rolverdeling op de achterzijde toneelbewerking naar de film van wim wenders van peter handke, richard reitinger, wim wenders
een golf van liefde
regie ola mafaalani vertaling ko van den bosch, gideon lester dramaturgie dirkje houtman, gideon lester scenografie / lichtontwerp andré joosten kostuumontwerp regine standfuss compositie andy moor muzikale bijdragen jesse lenat, hadewych minis luchtchoreografie mam smith assistentie regie loesje riethof assistentie scenografie ramón huijbrechts hoofd techniek & productie götz schwörer productieleiding annetje van dijk, edith den hamer
Hemel boven Berlijn is een productie van Toneelgroep Amsterdam en het American Repertory Theatre in Boston. Deze internationale voorstelling wordt tweetalig (Engels/ Nederlands) gespeeld.
castingadviezen hans kemna, betty post, dennis overeem kleedster petra kamphuis kap & grime david verswijveren
Het American Repertory Theatre (A.R.T.) neemt in het Amerikaanse theaterlandschap een eigen
techniek sander van elteren (1e inspiciënt), reyer meeter (1e inspiciënt),
plaats in. Al 26 jaar voert het een eigenzinnig beleid waarin nieuw repertoire, verrassende her
niko bovenberg, david logger, peter pieksma, pieter roodbeen decor uitgevoerd door atelier amsterdam
interpretaties van klassieken en interdisciplinaire samenwerkingsverbanden de basis vormen
realisatie lichtontwerp sander van elteren
voor artistieke vernieuwing in het theater. Het A.R.T. werkt met binnen- en buitenlandse theater
kostuums uitgevoerd door atelier toneelgroep amsterdam farida bouhbouh, job de krijger o.l.v. wim van vliet
makers en is winnaar van diverse prijzen waaronder de Tony Award en de Pulitzer Prize. Onlangs
kap & grime uitgevoerd door toneelgroep amsterdam
werd het door Time magazine uitgeroepen tot een van de beste theaters van Amerika. Het A.R.T.
trea van drunen, roswitha evenwel, david verswijveren
is gevestigd in het Loeb Drama Center van Harvard University in Cambridge.
opvoeringsrechten verlag der autoren, frankfurt met dank aan amsterdam studio’s, rikie gorissen fotografie jan versweyveld, jasper zwartjes grafisch ontwerp jan versweyveld en studio jona druk ssp amsterdam
Hemel boven Berlijn wordt mede mogelijk gemaakt door een bijdrage uit het HGIS-Cultuurprogramma.
De vrienden Damiel en Cassiel zijn engelen.
horen. Ze steunen de mensen in hun nood,
penetrante geur opsnuiven, spanning, ver
ten uitgebracht als Wings of Desire) in 1987.
Al eeuwenlang dwalen ze over de wereld.
hun verdriet; verlichten de pijn door bijvoor
moeden in plaats van weten. Hij wil zich
Sindsdien is er veel veranderd. De Berlijnse
Ze noteren wat de mensen doen; verzame
beeld een hand op de schouder te leggen
laten bezielen door het kwaad. Als hij ver
muur is verdwenen, het World Trade Center is
len feiten en details van de mens op aarde.
van een stervende man of van een tobbende
liefd wordt op de trapeze-artieste Marion
ingestort. Na de val van de muur hebben
Alleen kinderen kunnen engelen zien. Volwas
oude vrouw. Maar voor Damiel is de eeuwig
staat zijn besluit vast.
Damiel en Cassiel besloten Berlijn te verlaten.
senen hebben met het verlies van hun onbe
heid niet langer genoeg. Hij verlangt naar
vangenheid dit vermogen verloren. De enge
alles wat wij mensen vermijden: bloed proe
Wim Wenders maakte de legendarische film
een wereldstad documenteren. In zo’n stad
len kunnen de gedachten van de mensen
ven, pijn voelen, een korte kreet slaken, een
Der Himmel über Berlin (in de Verenigde Sta
wordt Damiel wakker als sterfelijk mens.
Ze willen de eenzaamheid van de mensen in
een röntgenfoto van de ziel ola mafaalani over hemel boven berlijn
de binnenwereld in kaart te brengen, als een
Wat bedoel je daarmee?
röntgenfoto, maar dan niet van organen en
Vroeger kreeg je een cultuurshock als je
botten. Dat ‘innerlijke onderzoek’ zijn wij in de
naar Berlijn ging. Na de val van de muur
afgelopen eeuwen vergeten. We hadden daar
smaakt een hamburger daar echter precies
ook geen tijd meer voor: we moesten de ma
hetzelfde als in Amsterdam of Boston. Dat is
Wanneer zag je de film Hemel boven
terie naar onze hand zetten, zodat we niet
de geglobaliseerde stad: door de vrije markt
Berlijn voor het eerst?
verhongerden. Dat is gelukt en nu is het tijd
economie kregen een paar multinationals
Ik vermoed ergens eind jaren tachtig. Ik
om een stap verder te doen. Hemel boven
alles in handen. Op dit moment heeft elke
was die film totaal vergeten. Toen ik regisseur
Berlijn is daar een handleiding voor.
grote Westerse stad dezelfde McDonalds,
werd, kwamen er steeds vaker engelen in
dezelfde Pizzahut, dezelfde Armani, het
mijn voorstellingen. Bij het maken van Romeo
Wat komen wij door dat gebrek aan inner
en Julia (Toneelgroep Amsterdam, 2004)
lijk onderzoek tekort?
vroeg Adelheid Roosen, die een engel speel
In het stuk zegt een blinde vrouw: ‘De mensen
De film speelt heel duidelijk in het Berlijn
de, mij opeens: ‘Wat doen die engelen toch
zien zo veel kleuren, dat ze verblind raken.’
van 1987. Jij verplaatst de handeling naar
steeds in jouw werk?’ Toen realiseerde ik me
Precies dát is met ons aan de hand. We
nu: de ‘McWorld’ die je zojuist schetste.
dat het kwam door Hemel boven Berlijn. Tot
kijken niet meer echt, we zien de details niet
Wim Wenders keek naar de politieke situatie
dan wist ik zelf ook niet precies waarom ik
meer. We proppen alles naar binnen, het
in zijn tijd, ik kijk naar mijn eigen politieke
dat deed, het was geen bewuste keuze.
eten, het nieuws en we verwaarlozen onze
situatie. Oost tegen West is nu het Midden-
relaties. We pretenderen alleen nog maar
Oosten tegen het Westen. In mijn fantasie
De voorstelling is een coproductie en
‘grofweg’ een goed mens te zijn. Dit stuk
hebben de engelen de val van de muur on
wordt tweetalig gespeeld?
laat zien dat je juist door stil te staan een
dersteund. Zij ���� fluisterden ����������������������������� de mensen in hun
Ja, de voorstelling wordt in het Engels
heel grote beweging kan maken.
harten toe: ‘Wir sind das Volk! Wir sind das
en Nederlands gespeeld, maar in het stuk
zelfde ‘probleem’ met de islam...
Volk!’ ������������������������������������� Toen de muur viel, zat hun taak erop
komen meer talen voor – Duits, Engels,
Dat klinkt als een kritiek op het
en zijn ze vertrokken. Dat is mijn invalshoek.
Frans, Japans, Turks. De engelen verstaan
materialisme.
Waarom zouden de engelen nu nog in Berlijn
al die talen, maar hebben daarnaast een
Ik vind het wrang dat ons, de naoorlogse
zijn en niet in Amsterdam of New York?
vorm van communicatie die voorbij het
generatie, van kinds af aan is verteld hoe
begrip van taal gaat.
‘goed’ we het hebben en hoe ‘rijk’ wij zijn. Daarmee bedoelt men: materialistisch. Dat
Wat trekt jou het meeste aan in Hemel
vind ik een vorm van hersenspoelen. In je
boven Berlijn?
hart wéét je dat je niet gelukkig bent, dat er
Het stuk behandelt een actueel probleem.
iets niet klopt. Dáár wil ik doorheen breken.
Hoe kom je in een materialistische wereld tot
Ik wil zeggen: ‘Je hebt gelijk! Het klopt niet!’
de kern van ons bestaan op aarde? Waar
Wij leven in emotionele armoede. Daarom is
gaat een mensenleven over? Wat kunnen wij
het zo passend dat Hemel boven Berlijn zich
biografieën van de acteurs staan op:
niet zien, maar wel ervaren? Dit stuk probeert
in een geglobaliseerde hoofdstad afspeelt.
www.toneelgroepamsterdam.nl
The story of one person is the story of mankind uit: The alchemist - Paulo Coelho
weg met de wereld achter de wereld nu, nu, nu…
wordt als het met zwarte verf besmeurde
dromen en persoonlijke geschiedenissen
worden zoals hij het noemt. Voor zichzelf
witte achterdoek omlaag wordt getrokken.
worden gekoesterd en zijn de dragers voor
een geschiedenis, een verhaal bevechten.
Vanaf die plek kijken de doden naar ons,
verhalen die we in deze tijd van hypes en
In de tijd staan. In het NU leven. Die wens
de levenden, maar ze doen niet meer mee.
hectiek dreigen te verliezen. De engelen
wordt versterkt als hij verliefd wordt
Ze zijn met brute kracht uit de tijd geslingerd
Damiel en Cassiel zijn onsterfelijk en gaan
op Marion, een trapeze-artieste, die met
Engelen spelen een belangrijke rol in de
en bevolken de wereld achter de wereld; de
vanaf het begin der tijden mee. Ze hebben
haar luchtacrobatiek de zwaartekracht tart
voorstellingen van Ola Mafaalani. Ze dwalen
eeuwigheid die in het licht van ons gekwelde
de mensen geobserveerd, geïmiteerd en
op het gevaar af omlaag te storten en haar
over het toneel, in de periferie van de ge
bestaan een bijna positieve wending krijgt.
getroost. Ze hebben oog voor details en
nek te breken. Voor haar, maar ook voor de
beurtenissen, waar de liefde vaak ten onder
Maar de wereld van de doden en die van
noteren de grote historische gebeurtenissen:
ultieme sensatie van het leven, wil hij de
gaat aan geweld en menselijk onvermogen.
de levenden blijven gescheiden. Het zijn
van de oorsprong van de mens tot de meest
eeuwigheid verruilen voor de sterfelijkheid.
De engelen kijken, tonen mededogen en
twee verhalen die los van elkaar verder
recente oorlogen.
In deze fusie tussen een engel en een mens
soms imiteren zij het gewelddadige van de
worden verteld.
Zij kennen de geschiedenis, de grote en
wordt een nieuw verhaal geboren. Wellicht is
de kleine verhalen. Net zoals de onsterfelijke
dit het begin van een nieuwe geschiedenis,
mens. Er vallen veel doden in Mafaalani’s voorstellingen, maar de doden verdwijnen
In Hemel boven Berlijn zien we hoe in het
dichter Homeros, die als een aartsengel over
waarin een kiem van hoop ligt besloten.
nooit. Ze blijven op het toneel, hangen aan
werk van Mafaalani een nieuwe beweging
het toneel dwaalt en ons voorhoudt dat de
Want zoals Marion het formuleert in haar
een bar of, zoals in Romeo en Julia, vinden
wordt ingezet. Engelen spelen dit keer de
mensen de verhalen nodig hebben om te
liefdesverklaring aan Damiel: ‘Er is geen
een nieuwe plek waar ze met elkaar ‘door
hoofdrol en twee onverenigbare werelden
overleven. Maar Damiel wil niet langer toekij
groter verhaal, geen grotere geschiedenis
leven’ op het achtertoneel, dat zichtbaar
vinden elkaar. Gebeurtenissen, herinneringen,
ken; hij wil de werkelijkheid ervaren, ‘aardvast’
dan die van ons beiden, van man en vrouw.’
wim wenders losse gedachte wordt verhaal
Rainer Maria Rilke, Paul Klee, Walter
Hij vroeg Peter Handke, die in zijn boek Het
kenis van vorm en inhoud van film. Vanuit
Benjamin en The Cure.
gewicht van de wereld het leven van alledag
een groeiend besef dat beelden de bood
Ook het kind speelt een belangrijke rol in
tot in alle detail registreert, teksten te schrij
schap niet langer kunnen dragen in een door
zijn gedachtevorming over de film; kinderen
ven voor Damiel en Cassiel en voor de on
entertainment gedomineerd filmklimaat,
Wim Wenders verdeelt zijn films in A en B
die vanuit hun onbevangenheid zien, zelfs
sterfelijke dichter Homeros.
houdt Wenders een doelbewust pleidooi
films. A films zijn in zwart-wit, gebaseerd
engelen zien.
op eigen ideeën, dromen, beelden, muziek,
voor het verhaal, de inhoud. In die zin is Wenders, die oorspronkelijk schilder wilde
zijn visie nog steeds actueel.
worden zonder scenario gemaakt en hebben
Er was geen scenario toen de opnames
worden, heeft altijd een weerbarstige relatie
Homeros ondersteunt die visie. Hij ziet hoe
een losse structuur. B films zijn in kleur,
begonnen. Wenders was geblokkeerd:
tot verhalen gehad. Het ging hem in zijn
verhalen verdwijnen en weet dat als de mens
gebaseerd op een roman en strak gestruc
‘Iets schrijven wat een scène moet worden,
vroegere films vooral om de zeggingskracht
zijn verhalen kwijt is, hij ook zijn kindheid
tureerd. Der Himmel über Berlin is een typi
maakt me angstig. Ik maak mezelf wijs dat ik
van de beelden. Een verhaal in een film is
verliest. ‘Mij, hun verteller, voorzanger en
sche A film. ‘Op een dag noteerde ik ‘Enge
de scène, terwijl ik haar opschrijf, vernietig;
als een vampier die beelden leegzuigt, zo
toonaangever hebben ze meer nodig dan al
len’ in mijn notitieblok’, aldus Wenders in
er valt dan niets meer te verzinnen.’ Wel wist
schrijft hij in een van zijn beschouwingen.
het andere op de aarde’. In die laatste woor
een terugblik op de film. Het is een losse
hij dat het verhaal vanuit het gezichtspunt
Toch heb je verhalen nodig om de chaos te
den van Homeros verwijst Wenders impliciet
gedachte die hem blijft achtervolgen.
van engelen verteld zou worden en dat de
bestrijden en te overleven. Der Himmel über
naar het belang van de kunstenaar, die in
Inspiratie vindt hij in de gedichten van
taal van de engelen poëtisch moest zijn.
Berlin laat een andere visie zien op de bete
nieuwe verhalen de wereld aan ons openbaart.
scenografie de open ruimtes van andré joosten
de voorstelling. Deze elementen hebben
liep er zwarte verf over een witte achter
kunnen ontmoeten. Joosten creëert open
altijd een beeldende kracht en een rijkdom
wand omlaag als vooraankondiging van de
ruimtes die gedurende de voorstelling veran
aan associaties. Bij Othello (Schauspiel
dood. Tegenover de grote abstracte beelden
deren. Een fysieke beeldverandering die
Köln, 2002) was dat een hevige regenbui
staat altijd iets concreets; dat kan een bar
meerduidig is en associaties aanreikt waar
Voor de voorstellingen van Ola Mafaalani
op het toneel, die leidde tot de gedwongen
zijn waar acteurs rondhangen of, zoals in
iedereen zijn eigen verhaal van kan maken.
gaat André Joosten altijd op zoek naar een
verdrinkingsdood van Desdemona; bij Romeo
Hemel boven Berlijn, een friettent waar echt
element, een materiaal dat centraal staat in
en Julia (Toneelgroep Amsterdam, 2004)
kan worden gegeten, waar mensen elkaar
Sprookjes liggen diep in de
Sprookjes zijn verbonden met de
mensen, diep in hun dromen
fantasie van kinderen. Als we zou
verankerd. Zij zijn de oervorm
den kunnen leren ons als kinderen
van alle verhalen. Ik geloof dat
te verwonderen, zouden we met
sprookjes ons de ogen kunnen
die open blik de problemen aan
openen en dat de werkelijkheid
kunnen.
slechts met open ogen te veranderen is.
Wim Wenders (1987)
schiedam theater aan de schie ma 2 okt (try-out) | amsterdam stadsschouwburg vr 6,
chassé theater wo 1* nov | maastricht theater aan het vrijthof za 4* nov | den bosch thea-
za 7 okt (try-outs), zo 8 okt (première), di 10 t/m vr 13* okt, za 14, ma 16 t/m vr 20** okt
ter aan de parade ma 6 nov | tilburg schouwburg di 7 nov | utrecht stadsschouwburg
groningen stadsschouwburg ma 23 okt | eindhoven stadsschouwburg wo 25 okt
wo 8, do 9* nov *inleiding ** nagesprek. wijzigingen voorbehouden
arnhem stadsschouwburg do 26 okt | enschede podium twente vr 27* okt apeldoorn
Na de Nederlandse tournee staat de voorstelling de maand december 06 in het
schouwburg orpheus ma 30 okt | rotterdam rotterdamse schouwburg di 31 okt breda
American Repertory Theatre in Cambridge.
06 07
maeterlinck (werktitel) première de tastende mens regie christoph marthaler
hemel boven berlijn première een golf van liefde toneelbewerking naar de film van wim
tamtam drie weken toneelgroep amsterdam in stadschouwburg amsterdam
hedda gabler een teken des tijds
wenders van peter handke, richard reitinger,
23 nov t/m 10 dec 06
van hendrik ibsen regie ivo van hove
productie toneelgroep amsterdam /
coproductie holland festival t/m 14 okt 06
wim wenders regie ola mafaalani
van maurice maeterlinck productie toneelgroep amsterdam / ntgent in coproductie met stadsschouwburg
american repertory theatre
rouw siert electra ondergang van een aloude dynastie
2 okt t/m 9 nov 06
van eugene o’neill regie ivo van hove
8 mrt t/m 29 apr 07
amsterdam
selectie topstukken 06/07
het temmen van de feeks liefde tussen beul en slachtoffer
denne een andere kijk op de wereld
van william shakespeare regie ivo van hove
van barry atsma / esther gerritsen
t/m 29 aug 06
regie leon voorberg 17 okt t/m 9 dec 06
opening night spelen om te leven
coproductie toneelschuur haarlem 7 dec 06 t/m 7 apr 07
van & regie gerardjan rijnders
echt iets om naar toe te leven een morfinesprookje
productie toneelgroep amsterdam / ntgent 6, 7 sep tijdens TF-1
van ingmar bergman regie ivo van hove
intra-muros première muziektheater voor twee acteurs
coproductie kaaitheater brussel
van peter verhelst
don carlos schreeuw om een betere wereld
10 nov t/m 23 dec 06
compositie & regie eric sleichim
van friedrich schiller regie theu boermans
bl!ndman
de theatercompagnie
oresteia première goden u vraag ik om bevrijding van deze last
t/m 22 sep 06
van aischylos regie johan simons
12 jan t/m 8 mei 07
productie toneelgroep amsterdam /
15 mrt t/m 14 apr 07 in compagnietheater amsterdam
idee arjan ederveen regie gerardjan rijnders
scènes uit een huwelijk de puinhopen van een bijna ideaal huwelijk
van john cassavetes regie ivo van hove
tragedie première honden plegen geen zelfmoord
6 jan t/m 8 feb 07
productie muziektheaterstuk transparant / in coproductie met toneelgroep amsterdam en concertgebouw brugge
productie toneelgroep amsterdam / ntgent 18 nov 06 t/m 20 jan 07
romeinse tragedies première coriolanus, julius caesar, antonius & cleopatra van william shakespeare regie ivo van hove coproductie holland festival jun 07 toneelgroep amsterdam, thuis in stadsschouwburg amsterdam Meer weten over Toneelgroep Amsterdam of de nieuwsbrief ontvangen? Een workshop of cursus volgen bij een voorstelling? www.toneelgroepamsterdam.nl of
[email protected], Prinsengracht 437, 1016 HM Amsterdam, t: (020) 531 84 84, f: (020) 531 84 85.
ensemble toneelgroep amsterdam barry atsma, kitty courbois, jacob derwig, roeland
noraly beyer, hans croiset, wine dierickx, aus greidanus jr, sanne den hartogh, katja herbers,
fernhout, renée fokker, fred goessens, janni goslinga, marieke heebink, fedja van huêt,
servé hermans, myranda jongeling, han kerckhoffs, jesse lenat, marjolein ley, joris maussen,
hans kesting, hugo koolschijn, hadewych minis, chris nietvelt, celia nufaar, frieda pittoors,
mike reus, mam smith, graham valentine, steven van watermeulen, stephen payne, harry van
alwin pulinckx, halina reijn, eelco smits, karina smulders, gunilla verbeke, leon voorberg,
rijthoven, bernard white e.a. (gast)muzikanten jonathan de ceuster, dick van daele, els van
benjamin de wit (gast)acteurs o.a. de theatercompagnie, ntgent en american repertory
daele, kris hellemans, vincent jansen, pieter jansen, thomas van lede, iris luypaers, romek
theatre johan van assche, pierre bokma, elsie de brauw, thomas cammaert, jappe claes,
maniewski e.a.
hemel boven berlijn
fedja van huêt damiel, engel, verliefd op marion
bernard white cassiel, engel, vriend van damiel
mam smith marion, trapeze-artieste stephen payne voormalige engel frieda pittoors homeros, de onsterfelijke dichteres
jesse lenat gedachtestemmen / live muziek
hadewych minis gedachtestemmen / live muziek
fred goessens stervende man
noraly beyer nieuwslezeres bezoekers snackbar walter altena ans drenth johannes de klerk willy van den ijssel beheerder snackbar niko bovenberg / loesje riethof zelfmoordenaar david logger
