Een nieuw sociaal pakt oprichten
Algemene inleiding De n ota d ie volgt kan ambitieus lijken, vooral op een ogenblik waar alles rondom ineen stort in d e mate van verdieping van de Europese economische crisis, d e verhoging van h et s ysteem risico van een ineenstorting van onze ecosystemen en van d e overwaardering van d e fossiele grondstoffen meer b epaald brandstoffen onmisbaar voor d e werking van ons huidig maatschappelijk model. Zeker d e kansen op ineenstorting zijn reëel en h et is mogelijk dat de transitie die we wensen n iet op voldoende hoog n iveau kan gerealiseerd worden om efficiënt d e s ociale en milieuontregelingen aangekondigd door vele waarnemers tegen te gaan.Niettemin d enken we dat a ls er een kans blijft om met zachte druk een verandering van paradigma door te zetten, we het moeten wagen. Bovendien zijn we ervan overtuigd dat er geen verandering van onze beschaving kan zijn zonder lange termijn visie en dat h et d us onze verantwoordelijkheid is actief d eel te n emen aan zijn uitwerking.De attente lezer zal merken dat we voor de meest “stoutmoedige” voorstellen gepoogd h ebben een s tappenplan te b edenken. Onze filosofie is d e volgende : -‐ Verzet om te vechten tegen d e ontrafeling van de rechten die vandaag nog onze solidariteit onderbouwen n iet alleen onder Belgen maar ook met de andere menselijke wezens. -‐ Strijd voor n ieuwe s ociale veroveringen.Het gaat h ier namelijk over d e individualisering van d e rechten om te b eginnen b ij ons tot d e invoering van een algemeen onvoorwaardelijk basisinkomen dat als sociale maatregel zelf in staat is p ositieve ecologische effecten mee te brengen, alsook om een aantal werktuigen d ie reeds verschillende van onze medeburgers b ezig zijn stap voor stap op te richten zonder te wachten en d ie betrekking h ebben op d e samenwerkende economie. -‐ Beschrijving van d e samenstellende elementen (rechten en plichten) van een nieuw sociaal pakt die beginnen te worden b esproken n iet a lleen b ij ons maar ook elders in d e wereld. We weten natuurlijk dat we s lechts één van d e schakeltjes zijn van deze paradigma verandering maar met anderen willen we hierbij present zijn om te b eantwoorden aan dit immens werk want a lle krachten van goede wil zijn nodig willen we een kans hebben ons goed eruit te redden. We weten vanzelfsprekend dat d e tekst die we h ierna voorstellen een eerste s tap is en dat er vele punten nog moeten worden gedetailleerd. Maar we d enken ook d at d eze stap voldoende u itgewerkt is om toe te laten, als ze wordt aangenomen d oor onze b eweging, haar te dienen a ls referentie in d e talrijke lopende discussies en acties en in de verspreiding van haar ideeën.
Een nieuw sociaal pakt oprichten Een zeer verontrustende inventarisatie Ondanks dat d e globale rijkdom verhoogt, n eemt d e s ocio-‐economische onzekerheid toe.In ons land zijn 800.000 p ersonen werkloos en één op zeven burgers leeft onder d e armoede grens1 ¹. De armoede 1
Deze nota werd opgesteld in de loop van de eerste semester 2012. We denken zoals velen dat d e maatregelen genomen e door de federale regering en die in werking zijn getreden d e 1 november 2012deze t endenties zullen versterken. In België wordt de armoedegrens vastgesteld a ls volgt.
kenmerkt zich d ikwijls door onvoldoende inkomen, maar beperkt zich n iet tot een “eenvoudig” gebrek aan geld : ze tast a lle levensaspecten aan, zelfs in d e antwoorden op d e elementairste b ehoeften. V elen stellen d e medische kosten u it om financiële redenen of leven in haast ongezonde woningen, slecht verwarmd en s lecht aangepast aan d e grootte van d e familie. Wij maken d e vervrouwelijking van de armoede en d e opkomst van de arme werknemer mee. Men kan zeggen vandaag, dat 23,8% van d e werknemers een armoederisico h ebben ( zie de inter-‐federale barometer van d e armoede van het jaar 2008)2. Vandaag, is d e solidariteit verondersteld zich te concretiseren door middel van instituties en mechanismen die a l maar complexer zijn en waarvan d e financiering gebouwd is op de logica van d e economische groei,ten andere, van langs om slechter verdeeld. Onder druk van de verplichtingen verbonden met de veralgemeende wil tot liberalisering, is d e solidariteit heden ten dage schatplichtig aan de van langs om nauwere budgettaire middelen. De sociale controles n emen toe, maar n iet de arbeidplaatsen, ten minste n iet d e kwalitatieve arbeidsplaatsen 3.De regeringen h ebben d e voorwaardelijkheid van d e sociale hulp versterkt en een politiek van Voor een alleenstaande Het gemiddelde inkomen is 17.194 € p er jaar wat 1.433 € p er maand is. De armoedegrens is 60% van 17.194 € per jaar of 10.316,44 € per jaar, wat 860 € p er maand is. Voor een huishouden Om d e armoedegrens van een huishouden te berekenen gaat men n iet h et cijfer 860 € vermenigvuldigen met het aantal leden van het huishouden. Men vertrekt van het principe dat de leden van een huishouden d e kosten en lasten d elen. Men gaat dus aan ieder lid van d e familie een factor toekennen d ie zijn “gewicht” u itmaakt binnen h et huishouden. Dit gewicht zal 1 zijn voor het hoofd van d e familie, 0,5 voor de tweede volwassenen en 0,3 voor elk van d e kinderen(<14 jaar). De armoedegrens van een huishouden samengesteld uit twee volwassenen en twee kinderen onder d e 14 jaar berekent zich dus door d e grens van d e a lleenstaande te vermenigvuldigen met d e som van d e factoren van alle leden van h et huishouden : 1+0,5+0,3+0,3= 2,1 (10.316,44 € X 2,1= 21.664,52 € dus 1.805 € p er maand). In België zijn ongeveer 1.470.00 personen onder d e grens van d e armoede wat 14,7% van de totale b evolking maakt. 2 3
http://www.mi-‐is.be/be-‐nl/armoedebeleid/de-‐interfederale-‐armoedebarometer
Betreffende d it onderwerp kan man verwijzen naar d e werken d ie Philippe Defeyt heeft gerealiseerd voor het Instituut va Duurzame Ontwikkeling en meer b epaald d eze n ota : “A l’orée d’une année difficile... par Philippe Defeyt – février 2012” http://www.iddweb.eu/docs/AnnDiff.pdf. We leren hier meer b epaald uit dat voor d e a ctieve b evolking, d e werkloosheidsgraad in 2012 to iets minder dan 13% zou verhogen. De hoogte van ondertewerkstelling zou een 19% zijn. De h oogte van ondertewerkstelling houdt rekening, bovenop d e werkzoekenden d ie werkloos zijn, met d e onvrijwillig d eeltijds werknemers en d e tijdelijke werkloosheid ; ze meet zich in volume uren. Wat betreft d e arbeidsmarkt van jongeren, laten zich d rie conclusies trekken uit d e b eschikbare gegevens / -‐de h oogte van d e werkloosheid in 2011 is hoger aan d egene geregistreerd voor d e recessie van 2009-‐2010 -‐ de tendens geïnduceerde zakking – aanvankelijk zeer gering – van werkloosheidsgraad van d e jongeren tussen 2005 en 2011 kan worden toegeschreven aan d e daling van d e actieve b evolking, die sneller is dan d eze van de werkgelegenheid -‐ de proportie van d e arbeidsplaatsen van jongeren ondersteund door d e sociale zekerheid is in
“ activering ” aangenomen, b edoeld om d e u itkeringsgerechtigden voorgesteld a ls gevaarlijke parasieten4 “terug aan het werk te zetten”. Van h et recht, gaat men terug naar d e aalmoes, wat aan sommigen toelaat een goed geweten te b ehouden. Tezelfdertijd willen sommigen de p ensioenleeftijd verhogen want men zou de pensioenen niet meer kunnen b etalen. Al dit wijst erop dat het sociaaldemocratisch compromis gevangen is in het neoliberaal net,in de logica w aarvan zij zich heeft laten strikken, ondanks zijn verheerlijking van de groei: het oude sociaal pakt stort steeds verder in. Onze maatschappijen leven volgens h et schema van h et steeds grotere gebruik, zonder terughouding en zeer goedkoop, niet alleen van d e natuurlijke grondstoffen van d e p laneet maar ook van d e menselijke wezens. Dit schema is moraal en fysiek onhoudbaar. Als we dit niet dringend aanpassen, dreigen we steeds dieper weg te zakken in een steeds hardere wereld, voor een s teeds groter aantal mensen. Nochtans blijft d e dominante ideologie de economische groei a ls b epalende voorwaarde zien van d e modaliteiten van de uitoefening van de solidariteit. De oneindige groei is nochtans s lechts een mentaal bedrieglijke constructie want onmogelijk. Het is dus een economische fataliteit n och een maatschappelijke noodzaak. De wereld vandaag toont ons dat d it postulaat in
werkelijkheid d e oorzaak is van een groeiend aantal van onze problemen. De ecosystemen zijn d ermate bedreigd dat d e overleving zelf van d e menselijke soort op h et spel staat. De ecologische crisis kent voortaan belangrijke s ociale gevolgen die voortdurende toenemen.
De dringendheid van een nieuw sociaal pakt De groeibezwaarden s tellen een nieuw sociaal pakt voor gebaseerd op een nieuwe socio-‐economische visie die ontwikkeld werd in h et hoofdstuk economie-‐ financiën en die onder andere inhoudt : “ – een veralgemeende en progressieve arbeidstijd vermindering teneinde dat d eze en de ermee verbonden inkomsten onder a llen zou worden gedeeld; -‐ de progressieve instelling van een onvoorwaardelijk individueel en onvervreemdbaar basisinkomen, kunnende onvoorwaardelijke toelagen inhouden; deze instelling moet federaal gebeuren in overleg m et het geheel van betrokken s ociale partners ( sociale partners en OCMW) en m et het doel de fundamentele basisrechten uit te breiden en ze te versterken,de toegang ertoe vereenvoudigende. Ze zal ook iedereen toelaten vrijwillig en progressief de onmisbare burgerprestaties t en laste te nemen5; belangrijke mate gestegen tijdens d e b eschouwde periode; inderdaad, d e geactiveerde tewerkstelling stelde in 2011 ongeveer 8% van d e b etaalde tewerkstelling voor tegen 1,2% in 2005. 4
Lees Anne Daguerre, « Emplois forcés pour les b énéficiaires d e l’aide sociale », en Laurent Cordonnier, « Economistes en guerrecontre les chômeurs », Le Monde diplomatique, juni 2005 et d ecember 2006.
5
Met “burgerprestaties” verstaan we alle prestaties d ie de burgers zijn/zullen zijn en zullen gedwongen u it te voeren in h et kader van de verandering van d e maatschappij d ie we kennen opdat d eze veranderingen zich realiseert in een versterkte d emocratie. Zoals bijvoorbeeld : vaststelling van h et p ubliek goed, daden verbonden met een participatieve democratie…vrijwilliger zijn en het vrijwilligerswerk van verschillende aard dat d e instelling van een geherlokaliseerde participatieve democratie en een transformatie van de culturele voorstellingen toelaat.
-‐ de herinvoering van de progressiviteit van de belasting m et zeer hoge graden voor de bovenste tranches ten einde een MTI ( Maximaal Toegelaten Inkomen) naast het MII ( Minimale Integratie Inkomen); -‐ de instelling van progressieve solidaire tarieven voor water,gas,elektriciteit…”
Deze radicale nieuwe opties zijn natuurlijk zelf in staat de sociale evenwichten te wijzigen en verschillende van de moeilijkheden op te lossen ondervonden door d iegenen d ie vandaag het s lachtoffer zijn van d e hardheid veroorzaakt d oor d e d ominantie van h et neoliberale model. Nochtans, d it ontheft ons n iet van de instelling van een hernieuwde en toegenomen solidariteit in h et respect van d e ecosystemen. Wat meer is, d e economische veranderingen zullen zich h elaas niet van d e ene op d e andere dag realiseren en er moet nagedacht worden over d e transitie van h et huidige systeem van sociale zekerheid dat nog h eel mooie dagen h eeft en h et nieuwe paradigma dat we wensen op te richten. De voorstellen van h et h oofdstuk sociaal/solidariteit zijn in d eze optie van transitie opgesteld en willen een trouwe vertaling zijn van d e wegen geschetst in het Manifest aangenomen op 18 oktober 2009 en meer bepaald van volgende punten: “De maatschappij die we willen bouwen zou moeten in staat zijn het m enselijk verlangen op te wekken en de sociale condities van vrijheid, pluraliteit, van beschikbaarheid en van opleiding te bieden zodat m annen en vrouwen hun persoonlijke ontplooiing kunnen voltooien.” Een nieuw sociaal contract moet dus opkomen gebaseerd op volgende principes : -‐
-‐
De race van de groei en de m ateriële vooruitgang, de competitiviteit en de geest van verovering moeten plaats m aken voor het welzijn, voor de convivialiteit, de s amenwerking, de solidariteit en het respect voor de levende wereld en de natuurlijke evenwichten ; De neoliberale economie die we vandaag kennen moet verdwijnen ten gunste van een vreedzame niet roofzuchtige economie.
Het is dus aan een radicale politieke transformatie dat we willen werken : aan alle bewoners van de aarde een voldoende inkomen verzekeren en het instellen van een bio-‐economie verzekeren, het is te zeggen een economie die rekening houdt m et de limieten in dewelke zij zich inschrijft, wat gaat door -‐ -‐ -‐ -‐ -‐ -‐ -‐
Herlokalisatie van economische activiteiten; Voeding en energie autonomie; Een economie van het herstelbare en het recycleerbare; De s trijd tegen alle verspilling en dus het einde van het georganiseerde verval; Publieke of niet-‐markt diensten van het algemeen belang; De s amenwerking, autonomie en directe democratie; Het respect en de bescherming van culturele en biologische diversiteiten.
Het b etreft een omkering tegenover wat vandaag gangbaar is. Inderdaad zowel h et minimuminkomen als d e werkloosheidsvergoeding verwijderen zeer d ikwijls de personen van d e uitoefening van d eze prestaties door het feit van d e sociale controles uitgevoerd voor hun toekenning
De evenredige verdeling van de rijkdommen m aakt integraal deel uit van deze keuzes. Iedere productiviteitswinst moet worden aangewend voor de vermindering van de arbeidstijd en de vrijmaking van vrije tijd, noodzakelijk voor een echte burgerparticipatie en de instelling van een samenleving bevrijd van het “allen aan het werk”. Het groeibezwaard zijn wil dus een volledig politiek project zijn. Wanneer ze de limieten in acht neemt voorbij dewelke een opstapeling van goederen ophoudt draagbaar te zijn voor de gemeenschap,bevrijdt ze ons evenzeer van de talrijke verplichtingen die de realisatie van onze humaniteit verhinderen. Het groeibezwaard zijn is een emancipatieproject, zowel individueel als collectief, van de vervreemding van het productivisme. De vrijheid beloofd aan de gekoloniseerde volkeren, aan de loonarbeiders, aan de gedomineerde vrouwen, aan de slecht vertegenwoordigde burgers, aan de armen overal in de wereld heeft geen verwezenlijking gevonden in geen enkele vorm van m oderne politieke organisatie. De aanslagen van het gemondialiseerd kapitalisme en zijn uitdrukkingen – als het m achinisme, het “allen aan het werk”, het consumentisme en de concurrentie – vertegenwoordigen evenzoveel regressies ten aanzien van zijn geschiedkundige beloften. De emancipatie is m eer dan ooit een hoop en een project,tot leven te brengen. Het groeibezwaar is emancipatoir. Het geeft ons terug de capaciteit te handelen en ons eigen leven in handen te nemen in plaats van het te laten verkommeren in steeds globalere en rampzaliger crisissen. Het geeft ons terug de m ogelijkheid te verzinnen en ons in te zetten in een nieuw humanistisch, bevrijdend en s ociaal evenwichtig paradigma. Het is wat we willen doen door het debat in de politieke sfeer te brengen m et alle democratische m iddelen die ons beschikbaar zijn en een politieke beweging van groeibezwaard zijn scheppende en ontwikkelende. Deze u ittreksels tonen naar wens aan hoezeer h et hoofdstuk “sociaal/solidariteit” van d e p bGB slechts kan begrepen worden in samenhang met d e andere hoofdstukken van d e groei b ezwaarden die een ondeelbaar geheel vormen. Zie daar een inherente moeilijkheid van de te realiseren verandering van paradigma op dewelke we attent moeten zijn zonder ons erdoor te laten paralyseren. Men kan niet over alles tegelijkertijd praten. Diverse n oties van de huidige tekst zullen later moeten gepreciseerd worden. Sommigen zijn ten andere op d e voorgrond geplaatst omdat we de intentie hebben om nota’s, tot dagen van overdenking, voor te b ereiden om meer in detail d e oplossingen te b epalen die we voorstaan voor d eze vragen. Niettemin, is h et document dat je gaat lezen voldoende ontwikkeld om een klaar idee te geven van h et project dat d e groeibezwaarden verdedigen op sociaal vlak. Deze n ota zal aangevuld worden met een beschrijving van d e specifieke politiek in te stellen voor ieder b epaald publiek : oudere mensen, gehandicapten, b egeleiders…of over specifieke politieke objecten ( toegang tot woning, tot fundamenteel goed.. De voorstellen die we hier beschrijven alsook degene die nog komen zijn dus ingesloten in e en omwerking van de economische politiek. Het is namelijk aangewezen de problemen te voorkomen eerder dan eindeloos “gedoemd” te zijn om de fouten te herstellen.
De voorstellen van de groeibezwaarden Onze voorstellen draaien rond 6 assen : 1. Ten volle d e solidariteit in praktijk brengen 2. De fundamentele rechten en plichten u itbreide 3. Nieuwe sociale veroveringen realiseren 4. De sociale b escherming versterken 5. Een solidariteit van nabijheid verzekeren d oor d e h erstructurering van d e publieke of n iet-‐markt diensten van a lgemeen belang. 6. Iedereen toelaten om b eter zijn burgerschap op zich te nemen
1. Ten volle de solidariteit in praktijk brengen “We m aken allen deel uit van de Aarde, ondeelbare levensgemeenschap s amengesteld uit van elkaar afhankelijke wezens intiem gebonden door een gedeelde bestemming” Eerste overweging van d e universele d eclaratie van moeder aarde. Op h et moment wanneer d e solidariteit opgebouwd d ank zij d e sociale strijd van d e XXste eeuw instort, stelt de vermenigvuldiging van d e crisissen d e kwestie van d e gemeenschap en d e solidariteit in radicale nieuwe termen. Voor d e meest welgestelde, zal d e vraag om minder te verbruiken om d e gezamenlijke toekomst te verzekeren zich scherper s tellen. De legitieme bevrediging van de b ehoeften van de minst welgestelde verplicht de ontwikkelde landen zich voor te b ereiden gezamenlijk minder en anders te verbruiken ten einde iedereen d e toegang tot vitale grondstoffen te verzekeren. Het objectief moet dubbel zijn: het verwijderen van de hypothese van de autoritaire verdeling in de t oegang t ot de grondstoffen en het spectrum van de duale samenleving terugdringen waar een minderheid b eslist over de verdeling van de grondstoffen, zonder zich zorgen te maken om d e sociale schade en waar d e grote meerderheid elke dag geconfronteerd is met d e schaarste en d e milieu, sociale en sanitaire schade van een maatschappij d ie terug steeds gewelddadiger is geworden.Het structurele en duurzame k arakter van de crisis van de uitputting van de niet hernieuwbare grondstoffen e n de dodelijke verzwakking van de ecosystemen die onze hernieuwbare grondstoffen verzekeren vereist dat de sociale e isen en de ecologische noodzakelijkheden op eenzelfde plan worden gesteld, h et ene n iet zonder h et andere gaan kunnende. Het b etreft daar een fundamentele oriëntatie van de politieke keuze gedragen d oor d e groeibezwaarden. De ecologische crisis doet d e reeds belangrijke ongelijkheden toenemen. Hoe rijker men is, hoe meer men b ijdraagt aan de vervuiling en hoe minder men eraan is b lootgesteld want de hoogste inkomens geven meer uit en verbruiken met voorsprong en beschikken over middelen om zich te beschermen tegen d e milieuoverlast, tot op zeker p unt op zijn minst. Het zijn de zwakste b evolkingsgroepen die het eerst en h et zwaarst getroffen worden, bij voorbeeld door onvoldoende b eschikking op water, op een kwaliteitsvolle voeding, door een mindere b escherming tegen natuurrampen, een aangroei van lokale luchtvervuiling en de globale klimaatopwarming.Onze verantwoordelijkheid is dus immens en d e noodzaak tot een globaal antwoord springt iedereen in het oog wie nauwer geïnteresseerd is in het sociale vraagstuk. Een andere sociale organisatie is dus noodzakelijk om te b eslissen welke onze b ehoeften zijn en hoe ze gezamenlijk te bevredigen met een zuinige gelokaliseerde economie ,volgende generaties b ehoedend. Ze zal d e inter-‐ generatieve solidariteit moeten toelaten ( van d e geboorte tot d e dood), en de d eling van de activiteiten ( productief, herstelling van schade, huishoudelijk, educatief, sociaal en cultureel) op zodanige wijze dat geen enkele leeftijd een uitsluiting wordt en dat de vermindering van d e fysieke activiteit zich n iet vertaalt in een gevoel van nutteloosheid. Om te vorderen naar een ecologisch houdbare samenleving maar ook om te verzekeren dat d eze toekomstige samenleving sociaal en d emocratisch rechtvaardig en ontplooiend is, moeten drie objectieven tegelijk worden nagestreefd : -‐ afstappen van d e economische mythe van de oneindige groei en d e vervanging van d e coöperatie en h et welzijn door d e competitie en h et steeds meer; dit houdt in dat d e constitutionele principes moeten worden gewijzigd, zowel van ons land a ls van d e Europese Unie, om er als nieuwe objectieven h et respect van d e p lanetaire limieten
op nationaal en internationaal vlak in te s chrijven, en te komen tot een n ieuwe universele verklaring die h et Publiek goed van d e mensheid instelt6; -‐Het werk verdelen, tijd en meer zin terug vinden en iedereen toelaten zich in te zetten voor d e onmisbare burgerdiensten verlening die niet kunnen toekomen a an de marktsfeer en die vandaag toekomen aan d e “sociale diensten” waarvan men niet voortdurend h et aantal kan verhogen. -‐een onvoorwaardelijk basisinkomen garanderen voor elk menselijk wezen ( en op s ymmetrische wijze een maximum inkomen), namelijk door b eschikkingsrecht te verzekeren op fundamentele publieke goederen (sociale zekerheid, opleiding, energietoegang, water, enz.) via een publiek b eheer. Ons land is één van de rijkste van d e planeet maar onze organisatiewijze is onrechtvaardig en vernietigend. Bovendien is d eze rijkdom grotendeels gebaseerd op h et krediet d ie, zoals we weten kans loopt onhoudbaar te worden. Een verandering van koers is dringend noodzakelijk.De middelen zijn b eschikbaar maar we moeten d e gezamenlijke kracht organiseren d ie in staat zal zijn om zich te verzetten tegen d e gevestigde machten en alternatieven u it te werken.
2. De fundamentele rechten en plichten uitbreiden Het objectief van elke maatschappij zou moeten zijn a an elk van zijn leden toe te laten zich te ontplooien en een vrije en verlichte burger te worden die invloed uitoefent op h et h eden en op d e d emocratie, die zich wijdt aan het leven van d e stad, die gelijkwaardig participeert aan d e samenleving… Hoe kan men echt zijn burgerschap uitoefenen zonder toegang tot fundamentele rechten? De b evrediging van h et geheel van zijn behoeften is d us een onvoorwaardelijke noodzakelijke voorwaarde die de s amenleving aan iedereen moet verzekeren. Welnu vandaag heeft h et individu dikwijls pas h et recht te b estaan a ls hij aan d e dominante denkwijze d eelneemt en d eze ondersteunt. Deze logica is n iet d e onze. Er moet een andere sociale cohesie uitgevonden worden die door a ndere regels wordt b eheerd. In d e maatschappij d ie d e groeibezwaarden willen bouwen, zullen er rechten zijn verbonden aan p ersonen vanuit het simpele feit van zijn b estaan, zonder overweging van”verdienste”, sociaal statuut of nationaliteit. Deze rechten zijn d iegene d ie voorafgaan aan d e ontplooiing van h et individu en van de gemeenschap. Deze rechten opbouwen en verzekeren komt u it een ethische en humanistische n oodzaak, s tichter van h et “samen leven” en onafhankelijk van geslacht, leeftijd of sociale categorie, zelfs indien iedere sociale categorie moet bijdragen,volgens zijn middelen, aan d e financiering van deze rechten.Deze constructie h eeft een gevolg, h et instellen van een gezonde relatie met d e planeet tot d ewelke we allen b ehoren en het h erstellen van een publiek, democratisch en transparant b eheer van d e grondstoffen. Ze houdt in tussen te komen in de kern zelf van h etgeen ons s ysteem inricht, onze constitutie en h et Europees recht, alsook h et instellen,naast d e verklaring van d e rechten van de Mens, van een nieuwe referentie van mondiale basis. Dat laatste gebeurt door een nieuwe b enadering van d e verhoudingen tussen d e menselijke wezens en het 6
Zoals Enrique Dussel (2006) b evestigd, wat moet worden v erzekerd is d e productie, d e reproductie en d e ontwikkeling van elk m enselijk leven van elk ethisch subject(ieder m enselijk wezen). Dat is het “Publiek Goed van de mensheid”. Zie François Houtart: Conferentie “ Van d e publieke goederen naar h et Publiek Goed van d e mensheid”, georganiseerd door d e Rosa Luxemburg Stichting in Rome(28-‐29 april 2011)
universum via welke we d e uitbuiting van de natuur verlaten om te komen tot d e era van haar respect omdat ze d e bron is van alle leven.In d it opzicht vormen d e opties van de Verklaring van d e VN over de rechten van de autochtone volkeren 7 en d eze van het project van universele V erklaring van d e rechten van Moeder-‐Aarde8 een stevige basis en moeten ze ten volle worden erkend.
3. Nieuwe sociale veroveringen realiseren
-‐ Het werk delen en tijd en zin terugvinden In onze “arbeid” maatschappij worden d e concepten a rbeid, werk en a ctiviteit volledig verward op h et punt dat ze grotendeels d e één voor d e ander gebruikt worden. De groeibezwaarden menen dat de verandering van paradigma inhoudt dat we de verschillende vormen van activiteit van elkaar zullen m oeten onderscheiden. Ze stellen dus voor d e arbeid van h et werk te onderscheiden. Voor d e groeibezwaarden h ergroepeert de notie van arbeid d e som van taken te vervullen om een humaan leven te verzekeren in harmonie met d e andere mensen en met h et milieu van h etwelk hun leven afhankelijk is of d eze taken nu vergoed worden of niet. Onderliggend aan dit idee vindt men volgende b egrippen : -‐ De arbeid is b eperkt (“ eenmaal alle corvee volbracht, is het gedaan”) -‐ Zonder arbeid kan d e gemeenschap niet leven. -‐ Er is geen competitie om een werk te hebben, er is een lijst met d e te volbrengen taken -‐ Het d ient tot niets een arbeid u it te oefenen d ie tot n iets dient -‐ Iedereen h eeft een d eel u it te voeren, afhankelijk van zijn vermogens Het werk is alle arbeid die een vergoeding meebrengt, of deze nu komt van een activiteit a ls loontrekkende of als zelfstandige. Buiten h et werk arbeidt iedereen veel, in vrijwillige of intra-‐ familiale a ctiviteiten, met d e b edoeling ook zijn autonome sfeer te vergroten. Het is n iet d e arbeid d ie mankeert in d eze p eriode van sterke maatschappelijke transformatie maar wel d e mogelijkheid er een erkenning en een vergoeding voor te krijgen.De meeste mensen dragen in zich hun eigen objectieven en h et werk dat h iermee is verbonden maar velen worden ertoe geleid deze te verlaten omdat ze zich moeten verzekeren van een voldoende monetair inkomen ( en sommigen geraken h ier zelfs niet) In h et dominante discours wordt er een grote prioriteit gegeven aan h et werk, zogezegd “productief”, dat d e enige activiteit zou zijn in s taat h et geheel van andere activiteiten,een b eetje geminacht,want gefinancierd of gesubsidieerd door d e gemeenschap, te financieren. Welnu, h et is totaal fout te bevestigen dat d e rijkdom zou gecreëerd worden alleen door de markt ondernemingen en niet door d e niet-‐markt en d e publieke d iensten of het vrijwilligerswerk. Deze s implistische en foutieve visie neigt h et geheel van discussies b etreffende n iet a lleen h et werk en d e arbeid maar ook b etreffende de basisfuncties van elke samenleving in te palmen. In werkelijkheid functioneren d e marktondernemingen dank zij de publieke d iensten d ie geduldig werden opgebouwd( publiek communicatienetwerk, publiek onderwijs, sociale zekerheid…) dank zij d e a ctiviteiten ontplooid in d e autonome sfeer (zorgen aan kinderen, 7
http://fr.wikipedia.org/wiki/D%C3%A9claration_des_droits_des_peuples_autochtones http://www.derechosdelanaturaleza.org/website/files/2010/11/Projet-‐de-‐D%C3%A9claration-‐Universelledes-‐ Droits-‐de-‐la-‐ Terre-‐M%C3%A8re.pdf 8
sociale en culturele scheppingen, en dank zij d e talrijke diensten geleverd door h et ecosysteem ( watercyclus, bevruchting, gezond klimaat…) In een logica die a lles vermarkt,tot p ersonen toe, genoemd “menselijke grondstoffen”, zijn d iegenen talrijk d ie geen bevredigend evenwicht vinden tussen b eroep en privé, talrijk zijn diegenen d ie lijden op het werk. De vat op d e personen is n iet enkel economisch en sociaal. Ze is ook cultureel. Men gaat zelfs zo ver ons te doen geloven d at we te veel verdienen, dat we n iet genoeg produceren en n iet lang genoeg werken. Het w ordt dus tijd deze arbeidsgeest geërfd uit het verleden in het geding te brengen e n nieuwe concepten voor te dragen want vandaag hangen te veel essentiële functies voor elk van ons af van h et werk : -‐ Het is zij die het b eschikken over een inkomen verzekert; -‐ Het is zij die ons een statuut verleent -‐ Het is zij die aan ons en onze naasten d e toegang tot d e sociale zekerheid verstrekt; -‐ Soms geeft ze ons ook d e kans ons te ontplooien. Niet meer wensend aan h et werk d e realisatie van alle deze functies toe te vertrouwen, s telt de pbGB n ieuwe sociale veroveringen voor, waaronder d e b eschikking over een onvoorwaardelijk basisinkomen 9, d e instelling van een maximaal toelaatbaar inkomen en h et op stellen van een a lgemene arbeidstijdverkorting in h et kader van een versterkte sociale Zekerheid.
Het onvoorwaardelijk basisinkomen (OBI) Het project economie -‐ financiën dat werd aangenomen door d e p bGB stelt” de instelling van het onvoorwaardelijk individueel en onvervreemdbaar basisinkomen,dat onvoorwaardelijke vergoedingen kan inhouden.” We verstaan onder onvoorwaardelijk basisinkomen, een inkomen dat aan iedereen wordt uitgekeerd, van d e geboorte tot de dood, dat voldoende is om iedereen toe te laten een waardig leven te leiden zonder verband met het bezit van een werk. Dit inkomen moet p ersoonlijk zijn, onvervreemdbaar en cumuleerbaar met elke andere vergoeding. Het is erop gericht het werk niet meer a ls enige referentie, enige basis van sociale band, enig middel van waardig leven, te zien. Met dit inkomen moeten we kunnen s toppen volledig afhankelijk te zijn van h et statuut verbonden aan het werk voor onze economische en sociale integratie. Door zijn instelling moet h et onvoorwaardelijk basisinkomen h et elke p ersoon toelaten de b eschikking te h ebben over waardige en redelijke levenscondities, d e autonomie b evorderend,en d e totale afhankelijkheid, d e uitsluiting of zelfs d e vernedering te doen s toppen. Het onvoorwaardelijk basisinkomen valt binnen het k ader van de w il t ot het versterken van het sociaal systeem in zijn geheel. Het is er om h et menselijk leven veilig te s tellen, een meesterstuk wordend van een nieuw sociaal pakt en van h et recht op een waardig leven dat noch h et werk noch d e klassieke sociale hulp kan verzekeren.Er is geen sprake van dat men, parallel aan d e instelling van het onvoorwaardelijk basisinkomen, d e normen die h et b etaalde
9
Zie « Revenu garanti, la p remière v ision positive du XXIe siècle » http://peripheries.net/article326.html#nb6
of zelfstandige werk omkaderen naar b eneden toe h erziet. Het OBI komt d e s olidariteitsbanden versterken d ie onmisbaar zijn tussen a lle leden van een samenleving 10. Het OBI opent de kans op een andere m aatschappijkeuze e n valt binnen het k ader van de uitbreiding van de sfeer van k osteloosheid want a lles wat kosteloos is, waarvan de eigendom gemeenschappelijk is, en waarvan we het gebruik d elen, draagt bij aan h etgeen ons b evrijdt u it de antisociale en milieuonvriendelijke krachten van d e markt. Deze kosteloosheid is gerechtvaardigd om aan te moedigen tot goed gebruik. Ze moet zich dus vervolledigen met de verduring van h et wangebruik. Dit noopt tot het gezamenlijk b espreken van de b ehoeften en het veld van tussenkomst van de publieke diensten, geacht d eze noodzakelijke goederen en diensten te leveren, van hun rol en plaats in d e economie maar ook van d e limieten die moeten worden ingesteld. Het is een kosteloosheid d ie s ociaal en d emocratisch is georganiseerd en opgenomen door de uitoefening van een publieke d ienst. De vraag van het inkomen in geld ( e n niet in natura ) zal bijzonder m oeten worden bestudeerd. Het OBI k an niet alleen een numeriek inkomen zijn ,maar ook bestaan uit de ter beschikking stelling van de voorwaarden voor welzijn. Dit veronderstelt, dat de gemeenschappen terug d e controle n emen over d e publieke d iensten zoals h et water, de gas, elektriciteit of h et vervoer ten einde d e sfeer van kosteloosheid uit te breiden, en dat er een trekkingsrecht voor elk zou worden opgericht. Zo moeten d e eerste schijven van verbruik van water, elektriciteit worden b eschouwd a ls fundamentele goederen, gegarandeerd door d e gemeenschap onafhankelijk van d e financiële of sociale s ituatie van de individuen. De financiering van d eze rechten kan voornamelijk verzekerd worden door een progressieve facturatie van d e schijven boven d it minimum. De berekening zou zodanig worden u itgevoerd zodat d e grote verbruikers b etalen voor d e meest zuinige of d e meest hulpeloze, wat slechts rechtvaardig zou zijn.Een d ergelijk systeem zou ieder bovendien aanmoedigen zijn verbruik te b eperken en aan de gemeenschap om n ieuwe diensten op te richten. Een deel van dit onvoorwaardelijk basisinkomen zou kunnen w orden gestort in complementaire k rimpende streekmunten t’ is te zeggen die langzaam in waarde afnemen met h et verloop van d e tijd 11. Het onvoorwaardelijk basisinkomen, zo gedacht,zou b ijdragen aan h et verlaten van h et huidige speculatieve monetaire en financiële systeem. De financiering van dit onvoorwaardelijk basisinkomen12 wordt regelmatig aangeroerd om zijn onmogelijkheid te stellen en deze maatregel te klasseren onder d e fantasieën. Welnu, d e realiteit is totaal anders. Deze droom is realiseerbaar. Meerdere studies h ebben aangetoond d at d e instelling van h et onvoorwaardelijk basisinkomen progressief mogelijk zou zijn meer b epaald -‐ het boek dat Yannick Vanderborght en Philippe Van Parijs h ebben geschreven over het universele basisinkomen en beschikbaar h ier : h ttp://www.uclouvain.be/cps/ucl/doc/etes/documents/2_7071_4526_2.pdf 10
In h et zog van Milton Friedmann, inderdaad, sommige liberalen spreken zich uit voor h et storten aan iedereen van een “erbarmelijke subsidie” d ie niet zou toelaten t e leven, maar ze zou eerder functioneren als een vermomde subsidie aan de spotprijs, t erwijl de ontmanteling van d e sociale rechten onvervaard zou kunnen doorgaan. 11 Over d e complementaire munten zie http://monnaie-‐locale-‐complementaire.net/ en d e nota munten v erbonden aan h et hoofdstuk economie/financiën en.
-‐ of n og de werken van Bernard Friot over h et universele loon http://www.espaces-‐marx.net/IMG/pdf/Friot-‐Pour-‐un-‐salaire-‐universel.pdf Het is een politieke keuze om op te n emen en vooral een verandering van paradigma om te verbeelden. Wat betreft zijn financiering, d e pbGB is voorstander van h et feit ze in te stellen door middel van d e b ijdrage en tegen een verhoging van d e BTW
Het maximaal toegestaan inkomen Het onvoorwaardelijk basisinkomen vraagt dus ons systeem van h erverdeling en s olidariteit te h erdenken. Het zal ter zelfde tijd een diepgaande fiscale h ervorming vereisen, namelijk, het in eer herstellen van de progressieve belasting op het inkomen en de instelling van een maximaal toegestaan inkomen (MTI), alsook de instelling van een eco fiscaliteit e rop gericht de niet lokale of niet milieuvriendelijke productie te beboeten. Een maximaal toegestaan inkomen (MTI), ingesteld d oor een federale wet, zal toelaten te s trijden tegen d e inkomensverschillen alle inkomens dooreen genomen, en zal moeten vermijden dat h et wangebruik en d e overdadige consumptie aan rijken zou zijn toegelaten terwijl velen h et strikte minimum b eginnen te missen. Parallel met d it MTI, vraagt d e pbGB dat d e sociale partners beginnen met h et instellen van een “aanvaardbare inkomensongelijkheid” a lle sectoren dooreen genomen.
Andere maatregelen met betrekking tot het werk Parallel met d e instelling van h et MTI en h et OBI, s telt de pbGB een algemene reductie van de werktijd (RWT) ten einde dat d eze,en d e inkomens ermee gemoeid, gedeeld zouden worden onder ons. Voor d e pbGB is d e RWT niet alleen nuttig maar ook wenselijk. Inderdaad d e RWT moet n iet a lleen d ienen om h et werk voor iedereen b eschikbaar te maken.Ze moet ons ook toelaten ons te b evrijden van een maatschappij nagenoeg volledig gericht op h et b etaalde werk,teneinde ons d e tijd te geven d ie dingen te doen d ie onze humaniteit en ons burgerschap uitmaken. Uiteindelijk t oont de bpGB zijn voorkeur voor de ontwikkeling van participatieve en gelokaliseerde economie d e werktuigen 12 bevoorrechtend die controleerbaar en b eheersbaar zijn door de mens en dus op zijn maat -‐ gelokaliseerd zijn : kleine ondernemingen, van nabijheid, korte ketens voornamelijk in landbouw, gedecentraliseerde instellingen -‐ die h et autonome kunnen en d e creativiteit b evoordelen -‐ die h et d elen van heden ten dage geïndividualiseerde apparaten ( wagens, knutsel-‐ en huishoudwerktuigen, enz.) en h et gebruiksrecht eerder dan h et eigendomsrecht b evordert; -‐ die een kleiner verbruik van fossiele grondstoffen, in het bijzonder brandstoffen, en nog b eter h et n iet-‐verbruik, bevoorrecht; -‐ die een b eheersing van d e energievraag ( zuinigheid en energie efficiëntie, rationeel energiegebruik, isolatie politiek, enz.) verzekeren en een toename in kracht van de gedecentraliseerde h ernieuwbare energie gecontroleerd door d e burgers ; -‐die volgen u it d e keuzes van de burgers na evaluatie en democratisch d ebat over de sociale, maatschappelijke en milieu impact.
Werktuig : ieder object, o rganisatie of structuur genomen a ls middel naar een doel
12
Om d eze keuzes aan te moedigen d enkt d e pbGB dat -‐ de publieke hulp aan d e b edrijven in d eze zin moet geheroriënteerd worden. -‐ het banksysteem moet omgevormd worden ten einde een staatsbank te creëren die leningen geeft zonder interesten , met alleen administratieve lasten. -‐ en dat er complementaire s treekgebonden en krimpende ( en dus niet oppotbare) munten13 moeten gecreëerd worden
4. De sociale bescherming versterken Voor d e groeibezwaarden is een versterking van d e sociale bescherming essentieel. Het in werking stellen van het onvoorwaardelijk basisinkomen mag d e sociale zekerheid en d e andere b eschermingspolitiek n iet vervangen.Het OBI versterkt de bescherming wijl ze een grotere autonomie toelaat m aar de basismissies van de sociale zekerheid moeten bewaard blijven zoals d e verzekering tegen werkloosheid, d e gezondheidszorgen en d e pensioenen. De familiale vergoedingen, geïndividualiseerd e n verhoogd k unnen voorafgaan aan het OBI van de kinderen en de jongeren. De sociale zekerheid is e en collectief publiek systeem en het is dus uitgesloten de privatisering van sommige sectoren te overwegen. Integendeel het openen van nieuwe wegen m oet binnen het systeem zelf worden overwogen om h et onvoorwaardelijk basisinkomen te realiseren, om toe te laten naar een ecologisch b eheer van de gezondheidsvraagstukken te gaan (( meer b epaald door de preventie op d e voorgrond te brengen), en om d e noden te dekken verbonden met de veroudering van d e b evolking. Het paritair beheer van de sociale zekerheid tussen sociale partners m oet voortgezet w orden. De sociale zekerheid en de beleidsmaatregelen met betrekking t ot het integratie inkomen m oeten federaal blijven, zowel wat betreft d e financiering a ls wat b etreft d e d ekking: d e s olidariteit die d eze b eleidsmaatregelen bevorderen is tussen p ersonen en niet tussen geografische zones.Een uitbreiding en Europese veralgemening is een objectief op middel lange termijn. De financiering van de verschillende sociale beschermingen moet verzekerd worden door de invoering van een veralgemeende sociale bijdrage ( alle soorten inkomen, particulieren of ondernemingen) evenredig met d e inkomsten of met d e voordelen a lsook door een b ijdrage in verhouding met h et kapitaal en met d e creatie van een maximaal toegelaten inkomen; De individualisatie van de sociale bescherming m oet worden ingesteld zowel voor d e zaken b eheerd door d e sociale zekerheid als voor d egene beheerd binnen het recht op een integratie inkomen teneinde de p ersonen die tijdelijk of voor langere p eriodes wensen samen te wonen of in ieder geval een aantal faciliteiten en voorzieningen wensen te d elen n iet meer te b eboeten. Deze zeer oude eis moet, uiteindelijk, geconcretiseerd worden voor reden van d e vrijheid van p ersonen, voor s ociale en milieuredenen.Ze h eeft een enorm p otentieel wat b etreft levensniveau en ecologische voetafdruk. Zij opent d e weg op een onvoorwaardelijk basisinkomen voor a lle personen.. De stappen gevraagd aan de burgers die hulp behoeven m oeten vergemakkelijkt w orden door 13
Over de complementaire munten zie http://monnaie-‐locale-‐complementaire.net/ en d e nota munten v erbonden aan het hoofdstuk economie/financiën en
belangrijke maatregelen van administratieve vereenvoudiging waaronder h et onvoorwaardelijk basisinkomen en d e transfer van de keuze van kas van familiale vergoeding van de werkgever naar de werknemer;
5. Een solidariteit van nabijheid verzekeren Een solidariteit van nabijheid verzekeren door de herinvoering van publieke of niet-‐markt diensten van algemeen belang Een nieuwe solidariteit hercreëren gaat ook via concrete initiatieven die het iedereen toelaten in w aardigheid e n met respect voor de fundamentele rechten te leven. Wat dit b etreft, h et ter beschikking stellen van w oningen van kwaliteit tegen verlaagde huur of nog het ter goeder trouw ter beschikking stellen van onontbeerlijke grondstoffen, zoals energie e n drinkbaar w ater, om de basisnoden te dekken moeten een b elangrijk d eel u itmaken van een sociale p olitiek. Het is toch paradoxaal te zien dat in onze maatschappij hoe meer men verbruikt, hoe goedkoper het wordt vermits men dan over d e prijs kan onderhandelen a ls h et al niet eenvoudigweg voorzien in d e structuur van d e prijs. Het is vanzelfsprekend h et omgekeerde dat moet worden gedaan. Wat moet gedaan worden, is d e kosteloosheid of nagenoeg kosteloosheid van d e n oodzakelijke grondstoffen ter b evrediging van basisbehoeften te verzekeren en van langs om meer b elasten wat daaraan voorbij gaat d e mogelijkheid van gezamenlijke aankoop voorziend(schaalvoordelen). De kosteloosheid of nagenoeg kosteloosheid wil natuurlijk niet zeggen dat er geen kosten zijn maar d eze kost is op de gemeenschap gelegd en dus b eslist op basis van een d emocratisch d ebat. Het recht op onderdak m oet geconcretiseerd worden want dit recht is fundamenteel en d e basis voor elke p ersoon (artikel 23 van d e constitutie) maar vandaag is een toenemend d eel van het inkomen van een huishouden noodzakelijk om te wonen. De b eschikking over een d eftige woning moet b ijgevolg aan iedereen verzekerd worden namelijk dank zij : -‐ de uitbreiding van h et sociale huur park of h et park met sociale b estemming. -‐ de aanpassing van d it park aan ecologische eisen ( zuinigheid wat b etreft gebruik van energie grondstoffen en van water) en d e noodzaak h et park te vestigen in een gezonde en d ynamiserende ruimte zodat h et een regelmatig contact met d e natuur toelaat. -‐ de strijd tegen d e ontregeling van d e huren door d e vaststelling van d e referentiehuren; -‐ de aanpassing van d e vastgoed fiscaliteit met h et oog op een grotere sociale rechtvaardigheid en ecologische doelmatigheid ( energiebesparing) meer b epaald door de afschaffing van het vastgoed voorschot tijdens d e afbetaling van d e hypothecaire lening of van de leningen bekomen voor een ecologische aanpassing van h et gebouw. -‐ het instellen van een p licht van sociale mix in d e vastgoed projecten. De p bGB is er zich van b ewust dat d e toegang tot een woning of d e d ekking van de basisbehoeften meer gedetailleerde voorstellen vereisen. Het zal er zich later op toeleggen.
Het OCMW is een essentiële kracht van solidariteit. Haar middelen m oeten versterkt worden n iet a lleen financieel,door d e instelling van h et onvoorwaardelijk b asis inkomen ( vandaag is h et d eel van d e bijdrage van d e federale S taat aan h et integratie inkomen slechts 50%)maar ook menselijk. Inderdaad, d e sociale assistenten moeten een essentiële rol van b egeleiding en informatie spelen tot d e verzwakte bevolkingsgroepen namelijk door h en te h elpen zich a an te passen b ij d e n ieuwe gedragingen die zich opdringen tijdens d e maatschappelijke verandering. Het OCMW moet eveneens over d e middelen b eschikken om de huishoudens,slachtoffer van schulden, te h elpen.
Ten andere wordt een preventieve politiek ontwikkeld door : -‐ het verbieden van a lle p ubliciteit voor consumptie krediet en gokspelen -‐ door d e kredietinstellingen alleen verantwoordelijk te stellen voor d e n iet terugbetaling van d e consumptie kredieten ( geen klachten, vervolg mogelijk tenzij bij b ewijs van frauduleuze verklaring;) -‐ elke vorm van publiciteit in d e publieke ruimte te verbieden; -‐ door op vasthoudende wijze te strijden tegen h et georganiseerd verval; -‐ door d e collectieve voorzieningen en d e verbonden d iensten voldoende te ontwikkelen en ze toegankelijk te stellen aan d e huishoudens met d e kleinste inkomens en h ierbij het recht van gebruik te b evoorrechten op h et recht van eigendom. -‐ door d e ondersteuning en de ontwikkeling van initiatieven van milieu en s ociale veerkracht reeds in werking vandaag,zoals, d e V erenigingen voor solidaire aankoop, d e lokale ruil systemen, d e n etwerken van kennisuitwisseling, de Schenkingen, d e Leenverenigingen, d e Dienstenverenigingen, d e u itdragerijen, de gedeelde Tuinen en meer algemeen a lles wat voorkomt uit d e “ samenwerkende consumptie” Eén van d e karakteristieken van talrijke consumpties vandaag is d e evolutie naar vormen van privé consumptie: het privé zwembad eerder dan h et publiek zwembad, de spellen thuis eerder dan in d e spelotheek, d e spellen in de d iepte van d e tuin eerder dan in h et park of de speelruimte, enz. Opnieuw vermenigvuldigen sociale en ecologische b elangen zich om te p leiten voor een omkering van d eze trend.
6. Iedereen toelaten beter zijn burgerschap op te nemen Niet alleen is er tijd nodig om zijn burgerschap op te n emen maar er moeten vermogens zijn om te debatteren en keuzes u it te werken. Dit veronderstelt dat er n etwerken van informatie en opleiding toegankelijk zijn voor iedereen.Het is een onmisbare voorwaarde voor d e instelling van een gedecentraliseerde participatieve democratie, enige waarborg voor een evolutie en voor het b ehoud van h et mogelijke, in een echte solidaire en egalitaire maatschappij, waar alles is voor h et leven van allen. Deze opleiding zou moeten mogelijk gemaakt worden vanaf d e vroegste jaren. Inderdaad a ls s lechte conditioneringen verworven zijn wanneer d e informatie aanvangt, is h et moeilijk ze te u it te drijven. Wat betreft d e informatie van d e verbruiker, de verpakkingen, die s lechts de genormaliseerde en gereglementeerde informatie zou mogen presenteren,moeten nog meer ingekaderd worden,wat h et zou toe laten een keuze te maken met kennis van zaken. De p bGB is de instelling van een burgerdienst toegewijd aan h et b urgerschap gunstig gezind.
