Een andere aanpak van kindermishandeling. Tussenverslag Regio s Raak. Periode 1 juli februari 2005

Een andere aanpak van kindermishandeling Tussenverslag Regio’s Raak Periode 1 juli 2003 – 1 februari 2005

Jo Hermanns Myra ter Meulen Woerden/Amsterdam, 29 maart 2005

Inhoud 1. De Regio’s Raak: voorgeschiedenis 2. Een plan van aanpak 2.1 2.2

Het zorgcontinuüm Een plan van 35 punten

3. De vier regio’s 3.1 3.2 3.3 3.3.1 3.3.2 3.4 3.4.1 3.4.2 3.5 3.5.1 3.5.2 3.6 3.6.1 3.6.2

Uitgangspunten en selectie De eerste fase: operationaliseren van het plan en het begin van de implementatie Amsterdam-Noord Een korte schets Voortgang Flevoland Een korte schets Voortgang Westelijke Mijnstreek Een korte schets Voortgang Zaanstreek/Waterland Een korte schets Voortgang

4. Realisatie van de 35 punten 5. Knelpunten en mogelijke oplossingen 5.1 5.2 5.3 5.4 5.5

Fundamentele problemen in de zorg Van een netwerk naar een infrastructuur Het ontbreken van de middelen voor opvoedingsondersteuning Betrokkenheid ziekenhuizen Wachtlijsten Advies- en Meldpunten Kindermishandeling

6. Evaluatieonderzoek: de nulmeting 6.1 6.2 6.2.1 6.2.2 6.2.3

Opzet van het onderzoek Resultaten voormeting Regio’s Raak Inleiding Resultaten onderzoek werkers Resultaten onderzoek ouders

7. Maatschappelijke effecten 7.1 7.2

In de Regio’s Raak Landelijk

8. Implementatie 9. Conclusies

2

Bijlage Lijst van beschikbare documenten

3

1.

De Regio’s Raak: voorgeschiedenis

Een groep van verontruste burgers richtte eind jaren negentig een actiegroep op tegen kindermishandeling: de Reflectie- en Actiegroep Aanpak Kindermishandeling (Raak; zie www.stopkindermishandeling.nl). Een van de doelstellingen van Raak was in een of meer regio’s in Nederland de werkwijze van instellingen die met ouders en kinderen werken zo aan te passen, te verbeteren en aan te vullen dat gedemonstreerd kan worden dat een effectieve aanpak van kindermishandeling mogelijk is. Raak vroeg aan CO ACT Consult in de persoon van prof. dr. Jo Hermanns een ontwerp te maken voor een dergelijke proefregio. Raak ging ervan uit dat de rijksoverheid (en daarbinnen in het bijzonder het ministerie van VWS) probleemeigenaar is en dient te investeren in een verbetering van de situatie. Prof. dr. van Dantzig, voorzitter van (inmiddels: de Stichting) Raak zegt hierover het volgende: ‘Het voordeel daarvan is dat de rondzingende keten van verantwoordelijkheid, waarin iedereen verwijst naar de vorige of volgende schakel doorbroken wordt, en dat knopen kunnen worden doorgehakt. Een verder voordeel van dit model is dat het beleid, door navraag op de werkvloer, ingelicht wordt over de nadelen van het heersende beleid, en dat kan bijstellen. Zo ontstaat dus een vervanging voor de marktwerking die zo schromelijk ontbreekt in de collectieve zorg.’ Aan CO ACT Consult werd gevraagd een subsidieaanvrage voor één of meer van dergelijke regio’s bij de Directie Jeugdbeleid van VWS voor te bereiden. In januari 2002 werden een eerste globaal projectvoorstel en begroting ingediend. Het doel van wat inmiddels de ‘Regio Raak’ werd genoemd was: ‘In een regio en/of gemeente: een opvoedingsondersteunend aanbod voor ouders te realiseren dat leidt tot een effectieve preventie van kindermishandeling, een systeem van signalering van voorkomende gevallen van kindermishandeling op te zetten waardoor (signalen) van kindermishandeling eerder worden opgevangen en een adequaat aanbod te realiseren voor gesignaleerde gevallen, zodat duidelijk kan worden hoe, in de context van het bestrijden van kindermishandeling, de opvoedingssituatie in en rond gezinnen, veel beter dan nu het geval is ondersteund en begeleid kan worden.’ De Regio Raak zou niet een zoveelste project moeten worden, maar een poging om het bestaande aanbod eerst te laten beantwoorden aan zijn oorspronkelijke doel: het realiseren van een goede zorg voor kinderen en ouders. Pas als daarvan de grenzen bereikt zijn zou aan uitbreiding van zorg gedacht moeten worden. Een dergelijk project werd alleen mogelijk geacht als: • de uitvoerend werkers gemotiveerd worden om hun werk meer in afstemming en integratie te gaan uitvoeren, • hun instellingen deze activiteiten willen en kunnen financieren, • de overheden en financiers de onder hen ressorterende instellingen door financiering en randvoorwaardelijke facilitering in staat willen stellen dit werk te gaan uitvoeren,

4

•

en vraagt dus om een sterke involvering van uitvoerend werkers, instellingsmanagement, ambtenaren en verantwoordelijke politici. De toenmalige staatssecretaris mevrouw Margo Vliegenthart reageerde instemmend. In mei 2002 zegde zij mondeling in beginsel subsidie toe voor een periode van drie jaar. Als eerste stap werd per 13 november 2002 subsidie gegeven voor het opstellen van een gedetailleerd werkplan voor zo’n regio en voor het zoeken naar geschikte regio’s. De Stichting Raak droeg de uitvoering van deze opdracht op aan CO ACT Consult (Jo Hermanns) en MtM (Myra ter Meulen). De plannen voor de Regio Raak sloegen aan. Er meldden zich ruim 20 regio’s uit eigen beweging aan. Het ministerie herkende de potenties van het Regio-Raakplan voor een verbetering van de zorg voor kinderen en ouders en verruimde de toegezegde financiële middelen. Uiteindelijk werd door de opvolger van mevrouw Vliegenthart, mevrouw drs. Clémence Ross- van Dorp op 15 juli 2003 een bedrag van 1,5 miljoen euro ter beschikking gesteld waardoor vier Regio’s Raak mogelijk werden gemaakt. Voor een groot deel worden de Regio’s Raak overigens gefinancierd uit reguliere middelen. Het doel is immers om de bestaande zorg om te vormen tot een meer doelgerichte en effectieve zorg. De bedoeling van Regio Raak is niet dat professionals opeens heel ander werk gaan doen, maar dat ze hun werk anders gaan doen. Niettemin is op enkele onderdelen de bestaande capaciteit voor de uitvoering van het programma te gering, aanvullende deskundigheidsbevordering is nodig, procesmanagement is nodig en er moet onderzoek plaatsvinden. Hiervoor is extra geld nodig. Per regio wordt één nagenoeg fulltime coördinator gefinancierd en wordt voorzien in een beperkt ‘flexbudget’ van enkele tienduizenden euro’s. Het gehele project wordt in opdracht van de Stichting Raak gecoördineerd door M. ter Meulen en J. Hermanns die de regio’s ook inhoudelijke coachen. Er is een landelijke begeleidingscommissie ingesteld, waarin de ministeries van VWS en Justitie, het Interprovinciaal overleg en de Vereniging van Nederlandse Gemeenten de voortgang van de Regio’s Raak bespreken met de Stichting Raak en de landelijke coördinatoren. De projecten worden vergezeld van een evaluatieonderzoek door Adviesbureau van Montfoort. Om de bevindingen van de Regio’s Raak op nationaal niveau beschikbaar te maken wordt in de loop van de uitvoering van de Regio’s Raak door het Nederlands Instituut voor Zorg en Welzijn een implementatieplan opgesteld. De projectperiode loopt van 1 juli 2003 tot 30 juni 2006. Dit verslag betreft de eerste helft van deze periode.

5

2.

Een plan van aanpak

2.1

Het zorgcontinuüm

In het ontwerp van de Regio’s Raak speelt onderstaand ‘zorgcontinuüm kindermishandeling’ een belangrijke rol. 1. Preventie, gericht op de gehele populatie van ouders, andere opvoeders en kinderen (‘universal prevention’). Men kan denken aan bewustwordingscampagnes, voorlichting over opvoeding en kindermishandeling, informatie via de media en dergelijke. 2. Preventie, gericht op demografisch of geografisch afgebakende doelgroepen, waarin een verhoogde prevalentie van kindermishandeling aanwezig is (‘selective preventive interventions’). Deze zogenaamde risicogroepenbenadering houdt vaak in dat men voorlichting, training op individueel of groepsniveau aanbiedt aan subpopulaties waarvan men weet dat ze verhoogde risico’s hebben. Het kan gaan om bepaalde wijken, maar ook om bepaalde groepen personen zoals alleenstaande tienermoeders. 3. Preventie, gericht op risico-individuen die op grond van individuele kenmerken geselecteerd worden door middel van een screening (‘indicated preventive interventions’: selectieve interventie). Vaak wordt, bijvoorbeeld door de jeugdgezondheidszorg aan de hand van een vragenlijst of onderzoeksprotocol, bepaald welke individuele ouders en/of kinderen bijzondere risico’s lopen op kindermishandeling. Individuele begeleiding moet dan het risico terugdringen. 4. Vroege interventie gericht op individuen die risicotrajecten zijn ingegaan, dat wil zeggen, individuen die eerste signalen van beginnende problemen afgeven die gerelateerd zouden kunnen zijn aan kindermishandeling en daarmee als ‘high risk’ kunnen worden beschouwd. Deze ouders, opvoeders of kinderen vertonen al tekenen van een ontsporing van de opvoedingssituatie: psychische problemen, overspannenheid, gebrekkig toezicht, gevoel van onmacht en dergelijke. Individuele hulp en begeleiding zijn dan een antwoord. 5. Diagnostiek en interventie bij vermoedens of constatering van feitelijke kindermishandeling (‘clinical interventions’). Op dit laatste punt van het continuüm is het te laat voor preventie en is het doel de mishandeling zo snel mogelijk te stoppen door in te grijpen en/of door hulp te bieden. Op dit punt in het continuüm kunnen ook meldpunten gelokaliseerd worden: ze vormen de startpunten van diagnostiek en interventie. Bij deze interventies moet men steeds denken aan hulpverlening, maar ook aan strafrechtelijke, civielrechtelijke (jeugdbeschermings)maatregelen of combinaties van deze drie typen.

Effectieve bestrijding van kindermishandeling houdt in dat op de verschillende niveaus van dit continuüm gezocht wordt naar een gecoördineerde en werkzame aanpak. Hierbij gaat het vrijwel steeds om afwegingen waarbij de voordelen van een aanpak afgezet worden tegen de nadelen, positieve effecten tegen negatieve effecten. Zo kan

6

het werken met ‘selective preventive interventions’ betekenen dat binnen de geselecteerde groep een aantal gevallen van kindermishandeling voorkomen wordt, terwijl in andere gezinnen schade berokkend wordt door stigmatisering of het onzeker maken van de ouders. Het psychotherapeutisch behandelen van slachtoffers van kindermishandeling kan vele kinderen helpen, maar zal ook een aantal kinderen fixeren op het doorgemaakte leed en daardoor natuurlijke herstelprocessen belemmeren. Het begeleiden van individuele risico-ouders (bijvoorbeeld ouders die als kind zelf mishandeld zijn) kan heilzaam werken, maar ook in een aantal gevallen zorgen voor een self-fulfilling prophecy. Het systematisch screenen op signalen van mishandeling kan in een aantal gevallen zorgen voor snelle signalering en hulp, maar ook groepen ouders vervreemden van het zorgsysteem, omdat ze zich gecontroleerd en gekwetst voelen. 2.2

Een plan van 35 punten

Het zorgcontinuüm kindermishandeling kan worden ingevuld met ‘good practices’, die in veel gevallen zelfs ‘evidence-based’ zijn. Dat wil zeggen dat op ieder niveau kan worden aangegeven welke werkwijze, welke methodiek of welke zorgstructuur het best zal werken. Er werd een lijst van 35 punten opgesteld die voor de Regio’s Raak een richtsnoer vormden bij het ontwikkelen van de regionale aanpak. In hoofdstuk 4 van deze rapportage zullen deze punten beschreven worden en zal worden nagegaan in hoeverre ze inmiddels gerealiseerd zijn. Daaraan voorafgaand zullen de vier regio’s in het kort beschreven worden.

7

3.

De vier Regio’s

3.1

Uitgangspunten en selectie

Zoals in hoofdstuk 1 beschreven, dienden de Regio’s Raak een samenhangende aanpak te realiseren, waarbij uitvoerende werkers, managers, bestuurders van gemeenten en provincies en de rijksoverheid volgens één breed gedragen plan te werk gingen. Het was dus niet de bedoeling dat er met de subsidies nieuwe projecten ontwikkeld zouden worden. Het ging om duurzame veranderingen in inhoud en vorm van de zorg voor kinderen en ouders. Om regio’s te kunnen kiezen zijn de volgende stappen gezet. • • •

Ten behoeve van de initiatieven is een voorbereidende notitie opgesteld. Op verschillende manieren zijn regio’s/steden/stadsdelen en gemeenten en provincies opgeroepen initiatieven aan te melden. Aan de aanvragers is informatie en de voorbereidende notitie verstrekt.

Er werden 23 verzoeken om te mogen deelnemen ontvangen. Meestal ging het om verzoeken van samenwerkingsverbanden van enkele instellingen, provinciale of gemeentelijke overheden of combinaties daarvan. In enkele gevallen zijn initiatiefnemers die uit een zelfde regio kwamen met elkaar in contact gebracht. Er bleken vervolgens 13 regio’s in aanmerking te komen. Dit waren: • • • • • • • • • • • • •

Regio Amstelland en de Meerlanden Stadsdeel Amsterdam-Noord Provincie Drenthe Gemeente Eindhoven Provincie Flevoland Provincie Friesland Regio het Gooi Regio Kennemerland Regio Noord-Limburg Gemeente Nijmegen Regio Zaanstreek/Waterland Regio Twente Regio Westelijke Mijnstreek

Met de initiatiefnemers in deze regio’s zijn gesprekken gevoerd, is nader informatie gegeven en is een format overhandigd waarmee men de aanvraag kon indienen. Door de landelijke coördinatoren zijn de ingevulde formats met de initiatiefnemers besproken, waarna een tweede versie is ingediend. De regio’s Nijmegen en NoordLimburg trokken zichzelf terug. Aan de hand van de volgende criteria is ten slotte een keuze gemaakt.

8

• • • • • • • • • • •

Er is sprake van actieve medewerking van gemeentelijke en provinciale overheid op inhoud en financiën Er is bereidheid om op het hele zorgcontinuüm in te zetten Er is sprake van het begin van een gedeelde visie op het onderwerp Er is al een vorm van samenwerking tussen een aantal partijen Minimaal is betrokken: de jeugdgezondheidszorg 0-19 jaar (thuiszorg en GGD), Bureau Jeugdzorg, het Advies- en Meldpunt Kindermishandeling, de Raad voor de Kinderbescherming en de politie Er zijn ‘trekkers’, dat wil zeggen één of meer personen die het initiatief willen en kunnen nemen Er kan sprake zijn van een gemiddelde situatie/populatie of van een regio met bijzondere risico’s betreffende kindermishandeling Er kon direct na besluitvorming gestart worden De aanmelder heeft geen eigen agenda die strijdig is met de doelstellingen van de Stichting Raak Er is bereidheid om aan het onderzoek deel te nemen Er is bereidheid om resultaten uit te wisselen op landelijk niveau

Door de landelijke coördinatoren zijn vijf regio’s aan het ministerie van VWS voorgesteld. Het ministerie besloot uiteindelijk vier regio’s te subsidiëren. 3.2

De eerste fase: operationaliseren van het plan en het begin van de implementatie

In iedere regio is een centrale werkgroep/projectgroep/regiegroep aan het werk gegaan, bestaande uit mensen uit het brede werkveld van jeugdgezondheidszorg, jeugdzorg, AMK, GGZ, politie, thuiszorg, algemeen maatschappelijk werk, gemeentes, provincie etc. Deze groep bespreekt de plannen, stuurt de coördinator aan en maakt afspraken over de uitvoering. In geen der regio’s was dit een geheel nieuw platform. Het ging steeds om een uitbreiding of taakverandering van een bestaand overleg. De periode juli 2003 tot maart 2004 (variërend per regio) is besteed aan het vertalen van het ingediende plan in een concreet werkplan waarin aangegeven werd hoe het eerder genoemde zorgcontinuüm en de eerder genoemde 35 punten in de regio gerealiseerd zouden gaan worden. Dat betekende in alle regio’s veelvuldig overleg met vele instellingen, samenwerkingsverbanden, werkgroepen, subwerkgroepen, stuurgroepen, netwerken, platforms en overheden. De regio’s zullen nu in alfabetische volgorde besproken worden. Voor uitgebreidere beschrijvingen en verslagen kan verwezen worden naar de documenten die de Regio’s Raak zelf geproduceerd hebben (zie bijlage 8). Voor iedere regio zal ook schematisch een overzicht gegeven worden van de veranderingen in het aanbod. In dit schema is voor de verschillende stappen van het zorgcontinuüm aangegeven welke concrete veranderingen in het aanbod gerealiseerd zijn. Alleen die veranderingen in het aanbod die merkbaar zijn voor ouders, kinderen en professionals (leerkrachten, peuterspeelzaalleidsters, sporttrainers en dergelijke) worden vermeld. Overlegstructuren, samenwerkingsafspraken of beleidsdocumenten

9

worden niet in de schema’s vermeld. Deze ‘back-office’-activiteiten zijn weliswaar erg belangrijk, maar uiteindelijk gaat het om het realiseren van het zorgcontinuüm.

10

3.3

Amsterdam-Noord

3.3.1 Een korte schets Organisatie Het project wordt geleid door het Dagelijks bestuur van het Stadsdeel AmsterdamNoord. De projectcoördinator (M. Hering) is beleidsambtenaar van de Sector Onderwijs en Welzijn, afdeling Lokaal Sociaal Beleid. In de al bestaande Regiegroep Integraal Jeugdbeleid, waarin de gemeente overlegt met de belangrijkste voorzieningen die met kinderen of ouders werken, worden op grote lijnen afspraken gemaakt. Er is een kleinere stuurgroep die frequenter overlegt met de coördinator. Deze stuurgroep stuurt zowel de Regio Raak als de ontwikkeling van de Ouder-en-kindcentra (OKC), die een belangrijke rol in de aanpak van kindermishandeling hebben. Daarnaast is er een structureel overleg tussen het Stadsdeel, de Politie en het Openbaar Ministerie (het Subdriehoekoverleg). Dit betreft vooral veiligheidsvraagstukken, waaronder huiselijk geweld. Voor de stuurgroep en het subdriehoekoverleg is een aantal werkgroepen aan het werk die de concrete actiepunten uitwerken en realiseren. Het bestuur van het Stadsdeel heeft een centrale en sturende rol. Speerpunten In Amsterdam-Noord is een omvangrijk stelsel van zorg voor kinderen en ouders. In Amsterdam-Noord kunnen ouders o.a. terecht bij de Ouder-en-kindcentra, waarvan de eerste twee van Amsterdam in maart 2003 operationeel waren. Een OKC is een plek waar alle ouders, vanaf zo vroeg mogelijk in de zwangerschap tot het moment dat het kind naar de basisschool gaat, terechtkunnen met vragen over de ontwikkeling, de gezondheid en de opvoeding van het kind. Ouders komen er voor advies en verwijzing naar cursussen, voorscholen, peuterspeelzalen et cetera. De Regio Raak Amsterdam-Noord concentreert zich bij het uitwerken van het zorgcontinuüm op drie thema’s. 1.

2.

Kinderen dienen goed, snel en professioneel geholpen te worden bij de eerste signalen van problemen. Dat betekent het verbeteren van de sluitende aanpak voor signalering van opvoedingsproblemen en het versterken van een structuur voor opvoedingsondersteuning en ontwikkelingsstimulering. Er moet dus een samenhangende set methodieken worden ontwikkeld voor het signaleren, toeleiden, verwijzen en terugkoppelen. Het stadsdeel wil daarnaast een gezinsaanvullende infrastructuur bieden door een vraaggericht gebiedsgericht aanbod O&O te organiseren. Per buurt zal een steunpunt komen waar ouders met al hun vragen over opvoeding terechtkunnen. Overlap en lacunes in het aanbod of hulpverlening zullen voorkomen worden. Professionals dienen effectief te reageren op gemelde gevallen. Dat betekent het bevorderen van voorlichting en deskundigheidbevordering bij professionals die met kinderen werken om kindermishandeling beter te

11

kunnen herkennen en er adequater mee om te gaan. In Amsterdam-Noord wordt voorlichting en deskundigheidsbevordering als methode om kindermishandeling te helpen voorkomen van groot belang geacht. Onervarenheid, voorzichtigheid en onwetendheid maken nu vaak dat er niet adequaat gehandeld wordt. Een uitgebreid aanbod van voorlichting en training zal samen met het Advies- en Meldpunt Kindermishandeling (AMK) aan professionals, maar ook aan sportverenigingen en andere vrijwilligerskaders worden aangeboden. Bewustwording, houding en vaardigheden in het signaleren en handelen bij een vermoeden van kindermishandeling, staan daarbij centraal. Een voorbeeld. Voor 1280 professionals en 200 vrijwilligers die met kinderen werken, wordt een voorlichtingsbijeenkomst gegeven. Aan een kleinere groep wordt een training van drie dagdelen gegeven. 3.

Er dient een gecoördineerde, doelgerichte, integrale aanpak van kindermishandeling plaats te vinden. In het Actieprogramma Veiligheid van het stadsdeel Amsterdam-Noord1 is de aanpak huiselijk geweld een van de speerpunten van het beleid. Stedelijk is er een plan van aanpak huislijk geweld opgesteld waarin de stadsdelen een duidelijke rol krijgen toebedeeld. Daar wordt momenteel invulling aan gegeven. De projectleiding Raak is hier nauw bij betrokken. Doel van Raak is de aandacht voor kindermishandeling van meet af aan goed in te bedden in het veiligheidsbeleid van het stadsdeel. Opvallend in veel plannen is namelijk de ‘afwezigheid’ van speciale aandacht voor kinderen die slachtoffer of ooggetuige zijn van huiselijk geweld. Dat moet anders omdat onderzoek aangetoond heeft dat problemen op latere leeftijd vaak zijn terug te voeren op deze ervaringen in de kinder- en jeugdjaren. Raak wil aandacht vragen voor verbeteringen in de samenwerking tussen ketenpartners ter bevordering van het voorkomen en signaleren van huiselijk geweld en kindermishandeling. Belemmeringen bij het inschakelen van hulp die nu nog vaak worden ervaren moeten zoveel mogelijk worden weggewerkt.

3.3.2 Voortgang Naast de bovenstaande speerpunten vinden er vele andere activiteiten plaats in het kader van het zorgcontinuüm kindermishandeling. In het volgende voortgangsschema is de stand van zaken per 1 februar1 2005 schematisch weergegeven. Voor een uitgebreider overzicht wordt verwezen naar de halfjaarlijkse rapportages van de Regio Raak Amsterdam-Noord. Alleen activiteiten die concreet merkbaar zijn voor kinderen, ouders en personen die met kinderen werken worden hier vermeld. Het is niet altijd zo dat de activiteiten pas gestart zijn na de start van de Regio’s Raak. Een aantal is al eerder geïnitieerd, hetgeen juist een reden was om met deze regio verder te gaan. In het schema zijn de activiteiten die (grotendeels) het gevolg zijn van de RegioRaakstructuur onderstreept. Dit is het merendeel van de activiteiten. 1

Actieprogramma Veiligheid 2004/2005 Sector bestuurszaken stadsdeel Amsterdam-Noord.

12

Voortgangsoverzicht gerealiseerd aanbod Regio Raak Amsterdam-Noord per 1 februari 2005 Niveau 1: Populatiegerichte preventie Aanbod Afsprake n met actoren gemaakt Voorlichten en trainen professionals Voorlichten en ondersteunen vrijwilligers van (sport) verenigingen Vier O&O-punten in OKC -9 tot 19 jaar Algemene voorlichting Oudercursussen Invoeren vast verwijsschema inclusief evaluatie van verwijzingen Gedifferentieerd aanbod opvoedingsondersteuning (Digitale) overdrachtdossiers verloskundigen, kraambureaus en JGZ

Niveau 2: Selectieve preventie Aanbod

Gebiedsgericht aanbod opvoedingsondersteuning en ontwikkelingsstimulering gebaseerd op problematiek in de wijk Niveau 3: Geïndiceerde preventie Aanbod

Screening OKC

Aanbod in Aanbod uitvoering bereikt genomen beoogde doelgroep

Aanbod structureel verankerd voor beoogde doelgroep

x

x

x

x

x

x

x

x

x

x

x x x

x x x

x x

x x

x

x

x

x

x

x

x

x

Afsprake n met actoren gemaakt x

Aanbod in Aanbod Aanbod uitvoering bereikt structureel genomen beoogde verankerd doelgroep x x x

Afsprake n met actoren gemaakt

Aanbod in uitvoerin g genomen x

x

Aanbod Aanbod bereikt structureel beoogde verankerd doelgroep x

x 13

JAT Prenatale zorgcoördinatie en zorgcoördinatie

x x

x x

x x

x x

14

Niveau 4: Interventie bij eerste signalen Aanbod Afsprake n met actoren gemaakt Ketenkringgesprekken Casemanagement zorggezinnen Scholing professionals in signaleren, melden en gespreksvoering SPUTOVAMO in ziekenhuis JAT

Aanbod in uitvoerin g genomen

Aanbod bereikt beoogde doelgroe p

x x x

x

x

x x

x x

x x

x x

Aanbod in uitvoerin g genomen x

Aanbod bereikt beoogde doelgroe p

Aanbod structure el veranker d

Niveau 5: Interventies na kindermishandeling Aanbod Afsprake n met actoren gemaakt Verbeteren van (na)zorg na kindermishandeling

x

Aanbod structure el veranker d

15

3.4

Flevoland

3.4.1 Een korte schets De activiteiten van Regio Raak Flevoland worden uitgevoerd in de gemeenten Almere en Urk. De gemeentebesturen en het provinciale bestuur zijn actief betrokken. De provincie heeft onder meer de inzet van extra middelen die zij van VWS ontving voor hulp aan gezinnen met ernstige problemen, geïntegreerd in de uitvoering van de Regio Raak. Daarnaast heeft de provincie het initiatief genomen om de diagnostiek na kindermishandeling beter toe te rusten onder andere door de jaarlijkse conferentie ‘Flevogezond’ aan dit thema te wijden en zich verantwoordelijk te stellen voor het vertalen van de conclusies van deze dag in een concreet aanbod. Organisatie Verantwoordelijk voor de uitvoering van Regio Raak Flevoland is een Kernteam bestaand uit leidinggevenden uit de jeugdgezondheidszorg en de jeugdzorg. Dit kernteam stuurt de coördinator aan (M. van Leeuwen), die participeert in zes (reeds bestaande) werkgroepen. Deze werkgroepen houden zich bezig met de concrete invulling van een aantal onderdelen van het werkplan. Speerpunten In Regio Raak Flevoland zijn vijf RAAK-acties gekozen die prioriteit krijgen: 1. Versterken van de opvoedingsondersteuning dicht bij huis. Dat betekent streven naar Ouder-Kindcentra, geïntegreerd in gezondheidscentra waar pedagogische spreekuren en oudercursussen worden aangeboden. 2. Bevorderen van weerbaarheid en kennis over machtsmisbruik bij kinderen. Voorlichtingsprogramma’s en weerbaarheidstrainingen voor kinderen en ouders zijn hiervan een onderdeel. 3. Bevorderen van kennis en vaardigheden bij beroepskrachten in het signaleren, bespreekbaar maken en handelen bij vermoedens van kindermishandeling. Onderdelen zijn scholing voor beroepskrachten, het invoeren van meldcodes en het introduceren van signaleringsinstrumenten in ziekenhuizen. 4. Bevorderen van interventieprogramma’s die actief ondersteuning bieden aan risicogezinnen zoals het programma ‘Voorzorg’ (Nederlandse versie van het Family-Nurse Partnership Home Visiting Program) en ‘Project Oké’ (ouder- en kindzorg extra). 5. Bijdragen aan de implementatie van het Flevolandse zorgprogramma kindermishandeling waardoor diagnostiek en snelle effectieve interventies mogelijk zijn.

16

3.4.2 Voortgang Naast de bovenstaande speerpunten vinden er vele andere activiteiten plaats in het kader van het zorgcontinuüm kindermishandeling. In het volgende voortgangsschema is de stand van zaken per 1 februari 2005 schematisch weergegeven. Voor een uitgebreider overzicht wordt verwezen naar de halfjaarlijkse rapportages van de Regio Raak Flevoland. Alleen activiteiten die concreet merkbaar zijn voor kinderen, ouders en personen die met kinderen werken worden hier vermeld. Het is niet altijd zo dat de activiteiten pas gestart zijn na de start van de Regio’s Raak. Een aantal is al eerder geïnitieerd, hetgeen juist een reden was om met deze regio verder te gaan. In het schema zijn de activiteiten die (grotendeels) het gevolg zijn van de RegioRaakstructuur onderstreept. Dit blijkt verreweg het grootste gedeelte van de activiteiten te zijn.

17

Voortgangsoverzicht gerealiseerd aanbod Regio RAAK Flevoland per 1 februari 2005 Niveau 1: Populatiegerichte preventie Aanbod Afspraken met actoren gemaakt 1. Ouder-kindcentra in Almere 2. Ouder-kind informatiepunt op Urk 3. Lesbox Rechten van het Kind voor het onderwijs 4. Leefstijl en Spelregels in het primair onderwijs

Aanbod bereikt beoogde doelgroep

Aanbod structureel verankerd

x

x

x

Aanbod In uitvoering genomen

Aanbod bereikt beoogde doelgroep

Aanbod structureel verankerd

x x x x

Niveau 3: Geïndiceerde preventie Aanbod Afspraken met actoren gemaakt Zorgcoördinatie door de JGZ bij kinderen in de hulpverlening en bij kinderen van ouders, die wegens psychosociale problemen onvoldoende voor hen zorgen (o.a. KOPP, KVO, kinderen die getuige zijn van huiselijk geweld, AMK-gezinnen)

Aanbod In uitvoering genomen

x

18

Niveau 4: Interventie bij eerste signalen Aanbod Afspraken met actoren gemaakt 1. Protocol signaleren en melden in Flevoland 2. SPUTOVAMO in ziekenhuizen 3. Outreachend maatschappelijk werk 4. Outreachend JGZ 5. Overdrachtsprotocol -9 tot 4+ 6.Gezinsondersteuningsprogramma’s 7. Nurse-Family Partnership (Voorzorg, Oké-project)

Aanbod Aanbod bereikt structuree beoogde l doelgroep verankerd

x x

x

x

x x x

x

x

x

Niveau 5: Interventies na kindermishandeling Aanbod Afspraken met actoren gemaakt 1. Diagnostiekteam kindermishandeling 2. Casemanagement BJZ bij hulp na kindermishandeling 3. Gezinscoaching voor gezinnen waar kindermishandeling is geconstateerd. 4. Snel Hulp na kindermishandeling

Aanbod In uitvoering genomen

x

Aanbod In uitvoering genomen

Aanbod bereikt beoogde doelgroep

x

x

x

x

x

x

x

x

x

Aanbod structureel verankerd

19

3.5

Westelijke Mijnstreek

3.5.1 Een korte schets Organisatie Regio Raak Westelijke Mijnstreek bestaat uit de gemeenten Sittard-Geleen, Stein, Schinnen en Beek. De wethouders van deze gemeenten vormen samen de stuurgroep. Het project is formeel bij deze gewestelijke stuurgroep aangehaakt. Beslissingen op grote lijnen worden hier genomen. De uitvoering van het project is gedelegeerd aan het dagelijks bestuur van de GGD als uitvoeringsorganisatie. De coördinatoren (J. Aerdts en J.Mevis) zijn bij de GGD in dienst. Een centrale rol wordt gespeeld door een projectgroep van beleidsmakers van diverse jeugdinstellingen uit de regio en een ambtenaar van de centrumgemeente Sittard-Geleen. De projectgroep werkt samen met een aantal bestaande en nieuwe inhoudelijke werkgroepen en een klankbordgroep. Speerpunten 1. Een opvoedingsondersteunend aanbod voor ouders realiseren dat leidt tot een effectieve preventie van kindermishandeling Belangrijke onderdelen van dit aanbod zijn groepsconsultatiebureaus en steunpunten opvoeding. Tijdens het postnatale huisbezoek, indicatiehuisbezoeken en reguliere consultmomenten in de postnatale periode, blijkt dat bij ouders met een eerste kind veel vragen en onzekerheden bestaan die van invloed zijn op de gezondheid en het welbevinden van zowel ouder als kind. Groepsconsultatie, zo is gebleken uit onderzoek, is in deze situatie een goed instrument om in te zetten, zeker ook met het oog op het voornemen in een latere fase opvoedingsondersteuning te integreren in het aanbod. Daarnaast moeten er in de regio duidelijk herkenbare punten bij reguliere zichtbare voorzieningen komen waar voor ouders, andere opvoeders, kinderen en jongeren informatie over opvoeden en opgroeien beschikbaar is of gemaakt kan worden. Deze activiteiten moeten op maat worden aangeboden in wijken met een verhoogde opvoedingsproblematiek. Belangrijk hierbij is het aanbod zo in te richten dat de doelgroep er ook daadwerkelijk gebruik van gaat maken. 2.

Een systeem van signalering van voorkomende gevallen van kindermishandeling opzetten waardoor (signalen) van kindermishandeling eerder worden opgevangen

Beschikbaar voorlichtingsmateriaal (bijvoorbeeld van de publiekscampagnes ‘Kind in de knel’, AMK en ‘Huiselijk geweld’) dient voortdurend zichtbaar aanwezig te zijn in alle voorzieningen waar ouders, kinderen en jongeren regulier gebruik van maken. Daarnaast zullen scholen bekend gemaakt worden met programma’s waarin de nadruk ligt op kennisverwerving op het terrein van geweld en misbruik tegen kinderen, binnen en buiten het gezin en hoe kinderen daarmee het beste kunnen omgaan. Alle instellingen die met kinderen werken dienen een protocol kindermishandeling in te

20

voeren. In de regio moet hierover duidelijke afstemming plaatsvinden. Bij voorkeur wordt gewerkt volgens (grotendeels) hetzelfde protocol. 3. Een adequaat aanbod realiseren voor gesignaleerde gevallen Het is de taak van de professional om signalen van kindermishandeling op te vangen, te registreren en actie te ondernemen. Bij signalen van beginnende opvoedingsproblemen zal de wijkverpleegkundige van het consultatiebureau op huisbezoek gaan. Dit huisbezoek is bedoeld om een inschatting te maken hoe het gaat met een kind binnen zijn/haar situatie, vanuit preventief oogpunt. In het hulpverleningsaanbod van Bureau Jeugdzorg wordt gebruikt gemaakt van videohometraining als methodiek. De JGZ van de Thuiszorg gaat deze methodiek inzetten in aansluiting op de eerder genoemde preventieve huisbezoeken. Een gezinscoach moet gezinnen ondersteunen die kampen met veel problemen op diverse deelterreinen. De gezinscoach heeft primair de taak om vanuit het belang van kinderen en hun ouders samenhang en continuïteit te bewerkstelligen in het aanbod van diensten, hulpmodules en zorgarrangementen. Daarnaast begeleidt, motiveert en adviseert de gezinscoach ouders en kinderen en treedt hij op als belangenbehartiger naar voorzieningen en professionals die aan hetzelfde gezin diensten e.d. aanbiedt. De gezinscoach brengt samen met kinderen en hun ouders ordening aan in de situatie waarin het gezin verkeert en formuleert welke veranderingen zij daarin zelf willen aanbrengen. 3.5.2 Voortgang Naast de bovenstaande speerpunten vinden er vele andere activiteiten plaats in het kader van het zorgcontinuüm kindermishandeling. In het volgende voortgangsschema is de stand van zaken per 1 februari 2005 schematisch weergegeven. Voor een uitgebreider overzicht wordt verwezen naar de halfjaarlijkse rapportages van de Regio Raak Westelijke Mijnstreek. Alleen activiteiten die concreet merkbaar zijn voor kinderen, ouders en personen die met kinderen werken worden hier vermeld. Het is niet altijd zo dat de activiteiten pas gestart zijn na de start van de Regio’s Raak. Een aantal is al eerder geïnitieerd, hetgeen juist een reden was om met deze regio verder te gaan. In het schema zijn de activiteiten die (grotendeels) het gevolg zijn van de RegioRaakstructuur onderstreept. Dit zijn vrijwel alle activiteiten.

21

Voortgangsoverzicht gerealiseerd aanbod Regio Raak Westelijke Mijnstreek per 1 februari 2005 Niveau 1: Populatiegerichte preventie Aanbod

Afspraken met Aanbod in actoren uitvoering gemaakt genomen

1. Groepsconsultatiebureaus voor ouders 1e kind vanaf zwangerschap 2. Informatie- en adviespunten O&O 3. Voorlichtingsaanbod –9 mnd. – 4 jaar

Aanbod bereikt beoogde doelgroep

Aanbod structureel verankerd voor beoogde doelgroep

x

x x

Niveau 2: Selectieve preventie Aanbod

Ho, tot hier en niet verder Huiskamerbijeenkomsten

Afspraken met actoren gemaakt x x

Aanbod in uitvoering genomen x x

Aanbod bereikt beoogde doelgroep x x

Aanbod structureel verankerd x

22

Niveau 4: Interventie bij eerste signalen Aanbod

Afspraken met actoren gemaakt

Aanbod in uitvoering genomen

Scholing professionals in signaleren, melden en gespreksvoering Invoering regionaal meldprotocol

x

x

x

x

Extra preventieve huisbezoeken Videohometraining door JGZ ism gespecialiseerde gezinszorg

x

x

x

x

Aanbod bereikt beoogde doelgroe p x

Aanbod structureel verankerd x

Niveau 5: Interventies na kindermishandeling Aanbod

Versterking hulpaanbod Gezinscoaches

Afspraken met actoren gemaakt x x

Aanbod in uitvoering genomen

Aanbod bereikt beoogde doelgroe p

Aanbod structureel verankerd

x

23

3.6

Zaanstreek/Waterland

3.6.1 Een korte schets Organisatie De stuurgroep Psychosociale Preventie Zaanstreek/Waterland heeft tot doel om een verbeterde afstemming te realiseren in het preventieaanbod voor ouders en kinderen in de leeftijd van –9 maanden tot 13 jaar. Deze stuurgroep, die bestaat uit vertegenwoordigers van Evean Jeugdgezondheidszorg, GGD Jeugdgezondheidszorg ZW, Welsaen en BJAA, heeft het initiatief genomen voor een Regio Raak Zaanstreek/Waterland. Er is een coördinator aangesteld (tot 1 januari 2005 mevrouw A. Konijn en per 1 januari 2005 de heer B. Vissers) die samenwerkt met een aantal al aanwezig werkgroepen. De regio is verdeeld over negen gemeenten. Hiervan vormen Zaandam en Purmerend centrumgemeenten, maar er zijn ook nog zeven andere kleinere gemeenten, die elk in meer of mindere mate hun eigen prioriteiten qua jeugdbeleid stellen. Speerpunten 1. Opvoedingsondersteuning voor alle ouders In elke wijk moet iedere ouder die daar behoefte aan heeft een passend aanbod opvoedingsondersteuning kunnen vinden. In wijken met relatief veel problemen moeten er aanvullend outreachende vormen van opvoedingsondersteuning beschikbaar zijn. Bestaande, maar ook nieuwe evidence-basedmethodieken, kunnen hiervoor gebruikt worden. 2. Effectieve ketenzorg Er dient een doorlopende lijn van zorg te komen. Een betere en meer systematische overdracht van informatie tussen instellingen is daarbij van groot belang. In sommige gevallen is een warme overdracht noodzakelijk, dat wil zeggen dat sommige kinderen en ouders persoonlijk worden overgedragen aan de volgende schakel in de keten. 3. Casemanagement en zorgcoördinatie bij multiproblemgezinnen Cliënten die zorg c.q. hulp behoeven, maar deze hulp (nog) niet willen of kunnen aanvaarden, is extra investering nodig. Het gaat vaak om ouders die geen hulp willen of daar zelf niet om vragen. ‘Zorgwekkende zorgmijders’ worden ze ook wel genoemd. Deze investering houdt meestal in: • een tijdsoverschrijding van de ‘normale’ tijd die er voor de cliënt staat • outreachend werken • coördinatie en het zonodig doorverwijzen naar een andere instantie • het gezin eventueel ‘meenemen’ naar de andere (nieuwe) instantie • het melden van gezinnen bij het AMK wanneer ouders niet inzien dat de zorgen zo groot zijn en deze niet delen

24

4.

Deskundigheidsbevordering: de kwaliteit van de begeleiding, signalering en zorg valt te verbeteren door scholing en training

Het gesprek over zorgen van hun kind met de ouders (durven) aangaan en/of (vermoedens van) kindermishandeling bespreken is moeilijk. Dit is door meerdere organisaties genoemd, maar specifiek voor werkers in de kinder(peuter)opvang en het basisonderwijs. Het gaat enerzijds om de methoden hoe het gesprek in te gaan en het bespreken van objectieve signalen van (vermoedens van) kindermishandeling en anderzijds om deze signalen te leren (h)erkennen en benoemen. Uitvoerende werkers dienen hierin getraind te worden. Daarnaast dient in de gehele regio een meldcode te worden ingevoerd. 3.6.2 Voortgang Naast de bovenstaande speerpunten vinden er vele andere activiteiten plaats in het kader van het zorgcontinuüm kindermishandeling. In het volgende voortgangsschema is de stand van zaken per 1 februar1 2005 schematisch weergegeven. Voor een uitgebreider overzicht wordt verwezen naar de halfjaarlijkse rapportages van de Regio Raak Zaanstreek/Waterland. Alleen activiteiten die concreet merkbaar zijn voor kinderen, ouders en personen die met kinderen werken worden hier vermeld. Het is niet altijd zo dat de activiteiten pas gestart zijn na de start van de Regio’s Raak. Een aantal is al eerder geïnitieerd, hetgeen juist een reden was om met deze regio verder te gaan. In het schema zijn de activiteiten die (grotendeels) het gevolg zijn van de RegioRaakstructuur onderstreept.

25

Voortgangsoverzicht gerealiseerd aanbod Regio Raak Zaanstreek/Waterland per 1 februari 2005 Niveau 1: Populatiegerichte preventie Aanbod Afspraken met actoren gemaakt Bekendmaking RAAK en motivering alle voorzieningen om mee te werken Training signaleren en gespreksvoering Protocol kindermishandeling Dekkend aanbod opvoedingsondersteuning

Aanbod in uitvoering genomen

Aanbod bereikt beoogde doelgroep

x

x

x

x

x

x

x x

x

x

Aanbod structureel verankerd voor beoogde doelgroep

Niveau 4: Interventie bij eerste signalen Aanbod

In iedere instelling zijn er zorgcoördinatie-uren Gezinsondersteuningsprogramma ’s

Afspraken met actoren gemaakt x x

Aanbod in uitvoering genomen

Aanbod bereikt beoogde doelgroep

Aanbod structuree l verankerd

x

Niveau 5: Interventies na kindermishandeling Aanbod Afspraken Aanbod in met uitvoering genomen actoren gemaakt De ketenoverdracht is geregeld x

Aanbod bereikt beoogde doelgroep

Aanbod structureel verankerd

26

4. Realisatie van de 35 punten In het voorafgaande hoofdstuk zijn de projecten beschreven. In geen van de Regio’s Raak zijn in de afgelopen 18 maanden alle 35 punten gerealiseerd. Wel is het zo dat als alle regio’s overzien worden, vrijwel alle punten in uitvoering zijn genomen of al gerealiseerd zijn. Dat de beschreven activiteiten uitgevoerd worden wil overigens nog niet zeggen dat ze alle kinderen en ouders waar ze zich op richten ook bereiken. Soms gaat het om een kleinschalige start. Soms is er een dekkend aanbod. Verwacht mag worden dat, als de 35 punten breed geïmplementeerd gaan worden, zich een aantal knelpunten zal voordoen die mede te maken hebben met de beschikbaarheid van mensen en middelen (zie hiervoor hoofdstuk 5). Hieronder volgt een overzicht van de mate waarin de 35 punten inmiddels gerealiseerd zijn 1. In de proefregio’s dient het besef dat de ontwikkeling en opvoeding van kinderen sterk beïnvloed wordt door de sociale en maatschappelijke context van kinderen aanwezig te zijn en vertaald te worden in een attitude van ‘child advocacy’ die maatschappelijk breed wordt uitgedragen. De basisgedachten van de actiegroep Raak zijn in de regio’s breed verspreid. Het besef dat kinderen recht hebben op een zorgzame pedagogische infrastructuur, waarin er ook zorg is voor ouders is merkbaar aanwezig als gekeken wordt naar de documenten die in het kader van de Regio’s Raak zijn opgesteld en geaccordeerd. De gedachte dat kindermishandeling vaak voorkomen had kunnen worden als de basale zorg voor kinderen en ouders beter zou functioneren wordt voortdurende geëxpliciteerd. Een dergelijke verandering in opvattingen is overigens niet alleen toe te schrijven aan de Regio’s Raak. Ook vóór de activiteiten van Raak zijn ze vaak gehoord en ook buiten de regio’s worden ze steeds vaker gehoord. 2. In de proefregio’s dient het opzetten of blijven uitvoeren van projecten met een klein bereik vermeden te worden. In de Regio’s Raak wordt zeer terughoudend gereageerd op voorstellen om nieuwe projecten op te zetten. Alleen indien er sprake is van deelname aan een wetenschappelijk innovatietraject zoals bijvoorbeeld bij ‘Voorzorg’ worden nieuwe projecten toegestaan. Wel is het soms onvermijdelijk om een verandering in het structurele aanbod gedoseerd te laten verlopen. Dat wil zeggen dat vernieuwing soms op kleine schaal moet starten. Vanaf het begin is een criterium dat een structureel aanbod voor de gehele doelgroep een haalbaar doel moet zijn. 3. Voorlichtingscampagnes over kindermishandeling dienen voortdurend herhaald te worden. Voorlichtingsmateriaal over kindermishandeling dient zichtbaar aanwezig te zijn in alle voorzieningen waar ouders, kinderen en jongeren regulier gebruik van maken.

27

In de startperiode van de Regio’s Raak vond er een landelijke voorlichtingscampagne plaats met het doel de meldbereidheid te doen toenemen. Informatie over kindermishandeling is breed verspreid. De Regio’s Raak hebben gebruik gemaakt van het beschikbare materiaal. Structurele voortzetting van de voorlichting is nog niet systematisch aan de orde geweest. 4. Er moet geïnvesteerd worden in de deskundigheid op het terrein van de opvoedingsondersteuning en de faciliteiten om deze te kunnen toepassen bij huisartsen, werkers in de jeugdgezondheidszorg, kinderopvang en onderwijs dienen sterk verhoogd te worden. De deskundigheidsbevordering en facilitering heeft zich tot nu toe vooral gericht op het onderkennen en bespreekbaar maken van kindermishandeling. En verbreding van deskundigheid naar algemene opvoedingsondersteuning is nog niet aan de orde geweest. 5. Er dienen kort vóór of kort na de geboorte van het kind op alle (aanstaande) ouders gerichte groepsbijeenkomsten te zijn waarin voorlichting over opvoeden en de gezamenlijke ouderrollen gegeven wordt. In de Westelijke Mijnstreek is de cursus ‘Aanstaand ouderschap’ gestart. In AmsterdamNoord wordt de cursus ‘Als je pas een baby hebt’ aangeboden. Zo ook in Flevoland (Almere) bij het Steunpunt Opvoeding en het cursusbureau van de Zorggroep Almere. 6. Deze bijeenkomsten dienen gevolgd te worden door groepsconsultatiebureaus en/of andere, voor alle ouders bedoelde groepsbijeenkomsten waarin over ouderschap, opvoeden en opgroeien gesproken kan worden. Op de in het vorige punt genoemde oudergroepen in de Westelijke Mijnstreek worden groepsconsultatiebureaus aangeboden als alternatief voor het individuele contact. In de Westelijke Mijnstreek worden eveneens huiskamerbijeenkomsten gerealiseerd. 7. In de regio moeten duidelijk herkenbare punten bij reguliere voorzieningen komen waar voor ouders, andere opvoeders, kinderen en jongeren informatie over opvoeden en opgroeien beschikbaar is of gemaakt kan worden. Ook verwijzingen naar andere informatie- of adviespunten zoals de opvoedtelefoon en websites moeten mogelijk zijn. In alle regio’s wordt gestreefd naar een dergelijk herkenbaar punt. In AmsterdamNoord zijn dit de Ouder-en-kindcentra (OKC), waarvan er op korte termijn vier gerealiseerd zullen zijn. In Amsterdam-Noord zijn er daarnaast Steunpunten Opvoeding en Ontwikkeling. In de Westelijke Mijnstreek zijn er plannen voor Informatie & Adviespunten O&O, in Almere plannen voor Ouder-Kindcentra in de gezondheidscentra en op Urk is er het ouder-kindinformatiepunt. In Zaanstreek/Waterland bestaat al langer het Steunpunt Opvoeding in Zaandam en start op korte termijn de discussie hierover met de gemeenten.

28

8. Voor alle ouders van kinderen van alle leeftijden moeten, aan reguliere voorzieningen gekoppelde pedagogische spreekuren beschikbaar zijn als daar behoefte aan is. In alle regio’s zijn er in de meeste gemeenten pedagogische spreekuren bij consultatiebureaus, OKC’s, scholen en dergelijke. Vele daarvan bestonden al. Er wordt nu gewerkt aan een dekkend netwerk. 9. Op alle scholen dienen programma’s voor kinderen ingevoerd te worden waarin de nadruk ligt op kennisverwerving op het terrein van geweld en misbruik tegen kinderen, binnen en buiten het gezin en hoe kinderen daarmee het beste kunnen omgaan. Training(sonderdelen) om kinderen ’weerbaar’ te maken zijn op dit moment niet aan te bevelen. In Flevoland (Almere) en de Westelijke Mijnstreek worden dergelijke programma’s uitgevoerd. Met de uitvoerders zijn discussies gaande over de werkzame en minder werkzame bestanddelen. 10. In wijken met een verhoogde opvoedingsproblematiek moet de fysieke en psychologische beschikbaarheid van reguliere zorg en ondersteuning verhoogd worden. Centraal begrip is hier vraagsturing: een aanbod kunnen doen als dat nodig is en het aanbod zo inrichten dat de doelgroep er ook gebruik van maakt. Dit principe wordt in alle regio’s toegepast. Er wordt ook beter op toegezien dat de doelgroep bereikt wordt. 11. Geïsoleerde doelgroepactiviteiten moeten vermeden worden. Er wordt in alle regio’s gewerkt aan algemene programma’s. Er zijn in beperkte mate selectieve preventieve programma’s opgezet. 12. Buurtgerichte programma’s met het doel de pedagogische infrastructuur te verbeteren of in de voorzieningenstructuur meer samenwerking en afstemming te realiseren, kunnen aanvullend zijn op de hier beschreven activiteiten van het zorgcontinuüm voor kindermishandeling. Van belang voor het voorkómen van kindermishandeling is dat alle ouders intensief bij deze programma’s betrokken worden. Gezinsbegeleiding ( ‘home visiting’) dient onderdeel van zo’n programma te zijn wil het effectief zijn op het terrein van de opvoedingsondersteuning en het voorkómen van kindermishandeling. In zowel Almere als Amsterdam-Noord wordt Communities that Care (CtC) uitgevoerd. De coördinatie van de Regio Raak en CtC is in beide regio’s in één persoon verenigd. 13. Als er in de regio in bepaalde wijken onderwijsachterstandprogramma’s zoals VVE-programma’s worden uitgevoerd, dient hier een intensieve oudermodule met een breder perspectief dan de cognitieve ontwikkeling van kinderen aan te worden toegevoegd.

29

In Amsterdam-Noord zijn bij alle VVE-scholen zogenaamde ouderkamers ingericht. Naast informatie over ontwikkelingsstimulering van hun kinderen kunnen ouders daar terecht voor informatie, advies en oudercursussen. 14. Geïndiceerde preventie op basis van risicofactoren die latere kindermishandeling voorspellen, lijkt in de proefregio’s vooralsnog geen bijdrage te kunnen leveren aan het bestrijden van kindermishandeling. Nog afgezien van de negatieve effecten zoals stigmatisering en problematisering is een valide screening niet beschikbaar. Ervaringen met geïndiceerde interventie in de USA suggereren dat kindermishandeling kan toenemen door geïndiceerde preventie. Er worden geen programma’s aangeboden op grond van individuele risicokenmerken van kinderen en of ouders. 15. Alleen in regio’s met groepen met extreem veel risicofactoren die anderszins niet bereikt kunnen worden (omdat ze bijvoorbeeld geen gebruik maken van reguliere voorzieningen) zou men geïndiceerde preventie kunnen overwegen. In Almere vindt zorgcoördinatie plaats voor kinderen van ouders met psychiatrische problemen en kinderen die te maken hebben gehad met huiselijk geweld. In Amsterdam-Noord is Vangnet Jeugd (GGenGD) de uitvoerder van zorgcoördinatie voor zorgwekkende situaties. 16. Het onderkennen van signalen of het ontdekken van signalen vraagt investeringen in gespreksvoering van professionals die met ouders en kinderen werken, in het bijzonder die in de jeugdgezondheidszorg. Jongeren zouden daar zelfstandig bij een vertrouwenspersoon terecht moeten kunnen. In alle regio’s zijn gesprekstrainingen voorzien of al uitgevoerd (Amsterdam-Noord). 17. Signalering veronderstelt contact tussen gezinnen en voorzieningen. Er dient maximaal en outreachend geïnvesteerd te worden in het bereik van de jeugdgezondheidszorg en de peuterspeelzalen. In alle regio’s zijn of worden er protocollen opgesteld om gezinnen die geen gebruik maken van de jeugdgezondheidszorg toch te kunnen bereiken. In Zaanstreek/Waterland zijn door een aantal instellingen zorgcoördinatie-uren beschikbaar gesteld. 18. Er zijn instrumenten (screeningslijsten, gespreksprotocollen) beschikbaar waarmee werkers in de jeugdgezondheidszorg actief kunnen zoeken naar signalen. De voorkeur gaat uit naar gespreksprotocollen waarmee professional en ouder gezamenlijk de situatie in kaart brengen. Gevalideerde protocollen worden ontwikkeld in het project ‘Samen Starten’. Zodra deze beschikbaar zijn worden ze in de Regio’s Raak geïntroduceerd. 19. Zorgmijding als zodanig is al een signaal van mogelijke toekomstige problemen in gezinnen.

30

In alle regio’s zijn of worden er protocollen opgesteld om gezinnen die geen gebruik maken van de jeugdgezondheidszorg toch te kunnen bereiken. Bij volhardende zorgmijding voorzien deze protocollen in een aantal acties, mogelijk leidend tot een melding bij het AMK. 20. Op signalen van problemen dient proportioneel gereageerd te worden. Er dient dus een reeks interventies beschikbaar te zijn. Dit is in alle regio’s het geval. 21. De eerste en meest voorkomende interventie bij eerste signalen van problemen is het opvoedingsondersteunende gesprek (doorgaans op initiatief van ouders) met huisartsen, werkers in de jeugdgezondheidszorg, peuterwerk, kinderopvang en onderwijs. De mogelijkheden tot dit type gesprekken dienen zowel kwalitatief als kwantitatief versterkt te worden. In concreto betekent dat deskundigheidsbevordering en beschikbaarstelling van tijd. Aparte projecten voor doelgroepen van ouders met specifieke vragen kunnen worden afgebouwd. In Almere is de jeugdgezondheidszorg geschoold in de stap-voor-stapmethode, dit is vraaggestuurde gespreksvoering. Voor Amsterdam-Noord is er een gestructureerd plan gemaakt. In de nota ‘Steun en toeverlaat’ wordt beschreven hoe het basisaanbod opvoedingsondersteuning er uit ziet en aan welke voorwaarden dit aanbod moet voldoen. Het aanbod is gebaseerd op de vijf gemeentelijke taken opvoed- en opgroeiondersteuning. 22. Gezinsondersteuning door home visiting is een effectief antwoord op signalen van beginnende problemen. Deze vorm van ondersteuning dient voldoende beschikbaar te zijn. Bestaande en geëvalueerde programma’s zoals Home-Start en Moeders Informeren Moeders (MiM) kunnen in ieder geval ingezet worden en naast elkaar bestaan. De doelgroep van MiM moet dan wel beperkt worden tot gezinnen waarin er signalen van toekomstige problemen zijn. Nieuwe, op beproefde buitenlandse programma’s gebaseerde methodieken kunnen in pilotvorm geïntroduceerd worden. Family Nurse Partnership Program lijkt hiervoor de beste kandidaat. In de meeste Regio’s is Home-Start beschikbaar. In Zaanstreek/Waterland en Flevoland zal in het kader van een wetenschappelijk innovatietraject worden gestart met Voorzorg (FNPP). In Amsterdam-Noord is het aanbod ‘Spel aan huis’ sterk uitgebreid. 23. Home-visitingprogramma’s winnen sterk aan effectiviteit als ze gecombineerd worden met peuterspeelzaalbezoek of kinderopvang. Er is in de regio’s geen expliciet beleid op dit punt. 24. Reacties op (vermoedens van) kindermishandeling kunnen pas op gang komen als kindermishandeling opgemerkt wordt. Voorlichting aan kinderen, omstanders, beroepsbeoefenaren en hulpverleners vraagt daarom voortdurende aandacht.

31

Zie punt 3. 25. Het bestaan van het AMK, de werkwijze en met name de adviesfunctie moet systematisch en voortdurend onder de aandacht van het publiek, beroepsbeoefenaren en hulpverleners worden gebracht. Zie punt 3. 26. Alle instellingen die met kinderen werken, dienen een meldcode of meldprotocol in te voeren. Alle medewerkers moeten getraind worden in het toepassen daarvan. Hetzelfde geldt voor beroepsgroepen zoals artsen. In alle regio’s gebeurt dit. 27. AMK’s moeten, gezien hun centrale taak in het reageren op kindermishandeling, de middelen krijgen om de voorgeschreven taken te kunnen uitvoeren. Er bestaan helaas wachtlijsten voor de AMK’s in alle regio’s. 28. Er dient in één of meer proefregio’s geëxperimenteerd te worden met protocollen voor lijkschouwing bij overleden kinderen (tot 18 jaar). Het ministerie van justitie heeft besloten dat dit niet het geval zal zijn. Men streeft naar nieuwe wetgeving en vervolgens landelijke invoering. 29. Politie, de Raad voor de Kinderbescherming en het gezinsvoogdijwerk zijn belangrijke partners in werkontwikkeling én bij individuele casuïstiek. De politie en het OM neemt in Amsterdam-Noord actief deel aan de Regio Raak. In Flevoland is de politie betrokken via de samenwerking met het project Aanpak Huiselijk Geweld. De Raad voor de Kinderbescherming en de gezinsvoogdij zijn in alle regio’s slechts zijdelings betrokken. 30. Bij hulpverlening na kindermishandeling is voor gespecialiseerde instellingen voor hulpverlening, routinematig toegepaste trajecten of zorgprogramma’s vooralsnog geen grond. Er zijn in de Regio’s geen specialistische zorgprogramma’s ingevoerd. 31. In het Bureau Jeugdzorg is in kindermishandeling gespecialiseerde deskundigheid bij de screening, probleemanalyse en indicatiestelling noodzakelijk. In Flevoland is een provinciale studiedag aan het thema ‘Diagnostiek na Kindermishandeling’ gewijd. Er wordt een plan opgesteld om te komen tot een diagnostisch netwerk van verschillende instellingen.

32

32. In voorkomende gevallen van kindermishandeling dienen zorgprogramma’s op maat te worden samengesteld. Deze programma’s zullen niet alleen gericht moeten zijn op het kind, maar ook op andere gezinsleden en soms de dader(s). Deze programma’s zullen vaak intersectoraal zijn. Een sterk casemanagement is daarom noodzakelijk. Dit casemanagement dient direct na de verwijzing door het AMK beschikbaar te zijn. In Flevoland is er een aanbod ontwikkeld onder de naam ‘Snel Hulp’. De uitvoering is onlangs gestart. In dit programma wordt er binnen uiterlijk acht dagen na de melding van kindermishandeling een intensieve persoonlijke begeleiding en casemanagement gestart. 33. Hulpverlening na kindermishandeling blijkt de mishandeling vaak niet te stoppen. Ook om deze reden is intensief casemanagement (eventueel onder de noemer gezinscoach) noodzakelijk. Zie het vorige punt. In de Westelijke Mijnstreek is een experiment met gezinscoaches gestart. In Flevoland voeren het algemeen maatschappelijk werk en de jeugdgezondheidszorg een experiment met gezinscoaching uit. 34. Instellingen voor jeugdzorg dienen protocollen voor grensoverschrijdend gedrag van hulpverleners te hebben en toe te passen, en in iedere instelling dient een vertrouwenspersoon beschikbaar te zijn. Op dit punt zijn nog geen acties ondernomen. 35. Instellingen voor jeugdzorg maken afspraken over de betekenis van het Internationaal Verdrag van de Rechten van het kind voor de praktijk van de jeugdzorg. Op dit punt zijn nog geen acties ondernomen.

33

5.

5.1

Knelpunten en mogelijke oplossingen

Fundamentele problemen in de zorg

Bij het realiseren van de 35 punten deden zich enkele belangrijke en basale knelpunten voor. Soms werden deze opgelost, soms werden ze ten dele opgelost en soms niet. Het beschrijven van deze knelpunten is van groot belang, ongeacht het feit of er in de regio’s op dat moment concrete oplossingen werden gevonden. Ze verwijzen naar algemene en structurele tekorten in de zorg voor kinderen en ouders. In dit hoofdstuk zullen de belangrijkste obstakels die men ontmoette op de weg naar een effectief zorgcontinuüm beschreven worden. Waar mogelijk zal ook beschreven worden welke structurele veranderingen in jeugdbeleid en jeugdzorg nodig zijn om deze obstakels niet steeds opnieuw tegen te komen. 5.2

Van een netwerk naar een infrastructuur

De Regio’s Raak zijn initiatieven van een samenwerkingsverband van instellingen en/of overheden in de Regio’s. Bij het verder ontwikkelen van het plan bleek er een, vaak onverwacht groot, aantal instellingen een rol te moeten spelen. Soms ging het om tientallen instellingen. Het geheel aan verschillende actoren functioneert als een netwerk, waarin er (vaak via meerdere knooppunten in het netwerk) altijd wel (incidentele) relaties tussen instellingen gelegd kunnen worden (bijvoorbeeld via de vele samenwerkingsverbanden, platforms, werkgroepen of overleggroepen). Het ontbreekt echter aan een structuur en een hiërarchie in dit netwerk. Soms hebben instellingen een centrale positie in dit netwerk, maar dat hangt meer van hun vaardigheden in het netwerken en van toevallige factoren af dan van bewuste keuze daarvoor. Een dergelijk netwerk heeft geen punt van waaruit gestuurd of beïnvloed kan worden. Wederzijdse beïnvloeding vindt plaats via de talloze knooppunten in het netwerk. Het gevolg is dat veranderingen traag en onvoorspelbaar verlopen. De stuurgroepen en coördinatoren proberen zichzelf in een positie te plaatsen waarin ze, met overtuiging en een beetje geld, een centralere en planmatigere sturing aan het gehele netwerk kunnen geven. Hun instrumenten zijn: heldere en onderbouwde zorginhoudelijke voorstellen, de legitimatie van het bestrijden van kindermishandeling om ieders aandacht en inzet te krijgen en (heel veel) overleg en persoonlijke beïnvloeding. Amsterdam-Noord is bijzonder omdat het bestuur van het stadsdeel het project trekt, de coördinator in dienst is van de gemeente en daarmee formeel meer invloed heeft op (althans een deel) van de instellingen. Waar die formele invloed stopt, moeten echter de andere instrumenten weer ingezet worden. Deze stuurgroepen, hun coördinatoren en hun (vaak persoonsafhankelijke) impulsen zullen echter na de Regio-Raakperiode verdwijnen. Een effectief en efficiënt zorgbeleid voor de jeugd zal in de reguliere situatie (dat wil zeggen zonder de Regio-Raakimpuls) onmogelijk te realiseren zijn. Dit lost men niet op door samenwerking te stimuleren. Als iedereen op ongeveer gelijkwaardige basis met iedereen moet gaan overleggen, gebeurt er wat er nu ook al gebeurt. Een lokale

34

overheid die een strakke regie voert, verkleint het probleem, maar lost het slechts ten dele op. Er dient daarom een zorgstructuur gecreëerd te worden op gemeentelijk niveau waarin de vijf gemeentelijke taken op het gebied van opvoedingsondersteuning2) en verantwoordelijkheden zorginhoudelijk op één plaats belegd worden. Op deze ene plaats moet een groot deel van de vijf taken in onderlinge samenhang uitgevoerd worden. Voor zover de taken elders uitgevoerd worden, moet de coördinatie en aansturing vanuit deze ene plaats plaatsvinden. Aldus ontstaat op lokaal niveau een sturend knooppunt in het bestaande netwerk. Veranderingen in netwerken komen in de huidige situatie pas tot stand als alle punten in het netwerk in dezelfde richting bewegen. In de nieuwe situatie verandert het hele netwerk als het ene centrale punt een bepaalde kant op beweegt. Er dient een hiërarchie in taken vastgelegd te worden en aan instellingen opgelegd te worden. Natuurlijk moet iedereen signaleren, maar er moet één toegang zijn voor de beschikbare pedagogische hulp en de coördinatietaken. Er dient een ‘tegenhanger’ van het Bureau Jeugdzorg te zijn op lokaal niveau, waarin de vijf taken ondergebracht worden. In de regio’s is het inmiddels vanuit de praktijk het besef gegroeid dat deze verantwoordelijkheid dient te worden geplaatst bij de jeugdgezondheidszorg (0-18), die echter om deze taken te kunnen uitvoeren een ingrijpende verandering moet doormaken. De jeugdgezondheidszorg 0-18 dient een wijkgerichte, kind- en gezinsgerichte voorziening te worden die voldoende capaciteit moet hebben om de vijf gemeentelijke taken voor een groot deel zelf uit te voeren en op het terrein van de vijf functies een sturende rol kan vervullen ten opzichte van de andere instellingen. Het lokaliseren van deze voorziening in de jeugdgezondheidszorg maakt het ook gemakkelijker samen te werken met een belangrijke voorziening die in het huidige jeugdbeleid nauwelijks een rol speelt: de huisarts. De huisarts is door ouders een van de meest geraadpleegde personen als het gaat om vragen bij het opvoeden en opgroeien. Dat blijkt niet alleen zo te zijn in de Regio’s Raak (zie hoofdstuk 6), maar blijkt ook telkens weer uit ander onderzoek naar hulpzoekgedrag van ouders. In de lokale netwerken neemt de huisarts op dit moment echter een marginale positie in. De aanbieders van allerlei vormen van gezinsondersteuning en opvoedingsondersteuning kennen de huisarts vrijwel niet en worden evenmin gekend door de huisarts. Alleen via knooppunten van de jeugdgezondheidszorg en de geestelijke gezondheidszorg en soms het algemeen maatschappelijk werk en het Bureau Jeugdzorg is de huisarts onderdeel van het systeem. Als de JGZ een centralere rol in het netwerk krijgt, zal via dit bestaand knooppunt de toegang van de huisarts tot het opvoedingsondersteunend aanbod beter gebruikt gaan worden. In drie van de vier regio’s zijn er op dit terrein van expliciete plannen of al gerealiseerde voorzieningen. In Amsterdam-Noord is dat het Ouder-Kind-Centrum, in de Westelijke Mijnstreek (Sittard-Geleen) de Steunpunten Opvoeding en in Flevoland (Almere) de gezondheidscentra. Ook in andere regio’s waarmee de Regio’s Raak overleggen ontstaan dit type voorzieningen. In het bijzonder kunnen de JOEDs in Rotterdam genoemd worden. Ook daarin speelt de JGZ een centrale rol. 2

De vijf functies zijn: informatie en advies, signalering, het bieden van een lokale toegang voor vragen en problemen, pedagogische hulp en coördinatie van zorg.

35

De zorgstructuren die inmiddels in het onderwijs ontstaan, zijn voor deze JGZ-nieuwe stijl de belangrijkste samenwerkingspartner. Het onderwijs dient zich in deze samenwerking te onthouden van verdubbeling van het zorgaanbod en de onderwijszorgstructuur (Interne Leerlingbegeleiding, WSNS, REC’s) specifiek te richten op het kind als leerling. Dit levert een heldere taakverdeling en goede voorwaarden voor samenwerking op. Vanuit de lokale zorgstructuur is een effectieve en efficiënte aansluiting op de zorgstructuur voor geïndiceerde zorg (jeugdzorg, geestelijke gezondheidszorg, zorg voor mensen met beperkingen) beter te realiseren dan nu het geval is. De uitvoeringsstructuur die aldus ontstaat, moet op gemeentelijk (of bij kleine gemeenten op regionaal niveau) een bijbehorende beleidsstructuur kennen. In de praktijk is dat meestal een gemeentelijke regiegroep jeugd die met een ambtelijke programmagroep jeugd en de bijbehorende wethouder(s) beleid voorbereiden en implementeren. In drie van de vier regio’s zijn dergelijke regiegroepen inmiddels gaan functioneren. De hier geschetste oplossingsrichting voor het omvormen van een netwerk naar een infrastructuur zal verder uitgewerkt moeten worden. In de realisatie zijn er op dit moment nogal wat verschillen. Zo is bijvoorbeeld het werkgebied van zo’n ‘consultatiebureau nieuwe stijl’ zeer variabel. De OKC’s in Amsterdam-Noord bedienen een populatie van ongeveer 19.000 burgers. De Gezondheidscentra in Almere hebben een werkgebied van ongeveer 10.000 inwoners. De JOEDs in Rotterdam bedienen een deelgemeente van enkele tienduizenden inwoners. In de Westelijke Mijnstreek werkt men op wijkniveau. Hoe een dergelijke constructie kan werken in kleine gemeenten of gemeenten met meerdere kleine kernen is nog niet geheel duidelijk. Welke specifieke deskundigheid geleverd moet worden door welke beroepsgroepen (artsen, verpleegkundigen, maatschappelijk werkenden, pedagogen op HBO- of universitair niveau) in welke functies moet nog verder ontdekt worden. 5.3

Het ontbreken van middelen voor opvoedingsondersteuning

Gemeenten ervaren grote problemen in het structureel realiseren van een minimaal vereist aanbod in de functie pedagogische hulp en de functie coördinatie. Er zijn eenvoudigweg niet voldoende middelen beschikbaar. Voor een deel zijn deze middelen te genereren uit het integreren of ombouwen van bestaande activiteiten. De verwachtingen in de Regio’s Raak zijn echter dat dit niet voldoende zal zijn. De beschikbaarheid van middelen om de lokale functies ‘pedagogische hulp’ en ‘coördinatie’ in te vullen zal landelijk naar verwachting een zeer groot knelpunt worden. Dat bleek ook overigens ook eerder een onderzoek van Regioplan3. De huidige middelen die voortkomen uit de ‘Impuls opvoed- en gezinsondersteuning’ zijn een welkome aanvulling op de beperkt beschikbare middelen voor de ongeveer 50 gemeenten die deze middelen ontvangen. In de Regio’s Raak behoort een aantal gemeenten tot deze groep. Nagegaan kan daar worden of met deze impuls voldoende volume in het aanbod kan worden aangebracht.

3

Weerd, M. de, & P. Krooneman (2004). Opvoed-, opgroei en gezinsondersteuning in gemeenten. Amsterdam, Regioplan.

36

5.4

Betrokkenheid ziekenhuizen

Er ontstaat in de regio’s hier en daar samenwerking met ziekenhuizen. In veel ziekenhuizen is kindermishandeling een thema dat beperkt aandacht krijgt. Tegelijkertijd spelen ziekenhuizen (kinderafdelingen, afdeling psychiatrie, spoedeisende hulp, huisartsenposten) een centrale rol in het onderkennen en reageren op kindermishandeling. Het introduceren van protocollen voor het signaleren van kindermishandeling in de afdeling spoedeisende hulp in ziekenhuizen leidt onmiddellijk tot een aanzienlijke verhoging van het aantal meldingen bij AMK’s. Kindermishandeling komt echter op meer afdelingen in ziekenhuizen aan de orde. Het zou een stap voorwaarts zijn als voor alle ziekenhuizen binnen de kwaliteitsnormen zou worden opgenomen dat er een coördinatiepunt vermoedens kindermishandeling aanwezig is binnen het ziekenhuis. Met een coördinator die in staat is dwars door de afdelingen kinderen te volgen, te zorgen voor een goede afhandeling richting AMK of jeugdzorg en voor deskundigheidsbevordering van verpleging en artsen. In o.a. het VU-ziekenhuis te Amsterdam is een dergelijke structuur gerealiseerd, maar niet structureel verankerd. 5.5

Wachtlijsten Advies- en Meldpunten Kindermishandeling

Door de toegenomen aandacht voor kindermishandeling neemt het aantal vragen voor advies en het aantal meldingen bij AMK’s toe. In een aantal regio’s heeft dat geleid tot te lange wachttijden. Dit heeft invloed op de kwaliteit van de afhandeling. Alle pogingen om kindermishandeling beter te signaleren en eerder te melden worden bovendien ontmoedigd door deze wachttijden.

37

6. Evaluatieonderzoek: de nulmeting

6.1 Opzet van het onderzoek De Regio’s Raak worden begeleid door een evaluatieonderzoek van het Adviesbureau Van Montfoort (hoofdonderzoeker A. van Burik). In dit onderzoek wordt een procesevaluatie uitgevoerd waarbij onder andere geëvalueerd wordt of het projectplan is uitgevoerd, hoe de projectorganisatie gefunctioneerd heeft en welke lessen voor verdere implementatie te trekken zijn uit de ervaringen in de Regio’s Raak. Hiertoe worden aan het begin, in het midden en aan het eind van de projectperiode gesprekken gevoerd met een aantal betrokkenen en worden documenten geanalyseerd. Daarnaast is er een effectevaluatie waarin nagegaan wordt of een beter opvoedingsondersteunend aanbod voor alle ouders wordt gerealiseerd, of signalen van kindermishandeling eerder opgevangen worden, of de opvoedingssituatie van mishandelde kinderen beter ondersteund en begeleid wordt en of er indicaties zijn dat het aantal gevallen van kindermishandeling afneemt. Om de effecten te kunnen vaststellen is er een nulmeting uitgevoerd bij professionals en bij ouders. Duidelijk is inmiddels wel dat er in de Regio’s in de bestaande registraties geen eenduidige cijfers zijn over het vóórkomen van mishandeling. Het onderzoek van Adviesbureau Van Montfoort heeft hier evenmin gegevens over kunnen verzamelen. Voor iedere regio is een apart verslag van de nulmeting beschikbaar. De resultaten van de nulmeting zijn over alle regio’s samen de volgende.

6.2

Resultaten voormeting Regio’ s Raak

4

6.2.1 Inleiding Ten behoeve van de effectmeting heeft Adviesbureau Van Montfoort een voormeting uitgevoerd onder werkers en ouders in de Regio’s Raak. Het onderzoek onder werkers is uitgevoerd binnen de instellingen die een centrale rol spelen in de RAAK- aanpak, te weten: de jeugdgezondheidszorg, Bureau Jeugdzorg en de welzijnsinstelling(en). Een groot aantal verschillende beroepsgroepen (zoals bijvoorbeeld consultatiebureauartsen, gezinsvoogden, schoolmaatschappelijk werkers en peuterspeelzaalleidsters die een VVE-aanbod5 leveren) hebben meegedaan aan het onderzoek. In totaal is aan 543 werkers binnen de vier regio’s gevraagd om een schriftelijke enquête in te vullen. Hiervan hebben er 368 (68%) de enquête ingevuld geretourneerd. Alle werkers die gevraagd werd om een enquête in te vullen, is tevens gevraagd om twee ouders te benaderen voor het invullen van de ouderenquête. Deze benadering heeft ertoe geleid dat in totaal 494 ouders een enquête hebben ingevuld. Het gaat 4

Tekst: A. van Burik, Adviesbureau van Montfoort.

5

Voor- en vroegschoolse educatie.

38

daarbij zowel om ouders die voor een regulier bezoek de consultatiebureaus bezochten als ook om ouders die gebruik maakten van een vorm van opvoedingsondersteuning. Dit kan variëren van een bezoek aan een opvoedingswinkel tot hulp vanuit Bureau Jeugdzorg. 6.2.2 Resultaten onderzoek werkers Beschikbaarheid en bereik opvoedingsondersteunend aanbod -

-

-

-

Werkers in alle regio’s signaleren een tekort aan outreachend aanbod (Hulp aan Huis-aanbod). In twee van de vier regio’s is volgens de werkers ook een tekort aan specifiek aanbod voor jongeren (kortdurende gesprekken, sociale vaardigheidstraining (SOVA-training). Werkers zijn kritisch over het bereik van hun aanbod/ werkwijze. Circa de helft (Westelijke Mijnstreek en Flevoland) tot ruim een kwart (Zaanstreek/Waterland en Amsterdam-Noord) vindt dat moeilijk bereikbare doelgroepen onvoldoende bereikt worden en/of de aansluiting van hun aanbod bij hulpvragen onvoldoende is. Een kwart tot een derde van de werkers in alle regio’s heeft onvoldoende tijd voor een ondersteunend gesprek om ouders met beginnende problemen een stap verder te helpen. Werkers melden samen hoge frequenties van voorkomen van de volgende typen incidenten/ onwenselijke situaties: o ‘ Hulp bij doorverwijzing komt te laat op gang’ . Dit maakte de totale populatie werkers van de ondervraagde beroepsgroepen (per regio) naar schatting 300 tot 400 keer mee in de afgelopen 6 maanden. o ‘ Geen passend aanbod voor de hulpvraag te vinden’. Dit maakte de totale populatie werkers van de ondervraagde beroepsgroepen (per regio) naar schatting 200 tot 300 keer mee in de afgelopen 6 maanden. o ‘ Een cliënt waarover zorgen bestonden, verdween uit beeld’ . Dit maakte de totale populatie van de ondervraagde werkers (per regio) naar schatting 100 tot 200 keer mee in de afgelopen 6 maanden.

Samenwerking en afstemming - 40 tot 60% van de werkers gaat niet standaard na of een doorverwijzing ook is aangekomen. Ook het informeren van een instantie die een kind heeft doorverwezen dat een kind is aangekomen behoort voor 40 tot 60% van de werkers niet tot een vaste procedure. Ervaring, toerusting en aanpak bij vermoedens van kindermishandeling - Op basis van extrapolatie van de enquêtegegevens kunnen de volgende schattingen gemaakt worden. o De totale populatie werkers van de ondervraagde beroepsgroepen (per regio) kreeg naar schatting 200 tot 300 keer te maken met een ‘niet-pluis-gevoel’ waar men niet goed raad mee wist (in de afgelopen 6 maanden).

39

-

-

o De totale populatie werkers van de ondervraagde beroepsgroepen (per regio) krijgt naar schatting 150 keer tot 400 keer te maken met een vermoeden van kindermishandeling (in de afgelopen 12 maanden). In 40 tot 50% van de in de enquête gemelde gevallen bestaat de zorgwekkende situatie al meer dan 6 maanden. Circa 15% (jeugdgezondheidszorg) tot 80% (peuterspeelzaal met VVE) van de werkers vindt zichzelf niet voldoende toegerust om vermoedens van kindermishandeling met ouders te bespreken (als men niet zeker is over het vermoeden). 70 tot 90% van de werkers (die ervaring hebben met het casemanagement van Bureau Jeugdzorg) vindt dat dit casemanagement bij gezinnen waar kindermishandeling is geconstateerd, intensiever moet zijn.

6.2.3. -

-

-

-

-

Resultaten onderzoek ouders

Op dit moment heeft circa 15% (algemene groep ouders) en 70 tot 80% (ouders die gebruik maken/ maakten van enige vorm van opvoedingsondersteuning) vragen of problemen met de opvoeding. Minstens de helft van deze ouders heeft dergelijke vragen al meer dan 6 maanden. Het merendeel van de opvoedingsvragen en problemen heeft betrekking op drie probleemgebieden: luisteren en gehoorzamen; druk en agressief gedrag en ontwikkeling en gezondheid. Naast de contacten die ouders al hebben met de hulpverlening, bespreken ouders deze problemen met name met de leerkracht op school, het consultatiebureau/ GGD en de huisarts. Circa 15 tot 30% (algemene groep ouders) en circa 50% (ouders die gebruik maken/ maakten van enige vorm van opvoedingsondersteuning) heeft wel eens vragen of problemen waarbij men denkt ‘ik zou niet weten wie me hierbij zou kunnen helpen’. Circa 40% van de ouders weet niet wat algemeen toegankelijk aanbod als: een met name genoemde opvoedcursus, de opvoedwinkel, het opvoedspreekuur en dergelijk inhoudt/ te bieden heeft.

40

7. 7.1

Maatschappelijke effecten In de Regio’s Raak

Naast de concrete resultaten die in deze tussenrapportage en de Regiorapportages beschreven zijn, is er in de Regio’s veel meer gebeurd. Er is bij steeds meer actoren een groeiend besef van het tekortschieten van het huidige systeem van zorg voor kinderen en ouders. Er is een groeiend besef van het gebrek aan coördinatie en continuïteit in de zorg voor kinderen en gezinnen met veel problemen. Er is een groeiend besef van niet functionerende ketens. Er is een toenemende besef van de noodzaak van gemeentelijke regie, van samenwerking tussen gemeenten en provincies, tussen de zorgsector en onderwijs, en tussen zorg, onderwijs en de justitieketen. Deze veranderingen kunnen niet alleen aan de Regio’s Raak worden toegeschreven. Het landelijke beleid opvoedingsondersteuning en de gemeentelijke taken op dit terrein, de Operatie Jong, het project Integraal Toezicht Jeugdzaken, de maatschappelijke discussie over jeugdbescherming en jeugdzorg, de publiciteitscampagne van de AMK’s, de aanhoudende discussies in de Tweede Kamer over jeugdzorg en jeugdbeleid hebben er toe bijgedragen dat kindermishandeling steeg op de maatschappelijke en bestuurlijke prioriteitenlijst. Wel is het zo dat in de Regio’s Raak de coördinatoren en stuurgroepen voortdurende betrokken zijn bij of zich gemengd hebben in alle ontwikkelingen op het terrein van jeugdbeleid, jeugdzorg en kindermishandeling en daarmee voor extra impulsen gezorgd hebben. 7.2

Landelijk

De Regio’s Raak worden belangstellend gevolg door een aantal andere regio’s die projecten met vergelijkbare doelstellingen uitvoeren. Tussen deze regio’s en de Regio’s Raak bestaat uitwisselingscontact. Er is regelmatig belangstelling van de media en de schrijvende pers. Van de zijde van de politiek (met name van de Tweede-Kamerfracties) wordt nu en dan naar de voortgang geïnformeerd. Gezien de fase van ontwikkeling waarin de Regio’s Raak zich bevinden wordt doorgaans terughoudend op deze belangstelling gereageerd.

41

8.

Implementatie

Door het NIZW is een voorstel uitgewerkt om de opbrengsten van de Regio’s Raak na afloop van de projectperiode op landelijk niveau te implementeren (RAAKopbrengsten, conceptversie, januari 2005). Onderdeel van het voorstel zijn het schrijven van een handboek voor het opzetten van een nieuwe ‘Regio Raak’ en het doen functioneren van een Consortium waar initiatiefnemers op maat ondersteuning kunnen krijgen bij verschillende onderdelen van het proces. Van dit Consortium maken functionarissen met een aantal specifieke vaardigheden deel uit. Zij kunnen ondersteunen bij het maken van een analyse, het schrijven van een projectplan, het formuleren van doelen, het adviseren van de projectleider, het organiseren van uitwisselingsbijeenkomsten tussen projectleiders uit meerdere regio’s. Aan het Consortium is ook een trainingspool verbonden bestaande uit trainers die trainingen kunnen geven op diverse gebieden.

42

9.

Conclusies 1. Het blijkt mogelijk in regionaal verband een gezamenlijk plan voor de aanpak van kindermishandeling te maken en te starten met de implementatie daarvan. Uitvoerend werkers, managers en gemeentelijke en provinciale besturen blijken in dit proces een productieve samenwerking te kunnen realiseren. 2. Het realiseren van een zorgcontinuüm waarin algemene preventie, preventie bij specifieke doelgroepen, het vroegtijdig signaleren en ingrijpen bij risicotrajecten en het bieden van zorg en/of bescherming na geconstateerde kindermishandeling blijkt zorginhoudelijk mogelijk. 3. De in de opzet van de Regio’s Raak beschreven 35 gewenste activiteiten op het genoemde zorgcontinuüm zijn vrijwel allemaal in minstens één regio gestart en soms zelfs gerealiseerd. 4. Voor het evalueren van effecten op het aanbod en de effecten daarvan weer op kinderen en ouders is het nog te vroeg. 5. Het beschikbaar maken van alle beoogde activiteiten voor de gehele groep waarvoor ze bedoeld zijn is een opdracht voor de tweede helft van de projectperiode. Verwacht mag worden dat zich hierbij een aantal knelpunten zullen voordoen die in de regio’s zullen moeten worden opgelost. 6. De belangrijkste belemmeringen bij het realiseren van het zorgcontinuüm zijn: 6.1 6.2 6.3 6.4

Het ontbreken van een lokale structuur waarin opgroeihulp en opvoedhulp toegankelijk en effectief kan plaatsvinden, Het ontbreken van financiële middelen om op gemeentelijk niveau voldoende opvoedingsondersteuning te realiseren, Capaciteitsproblemen bij de AMK’s, Het ontbreken van kennis, vaardigheden en oplossingsgerichte attituden op het terrein van kindermishandeling bij grote groepen professionals in eerste, tweede- en derdelijnsvoorzieningen die met kinderen en ouders werken.

43

Bijlage Lijst beschikbare documenten Grote lijnen opzet actieplan effectieve bestrijding kindermishandeling, 25-01-2002, CO ACT Consult, J. Hermanns Het bestrijden van kindermishandeling: welke aanpak werkt? 01-04-2003, CO ACT Consult, J. Hermanns Vier/Vijf Regio’s Raak. Planning en begroting, 2 juni 2003, CO ACT Consult/MtM Pats Boem Raak. Werkplan Regio Raak Amsterdam-Noord, 16 maart 2003, M. Hering Jaarverslag Regio Raak Amsterdam-Noord juli 2003-2004, juli 2004, M. Hering Halfjaarlijkse rapportage RAAK Amsterdam-Noord juli 2004 - december 2004, 1 februari 2005, M. Hering en M. Nieuwenhuis Zorg Nabij Flevoland. Planvoorstel RAAK/Zorg Nabij, 1 april 2004, M. van Leeuwen Halfjaarlijkse rapportage Regio Raak Flevoland 1 januari 2004 -30 juni 2004. Periode 1, 25 oktober 2004, M. van Leeuwen Halfjaarsrapportage Regio RAAK Flevoland 1 juli 2004 – 31 december 2004. Periode 2, februari 2005, M. van Leeuwen Regio RAAK Flevoland: tussenbalans per 1 maart 2005. Februari 2005, M. van Leeuwen Rapportage Regio Raak Westelijke Mijnstreek januari - juli 2004. Augustus 2004, J. Aerdts Regio Raak Zaanstreek/Waterland. Beschrijving projectplan RAAK en plan van aanpak 2004, maart 2004, A. Konijn Raak in Zaanstreek/Waterland. Jaarverantwoording 2003-2004 en actiepunten voor 2005 en 2006. December 2004, B. Vissers Evaluatie Raak. Voormeting Regio Raak Westelijke Mijnstreek. Woerden, mei 2004, A. van Burik, Adviesbureau Van Montfoort Evaluatie Raak. Voormeting Regio Raak Amsterdam Noord. Woerden, november 2004, A. van Burik & T. Kayser, Adviesbureau Van Montfoort Evaluatie Raak. Voormeting Regio Raak Flevoland. Woerden, oktober 2004, A. van Burik Adviesbureau Van Montfoort in samenwerking met M. van Leeuwen, projectcoördinator Regio Raak Flevoland

44

Evaluatie Raak. Voormeting Regio Raak Zaanstreek Waterland. Woerden, januari 2005, A. van Burik & T. Kayser, Adviesbureau Van Montfoort

45