N I E U W S B R I E F
N R . 5 9
mei 2009 - een uitgave van het Schelde InformatieCentrum
In dit nummer
4
Het rijke verleden van de Scheldeveren Al eeuwen lang heen en weer met de pont
Ecologische kwaliteit Zeeschelde onrustbarend laag
6
Nu schuimkoppen, straks eilandje? Bij Westkapelle wordt de branding op een zandbank steeds heviger
Slikken Zeeschelde met op de achtergrond de kerncentrale van Doel
Sinds 2000 is in de Europese Unie de Kaderrichtlijn Water (KRW) van kracht. Deze stelt dat alle Europese wateren tegen eind 2015 in een ‘goede toestand’ moeten verkeren. Het Instituut voor Natuur- en Bosonderzoek en de Gentse universiteit ontwikkelden in opdracht van de Vlaamse Milieumaatschappij een beoordelingssysteem voor de ecologische kwaliteit van de Zeeschelde en haar getijgebonden zijrivieren. De toestand is slecht, maar er is hoop voor de toekomst.
De KRW beschrijft in grote lijnen hoe de eco-
beïnvloed werden (bv. door kanalisatie of
logische kwaliteit van een rivier beoordeeld
verdieping) kunnen nooit de beoordeling
moet worden, maar de lidstaten ontwikkelen
‘zeer goed’ krijgen, maar moeten volgens
het beoordelingssysteem in grote mate zelf
de KRW wel ‘goed of hoger’ scoren. De Zee-
(zie kaderstukje). De beoordeling resulteert
schelde en haar bijrivieren behoren tot die
in een ecologische kwaliteitsratio, die wordt
‘sterk veranderde waterlichamen’.
vertaald naar vijf kwaliteitsklassen, gaande van ‘zeer goed’ tot ‘slecht’ en een kleurcode
Het verdict
van blauw tot rood. Waterlichamen (de
Hoe ziet de beoordeling van de Zeeschelde
KRW-benaming voor afzonderlijke wateren)
er nu uit? Hoewel heel wat aspecten een rol
die op onomkeerbare wijze door de mens
spelen in de uiteindelijke beoordeling,
>>
Rubrieken
3 5 7 8
Gespot! Het grootste schip
Scheldemonitor Kanaal Seine-Schelde
Scheldenieuws Wonen en werken Landmeter op de Westerschelde
!
"
#$ "
"
% "
&' " &' "& &' %
(
(#)
*+
,
#$
-./
,
0--
&' "
,
&' "& &' %
1, -023
!
+ '
S C HE L D E M O NI TO R
Het rijke verleden van de Scheldeveren
Kanaal Seine-Schelde
verbinding tussen Vlissingen en Breskens. Het was een particuliere dienst met steun en onder toezicht van Provincie Zeeland. Het stoomraderschip ‘De Schelde’ kwam op 22 mei 1828
Veren over de Schelde zijn er sinds jaar en dag. Reeds in de Romeinse tijd, rond het begin van onze jaartelling, ontstonden overzetveren op plaatsen waar heirbanen rivieren kruisten. Men koos hiervoor meestal doorwaadbare plaatsen, maar oeverbewoners hielden een bootje gereed ingeval van een te hoge waterstand. Zo begonnen de eerste veermannen heen en weer te varen. Een kijkje in het rijke verleden van de Scheldeveren.
Een kanaal tussen de Seine
in de vaart. De boot maakte twee keer per dag
Rotterdam Zeebrugge
de vaartocht Vlissingen-Breskens v.v. en onder-
en de Schelde gaat Parijs
Antwerpen Duinkerken
hield daarnaast een dienst tussen Vlissingen en
Gent
Terneuzen. Na allerhande verwikkelingen ging
met het noorden van Frankrijk
Schelde Brussel
Lille
de Provincie in 1866 het veer voor eigen reke-
Kanaal SeineNoord-Europa
ning exploiteren. Pas in dat jaar was dus feitelijk
en de havens van Gent,
Cambrai
Antwerpen en Zeeland
sprake van een Provinciale Stoomboot Dienst Le Havre
op de Westerschelde. Coördinator Walter Resseler van de Vrienden
Rouen
verbinden. Nederlandse Compiègne
waterbouwkundigen maakten
Seine
van de Vlaamse Veren: “Bij Baasrode gebruik-
Vrije veren
ten de Romeinen een veer waar de heirbaan
Na de Tweede Wereldoorlog besloot de Neder-
Henegouwen-Mechelen de Schelde kruiste
landse regering de veren over de Wester-
ter hoogte van Briel. Ook het ‘veer van den
schelde voor personen en voertuigen gratis te
Krommen Esch’ te Gent zou reeds in de
maken. Dit duurde maar enkele jaren: in 1950
De bestaande kanalen tussen de Seine en de Schelde zijn alleen bevaar-
Romeinse tijd bestaan hebben. Het wordt
moest voor de overtocht wederom betaald
baar voor schepen met maximaal 650 ton lading. Voor moderne duwbak-
in 1322 voor het eerst in een akte genoemd
worden. De hernieuwde instelling van een
ken met 1000 tot 4400 ton lading zijn de smalle, ondiepe vaarwegen met
bij een verpachting door de stad Gent.
veertarief en voortdurende verhogingen leid-
lage bruggen ontoegankelijk. Het opheffen van dit knelpunt in het trans-
den in Zeeuws-Vlaanderen tot scherpe protes-
port is het belangrijkste doel van het project ‘Canal Seine-Nord Europe’.
De aanleg van een houten brug in 1454 bete-
Bij het veer Appels-Berlare lijkt er, op de kleding na, niet eens zo veel veranderd…
Parijs
een voorontwerp van de zeven sluizen in het kanaal.
ten. Veehandelaar Honoré Colson uit Sluiskil
kende het einde van dit veer.” Veren over de Zeeschelde zijn vanaf de elfde eeuw voor het
toe aan de veerman die dit voor het laagste
Vlaanderen. De veerman, Pape Roelofssoone,
leidde allerlei acties om de vrije veren terug te
Wat kengetallen over dit omvangrijke en veel-
eerst in de archieven terug te vinden. De oud-
bedrag wil doen. Van de huidige elf Vlaamse
moest het veer onderhouden ‘also als sede
krijgen. De acties bereikten hun hoogtepunt
besproken infrastructurele werk:
ste vermelding van een nog bestaand Vlaams
Scheldeveren baat het Vlaams Gewest de
ende gewoente es’. Dit doet vermoeden dat
in 1958 met een protestmars van duizenden
veer dateert uit 1253, als in een akte sprake is
drie grootste (Lillo-Doel, Hoboken-Kruibeke,
er al een veer was. In die tijd bestond het
Zeeuws-Vlamingen naar het Binnenhof, maar
Hoogteverschillen
van de verkoop van het veer Appels-Berlare.
Hemiksem-Bazel) in eigen beheer uit. Op de
veer uit platbodems die op het strand wer-
de vrije veren kwamen niet terug.
Omdat het niet mogelijk is de bestaande kana-
106 km
acht andere stroomopwaarts gelegen motor-
den gezet. Later kwamen er steigers waar-
Met de opening van de Westerscheldetun-
len te verbreden, wordt tussen Cambrai en
BREEDTE
veren zitten zelfstandig ondernemers. Het
aan de veerboten konden afmeren. Deze
nel in 2003 verdwenen tenslotte de laatste
Compiègne een nieuw kanaal gegraven met
Veergelden
NAAM Kanaal Seine Noord
LENGTE
De meeste veren zijn eigendom van adel
nieuwste veer is Rupelmonde-Wintam, dat in
zogenoemde steigerschuiten bleven varen
autoveren over de Westerschelde (Kruinin-
een totale lengte van 106 km, evenwijdig aan
of een abdij, die met de verpachting geld
2009 in de vaart kwam (april t/m september).
tot ver na de invoering van stoomboten.
gen-Perkpolder
Vlissingen-Breskens).
het bestaande Canal du Nord. Om alle hoogte-
opstrijken. Maar ten tijde van het Frans regime
Zeer belangrijk voor Antwerpen was de over-
Ook tussen andere plaatsen ontstonden
Afgezien van een toeristisch veer in de
verschillen te overbruggen zijn 7 sluizen nodig
in 1798 kwam een wet tot stand die alle veren
zet tussen Rechter- en Linkeroever met de zo-
veerverbindingen over de Westerschelde.
zomermaanden resteert nu alleen nog het
(hoogtes tussen 6,4 en 30 meter), 3 aquaduc-
staatseigendom maakte. Ook na de Franse
genoemde Sint-Annekensboot. Over dit veer
Vanaf 1386 was er een veer vanuit Ellewouts-
fietsvoetveer tussen Vlissingen en Breskens.
ten (langste is 1330 m) en 59 bruggen.
overheersing bleef dat zo. De veren werden
verscheen in 1982 het boek ‘Sint-Annekensboot’
dijk en Coudorpe op Breskens, Hoofdplaat,
verpacht aan de hoogste bieder en de veer-
van Mon de Kempeneer. Tot 1933 was dit de
Terneuzen, Hontenisse en Antwerpen. Aan
man haalde zijn inkomsten uit de veergelden.
enige verbinding tussen stad en Oost-Vlaande-
het eind van de 15e eeuw was er ook een
en
Lex Kattenwinkel Meer info:
In 1976 schafte de Belgische staat de veer-
ren, samen met de boten die vanuit Antwerpen
veer tussen oostelijk Zuid-Beveland en het
www.kvns.be/vvveren/
gelden af, omdat het gebruik van de brug-
vertrokken in het ‘Statieke Waas’, die de verbin-
huidige Zeeuws-Vlaanderen. De eerste ver-
www.wenz.be/Recreatie/Veerdiensten.html
kanaal parallel aan de l'Oise
Sluis van Campagne Sluis van Noyon
gen ook gratis was. Sindsdien kent de staat
ding verzorgden met de spoorlijn naar Gent.
binding was die tussen Hansweert en Wals-
Sluis van Montmacq
de uitbating van een veer bij aanbesteding
In 1933 werden de Waaslandtunnel en de voet-
oorden. Uit de vele veerdiensten in deze
6,4 m
gangerstunnel geopend, maar de veerboten
regio ontstond in 1943 de verbinding Krui-
bleven nog varen tot aan de jaren ’50.
ningen-Perkpolder. Tussen (waarschijnlijk)
e
7m
BOUW
Sluis van Moislains
DuinkerkenScheldekanaal
30 m
18,4 km 9,1 km 40,3 km
6,7 km 1,0 km
tussen Hoedekenskerke en Terneuzen. 9,8 km
Provinciale Stoomboot Dienst
15 eeuw. Zeeland heeft tientallen veerdien-
De geschiedenis van de veren over de Wester-
sten op de Schelde gehad.
schelde is toch vooral een terugblik op de PSD,
12,6 km 8,6 km
Sluis van Havrincourt
Sluis van Marquion
Sluis van Oisy-le-Verger
22,5 m
20,1 m
25 m
Heuvel
In een oude oorkonde is sprake van de aan-
de Provinciale Stoomboot Diensten in Zeeland.
stelling in 1312 door graaf Willem III van
In 1828 startte op initiatief van Middelburgse
Bron: Techno! Februari/maart 2009
Vlissingen en Breskens
een veerman op het veer van Vlissingen op
kooplieden de eerste gemotoriseerde veer-
Meer info: www.wenz.be/Projecten/seineschelde/
SCHELDE NIEUWSBRIEF NR. 59
DOORVAARTHOOGTE
2009-2016
De oude autoveerdienst tussen
4
4,5 m
19,6 m
De eerste vermeldingen van veren over de Westerschelde zijn afkomstig uit de 14e en
54 m
DIEPTE
15,5 m
1781 en 1972 is er een veerdienst geweest Westerschelde
KENGETALLEN
SCHELDE NIEUWSBRIEF NR. 59
|
5
Nu schuimkoppen, straks eilandje?
zat, verplaatsen zich geleidelijk in de rich-
hierdoor zullen ze verzanden. Het zand
ting van Westkapelle. De Rassen doet dit
komt onder andere van de platen.
al tientallen jaren en is geleidelijk ondie-
Deze processen zijn echter complex en er
per geworden. Vooral het gedeelte dat
wordt nog veel onderzoek naar gedaan.
Leskoffer Zeeschelde en nieuwe lessensite
het dichtst bij Westkapelle ligt, is flink in
Ook de effecten van de zeespiegelstijging
Het Schelde InformatieCentrum heeft naast de
hoogte toegenomen – er zou zelfs een
gecombineerd met de menselijke ingre-
Westerscheldekoffer nu ook een Zeeschelde Ont-
eilandje kunnen ontstaan. Dat verklaart
pen zijn deels onzeker. Dat onderstreept
dekkoffer voor een geslaagde klasuitstap. De leskist
dus de toegenomen branding.
dat processen in een grote zeearm altijd
met 18 zoekkaarten, handleiding en veel materiaal
dynamisch zijn, al dan niet beïnvloed door
is gratis te ontlenen bij diverse onthaalpunten.
Zeespiegelstijging
menselijk handelen.
Ook de lessensite is compleet vernieuwd.
Maar wat gebeurt er nu bij de verwachte
Het blijft dus spannend om te volgen
De interactieve site bevat informatie waarbij
zeespiegelstijging? Als die fors genoeg is
hoe de branding zich verder ontwikkelt
leerlingen de Schelde via google-maps, beeld
lijkt het aannemelijk dat de platen weer
en of de zandbank bij Westkapelle zal uit-
en geluid ontdekken. Leerkrachten vinden een
onder water kunnen komen te liggen.
groeien tot een eilandje.
eigentijds, vernieuwend lessenaanbod, dat aansluit op verschillende leerdoelen.
De geulen zullen relatief ook dieper worden, de stroomsnelheid zal afnemen en
Scheldenieuws
Anke van der Geest
Meer info: ww.scheldelessen.be, www.scheldelessen.nl
De Notelaer ontrafeld Op de Scheldedijk in Bornem staat een parel
Tegen de horizon is de branding van de Rassen waar te nemen
Platen en banken
van een neoclassicistisch paviljoen: De Notelaer.
Een zandbank is een ondiepte in zee of zeearm die altijd onder water staat. Als de
Vanaf juni dompelt de audiogids je onder in
ondiepte bij laag water droog valt spreken we van een zandplaat. Als een plaat ook
het rijke verleden van De Notelaer. Hij vertelt een
bij hoog water droog blijft is het een eiland(je).
boeiend en sfeervol verhaal voor jong en oud. Je
In de Westerschelde liggen verschillende platen en banken. Van enkele plaat-
voelt onder andere hoe Hertogin Flore Van Aren-
goed te zien. Als inwoonster van Westkapelle valt het mij op dat deze branding de laatste jaren heviger lijkt
complexen is een deel zo hoog opgezand dat het permanent boven water staat.
berg, de jonge vrouw van de bouwheer Wolf-
geworden. Wat betekent dit? Wordt de zandbank misschien steeds hoger en groeit zij uit tot een eilandje?
Een zo’n eilandje is ‘de Bol’, een onderdeel van de Hooge Platen voor de Zeeuws-
gang Guillaume d’ Ursel, leefden in het paviljoen
Vlaamse kust tussen Breskens en Terneuzen.
en deze prachtige omgeving. In de herberg van
Vlak voor de kust bij de Westkapelse zeedijk ligt een bijna droogvallende zandbank, de Rassen. Een branding markeert deze ondiepte. Vanaf de dijk zijn bij laag water de golven met hun witte schuimkoppen
Met mijn achtergrond als fysisch geograaf ging ik eens op onderzoek.
de veerman kan je terecht voor een drankje, of koffie met Notelaerentaart. Meer info: www.vioe.be of www.notelaer.be
De hele Westerschelde bestaat uit een sys-
eb en vloed stroomt veel water door deze
Maar waarom dan toch die (verheviging van
teem van geulen, zandbanken en zandplaten.
geul. Dit watertransport is regelmatig goed
de) branding? Die vraag blijft knagen en
Dat geldt ook voor de monding en de kust
te zien aan de sterke stroming voor het
leidt me naar de andere verschijnselen in de
Dwarsstroommeting op de Westerschelde
voor Westkapelle. De geulen en platen heb-
strand bij het Oostgat, direct aan het dorp
delta.
Bij Hansweert ontstaat een aantal keer per jaar bij
ben geen vaste ligging: hier schuift een plaat
Westkapelle gelegen. Het Oostgat (het ‘gat’)
wat op, daar wordt er één groter of kleiner en
is door zijn diepte dan ook een belangrijke
De Rassen
soms breekt een nieuwe geul door een zand-
vaarroute.
Het zeegebied in de monding van de Wes-
plaat. Bestaande geulen hebben een eigen
Naast deze getijdenstromingen werken er in
terschelde en langs de kust naar het noor-
het containerschip Fowairet aan de grond gelopen.
dynamiek en een van nature variabele diepte.
dit gebied stromingen die bepaald worden
den, de Voordelta, kent van nature veel
Om de waterbeweging van dit gebied continu
In de Westerschelde grijpt de mens in door
door de wind. Deze stromingen lopen grof-
ondiepten, zoals de Vlakte van de Raan in de
te kunnen volgen, heeft Rijkswaterstaat een
bepaalde geulen op diepte te houden voor
weg van het zuidwesten naar het noordoos-
monding van de Westerschelde, de Rassen
meetboei ontwikkeld die de stroomsnelheid
de scheepvaart. Voor de bescherming tegen
ten, in de richting van het land dus. Door de
bij Westkapelle en de Domburgerrassen aan
en –richting elke minuut beschikbaar stelt. De
de zee moet de beweging van een geul
getijdenstromingen en deze landgerichte
de noordwestkust van Walcheren. De grens
scheepvaartbegeleiding volgt deze gegevens
soms tegengehouden worden met dijken en
windstromingen heeft de geul de neiging
van de beschermde Voordelta loopt precies
en zal bij signalering van dwarsstroom de nabije
strandpalen. Maar er blijven processen die we
om zich te verplaatsen richting Westkapelle.
over de Rassen tot aan Westkapelle.
schepen uit dit gebied houden. De meetboei is
niet geheel in de hand hebben en die zich in
De harde dijk houdt dit tegen. Omdat het
Deze ondiepten hebben zo hun eigen dyna-
hoogwater een sterke dwarsstroom, die circa 30 minuten aanhoudt. Schepen kunnen hierdoor
Rassen
gevaarlijk uit koers worden gedrukt en in 2005 is
op 7 april 2009 op positie gelegd. Omdat deze Bankje van Zoutelande
water niet richting land kan zoekt het de
miek. Ze kunnen zand verliezen en daardoor
diepte, met als gevolg een verdere uitdie-
dieper komen te liggen, maar ze kunnen
Oostgat
ping van de geul. Het Oostgat wordt steeds
ook verondiepen en zich door stromingen
na goedkeuring aan de gebruikers beschikbaar
Het Oostgat is de diepe geul aan de noord-
dieper, plaatselijk is de geul al meer dan
verplaatsen. De Rassen en de zandbank, die
gesteld.
zijde van de Westerscheldemonding. Tijdens
veertig meter diep.
vroeger aan het Bankje van Zoutelande vast
de loop der jaren voltrekken.
6
SCHELDE NIEUWSBRIEF NR. 59
meetopstelling nog een prototype is, worden de meetgegevens eerst nog gecontroleerd en pas
SCHELDE NIEUWSBRIEF NR. 59
|
7
WONE N &
WERKEN Piet Bom laat op meetboot Scaldis op zijn computerscherm de diepte van de vaargeul zien bij Hansweert, verlopend van ondiep (rood) naar diep (blauw).
COLOF ON
Landmeter op de Westerschelde
De Schelde Nieuwsbrief is een gezamenlijke Nederlands-Vlaamse kwartaaluitgave van het Schelde InformatieCentrum. Abonnementen zijn gratis. De nieuwsbrief valt onder verantwoordelijkheid van de in het Bestuurlijk Overleg Westerschelde participerende organisaties, de NV Waterwegen en Zeekanaal, Agentschap voor Natuur en Bos en het Instituut voor Natuuren Bosonderzoek. Deze uitgave wordt mede mogelijk gemaakt door de financiële steun van het Europese LIFE project MARS. De in de nieuwsbrief gepubliceerde meningen weerspiegelen niet noodzakelijkerwijs het beleid van de participerende organisaties.
Het zand in de Westerschelde is voortdurend in beweging. Zandplaten
Nederland Schelde InformatieCentrum Poelendaelesingel 18, Postbus 7003 4330 GA Middelburg Telefoon +31 (0)118 622888 www.scheldenet.nl,
[email protected] Coördinator: Anja Phernambucq Vlaanderen Schelde InformatieCentrum P/a VLIZ, Wandelaarkaai 7, 8400 Oostende Telefoon +32 (0)59 342144 www.scheldenet.be,
[email protected] Coördinator: Bregje Beyst
groeien aan of worden juist kleiner, geulen verleggen zich of veranderen van diepte. De meetdienst van Rijkswaterstaat volgt al deze schommelingen op de voet. “We meten elk jaar de hele Westerschelde, van dijk tot dijk”, zegt de zeer ervaren Piet Bom. Hij zit al veertig jaar in het hydrografische vak. Dankzij het werk van de meetdienst is de
Na het vastlopen van containerschip Fowairet
bodem van de Westerschelde nauwkeurig in
in september 2005 op een zandplaat bij Perk-
kaart gebracht. Het gaat vooral om de diepte,
polder heeft de meetdienst onderzoek verricht
maar ook om de samenstelling van de bodem
naar het stromingspatroon ter plaatse. Ach-
en eventuele aanwezigheid van obstakels
teraf blijkt dat het schip uit zijn roer is gelopen
zoals scheepswrakken. De dienst meet verder
doordat het in de bocht bij Hansweert in een
de stroomsnelheden, het debiet – de eb- en
neer is terechtgekomen, een soort draaikolk.
vloedstroming in kubieke meters per seconde
Bom: “Door de getijdenbeweging ontstaan op
– en de waterkwaliteit. Ook controleren ze of
een aantal plaatsen in de Westerschelde neren.
baggerbedrijven hun werk goed doen. Er is een
Bij extreem hoog springtij kunnen die zo sterk
calamiteitenrooster opgesteld, zodat de meet-
worden dat schepen soms onbestuurbaar
dienst direct ingezet kan worden bij extreem
raken. We weten van tevoren wanneer zo’n
sterke (dwars)stromingen, aanvaringen, stran-
risico-situatie zich kan voordoen. De meet-
Redactie Anton van Berchum, Bregje Beyst, Steven De Froy, Evelien de Munter, Ans van Nieuwenhuijze, Carolien Peelaerts, Frederic Piesschaert, An Wouters
dingen, verlies van lading, verontreiniging en
dienst gaat dan ter plekke stroomsnelheden
dergelijke. Alle gegevens worden gekoppeld.
meten en geeft de gegevens direct door aan
“De informatie is in de eerste plaats natuurlijk
radarpost Hansweert, die vervolgens de lood-
enorm belangrijk voor de veiligheid van de
sen informeert. Die kunnen zonodig tijdig
Tekstschrijvers: Lex Kattenwinkel, Tina Stroobandt
scheepvaart”, zegt Bom. “Onze gegevens zijn
maatregelen nemen.”
Eind- en hoofdredactie Laurens Vogelezang, respectievelijk Jolanda Duinkerke
de zandbalans te kunnen volgen.” Landmeters op water
water, nu zit hij de helft van de tijd op kan-
Illustraties Anita Eijlers, Instituut voor Natuur- en Bosonderzoek, Lex Kattenwinkel, Natura2000, Robert Ruys, Wim Rynja, Erik Verdult, Vrienden van Vlaamse Veren
De hydrografen van Rijkswaterstaat (‘land-
toor. ‘Den Haag’ heeft verordonneerd dat een
meters op het water’, zegt Bom) zijn actief op
gedeelte van het werk uitbesteed wordt, wat
alle Zeeuwse stromen en in de Voordelta. Bom
tot herschikking van taken bij de mensen van
werkt het liefst op de Westerschelde, die hij
Rijkswaterstaat heeft geleid. Bom en de meeste
ook als sportvisser goed kent. “Er zijn zoveel
van zijn collega’s zien weinig voordelen van
elementen waarmee je rekening moet houden
deze marktwerking. “Het gaat ten koste van de
– een echt getij, veel scheepvaart, het weer,
kwaliteit van het werk. Natuurlijk kunnen aan-
stromingen, platen, slikken en schorren – dat
nemers ook goede metingen verrichten, maar
geen dag hetzelfde is. Met je gebiedskennis en
ze missen de ervaring, en vooral de betrokken-
ervaring probeer je overal zo goed mogelijk op
heid. Zij zullen niet dat stapje extra zetten wat
in te spelen. Dat maakt het zo interessant.”
wij wel doen.”
Vormgeving en productie Nilsson B.V., Goes Oplage 4200 ex. Overname van artikelen Overname van artikelen is mogelijk met bronvermelding en na toestemming van de redactie. ISSN 1382-9513
ook onmisbaar om een natuurlijke proces zoals Marktwerking Tot vijf jaar geleden zat Bom continu op het
Lex Kattenwinkel
