aangemeld voor een cursus in het zie-

de hand kan werken. Dit is in tegenstelling

kenhuis, gericht op het omgaan met hypo’s.

tot het reguliere dieetmanagement bij diabe-

De behandeling is succesvol afgerond, de

tes, waarbij vet- en koolhydraatrijk voedsel

eetbuien zijn verdwenen en zijn BMI is ge-

(met name monosachariden) dient te wor-

daald naar 29 kg/m2 in zes maanden tijd.

den beperkt en waarbij management van de koolhydraatverdeling over de dag van belang

Casus 2

is. Doel is om een goed compromis te vinden

Vrouw, 19 jaar, sinds een jaar op kamers.

tussen. De behandeling is daarmee een uit-


5

BMI 17,9 kg/m2, wordt aangemeld bij de

de calorieën die ze dagelijks tot zich nam en

psycholoog met verdenking op een eetstoor-

ging ook steeds minder vaak naar studen-

nis na screening met de SCOFF door de

tenfeestjes om een teveel aan calorieën te

huisarts. Cliënte is al sinds de diagnose van

vermijden. Ze bezocht op aandringen van

diabetes mellitus type 1 (op haar 10e) onder

haar moeder de huisarts vanwege toene-

behandeling bij een diabetesteam. Ze heeft

mende vermoeidheid en het uitblijven van

goed contact met de internist en diabetes-

haar menstruatie. Zelf dacht ze dat dit met

verpleegkundige en heeft in het begin ook

tentamenstress te maken had.

een paar jaar een diëtiste bezocht. Omdat zij

De psycholoog stelt op basis van de intake

inmiddels goede vaardigheden heeft ontwik-

en aanvullend vragenlijstonderzoek vast dat

keld in haar diabetesmanagement, is de

cliënte lijdt aan anorexia nervosa. Met be-

frequentie van contact met het diabetesteam

hulp van psycho-educatie en cognitieve ge-

verminderd in de loop van de tijd.

dragstherapie wordt de behandeling ingezet.

Toen cliënte net op kamers woonde had zij

In samenwerking met de diëtist van het

een gezond gewicht met een BMI van 23,0

diabetesteam wordt haar voedingsadvies

2

kg/m . Zij kreeg het gevoel dat haar huisge-

aangepast. Geleidelijk is het gewicht weer

noten allen mooier en slanker waren dan zij

gaan stijgen en bij een BMI van 19,5 kg/m2

zelf. Ze kreeg van een huisgenoot de op-

kwam ook haar menstruatie weer op gang.

merking dat ze zo veel at op een dag. Hier-

Inmiddels, nu een jaar na aanmelding, is het

door werd zij onzeker en is zij gaan afvallen.

gewicht van cliënte gestabiliseerd en is haar

Ze is zelfstandig gaan puzzelen met haar

bloedglucose weer goed onder controle. De

insuline en kwam erachter dat het goed mo-

behandeling bij de psycholoog wordt nog

gelijk was om verder af te vallen als ze nog

voortgezet met het oog op terugvalpreven-

minder insuline gebruikte. Dit afvallen gaf

tie. Ook wordt nog specifiek behandeling

haar aanvankelijk een goed gevoel, ze voel-

ingezet ter verbetering van het negatieve

de zich minder onzeker en kreeg lovende

zelfbeeld van cliënte.

opmerkingen. Ze viel steeds verder af, wat haar een gevoel van controle gaf. Ze telde


6

Referenties

1. Landelijke Stuurgroep Multidisciplinaire Richtlijnontwikkeling in de GGZ. Richtlijn voor de diagnostiek en behandeling van Eetstoornissen. Trimbos-instituut, Utrecht, 2006. 2. Fairburn CG. Cognitive behavior therapy and eating disorders. Guildford Press, New York, 2008. 3. Bernstein CM, Stockwell MS, Gallagher MP, et al. Mental health issues in adolescents and young adults with type 1 diabetes: prevalence and impact in glycemic control. Clinical Pediatrics 2013;52:10-15. 4. Verrotti A, Catino M, Chiarelli F. Eating disorders in adolescents with type 1 diabetes mellitus, review. Acta Diabetologica 1999;36:21-5. 5. Pinhas-Hamiel O, Levy-Shraga Y. Eating disorders in adolescents with type 2 and type 1 diabetes. Current Diabetes Reports, 2012. 6. Huizer S, Jansen A. Risicofactoren voor eet(bui)stoornissen bij overgewicht; validatie van een nieuw ontworpen meetinstrument. Masterscriptie Klinische Psychologie en Gezondheidspsychologie 2009; Faculteit Sociale Wetenschappen Universiteit Utrecht. 7. www.psydi.nl. Geraadpleegd februari 2013. 8. Jansen, A. Eating disorder examination. Lisse: Swets & Zeitlinger, 2000. 9. Nederlandse Diabetes Federatie. NDF zorgstandaard Transparantie en kwaliteit van diabeteszorg voor mensen met diabetes type 2. Amersfoort, juli 2007.


7

Glucerna® 1.5 (1.5kcal/ml) Doeltreffende controle bij diabetes

> aangepaste koolhydraatsamenstelling voor vertraagde glycemische respons en verbeterde bloedglucosewaarden1-5 > aangepaste vetsamenstelling voor verbeterd lipidenprofiel en verminderd cardiovasculair risico6-12 > vezels (FOS)

et zorg samengesteld door M onze masterchefs in Zwolle

1. Jenkins DJ, et al: Diabetologia 1982; 2. Fibersol-2: A soluble,non-digestible, starch-derived dietary fibre. In: McCleary B, Prosky L, eds. Advanced Dietary Fibre Technology. Oxford, UK: Blackwell Science; 2001:509-523; 3. Tokunaga K, Matsuoka A: Effect of a [FOSHU] which contains indigestible dextrin as an effective ingredient on glucose and lipid metabolism. J Jpn DiabetesSoc 1999;42:61-65.; 4. Sentko A, Willibald-Ettle I: Palatinose™ (isomaltulose). Leatherhead Ingredients Handbook Sweeteners, 2007, 3rd ed.; 5. Lina BAR, Jonker D, Kozianowski G: Isomaltulose (Palatinose™) – a review of biological and toxicological studies.Food Chem Toxicol 2002;40:1375-1381. 6. Parillo M et al., A high monounsaturated fat/low carbohydrate diet improves peripheral insulin sensivity in non-insulnin dependent diabetic patients, Metabolism 1992;41:1373-1378; 7. Grundy SM, Florentin L, Nix D, et al: Comparison of monounsaturated fatty acids and carbohydrates for reducing raised levels of plasma cholesterol in man. Am J Clin Nutr 1988;47:965-969 8. Mensink RP, Katan MJB: Effect of monounsaturated fatty acids and carbohydrates on high-density lipoproteins in healthy men and women, Lancet 1987 9. KrisEtherton PM, et al. Am J Clin Nutr. 1999;70:1009-1015 10. Craig LD, et.al. Nutr 1998;14:529-534 11. Lichtenstein AH, et al. Circulation 2006;114:82-96 12. Muls E. Clin Nutr 1998; 17 (suppl2) 18-25)

ADE

IN

Ook verkrijgbaar in 0,9 kcal/ml

AN

D

M

HOLL

Eetstoornissen en diabetes

Recommend Documents