Eclipsen en Transits in het 17e & 18e-eeuwse Nederland
Huib J. Zuidervaart Kaiser Lentelezing – 28 Febr. 2015
Presentatie naar aanleiding van de komende Zonsverduistering in de ochtend van 20 maart 2015 2
Inhoud: 17e eeuw: • Veranderde visies op eclipsen • Het ‘gebruik’ van eclipsen
18e eeuw: • Eclips-berekeningen • Eclips-waarnemingen • Transits van Venus- & Mercurius • Hernieuwde belangstelling rond 1800 • Enige conclusies 3
I.
Veranderende visies op Eclipsen in de 17e eeuw
4
Vanouds zijn Zonsverduisteringen gezien als aankondigingen van onheil
5
Vanouds zijn Zonsverduisteringen gezien als aankondigingen van onheil
6
17e eeuw: onttovering van de wereld: Mede dankzij een nieuwe categorie van wetenschappelijke instrumenten verandert het wereldbeeld.
1608: presentatie in Den Haag van het eerste ‘filosofische instrument’: DE VERREKIJKER (voorloper telescoop) 7
17e eeuw: de Zon als object van studie
Zonsprojectie door telescoop: Scheiner 1630
8
17e eeuw: de Zon als object van studie
Zonsprojectie door telescoop op nieuw Leids Observatorium: Georg Marggrafe, 1637 Hij zou de ‚vader van het Nederlandse zonne-onderzoek’ genoemd kunnen worden
9
17e eeuw: de Zon als object van studie
Georg Marggrafe copieert het Leids Observatorium in Recife (in koloniaal Nederlands Brazilië: 1638-1644). Neemt daar (Recife) de zon-eclips van 13 november 1640 waar.
10
17e eeuw: de Zon als object van studie
De zon, zoals afgebeeld door Athanasius Kircher (1664) 11
17e eeuw: onttovering van de wereld:
Pamflet tegen bijgeloof (1654) 12
17e eeuw: onttovering van de wereld:
Pamflet tegen bijgeloof (1654) 13
N.a.v. Zon-eclips op 12 Augustus 1654
Carel Fabritius
14
N.a.v. Zon-eclips op 12 Augustus 1654
Carel Fabritius
15
17e eeuw: onttovering van de wereld:
DIRCK REMBRANTSZ VAN NIEROP: Sterrenkundig onderwijs in landstaal (1653) 16
17e eeuw: onttovering van de wereld:
ABRAHAM DE GRAAF: Sterrenkundig onderwijs in landstaal (1653)
17
Eclipsen: domein van Liefhebbers
Universitaire Observatoria (Leiden & Utrecht) vrijwel alleen benut voor onderwijs
18
II. ‘Gebruik’ van Eclipsen
19
17e & 18e eeuw:
Eclipsen gebruikt voor Almanakken
20
17e eeuw:
Eclipsen gebruikt als politieke metafoor (1670)
21
17e eeuw:
Eclipsen gebruikt als politieke metafoor (1689)
22
17e eeuw: Eclipsen gebruikt in strijd tussen ‘Geometristen’ (1663)
23
17e eeuw: Eclipsen gebruikt in strijd tussen ‘Geometristen’ (1663)
24
17e eeuw: strijd ‘Geometristen’
25
Rond 1700:
Eclipsen gebruikt voor Chronologie
26
Rond 1700:
Eclipsen gebruikt voor Chronologie
27
Rond 1700:
Eclipsen gebruikt voor Chronologie
Isaac Newton’s Chronologie (Ned. Vertaling,1737)
28
1737 –Van der Boot’s Eclipschronologie
29
1737 –Van der Boot’s Eclipschronologie
30
1737 –Van der Boot’s Eclipschronologie
31
III. Eclips-berekeningen in de 18e eeuw
32
1699: Cassini ontwerpt methode om via eclipsen lengtebepaling te verbeteren
Eerste Eclips-kaart ontworpen 33
Opgepikt door Van der Moolen (1705)
Carel Fabritius
34
Gecopieerd door Schenk (1715)
35
Gecopieerd door Spinder (1724)
36
Opnieuw rivaliteit – Luchtenburg (1706) Lezing n.a.v. komende zon-eclips
Carel Fabritius
37
Eclipsberekeningen zijn daarna vooral gebruikt als PR-instrument
1715: MEINDERT WAERMA, Rekenmeester te Embden
Carel Fabritius
38
PR-instrument – G. SPINDER
1724: GERRIT SPINDER, Landmeter te Krommenie
39
PR-instrument – A. SPINDER
1733: ADRIAAN SPINDER, Landmeter te Krommenie & Haarlem
40
PR-instrument – CRUQUIUS
1731: NIC. CRUQUIUS, Landmeter te Halfweg
41
PR-instrument – H. SCHAINK
1732: HERMANNUS SCHAINK Leermeester Wiskonst te Amsterdam
42
PR-instrument – D. SCHAINK
1736: DANIËL SCHAINK Leermeester Wiskonst te Amsterdam
43
PR-instrument – PANSER
Carel Fabritius 1733: SIMON PANSER, Onderwijzer te Embden 44
PR-instrument – PANSER
1739: SIMON PANSER, Onderwijzer te Embden 45
PR-instrument – PANSER
1736: SIMON PANSER, Onderwijzer te Embden 46
PR-instrument – PANSER
1748: SIMON PANSER, Onderwijzer te Embden 47
PR-instrument – STRUYCK
1737: NICOLAAS STRUYCK, Leermeester wiskunde, A’dam 48
PR-instrument – DOUWES
1739: CORNELIS DOUWES, Leermeester Navigatie A’dam 49
PR-instrument – BACK
1737: GERBR. NIC. BACK, Leermeester wiskunde , Utrecht 50
PR-instrument – BACK
1739: GERBR. NIC. BACK, Leermeester wiskunde , Utrecht 51
PR-instrument – BACK
1740: GERBR. NIC. BACK, Leermeester wiskunde , Utrecht 52
PR-instrument – BACK
1748: GERBR. NIC. BACK, Leermeester wiskunde , Utrecht 53
PR-instrument – DE MUNCK
1748: JAN DE MUNCK, Stadsarchitect, Middelburg 54
PR-instrument – ook politiek
1748: Penning WILLEM IV, Erf-Stadhouder, Den Haag 55
PR-instrument – ook politiek
1748: Penning WILLEM IV, Erf-Stadhouder, Den Haag 56
PR-instrument – PLANETARIUM
1748: WILLEM IV, Erf-Stadhouder, Den Haag 58
IV. Eclips-waarnemingen in de 18e eeuw
59
Waargenomen …, maar niet echt gebruikt
1748: KLINKENBERG, Den Haag; DE MUNCK, Middelburg, etc. 60
Waargenomen …, maar niet echt gebruikt
1748: DE JONGE & VAN TOL, Maassluis 61
Waargenomen …, maar niet echt gebruikt
1753: [Spinder e.a.], Haarlem 62
V. Transits van Venus- & Mercurius
63
1691: Halley’s geniale gedachte
1691: ‘This sight [of a Transit of Venus] is by far the noblest [that] Astronomy affords, […]. It will be afterwards shown, that by this observation alone, the distance of the Sun, from the Earth, might be determinded’.
64
1691: Halley’s geniale gedachte
Afstandsbepaling door parallaxmeting 65
1691: Halley’s geniale gedachte C D V
A
Zon
Venus
B
Aarde Parallaxbepaling uit een meting van de passagetijden in combinatie met de aardse coordinaten.
66
1743:
KLINKENBERG: kan wellicht ook al bij Mercurius-transit
67
1743:
KLINKENBERG: kan wellicht ook al bij Mercurius-transit
68
Mercurius Transit 1743 – De Munck & Panser Lezing n.a.v. komende zon-eclips
69
Mercurius Transit 1743 - Back
70
1761: Delisle’s Mappemonde Lezing n.a.v. komende zon-eclips
71
1761 – Klinkenberg´s Mappemonde
72
1761:
Internationale voorbereidingen
• Frankrijk: expedities naar Pondichery (India: Le Gentil) en Rodrigues (Madagaskar: Pingre) • Engeland: expedities naar Bengalen (Mason & Dixon) & St. Helena (Maskelyne) • Rusland: expeditie naar Siberie (Chappe d’Auteroche) • Zweden: inrichting observatorium Stockholm (Wargentin) • Nederlandse Republiek Holland, Zeeland, Friesland (Klinkenberg, De Munck, Foppes, e.a. ) • VOC, Batavia: minimale medewerking (Soele & Mohr)
Venus-overgang 1761 - Foppes
74
Venus 1761 - Foppes Lezing n.a.v. komende zon-eclips
75
Venus 1761 - Ypey
76
Venus 1761 - Amsterdam
77
Venus 1769 - Traast
78
Venus 1769 - Mohr
79
Venus 1769 - Mohr
80
Na 1769: verminderde belangstelling
Totale Zonsverduistering 1764 81
Na 1769: verminderde belangstelling
Totale Zonsverduistering 1764 82
Eclipsberekeningen door Liefhebbers komen rond 1800 weer in zwang
83
Conclusies (1): • Eclips-berekeningen (& waarnemingen) zijn in de loop van de 17e eeuw ‘onttoverd’. • Omstreeks de eeuwwisseling (van 1700) is ontdekt 1. dat eclipsen gebruikt konden worden voor een verbetering van de plaatsbepaling op aarde. 2. dat Venus-overgangen gebruikt konden worden voor een bepaling van de afstand tussen de aarde en de zon (de zonneparallax of astronomische eenheid) •
In deze tijd kwam ook aandacht voor historische eclipsen ter verbetering van de chronologie. 84
Conclusies (2): • Eclipsberekeningen (& waarnemingen) hebben ruim aandacht gekregen in de 18e-eeuwse Nederlanden, maar vooral als PR-instrument voor locale rekenmeesters. • Waarnemingen zijn wel uitgevoerd, maar nauwelijks gebruikt voor verbetering van plaatsbepalingen.
• Bij de Mercurius- en Venusovergangen is in Nederland serieus meegedaan, zowel qua theorie, als qua waarnemingen. • Door taal- en communicatieproblemen is echter internationaal weinig gedaan met de Nederlandse waarnemingen. 85
Tot slot: advies uit 1654
86
Tot slot: advies uit 1654
87
* Dank voor uw aandacht *
Met dank aan dr. Rob H. van Gent voor het leveren van illustraties
[email protected]
