Rotterdam Institute of Private Law Accepted Paper Series
Een Nederlandse alcoholwaarschuwing: nodig of overbodig?
S.B. Pape Published in Tijdschrift voor consumentenrecht en handelspraktijken 2008/2 p. 64-75.
1
Abstract De Europese Commissie wil onderzoeken in hoeverre het haalbaar en wenselijk is om waarschuwingen op alcoholflessen te plaatsen. Aan de hand van psychologische bevindingen met betrekking tot de Amerikaanse alcoholetikettering wordt in dit artikel onderzocht in hoeverre de invoering van een alcoholwaarschuwing in Nederland wetenschappelijk onderbouwd kan worden. De onderzoeksresultaten van de Amerikaanse waarschuwing tonen aan dat het positief beïnvloeden van gedrag via waarschuwen een lastige taak is. In de eerste jaren na de invoering van de Amerikaanse alcoholwaarschuwing laten verscheidene onderzoeken zien dat de waarschuwing leidde tot een grotere mate van bewustwording onder het Amerikaanse publiek. Echter na circa drieëneenhalf jaar werd geen groei meer geconstateerd. Verder tonen de onderzoeken aan dat het effect van de waarschuwing op de risicoperceptie van de gewaarschuwde gering is. Ook een daadwerkelijk positieve beïnvloeding van het drinkgedrag te danken aan de waarschuwing is niet waargenomen. De effectiviteit van de waarschuwing speelt zich dus met name af in de voorste fasen van informatieverwerking. Het alcoholprobleem onder de Nederlandse jongeren blijft verontrustend. De overheid lijkt bereid verdergaande maatregelen te treffen dan de maatregel van waarschuwen. Het is verstandiger de effectiviteit van de voorgestelde maatregelen en ontwikkelingen in Europa af te wachten alvorens een alcoholwaarschuwing te verplichten. Belangrijk acht ik wel dat de overheid onderzoek doet naar de mate van alcohol die zwangere vrouwen drinken. Indien cijfers aantonen dat het merendeel van de zwangere vrouwen alcohol drinkt tijdens de zwangerschap en beschikt over onjuiste kennis over de gevaren, dan kan duidelijke voorlichting via het etiket over de gevolgen van alcohol drinken tijdens zwangerschap effectief zijn. Ook de ernst van het alcoholgebruik onder jongeren kan een bepaalde waarschuwing rechtvaardigen. De alcoholwaarschuwing verdient in dit opzicht een kans. Dit wordt versterkt met het argument dat het aannemelijk is dat de waarschuwing geen tegengestelde gevolgen zal hebben. Wordt besloten over te gaan op invoering, dan is van belang dat er een waarschuwing komt die de potentie heeft om effectief te zijn. Keywords Alcoholbeleid, waarschuwen, effectiviteit, Amerika Een Nederlandse alcoholwaarschuwing: nodig of overbodig? 1 1. Inleiding 2 Uit de in maart 2007 gepubliceerde Eurobarometer Attitudes towards Alcohol blijkt dat driekwart van de ondervraagde Europeanen geen bezwaar heeft tegen het introduceren van een waarschuwingsboodschap op het etiket van alcoholflesjes. Bij de Nederlandse ondervraagden ligt het percentage iets lager, 61% steunt het idee, 38%
1
Deze bijdrage is door een externe deskundige beoordeeld in verband met de beperkte kennis van de redactie op dit terrein. 2 Graag maak ik van deze gelegenheid gebruik Prof. Dr. E.G.C. Rassin te bedanken voor zijn commentaar op een eerdere versie. De tekst van dit artikel is afgerond in september 2007.
2
is tegen. De geteste waarschuwing wijst zwangere vrouwen (in spé) en autobestuurders op de gevaren van het drinken van alcohol. 3 Na de invoering van de verplichte waarschuwingszinnen op tabak, is nu bij de Europese Commissie de vraag gerezen of deze weg tevens voor alcohol moet worden afgelegd. Een aantal Lidstaten (Finland, Zweden) is voornemens een alcoholwaarschuwing verplicht te stellen, Frankrijk heeft al actie ondernomen. Verder heeft de Minister van Volksgezondheid van het Verenigd Koninkrijk gemeld eind 2008 een etiket te willen invoeren waarop wordt gewaarschuwd voor de gevaren voor alcohol voor of tijdens zwangerschap. Buiten Europa is de verplichte alcoholwaarschuwing geen vreemde eend in de bijt. In Amerika zijn alcoholflesjes zelfs al sinds 1989 verplicht geëtiketteerd met een waarschuwing die wijst op de gevaren van alcohol bij rijden en zwangerschap. 4 De Europese Commissie wil, gelet op de toenemende belangstelling voor deze beleidsmaatregel, in samenwerking met Lidstaten en stakeholders onderzoeken in hoeverre het haalbaar en wenselijk is om waarschuwingen op alcoholflessen te plaatsen. Uit psychologisch onderzoek blijkt namelijk dat waarschuwingsboodschappen, of deze nu via een etiket, een advertentie of poster overgebracht worden, effectief kunnen zijn. Aan de hand van psychologische bevindingen met betrekking tot de Amerikaanse alcoholetikettering zal in dit artikel worden onderzocht in hoeverre de invoering van een alcoholwaarschuwing in Nederland wetenschappelijk onderbouwd kan worden. Allereerst wordt een schets gegeven van de ontwikkelingen in Europa en Nederland wat betreft het alcoholbeleid. Vervolgens zal in de geschiedenis en de ervaringen met betrekking tot de Amerikaanse alcoholwaarschuwing worden gedoken. Hierna vindt een terugkoppeling plaats naar de Nederlandse situatie en zal ik een antwoord geven op bovengenoemde onderzoeksvraag.
2. Europese ontwikkelingen 2.1.
De herziening van de etiketteringsregelgeving
Het onderwerp van de alcoholwaarschuwing broeit in Europa. De aandacht is voornamelijk ontstaan bij het herzieningsproces van de communautaire etiketteringsregelgeving. In de periode 2006-2008 bekijkt het Directoraat-generaal voor Gezondheids- en Consumentenbescherming van de Europese Commissie (DG SANCO), in overleg met stakeholders, in hoeverre de huidige Europese aanpak met betrekking tot productetikettering aan herziening toe is. In het kader hiervan heeft het DG SANCO in februari 2006 een achtergronddocument uitgebracht getiteld Labelling: competitiveness, consumer information and better regulation for the EU. 5 Eén van de aandachtspunten betreft waarschuwingen op alcoholische dranken. Stakeholders, bijvoorbeeld Lidstaten, NGO’s, zijnde niet-gouvernementele organisaties zoals consumentenorganisaties, en producenten zijn in de gelegenheid gesteld inhoudelijk op het document te reageren. De reacties zijn door het DG SANCO sa-
3
European Commission, Special Eurobarometer. Attitudes towards Alcohol, March 2007, p. 23. Public Law no. 100-690. 5 Directorate General for Health and Consumer Protection, Labelling: competitiveness, consumer information and better regulation for the EU. A DG SANCO Consultative Document, February 2006. Het document schetst de juridische stand van zaken op het gebied van productetikettering en geeft weer wat het strategische doel van de actie is. 4
3
mengevat en neergelegd in een overlegdocument dat in december 2006 is verschenen. 6 In totaal hebben vijftig stakeholders hun mening geuit over het al dan niet invoeren van een waarschuwing op het alcoholetiket. 7 Het blijkt dat consensus op dit punt ontbreekt; het aantal stemmen vóór (vijftien) is ongeveer gelijk is aan het aantal stemmen tegen (negentien). De tegenstemmers, hoofdzakelijk de alcoholindustrie, voeren ondermeer als reden aan dat er volgens hen betere methoden zijn om alcoholmisbruik te bestrijden, dat waarschuwen voor bekende gevaren onnodig is, dat waarschuwingen hebben bewezen geen effect te hebben op menselijk gedrag en dat de kosten voor de industrie zullen stijgen. Anderzijds voeren de voorstanders van het introduceren van een alcoholwaarschuwing ten eerste aan dat de ernst van het probleem van alcoholgebruik het invoeren van een waarschuwing rechtvaardigt en dat waarschuwingen kunnen dien ter aanvulling van het algehele alcoholpreventiebeleid. Verder vinden zij dat consumenten het recht hebben te worden geïnformeerd over de gevaren van alcohol en dat is gebleken dat de invoering van tabakswaarschuwingen effect heeft gesorteerd. 8 Al met al, het door het DG SANCO op gang gebrachte debat heeft niet geresulteerd in een eensluidend standpunt. Algemeen genomen kan wel worden afgeleid uit de ingekomen reacties dat een meerderheid van de partijen verder onderzoek op dit gebied noodzakelijk acht en dat deze beleidsmaatregel niet los gezien kan worden van het gehele alcoholbeleid. Een aantal stakeholders wilde de alcoholstrategie van de Europese Commissie dan ook afwachten. 2.2.
De Europese alcoholstrategie
De discussie rondom de invoering van een alcoholwaarschuwing komt niet alleen aan de orde bij de herziening van de etiketteringsregelgeving, maar vindt ook plaats in het kader van de Europese alcoholstrategie. Eind oktober 2006 heeft de Europese Commissie de mededeling doen uitgaan waarin zij haar huidige strategie met betrekking tot het beperken van aan alcoholgerelateerde schade presenteert. 9 De mededeling is gericht op het terugdringen van de negatieve gezondheidseffecten evenals de sociale en economische gevolgen van schadelijk en gevaarlijk alcoholgebruik. De Commissie constateert dat bepaalde problemen, zoals overmatig alcoholgebruik onder jongeren, alcohol in het verkeer en alcohol en zwangerschap, zich in elke Lidstaat aandienen en blijvend zijn ondanks ingevoerde beleidsmaatregelen. Hulp op communautair niveau acht de Commissie derhalve noodzakelijk. 10 De strategie spreidt zich uit over vijf thema’s die volgens de Commissie verdere actie vereisen. 11 Ten aanzien van elk terrein geeft de Commissie aan wat de doelen zijn, 6
Directorate General for Health and Consumer Protection, Summary of results for the consultation document on: “Labelling: competitiveness, consumer information and better regulation for the EU”, December 2006. 7 In totaal zijn 25 reacties afkomstig uit de industrie, elf van niet-gouvernementele organisaties, elf van Lidstaten en drie individuele reacties. 8 Directorate General for Health and Consumer Protection, Summary of results for the consultation document on: “Labelling: competitiveness, consumer information and better regulation for the EU”, December 2006, p. 26-27. 9 Mededeling van de Commissie van 24 oktober 2006: Een EU-strategie ter ondersteuning van de lidstaten bij het beperken van aan alcohol gerelateerde schade, COM (2006) 625 def. 10 Mededeling van de Commissie van 24 oktober 2006: Een EU-strategie ter ondersteuning van de lidstaten bij het beperken van aan alcohol gerelateerde schade, COM (2006) 625 def., p. 5-8. 11 Deze vijf prioriteiten bestaan uit (1) bescherming van jongeren, kinderen en ongeboren kinderen, (2) het terugdringen van letsel en sterfgevallen als gevolg van aan alcohol gerelateerde verkeersongevallen, (3) preventie van aan alcohol gerelateerde schade onder volwassenen en beperking van de nega-
4
You are reading a preview. Would you like to access the full-text?
Access full-text
verkoop van zoete mixdranken tot slijterijen en het verhogen van de leeftijdsgrens van zestien naar achttien jaar voor het kopen van zwak-alcoholhoudende dranken. 97 Veel succes heeft hij niet geboekt. Na de vorming van het nieuwe kabinet, zijn de beleidsmaatregelen weer ter sprake gekomen. Recente cijfers benadrukken immers wederom dat het alcoholgebruik van jongeren zorgwekkend is. Het lijkt erop dat de nieuwe regering een verdergaande stap wil maken. In juni 2007 verscheen het nieuwsbericht dat Minister Ter Horst van Binnenlandse Zaken en Minister Klink gemeenten de vrijheid willen geven de leeftijdsgrens voor de verkoop van alcohol te verhogen van zestien naar achttien jaar. 98 De tv-zender RTL4 berichtte half augustus dat Minister Klink heeft aangegeven een accijnsverhoging van bier en wijn door te willen voeren. 99 Ervanuitgaande dat deze maatregelen doorgevoerd worden in Nederland, dan rest de vraag of het zinvol is tevens de waarschuwingsmaatregel in te voeren. De alcoholwaarschuwing kan niet los worden gezien van andere beleidsmaatregelen. Het maakt deel uit van een integraal alcoholbeleid dat een diversiteit aan maatregelen kent. Dit is een effectieve wijze om alcoholmisbruik tegen te gaan. Immers, op één paard wedden is niet verstandig. De alcoholwaarschuwing zou een goede aanvulling kunnen zijn op bijvoorbeeld een strengere beleidsmaatregel zoals het opschroeven van de leeftijdsgrens of het verminderen van alcoholreclame. Van belang lijkt me eerst af te wachten hoe effectief de nieuwe maatregelen zullen zijn en wat voor ontwikkelingen zich op Europees terrein ontplooien. Het is nu nog onzeker hoeveel gemeenten zullen overgaan tot verhoging van de leeftijdsgrens. Ondanks de leeftijdsgrenzen toonde onderzoek aan dat mensen onder de zestien gemakkelijk aan drank konden komen. 100 Toezicht op de handhaving van de regels door de branche en sanctionering bij niet-naleving spelen derhalve een grote rol. 5.4.
Ontwerptips voor een Nederlandse alcoholwaarschuwing
In de tussentijd heeft de overheid de gelegenheid te onderzoeken wat het beste ontwerp is voor een alcoholwaarschuwing. Het gaat dan om vragen zoals: waar moet de waarschuwingstekst worden geplaatst op het etiket; helpt het indien een kader om de tekst wordt gezet; valt een rood etiket het meest op, wanneer moeten er hoofdletters worden gebruikt? Immers, het gaat meteen mis indien de waarschuwing niet wordt opgemerkt. Hoogstwaarschijnlijk vergroot dit de effectiviteit van de bekendheid van de waarschuwing. Dit wil niet zeggen dat ook het effect van de waarschuwing op het drinkgedrag toeneemt, maar de eerste stap in het verwerkingsproces is op gang gebracht. Bovendien is het raadzaam dat de overheid vóór invoering onderzoekt aan welke gevaarinformatie op het etiket behoefte is en op welke manier het moet worden geformuleerd. Uit het Amerikaanse etiket valt niet duidelijk af te leiden in welke mate alcohol schadelijk is voor het ongeboren kind. Het lijkt me onwaarschijnlijk dat het geloof dat één glaasje geen kwaad kan, zal worden gecorrigeerd door die waarschuwingstekst. Daarvoor is meer specifieke informatie nodig. 101 Onderzoek toont aan dat het geven van expliciete informatie, met name over de gevolgen, van invloed 97
Kamerstukken II 2005/06, 22 894, nr. 86. Zie het geplaatste nieuwsbericht van VWS d.d. 1 juni 2007: http://www.minvws.nl/nieuwsberichten/vgp/2007/gemeenten-leeftijd-alcohol.asp. 99 Zie het geplaatste nieuwsbericht van STAP d.d. 23 augustus 2007: http://www.alcoholpreventie.nl/nieuwsbericht/?id=txt. 100 M.W. van Laar e.a., Nationale Drug Monitor. Jaarbericht 2006, Utrecht: Trimbos-instituut 2007, p. 158-159. 101 Zie ook Gezondheidsraad, Risico’s van alcoholgebruik bij conceptie, zwangerschap en borstvoeding. Den Haag: Gezondheidsraad januari 2005, p. 113. 98
20
is op het opvolgen van de waarschuwing. 102 Bij het testen kan blijken dat het plaatsen van de zinsnede ‘één glas alcohol kan al schadelijke gevolgen hebben voor uw ongeboren kind’ meer overtuigingskracht heeft dan de boodschap ‘het is raadzaam geen alcohol te drinken gedurende zwangerschap vanwege de kans op geboorteafwijkingen’. 103 Verder bleek in Amerika dat door het toevoegen van specifieke informatie over de waarschuwingsbron op een product, het effect op de geloofwaardigheid van de boodschap en op het gedrag toenam. 104 Hierin schuilt de aanwijzing dat de toevoeging ‘De Gezondheidsraad (of het ministerie van VWS) beveelt aan’ van invloed kan zijn. Een andere wijze is angstopwekkende communicatie, welke kan leiden tot attitudeverandering. 105 Dit is het doel bij de tekst op sigarettenpakjes en bij de binnenkort te verschijnen afbeeldingen. Het daadwerkelijke effect hiervan is moeilijk te voorspellen, zeker gezien de verslavende werking van alcohol. 106 Er zijn nog meer lessen die uit de Amerikaanse ervaring kunnen worden getrokken. Het bleek dat de effectiviteit op het niveau van bewustwording en kennisoverdracht afvlakte na drieëneenhalf jaar. 107 De vertrouwdheid met een product kan ertoe leiden dat mensen niet meer op een waarschuwing letten, deze lezen of opvolgen. 108 De mensen zijn immers bekend geraakt met de gevaren. Om dit tegen te gaan stellen Amerikaanse onderzoekers voor de inhoud van de waarschuwing regelmatig aan te passen, zodat de waarschuwing vernieuwing brengt waardoor de kans groter is dat deze opnieuw de aandacht trekt, bijvoorbeeld door het vermelden van een minder bekend risico verbonden aan het drinken van alcohol. Dit effect zou kunnen worden vergroot door dezelfde boodschap in verschillende gedaanten tegelijkertijd in omloop te brengen. Een andere oplossing is regelmatig de vormgeving van de waarschuwing aanpassen. 109 Daarnaast zijn er in Amerika geen duidelijke aanwijzingen gevonden over de averechtse werking van de waarschuwing. 6. Tot slot De mate waarin de Amerikaanse waarschuwing volgens de psychologische onderzoeken effect heeft gesorteerd en nog steeds sorteert is een goede aanwijzing voor de vraag of in een ander land deze maatregel moet worden ingevoerd. Echter, twee kanttekeningen zijn op haar plaats. Ten eerste bestaan er cultuurverschillen. Of Nederlanders op soortgelijke wijze reageren op het etiket als Amerikanen is de vraag.
102
K.R. Laughery, & D.P. Smith, ‘Explicit information in warnings’, in: M.S. Wogalter, Handbook of warnings, New Jersey: Lawrence Erlbaum Associates Publishers 2006, p. 419-428. 103 Zie bijvoorbeeld voor het effect van formulering op sigarettenpakjes het artikel: M. Moorman, B van den Putte, & E. Timmerman, ‘Het effect van positieve of negatieve formulering van voorlichting over stoppen met roken: de interactie tussen stopintentie en mate van nicotineverslaving’, Tijdschrift voor Communicatiewetenschap (34) 2006, p. 232-245. 104 M. Wogalter, M. Kalsher & R. Rashid, ‘Effect of signal word and source attribution on judgments of warning credibility and compliance likelihood’, International Journal of Industrial Ergonomics (24) 1999, p. 185-192. 105 E. Aronson, T.D. Wilson & R.M. Akert, Sociale psychologie, Amsterdam: Pearson Education Benelux 2007, p. 214 e.v. 106 C. Jansen e.a., ‘Toevoegen van angstaanjagende foto’s op tabaksverpakkingen: Wat voor effecten zijn er te verwachten?’, Tijdschrift voor Communicatiewetenschap 2005-4, p. 303-316. 107 D.P. MacKinnon, L. Nohre, M.A. Pentz & A.W. Stacy, ‘The alcohol warning and adolescents: 5-year effects’, American Journal of Public Health (90) 2000, p. 1594. 108 M.S. Wogalter e.a., ‘Consumer product warnings: The role of hazard perception’, Journal of Safety Research (22) 1991, p. 71-82. 109 D.P. MacKinnon, L. Nohre, M.A. Pentz & A.W. Stacy, ‘The alcohol warning and adolescents: 5-year effects’, American Journal of Public Health (90) 2000, p. 1594.
21
Ten tweede valt op de inhoud en vorm van de Amerikaanse waarschuwing het één en ander aan te merken. Kortom, in Nederland kan de effectiviteit anders zijn. Over het algemeen is bekend dat het gebruik van waarschuwingen niet de beste manier is om gedrag te beïnvloeden. Dit doel kan wel worden bereikt, echter of iemand een waarschuwing opvolgt is van zoveel variabelen afhankelijk dat het altijd een lastige taak zal zijn. De onderzoeksresultaten van de Amerikaanse waarschuwing, welke zijn geordend aan de hand van het C-HIP model, tonen dit aan. In de eerste jaren na de invoering van de Amerikaanse alcoholwaarschuwing laten verscheidene onderzoeken zien dat de waarschuwing leidde tot een grotere mate van bewustwording onder het Amerikaanse publiek. In het bijzonder gold dit resultaat voor bepaalde risicogroepen zoals zware drinkers en jonge volwassen mannen en vrouwen. Bij de scholierengroep waren significante veranderingen waarneembaar in bewustwording en herinnering. Echter de nieuwigheid van de waarschuwing ging er na circa drieëneenhalf jaar af, waarna geen groei meer werd geconstateerd. Een noodzakelijke voorwaarde om met behulp van de waarschuwing veilig gedrag te creeren, is het beïnvloeden van de risicoperceptie. Het effect op de wijze waarop mensen over de gevaren van alcohol denken en op het daadwerkelijke drinkgedrag was minimaal of bleef uit. Een verklaring hiervoor kan zijn omdat men al op de hoogte was van informatie in de waarschuwing. De vertrouwdheid met het product staat dan de voortgang in het verwerkingsproces in de weg. Waarschuwingen zijn misschien dan wel niet het beste instrument om gedrag te sturen, het biedt wel het voordeel dat de overheidsbemoeienis met het drinkpatroon van de burgers beperkt blijft. Wel blijft het alcoholprobleem onder de Nederlandse jongeren verontrustend. Al jaren wordt geklaagd door verschillende instanties, zoals de onafhankelijke Stichting Alcoholpreventie dat de aanpak van de overheid te mild is. Nu lijkt de overheid bereid verdergaande maatregelen te treffen. Als gevolg hiervan kan de kwestie van invoering van een alcoholwaarschuwing het best even in de wacht worden gezet. Het is verstandiger de effectiviteit van de voorgestelde maatregelen en de ontwikkelingen in Europa af te wachten. Belangrijk acht ik wel dat de overheid onderzoek doet naar de mate van alcohol die zwangere vrouwen drinken. Indien cijfers aantonen dat het merendeel van de zwangere vrouwen alcohol drinkt tijdens de zwangerschap en beschikt over onjuiste kennis over de gevaren, dan kan duidelijke voorlichting via het etiket over de gevolgen van alcohol drinken tijdens zwangerschap een effectief kanaal zijn. Ook de ernst van het alcoholgebruik onder jongeren, kan het aanbrengen van voor hen relevante gevaarsinformatie op populaire drankjes rechtvaardigen. De alcoholwaarschuwing verdient in dit opzicht een kans. Dit wordt versterkt met het argument dat het aannemelijk is dat de waarschuwing geen tegengestelde gevolgen zal hebben. Wordt besloten over te gaan op invoering, dan is van belang dat er een waarschuwing komt die de potentie heeft om effectief te zijn. Uiterlijk en inhoud moeten voorafgaand aan de invoering dus zijn getest op de verschillende doelgroepen. Na een aantal jaar zou de inhoud en het uiterlijk van de waarschuwing kunnen worden aangepast ter verkleining van de kans dat gewenning optreedt en de bevolking geen aandacht meer besteedt aan de voor hen bekende boodschap.
22
