()E I?ROOSDIJKO~RIER Juni 2004 jaargang 20 nummer 2
Kaart hoogheemraadschap Rijnland en Amstelland 1625
De mens is visuecl ingesteld. Een prcnt, een foto of cen kaart kan veel verklaren. Recds in de olldheid was men cryan ovcrtlligd dat beelden veel konden uitleggcn. Dc Egyptische hieroglicfcll zijn cell sprckend voorbeeld van het vertellen van fciten in beelden. Er kwam steeds me-e-r be-hoe-ftc 'Ian het op schrift zetten van landen, zeeen, steden en dorpcn c.d. niet in IeHerschrift maar op bUHten. Men wilde wetcn waar men was maar ook wat mcn bczat aan cigenc!ol11mcn. Al heel vroeg in de geschiedenis wilde men overzicht hebben in een plat vlak lodat men in ccn oogopslag de sitllatie kOl1 overzien. Dc olldst bekende kaart is een Babylonisch kleitablct (ca 3800 v.c.) Bckend is ook de wgenaamde Pelltinger kaart (ca 400 n.C.) die het Romeinse wcgenstclsel aangeeft, Reeds in de middelcellwen werdcn in Europa kaarten vervaardigd o.a. voor de zeevaarL Dele zogenaamde portolanen, die llitsillitend dc kllstlijnen aangaven, kwamen op ais gevolg van hct in gebrllik nemen van het kompas (ca 13(0), aok in de Nederlanden werd kaartmateriaal vervaardigd. Bell sprekend voorbeeld zlJn de meer dan 200 plattegrondcn die Jacob van Deventer (1500 - 1575) voor de Spaanse koning Philips II maakte van Ncderlandse steden. c
Een grote VILlChI nam de carlografie aan het eindc van t1c 16 en in de 17' eCLIw. Een hoogtepllnt werd bereikt onder Willem Janswon Blaell (1571 - 1638) en zijn won Joan (Johannes) Blaell (1596 - 1673). Dc koperen platen waarop de kaarlen waren gegraveerd zijn bij cell grote brand in 1672 hclaas verloren gegaan. Ook veeI nog niet vcrkochte uitgaven vtln kaartmaleriaal gingen hicrbij verlorell. Het op de oms lag weergegeven kaartfragment is afkomstig van een door Willcm Blacll ol11s1reeks 1625 vervaardigde kaart van de hoogheel11raadschappen van Rijnland (Rhenolandiae) en Al11slelland (Amstellandiae). Het geeft o.a. aan de loop vall de Bijleveld ell de Heicop waarop ook een arlikel in dil blad betrekking heeft.
'1~:>Si,j7iaJi.;))U,b1fc,:tJjlatJ:oii,s,,; DorpSSITf1<1l.(),.3J141E,q,.tylij~i\;(J1H:,
Tel: 0297·287469 J\1.'V,,":W~:-~Pij~x,Jli)on);',a~~hc,ol(jgte,', mOJ)U-,l)~J){Cll;, ~:xc}lrsks:-en .l/:zl'll g{:ll
BqfdNWer"J:r:3J Tel: OZ97·2853
'f~:1ljdl'cclil
Piet Grllndl11ann
,L~,d~H1ldnli,lli~,h"l
l:,M:',RcnVJ.),~~l~pJ;",~Plp"gp'l,~'-)Ob~J
'2:7;
364'j.NJ>'i\1,ij(jre~ht
Tel. 0297·286l70 l~o:,sta~,f:,es':ver~nigiiig:
POSlb~IS,65,,-364,8ZI'I,Wihjj;.;
Bankl.'ckcllillKuummer ~696 -lt$5'Q5 We'b~}te:,:,,~~!,~tWlbl~(Y0.!::dlLlV
E-m,li]mlres;,-lpfo@2:histvcr-pl.11'J', ]:-idiJJaatscllag: liid w()n:lelt'km) ,do~)'r,'lajlmcldiJ.i~' bij dli
Fragmelll Pelliingcrkaart uil 1598 en bewaard ill Wellen. De bar! zou de nude Romeinse wegen weergeven met lillks Engeland en n.~ch[s hel Europese vaslcland lot
JeQcllmlmil,li,Slfi\tie, 'lp:bo\'~IJsWalld'adrcs. _Con1i,ib~Ji~ /f~ '15JW, ,:per,jaar
,L-ossc llunUUc}:'s £,4,50
OpJ,llgc:,dl,Q50 Opm'ailK ,\;cr'l.(~rgd d,(0): ~,e' ,dh'd,rcd(lCICUL Drukwerk: Drukkedj Ayal)ti Wilnb
l)e>v{;renlging"si~.]t zle.'!) tot'doe] 'bchmgstelHng'l(:'-wc-kKen Y()O)"cc' gcsdlicdcl)IS vall Dc· 1~().J.ldc-)(cpell en ccnslimulc-r~tld,'Jall{.l.eel w ]eve-ren ,in de,olllwjk~eJi,ng ViJJl de rc&j()m~Jc __ c'll
plaatsclijke geschicdcn,is in,de rnlms.lc 'lin
34
daar in beleven gecfl het ons hct noodzakelijk historische bescf, meer kellnis van hel vcrledcll en ccn grotcre lllaatschappclijke betrokkcnheid.
Geniet van de zomer Beste Iczers, bclangstcllcndcn, trouwc leden vnn onze historisc!lc Ycrcniging. Een lllooic zomer Jig! weer Yoor ons. Geniclell van de warmere wcersolllstandighcdcn. Genicten ook van wat de olllgcving ons biedt. Genicten
Werkgroepen Onze werkgroepen I'.ijn acticf nan de slag. Dc op de ledenvergadering genocmde speerpunlen zijn cell goede Ieidraad voor e1e activiteiten. We blijven trots op de produccntcn, cq rcdacticledell .loop Frankenhuizen, F,'red de Wit en Jan R.ouwcnhorst van OilS kwartaalblad "de Proosdijkoericr". Een uitstekend visitckaartje voor de vereniging. Zo ook onze steeds actuelcre website. Dc laatstc nieuwtjes proberell \-\le via Johan Klijn regelmatig aan Ll door tc gcven. Klik cens wal regelmatigcr op de link ;nieuws', dan bent u nog sneller op de hoogte van OIlZC activiteiten ell planllen. Dc werkgroep archcologic heef! sinds kolt cen nicuwe bestuursverantwoordelijke. Door zijn bemoeienissell met hct boekje "Anders nag iels?", onze uitgavc over de verdwencn middcnstand, is Bert van Solinge niet lanner ,.. b in staat om het pakketje archeologic Ilaar zijn zin Ie behaJ'ligen. In ons nicll\-\le bestuurslid Wiesje Dijkxhoorn hebben we echler iemand met e1ezelfde afl'initeit. Wiesje heef! cen vliegende start gemaakt. Diverse lezingcn en excursies zijn gcpland en haar bemoeinissen mel onzc plaatselijke mOl1Ulllenten zijn hartverwarmend. Archicf en documcntatie zijn in uitstekende handen bij TOil Hagen. De publicilcit worch gocd verzorgd door E~l Swaab. Verstcrktc aandacht voor het aanbrengen van nicllwe leden is actuecL We willen op [laar de 1000leden, cen gClal dat voor onl.e omgcving zeker haalbaar is. Dinic van Tol is nauw bctrokkcn bij al diegenen, die aan dc slag I'.ijn met hun gencalogisch onderzoek. Regelmatig worden vragcll over stamboomonderzock gesteld. Op de maandagavonden kunt u s!raks ook na de zomel" weer lerccht om zeit-' onderzock te doen. Dinie en TOil willen u daar graag bij helpcn. Ook de cursus bockbinden was cell groot SHeees. Een vervolg en mogelijk ook een herhaling I'.ullen in het nieuwe jaar k0111en.
voor<11 ook van hel lcrugzicn op a!1cs \Vat we al ccrdcr mccgcmaakt hcbben of \1o,'a1 ons doc! hcrinncreB aan
vrocgel'. Al ccrdcr gaven we aan: hcrinncringcn zijn cell groot gocd. Die mOClen \ve kocs!crcn. OllZC I-lis!orischc Vcrcniging Dc Proosdijlandcn is cr voortdurcnd op uit om u van uw vclc hcrinncringen Ie [atcn genicten.
Jeugd en historie Onder de titel "Aan de slag met het ondcrwijs" hebbcn we vanuit he! bcslum cen vlugschrift opgcstcld om cell nicuwc aanzet Ie gcvCll lot vcrderc Ycrbrciding van de aandachl VOOl' het vcrlcdcn jllist ook bij onze Rondevecllse jellgd. Vooral de middelbarc schooljellgd maar waar mogclijk ook dc basisschooljcllgd willen we handreikingen dOCIl. De kcnnis ovcr de rcgionale historic en dc eolleetics van beSlaande archievcn willen we mcele ten gocele laten komcn aan het onderwijs. Ideeen genoeg, daadwerkclijke uitvocring is eehler nel als bij heel vee I andere zaken afhankclijk van de cnthousiasle inzet van cnkele gc'J'nteresseerdc leden. }-Iet is daarom heel mooi dat vanuit het Vccnlandcncollege het initiatief genomen is om te zoeken naar opdraehtgcvers voor projectcn die dere!c jaars VMBO-lcerlingell volgcnel schooljaar moelen gaan opzettcn. Wij zullcll ollze mcdewerking hieraan gl'aag geven.
Geschiedenis is in Op onze televisie verschijncn steeds meer programma's met een populair historisehe inslag. Programma's die terugblikken op een bepaalde periodc of cell bepaald jaar. 'Typisch 60', 'I love the sevcnties' of de '10 mcest Hel zijn zo maar spraakmakende gebcurtenissen uit . wal titels vall historischc Tv-series die u over het scherm ziet rollell. ECll aardige olltwikkeling, die aangceft dat de grolc belangstelling voor hel verlcelen ook in populaire vorm gegoten kan worden. Misschien is de diepgang niet altijd wal menig rechtgeaard lid van een historische kring als wellselijk acht, de aandacht voor he! verleden op zich is zeker niel verkecrd.
"Anders nog iets?" Hierboven las u al de titel vall hct boekje dat we aan het schrijven l.ijn over diverse verdwencn middenstandcrs in De Ronde Venen. Een f1inke klus, die in dc afgclopcll periode danig verstoord is door het wegvallen van de bezielcndc 111cdewerking hierbij van Gerrit Mellistee. Zijn overlijdcll werpt ecn sehaduw over de publicati·e. Desnienemin doen we ons uiterste best (jm in het najaar het bockjc tc prodllceren.
Er bestaat een lcvcndige belangstelling voor de geschiedenis van de eigen plaats en lecfol11gcving en ook in bredere context is dc historische belangstelling groot. 1:':1' zijn door gelcerden allerlei thcoriecl1 ol1twikkclcl om de overstelpende poplliaire historisehe interesse !e vcrklaren. S0I11111igen 1',0eke11 het in nostalgic en dan \vordt het niet zelden gel'.icl1 als een narc!' verheerlijken van wat ooit geweest is. Aneleren sprekell van lllllsealisering. Voorwerpen llit het verieden wordcn los van historische context bewamd en vcreerd. Weer anderen zien clat de crfgocdopvalting, wam het soms loutcl' gaat om het verwerpen van de moderne samcnleving, kan vervallen tot een simpelc vcrkoop van de geschiedenis aan het brede publiek. I-Icc! vecl mensell zijn in ieder geval actier bel'.ig met lokale en regionale geschiedenis. Naast het plezier dat \-\lC
Ill;;l
<-
35
Geografische namen in de Ronde Venen door Piet Grundmann
De Bijleveld Inleiding
namen waarWIlZ de o(irsprong in her '\}(-Tll!4en ligt.1Iierbi(iiuJe! nie! plleen wonlen', geda,cht.- aan 'f~;lru(JtnGlnen maar -ook .ami. iuunen, vClli tvated~jJen,! 'sluizen,. brugg~n, boerder{jen'f!n den;Blijke, liet ligt, in de ,bedoeling om, in df konlendr"lijd, ,et?n {mntal, van. deze bellantingen v()or zover mogel(ik Ie olllsluierm of Ie verklaren ell daarvall verslag dom ill dif blad. Hef zal duidel(ik Z(ill dal de herko/l1.st nfef allijd kWL }vorden herleid. Dir geldt in het bi;jzonder lJ()Ol"-lwmen" die, verwi}zen np(Jr ci?l]". vel'
In ({e R()Jldr: Veneu bej'laafl. yr.~er-'geogr{ifische
verleden en lli(mdelin(~ ·zUh (j))orgegdven:
veel
slraat11amcn
1.1.111
pas
na
de
Grootwaterschap Bijleveld en de Meerndijk
Twcede
Wcrcldoorlog ontstaan. Dc straatnaamgcving en de daaraan verbonden huisnummering dateert in de gemeenle De Ronde Venen uil 1947. Toen zijn veel in de volksmond reeds bekende namen offici eel vastgesteld, Te denken valt aan Hcrcnweg, Achlerbos. Dorpsslraal en de Zuwen. De offieicle naamgeving betrof echter alleen de straatnamen. Dc ovenge namen zijn nog steeds niet officieel vastgesteld. In de nog te verschijnen artikclen zal voorshands niet worden ingegaan op munen die voor l.ichl.elf spreken zoals die van homen, bloemen, burgeme-esters, lede-n van het Koninklijk 11Uis. Veel meer zal getracht worden jllist die munen te behandelen die terugkomen III de plaalselijkc historic en ciat zijn er vel en. Als eerste komt aan de orde de naam "Bijlevcld" waarvan de oorsprong ligt ten widen van de (Oude) Rijn in de voormalige gemcente HarmeJen.
Ten zuiden van de ClmJc Rijn lussen Harmelen en De Meern Jig! een gebied dat later de naam Groot Walerschap Bijleveld en de Meerndijk krecg. Hel cle polclers Bijleveid, Veldhuizen, om valle Reijerscop en Aehthoven. Dil gebied loosde 01' naluurlijkc wijze 01' de Hollandsc Ussel maar dil we-rd, onder anclere door de afdamn1ing van de vel'binding van deze rivier met de Lek tllssen 1285 en 1291, na verloop van lijd onmogelijk. De afwatering via aangrcl1zendc gebieden van het Groolwaterschap van Wocrden en de Vecht kon niet pJaatsvinden omdat zij het water niet konclen verwerkcl1. Gezocht moest \von.len naal' een oplossing in noordclijke richting. Dit was niet eenvoudig want e1' moe-st een nicllw kunaa] worden gegraven en andere waterlopen moesten worden afgcsloten.
Wateroverlast bodemdaling
Om illZicht te krijgen in de aanleg in 1413 van de Bijlcveld is het nodig om eerst in le gaan op hetgcen na de Romeinsc tijd met de loop van de rivier de Rijn heeft plaatsgevondcn. In de vool'afgaallclc tien eeuwcn zijn er namelijk ontwikkelingen geweest, die het gcbied tllssen Utrecht en Wocrdcn ingrijpend hebben verandercl. In de Romeinse lijd, lussen ea 50 en 350, was de Rijn de nool'dclijke grensl'ivier van het keizerrijk. Recente opgravillgen in Vlcllten, in De Meern, in Wocrden, in ZWHml1lcrdam en in en Alphen aan den Rijn \vijzen OJ) cen langdurigc aallwezigheid van Romeinse troe-pen Jangs die grens.
De Rijn in de vroege middeleeuwen door
verzanding
en
Na de ontginningen van de veenmoerassen tllssen ca 1000 en 1200 deed zich hel onaangename feit voor clat door de ontwatering het gebieci in westelijk Nederland in vrij snel tcmpo inklonk. De gevolgcn waren ernstig. OverstrOiningen van rivieren en het optreden van stormvloeden oefenelen steeds meer invloed uit op de veengebieden die door het zakken van het algehelc peil veel kwetsbaarcler waren geworden. Bovendien was de cJaling omstreeks het jaar J400 zover gevorderd, clat in enkeJe gebieden de natuurIijke afvloeiing naar rivicren en cle zee niet meer mogelijk was. Daarnaast \vas door de afdamming van de Hollandsche JJssci de afwatering van gebieden in zuidwest Utrecht via die rivicr stceds mocilijker geworden. Kunstmatige afvoer was nog nict mogclijk omdat de windwatermolen nog niet was uitgevonden. Dele wijze van afwatel'en deed ecrst haar intrede aan hel begin van de 15" eeuw. waarschijnlijk voor bel eersl in 1408 in WeslF'riesland in de omgcving van Alkmaar. Pas veel later, in de 15 e en 16'~ eeuw, we I'd windbemaling in de Ronde Venen toegepast.
Dc loop van de rivier de Rijn heef! zich na hel vertrek van de Romcinen ingl'ijpencl gewijzigeJ. Men moet hierbij bcdenkcn, clat de l'iviel'cn in die tijd nog niel bedijkl waren. Eersl na 1200 werden doorgaande dijken langs de riviercn aangelegel. Dc hoofdstroo11l van de Rijn verlegde zich naar mcer zuidelijk gelegen gebieden waardoor hel meesle water door de Lek en de Waal ging stromcn. De Rijn lussen Wijk bij Duurslede en Kalwijk verzandde en werd in 1122 afgedamd. Stroomafwaarls, ten westen van Utrechl, splilsle de rivier zieh oorspronkelijk in
36
een noordelijke arm (via Vlelilen) en een zllidclijkc arm (via De Mecrn) die in Harnwlen weer bij eJkaar kwamen. Hel tussenliggende gebied werd de huidige Harmelerwaard. Door de verzanding van bcide rivicranl1en was hel noodzakclijk voor een gocde watcrhllishouding een nicllwe verbinding tc maken tusscn Utrecht en I-IarmeJen: de huidige vrijweJ kaarsrcchte Leidsche Rijn. Van'll' de Heldam (ca 2 km ten oosten van Harme-Ien) kon gebruik worden gemaakt van hel nog aal1\vczige reslanl van de zuidclijkc rivieraI'm.
bood een afdocndc oplossing. Willem vall Beijerell, graal' van Holland (Willem VI) vcrlccndc, wcllicht llit pOlilieke aspiralies, aan "den goeden luyden, die gelatlt sin op Reynerscoop ende op Beylevelt, tusschen de Meerendyck en j-Jaemvyker Iwe" bij hct handvest van I oktobcr 1413 tocstemming om "van uytten Rhyn tot in die Aemstel, In it ene Ivatergane, die beginne sail in den RhUn, tus.',chen Basterdam en de }-faernvyker !we, ende voirt den (mden Rhyn !anpes tot an den Bruedyck, ernIe voirt door den Bruedyck del' Hollander !lIcente hmges tot Kockengen, ende voirr doer Kockengen ({fIe I' an Spengen by der Ruger zydwinde ende van doer voirt doer del' Hollander lvech op, streggcnde doe,. Vvi!nisse, ende voirt van daer doer die Waver in die ()[.f(le RhUn, ende alsoe voirt op tot Coelbirs toe
Handvest van "1 October MCCCCXIII" Om een oplossing le vinden voor de walcrproblcmcn ten zlliden vall dc lijn Dc Meern-Harmelen moesl men le radc gaan bij het graafschap Holland want aileen een afwalcring in de richting van de Amstcl
V').
c 't
Huvs te
tram
Detail van de kaan vall: '1 Hooghc HC)'ll1raedtschap van de Landen van Wocnlcn uil 1670 vall Justus ell Davidl Vingboons, waarop !.ijn aangcgcvcn: a. de (Oude) RJ.jn; b. de BijJcvcld: c. de Hcijcop; d. de WeI: c. de Hcldarn (sluis): r. dc Haanwijkcrdalll (s)uis):
37
Dc Dooijcrsluis, gcdcmpl in 1940, gczicll vanaf de Geerkadc
in die Aetnste/, (~r doer om/rent, biden gone dese wateringh voirs, daert den goeden /uyden van Reynerscoop, van By/evett, van Achthoven ende van MastJ,vyck nutste sal duncken
kreeg men nul op het rekest vanuit Woerden wanl men kon dat water niet verwerken. En zoaIs bij de Heycop was gebeurd zocht men ook hier een weg naar het {100rden. Zoals we in het voorgaande opgemerkt hebben was hiervoor de toestemming nodig van de Hollandse graaf Willem VI. Noch de Vecht, noch bel Groolwalersehap van Woerden konclen het water verwerken. Om toch de lazing mogelijk le maken werd er in de Leidsche Rijn ten westen van de aansluiting van de Hcycop cen cl;:un gclegd: de Heldam. Ook in de Oude Rijn ten westen van hel dorp Harmelen kwam 01' de seheiding mel hel Grootwaterschap van Woerden de Haanwijkerdam lot sland, zodat het waler sleehls door het nieuw gegraven onlwalcringskanaaI, de Bijleveld, kon worden gcloosd.
JJ
Dc inwoners kregen dllS enigszins de vrije hand in de aanleg van het ontwateringkanaal.
De Heycop Nog eerder dan de polder Bijleveld e.a. kreeg de nog iels hoger en ooslelijker gelegen polder Heykop le makcn met afwateringsproblemen op de Hollandsehe IJssel. In 1385 kreeg deze polder van de bisschop van Utrecht toestem111ing om ecn kanaal le graven voor uitwalering 01' de Vocht. Dc polder ging lozen op de Leidsehe Rijn. Bij de Heldam len noorden van de Rijn werel gebruik gemaakt van cen reeds aanwezig waterloop die vanaf de Beldam in noordelijkc richting hep lol aan de WeI. Daal'lla werd een rechte vaar! gegraven die len Iworden van Koekengen, bij de lalere Jooslendam, mel een haakse bochl in oostelijke rie-hling ging naar de Vechl bij Breukelen. Dil laalsle sluk slaal lhans bekend als de Grole Hcyeop.
Vonr hel graven van het kanaal ten Iworden van de Rijn werd love-el mogclijk gebruik gcmaakt van een reeds bcstaande watergang. Over de eerste dric kilometer was nog een oudc Rijnarm aanwezig, ten restant van de noordelijke (Vleulcnse) arm van de Rijn, De Bijleveld meandert daar dan ook nog als cen ochle polderrivier. Aangekomen bij de WeI groef men in noordwestelijke richting een kanaal evenwijdig aan de reeds beslaande Heycop. Op de tLlssenliggcndc smalle strook groncl is het pitloreske dorp Kockengen gelegen. Daar waar de BijleYeld en de Heycop bijecn kwamen moesf eveneens cen dam worden gclcgd om de schciding met het Vechtwater le behouden. Dil werd de Joostendam.
De Bijleveld Voordal polders onlslonden en afwnderlijkc bcmaJing J)1ogelijk werd mocst dlls al het water op natulirlijke wijze worden geJoosd op de rivieren en de zee. Bet lag daarom voor de hand om het water dal op de Leidsche Rijn wcrd geloosd naar hel westen af le voercn. Maar ook het lager geJegen Grootwalerschap van Woerden kon zijn water niet meer kwijt via de Oude Rijn naar Katwijk maar was gedwongen le gaan lozen 01' de Hollandsche IJssel. Daarvoor werd de Wierie-ke gegraven van de Oucle Rijn bij Niouwerbrug naar de Hollandsehc IJssel bij Hckendorp (Goejanverwelle). Toen dus de polder Bijleveld wilde lozen 01' de Rijn
Vanaf de Joostendam werd het graven voortgezet tot aan de Amstel bij de Nes. Daarbij kruisle de Bijleveld Oudhuizcn bij de huidigc BOlsbrug en Waverveen bij wal men nu nog noeml de Bijleveldse brug. Daarmcdc waren de ontwalcringsproblemen in hel weslen van Ulrechl opgcloSl wanl ook de Harmelerwaard, Kockengen en Spcngen kregcn
38
Bcgaanbare wcgen ontbraken in het gebied van de Ronde Venen, wdal bijna al het vervoer, ook 01' de landbouwbcdrijven, over water moesl gaan. In hel octrooi werd daarom tevens geregcld, da! mUlst de aan te leggen ringdijken ook een aantal sluizen moest worden gebouwd om de scheepvaarl te bcvordercn alsmede om de uitvoer over water van turf te beslcndigcn. Op grond hie-rvan zijn een vierlal sIuizen tot stand gekolllCn namelijk de Nesserslllijs en de Doyersluis , respectieYelijk in het noorden en l.uiden van de l3ijleveId, de Demmerikersluis in de Geul.ensloot en de Oudhuil.ersIuis III de HcinoomsvaarL Dc Pondskoekersluis en de Proosdijersluis zijn kennelijk van latere datum. Door de aanJeg van de Rondevecnse Polder moesl voor het water uit het Bijleveldgebied een andere weg worden gcvondcn. Door de aanJeg van een ringvaart, de Geer, aan de zuidzijdc van de polder werd het water in westelijke richting afgevoerd tot aan de Oudhllizersluis in de HeinooI1lvaart en voorls tot aan de Kromme Mijdrecht in Woerdense Verlaal. Het gedeelte van de Heinoomsvaart westelijk van de sluis bIeef daardoor in hoog peil.
toestemming om 01' de Bijleveld te 101en. Om het schccpvaartvcrkccr lc vcrbctcrcn werden de dric gcJcgdc dam men in de 17 ccuw vcrvangcn door sluisjes. Hierdoor werd de Bijlevcld cen begeerlijke route VOOI' het klcincrc schcepvaartvcrkccr van Utrecht naar Amsterdam V,v. Men be-hoe-fele dan aan bet cinde van de Vecht llict over de gcvaarlijke Zuidcrzec van r"1uiden naar Amsterdam Ie varen maar men kon binncndoor rechtstrceks tot in de stnd Amsterdam komcn. L '
Het rampjaar 1672 De voortgaandc vcrveningcn, waartoc de Staten van Utrecht bij placeaat van 18 augustus 1592 de l10digc concessies haddcn verlcend, hadclcn tot gCyo]g c1at de bodcm in het noordclijke "stroomgebicd" van de Bijlcvcld. steeds verder was gedaald. In 1672 brak cr oorlog uil. Frankrijk, Engcland, MUnster en Keulcn vielen de Repnbliek aan en de inmiddels aangestelde stadhouder Willem III steIde de (oude) Hollandse Watcrlinie in werking. Dit was voor ons huidige woongebied desaslrcus want loen de oorlog voorbij was kon het water nic! mcer natuurlijk worden geloosd op de Amslel. Als gcvolg van de angstvolle en lafllartige houding van de stad en de Staten van Utrecht ten opziehtc van de Franse belellers in 1672 raakte Utrecht de zeggcnschap kwijt o.a. over het walerschapsbeheer. Zodoende verleenden de Staten van Holland en West Friesland het : "Ocrroy en accoord !o! he! s!igten van de !?ondeveense Polder, z/jnde het octroy in dato den 24 January, ende he! Accoord in dato den 27 Februarr 1674"
De huidige situatie Door wijziging in de bemaling van de polder en vervanging van molens door gemaIen in de 19 c eeuw kon de waterhuishouding ingrijpend worden gewijl.igd. Grote hoeveelheden water konden machinaal worden afgemalen waardoor ook de onderlinge verhoudingcn tussen polders en watersehappen yecJ betel' kon worden geregeld.
De Nessersluis bij de ililnsluiting oj) de Amslcl in 1770
39
Daarbij komt dat hel schcepvaarlverkecr vrijweJ geen gebruik meer maakl van de aanwezige vaarwegen. AlIecn rccrcatieve scheepvaart heeft gedurcndc cen aanlal maanden in het jaar behoefte aan de kleinere vaarwegen. JnmiddeJs werden de door de turfwinning onlslane plasscn in de 19l' ceuw drooggemaakl, waardoor III hel middengebied schecpvaart onmogeli.Jk weni. Bij de droognulling van de polder GroOl-Mijdrechl verdween in die polder de Bijleveld. In het landschap is de loop van deze waterweg nog lc herkennen en wei evenwijdig aan de Veldweg in Wavervccn,
fraai natuurgebied. Vanaf de Oudhuizenveg lot aan de Gagelweg ligl een voelpad dal behoudcns in de broedtijd openbaar toegankelijk is.
Naamgeving De naam van de Bijlcvcld is dLls onllecnd aan de len zuiden van de Oude Rijn onder Harmclen gelegen polder. Helzelfde is bet geval met de niet in ons gebied gclcgen IJeycop. De raad van de voormaligc gcmcente Vinke-veen en Waverveen heeft in de wijk Westcrheul cen aantal geografischc name-n, die zijn verdwcnen of dreigden te verdwijnen weer naar voren gehaald en aan slralen en wcgen gcgeven. Ecn daarvan heet thans
Dc 13ijlcveld (en ook de Heycop) werd in 1960 lussen de Wei onder J-Jarmelcn langs de polders Breudijk en Gevcrskop over een lengte van ca drie kilometer gcdempL Er resten nog twee slukken van hel oorspronkelijkc onlwateringskanaal. Bet cerste betreft de waterlooI' langs de .loncbeerelaan en Buize Harmclen, waarna het nog enigc kilometers onzichtbaar meandert door het vrijwel polderlandschap. Het tweede deel is gelegen tllssen Kockengcn en Oudhuizen, in pcil gcscheiden door de voormalige Doyersluis aan de Geerkadc. In de loop der tijd is dit laatste gebied lIitgegroeid tot een
"BIJLEVEU)". Gcraadpleegdc litenllllur: AJ. van del' Aa, Aardrijkskundig woordenboek del' Ncdcrlandcn, 1840; H. vnn der Linden, Dc Cope, (disserlaLie) 1956; Drs. A. Blned, Dr. L.R. Mur, H.W. van Soes!, Van Wildernis lot Ronde Vencn, 1984 EJ. Rinsma, De Rondc Vencn ... cen omgckccrdc wercld, J986; Drs A. Blocd, Wavcrvccn door de ecuwen hecn, 1987; Adriaan Haarlsen c.a., I--ret Land van Wocrden, 2003.
De gesehiedenis van ons land tllssen 450 en 1000 berust voornamelijk op wat over die tijd is Door m0I111ikel1 bijvoorbeeld. opgcschrcvel1. Iedereen kent weI de afbeeldingen van de nlOnnik in pij die met een ganzenpen in de hand voor cen katheder staat waarop een grool boek ligt. De opengeslagen bladzijde sllggereert dat hij de kllnst van schoonschrijven meester is en waarschijnlijk bcschrijft hij de dagclijkse gebeurtenissen zoals hij die heeft ervaren. Delen van die boeken zijn bewaard geblevcn en vormen tot op heden de enige bron voor wat men tegenwoordig de olldste noeml. Resultatell van later geschie-denis archcologisch onderzoek zijn nooit meegenomell en hebben niet geleid tot aanpassingen. In de 20l' eellw en vooral in de laatste jaren heeft archeologisch onderzoek eell grotc vluchl genomcn en worden er ontdekkingen gedaan die soms tot een hcrschrijven van de ollclste geschiedenis louden moet Icielen. Maar tot 01' heden is dat niet gebellrd. Is het dan ook niet vreemd dat cr steeds meer historici zijn die zelf op onderzoek uit gaan?
Tot 01' dit moment weten we niet beter dat tussen 748 en 8 14 Karel de Grote geregeerd zou hebben over een rijk dat zo grool was als het Europa van nu. Hij worch daarom ook weI eens beschouwd 'lIs de gronellegger van Europa. Hij IOU gcboren zijn in 742, in 800 tot keizer gekrooncl, in 814 gestorven en begraven in Aken. Hij zou dcrhalve 72 jaar oud zijn gewordenl Erg oud voor de tijd van toen. VeeJ heldendaden worden aan hem loegeschrcven. Hij zou 0.'1. 16 kathedralcn, 65 palcizen en 232 kloosters hcbbcn gebouwcl. Van veel bouwwerken Uil die lijd is nauwelijks meer iets overgebleven. Zo dal weI het geval is heeft men vastgesteld clal zc niet uil cle Karolingische tijd kunnen stammen. Ze zijn allemaal lIit een andere periode' (Delahaye) Kortom kritische historici twijfelen sinds 1999 in het openbaar aan het bestaan van Karel de Grote (2) (3) (4) en proberen dat te bewijzen. Zij vinden het vreemd dat midden in een periode van 300 jaar waarin vrijv./cl alles slilslaat ineens een geweldenaar uit de lucht komt vallen die zich Karel de Grote
40
Pagina llit het L..iber donationum zoals weergegeven op de website van het Utrechts ArchieI'. (5) 01' dcze hoogle slaal vermeld: f- lJ)uiJishelll VIInlan si, Of met uilishem inderdaad Wilnis wordl bedocld is niel duidelijk. Net w m11l IS
noeml. Op papier klopl hel allemaal, maar de praklijk wijst andel's UiL Hun conclusic is dat de geschiedenisklok 300 jaar moeI zijn leruggezel en dat de Karolingischc pcriodc vcrzonnen is. Als rcden c!;:larvoor venvijzcn zij o.a. naar de koninkrijkcn. Het F;rankischc Rijk VCI'(00111 na de val van hel Romcinsc Rijk drie perioden. Ecn donkere periodc van 560 101 777, dal1 volgl van 774 101 820 plolscling de Karolingische pcrioc!c, gC\lolgd door cen tweede dOl1kere periodc van 820 101 955. I-lei Byzanlijl1sc Rijk gaat na de lcloorgang vall hel Romeinsc Rijk nog cCLIwen door. Vrccmd is dnt fussell 610 en 850
aile
informatic
over
bijvoorbccld
architcctuur
ontbrcckt. Er wordt nict meer gebollwd en men
schrijfl cr nict mec!' over. Daarvoor ycrrczcn koJossalc bOllW- en irrigaticwcrkcn, de-11k maar cens aan de Aya Sofia. (6) leis dergelijkc gebcurl il1 Griekcnland. Tussen 600 el1 800 moel dal lal1d volgcns archcologcn bijna onbc\voonbaar zijn gc\vccsl \:vaill tradities Cll gcschicdkundige \:vcrkcn 41
wordcn ncrgens meer gcmcld. Een ander aangevoerd bewijs is de invocring van een nieuwe kalender door Paus Gregorius XIII. De Juliaanse kalender van 45 voor ChI'. wordl in 1582 vervangen door de Gregoriaanse kalendcr. De reden van de wijziging is dat de Juliaanse kalender niet mecr voldoe!. De berekel1de lijd klopl niel mel de wcl'kelijkhcid, Dc bel'ckcnde lijdslippen waal'op dag en nacht even lang zijn blijken elk jaar te verschuiven. Omdat de Juliaanse kalender per jnar 674 seconden langeI' dUllrt dan de Gregoriaansc moetcn cr tien dagen worden ovcrgcslagen. Na 4 oklobcl' 1582 volgl 15 oklobcl' 1582. Dal gecf! overal grolc cO!1sternatie en niet ieder land gaal dircci mce. Een kalenderjaar wordt in de praklijk gesteld op 365 dagen. Eehter de aarclc draait om de WI1 il1 365 dagcn + 5 uur + 48 minulen + 46 seconden. Dat betckent invoering van schrikkcljaren. De Paus laat om cen of andere reden cen clag eehter 26 seconden langer dllren en clat betekent opnicllw
Dc Dom Ic Akcll. Ovcr dc bOllW cr van is wcinig bckcnd. He! ouds(c dccl, de Pfall.kapcJJc, :t.ou door hc! ovcrbrcngcn v(\n rellquicll roml 800 in gcbruik :tj-in gcnoll1cll. (www. achcncrdolll.dc)
een aanpassing van de schrikkeljaren, Een eeLlwjaar is aileen sehrikkcljaar als het door 400 deelhaar is. De Duitse historieus Heriben Illig vraagt zieh in 1999 af waarom cr maar tien dagen zijn weggclaten. Immel'S tussen 45 v66r ChI'. en 1582 liggen 1627 jaren en met een jaarlijkse fout van 674 seconden worden dat 12,7 dagen. In de praktijk denicn. Dus drie dagen extra, Elke dag extra omvat een periode van 1627:12,7=128,1 jarcn. 2,7 extra dagen komen dan 01' 345 jaar. Heeft de Paus in 1582 misschien rekening gehouden met een eerder gcelane correctic van drie dagen? Maar cia! is nergens uit gebleken. Vermoed worelt nu d,lt men toen heeft geconcludeerd dat die correctie niet nodig \vas omdat die tijd nooi! heeft bestaan. Aan de hand van areheologisch onderwek komt Illig uileindclijk tot de conclusic dat het in l'eite gaat om 297 jaren !.odat cr tussen 45 v66r ChI'. en 1582 geen 1627 maar 1330 jaren hebben geJcgen.
Grote ecn vcrzonnen figuur is. Zelfs de tijd waarin hij geleei'd l.OU hebben, IOU een verzinscf zijn. Deze valt namelijk pl'eeies in de clonkcre middeleeuwen, tllssen het begin van dc I.cvende eellw en het begin van de tiende eeuw, Als we de geschiedschrijving op de website van hel Utrechts Archiei' (5) volgen dan l.OU in 857 de stad Utrccht I.ijn overvallen door Vikingen. De clan regerende bisschop (Hunger 854-8(6) moet vluchten en neemt zijn archief mee, Daarin zouden onder mecr vecrlien koningsoorkonden en dertien particlllicrc schcnkingsoorkondcn zitlcn. Bewijs van cigendom om later de geroofde bezitlingen terug tc kunnen cIaimen. In 914 l.OU bisschop Radboucl (niet Radbod) in ballingsschap een cartularium (bock met afschriften oude akten) hcbben laten maken van een aantal koningsoorkondcn \vaann een Jijst met cigendommcn die sinds 777 aan de Sf. Maartenskerk zijn gcschonkcn. Del.e lijst l.OU volgens het Utrechts archief bewaard zijn in cen liber clonationllm (bock van schenkingen) gemaakl eind 12" ecuw en in de 16 cellW in een leren band ingebonden. In die lijst worden volgens het nrchief plaatsen in en rond de provincie Utrecht genoemd. Doorn staat vcrmeld als 'villa Thorhem'; Opburen bij I.IsscIstein als 'villa Ubburon'; Houten als 'villa Haltna'; Werkhovcn als 'Uuerken'; Oclijk als 'Ioclichem'; 13unnik als 'Bunninchem'; Vechten als 'F<'eedna'; Maarssen als 'M'lrsna' ;Locnerslool als 'Lc)I1onllaca'; Wocrden 'lIs 'Uurdan' en Wi In is 'lIs 'Uilishem'.
Een aneler aangevocrcl bcwijs vormt de positie van de 'larde tcn opzichte van de sterrcn. In eli! gcval de stcr Spica in het sterrenbedel Maagd, Mctingen tcn !ijde van keizcr Augustus (63 v66r ChI'. tot 14 na ChI'.) en Anno Domini 1900 zlJn bekend. Berekcningen tonen aan daf d'lar 1572 jarcn fussen hcbben gclcgen en geen 1900 janr. Ergo ccn verschil van 328 .la'll'. Meetfouten inbegrepen (C)]lcn astronomischc mctingcn dcrhalve ook aan dat de Gregoriaanse kalender niet klopL
l
'
Illig stell dat er slerke aanwijl.ingen I.ijn dat Karel de
42
Aan de hand van dat liber donationum is in de loop der tijd een aantal oorkondenbocken gcmaakt. Enkele uitgaven staan in het Utrechts ArchieI' in de boekenkast in leeszaal I. Deel I is in 1920 door S. Muller en A. Bouwman samengesteld en omvat aile oorkonden tot het jaar 130 I. Op biz. 42 staat een lange lijst van goederen geschonken aan de kcrk van Sin! Maarten. Van elke oorkonde IS in hel Nederlands een korte beschrijving weergegeven mel daaronder de Latijnse tekst. Oorkonde .fI43 op biz 42 vermeldl in hel Latijn een aanlal pJaatsnamen mel daarachter, in Romeinse cijfers, een aantal mansi of mansa (hoeven '1) Tusscn al die plaatsnamen in staal ergens "In uilishem VII mansa" Dit 'lOU betekenen dat de Utrechtse hissehop in Uilishem zeven hoeven 'lOU beziuen. Met Uilishem is volgens de sehrijvers Wilnis bedoeld en mel hocve ecn sluk grond van J4 hectarc (Manlcn). In elk geval, tussen hel jaar 777 en 866 wor(!t er gcsproken van Uilishcm en cia! is bijna lwee eeuwen eerder dan werel aangenomen aan de hand van de nu gebruikte oorkonde uit 1085 en waarop in 1985 het 900 jarig bestaan van Wilnis weI'd gevierd. Een noot onder oorkonde #43 verwijst naar Jhr. Mr. W.A. Beelaers van Blokland, die in 'Dc Nederlandsche Leeuw' van 1921 de plaalsnaamgcving in de oorkondcnboekcn be-twist. Daar staal Uilishem nict bij. Maar Beelaers van Blokland is niet de enige die Latijnse plaatsnamen in Nederland betwist. Zo maakt Albert Delahaye zich in zijn bock 'Dc ware kijk op.. ' druk om de naam Noviomagus. Op school leren wij dal daarmee Nijmegen worch bedoeld. Zijn onder'lOek toont aan dat het Noyon moct zijn en dat ligt in Noord Frankrijk.
Marie tc Utrecht. De inhoud bestaat voornamelijk uit pachtbrieven. En dan 'lie je pas hoeveel grond dat kapillel in 1437 in het Nederkwartier in bezit 'lOU hebben gehad. Genoemd worden Abcoude; Overmeer; Ankeveen; Kortenhoef; Vreeland; Loenen; Breukelerwaard; Kortrijk; Maarssen; Zuilen; Westbroek; Oostveen: Portengen; Kokkengen; Milant: Kamerik; Zegveld; Harmelerwaarcl; Bijlcveld; Heijenkop; Vleuten: Ouclenrijn; Heikop; Papcndorp; Oalekop; Nedereincl van Jutfaas en Loopik. Allemaal Nederlandse plaalsnamen. Vinkeveen WOrtJt er niel in genoemd. Dc beziuingen van het kapillel van St. Jan zijn bekend. Het zijn onder meer de parochies Mijdrecht, Wilnis, Thamen, Zevenhoven en KudeJstaart. Samell ook wei de Proosdijlanden genocmd. Door het hebben van de hoge reehtsmachl hecft de proost van St Jan 500 jaar lang de Proosdijlanden kunnen domineren. Ais Uilishem inderdaad het Nederlandse Wilnis betekent dan 'lOU Wilnis pas na 1085, dus na de gcbicdsruil tussen het kapillel en bisschop Koenraad, dec] zijn gaan ui!maken van de Proosdijlanden. Het kapittel van St rieter heeft ook bezittingcn in het Nederkwartier. Stuk 804 meldt: "Zweder, heel' van Abcoude neemt van de proost en het kapiuel voor lien jaar in pacht hel gereeht, hand wissel, tins en tienden van Abcoude en Vinkcveen met 53 morgen land en een visserij." Het stuk is van 1392. AI'gaand OJl de oorkondeboeken wordt Demmerik al in 1138 genoemd. Vinkeveen daarentegen pas in 1392. 01' papier is Demmerik ouder dan Vinkeveen en heeft de expansie van Demmerik zich gericht op het noordclijk gebied. Onduidelijk blijft de begrenzing van dal gebied en wie wal preeies in bezit heeft gehad.
Maar wat moeten we met dal lJilishcm nu we de kritisehe opmerkingcn van enkclc historici en hun bewijsmateriaal kennen? WorcH met Uilishem inderdaad Wilnis bedoeld en lag het wei 111 Nederland? Is Wilnis eeht twec eCllwen ouder dan eerder aangenomcn? Genoemde periode vall namelijk precies in die donkcre tijd. Waarom is UiJishem niet genocmd in de (ook al omslreden) oorkonde van bisschop Koenraad uit 1085 waar 'Vecrtighoeven' (qlladragintH houvas, terram palustrcm in Midreth) als Wilnis wortH aangeduid. lJilishem 'lOU toch bisschoppelijk bezit zijn? Allcmaal vragcn die weer tot een andere vraag leiden: "Moeten we de loop van de geschiedcnis van WiJnis bijsteJlen of alles maar lalcn zoals we eerder aannamen'1"
Bronnen (J) A. Mantell '13reukclcll en omgeving tussen 400 Cll
t200' (2)
0) (4)
H. FClkcma "Hecft Karcl de Grote Ooil geJcefd" llllerilet _~~:~Y~YJ?n_mJDIhG_ll_~~~I.G.LCtDXg Dc site vall de gelleaJoglsche verenlging Prolllot!leus. Dr. J-Icribert Illig (1947) "Das erfundelle Miltelaller. Die gr()sste Zeilhlschullg del' C;eschicble" 1998 Dr. Heribert I!1ig "Wie hal an del' Dhr gedrehl/ \Vic ::100 Jahre gesehichle erfllll(len werden" J999
(5) .~\~hr.!JL!.rc.:_~bJ5~_l!:~:hh~L!)J (6)
Bovengenoemde oorkonden louden allemaal betrekking hcbben op de beziltingen van de kerk van St Maarten (Domkerk te Utrecht) in die donkere periode. Toegang 221 in het Utrechts archief beVal documcntcn van veel laler datum. I,--Iet beschrijfl o.a. de bczittingcll van hel kapiltcl van de kerk van St.
Dc Ayn Sofia in Istanbul is eCIl van de oudSIC bOllwwcrken tel' wcreld. Dc kerk werd tusscn 5:)2 en 537 gebollwd ill opdracht van keizer Justilianlls uit dallkbaarheid voor cen overwillning oj) zijn vijanden. Tn 145::1 werd de kcrk omgebollwd lot moskce.
Opmerking: Zie ook de site I.HlJ.l..:1Ly.'eb. i 1l1.9J:,11L!1~J/JK~/gJ2.m__:_~I.GJ1JJl.'.l)'g over "De ware gesehiedenis van de Jage Janden lussell 200 en J200" Cil dlens kritlek op de nationaJc gesehiedsehrijvers over die peri ode.
43
Vinkeveen's tuinbouw, een spannend bestaan door Roland Hartsink
A,{in7tet begin-van-de votige eeu}v zochl nl{::n in de Ronde Yellen naarstig naar niewve middelen van be,~'t(1an; de vervenb1-g' }'j}as -over -zUn. hoogtepunl lzeen i)J}ldat hei aretlal Ie vervenen grond {~/Jul1n en er sleeds lneer machinaal gebaggerd 1i'e1Y1.
Tuinbouw
zonder glaskasscn, gctccld). Bovendicn werktc hel klimaat ook mec: II bent misschicn sccplisch, met de
Nicuwc kansen en wcrkgelcgcnhcid VOOl" de mcest anne inwoncrs van het gebicd werden gcvondcn in de tuinbouw. Dat was in eersle aanlcg te danken aan A.RoelcveJd (ecn plaalsclijke vce-houder) die in januari 19 I 2 de Vinkcyccnsc gemcenteraad het idee 'lan de hand deed dat de Vinkevccnsc grond zich
zove-elsle nattc kwakkclwintcr achtcr ons, maar in
DOg
we-leens zeer gocd
lOll kUlll1cn
Ie-nen
\1001'
dic lijd wcrel vaslgesteld dat in de Ronde Yenen gcmiddeld mindel' nccrslag vic! dan bijvoorbceld
aan de kust of in het oostCl1 van ons land, waar mecr zOl11crrcgen nccrdaaldc. De lon, tcnslOlle, mochl niet tc vaak en tc fel schijncn; het best was cell licht bewolkte hemcl. Kor10111, het gcmatigde zeeklimaat was een factor waar men nie! veel van te duchtcn had. En de afzetrnarkt was er ook: via de Kro111111c Mijdrccht, Waver l Amstel en Vecht (en later via de spoorJijn in Demmerik) waren Amsterdam en Utrecht rclaticf sne! tc bereiken. Wegvervoer kwa111 ook 1.11 sne1 op. 'Zwarte Chris' uit Waverveen (de kolcnboer, die ook tuinder was) had ecn van de ecrste vrachtwagentjes.
lUinboll\v.
Die grond, oj) de hoger gclcgcn onvervcendc percclen, achter de bcbollwing van het lint Vinkcvecn-Wilnis-Mijdrecht, bicek al sncl inderdaad bij uitstck gcschikt voor de teclt van bladgewassen als sla, spillazie, andijvic, witJof, scldcrij etc., nict in het minst door de cigcnschappen van deze grond: een grote watcrcapacitcit en daarmce ten Jl100i gcleidclijkc opnamc en afgiftc van warmtc, zodat nachtvorst weinig kans kreeg (er werd in hct begin vooral op 'de kOllde groncl', dlls
Tuindcrs liggcll Ie wachlcn mcl hun pnllncll vol grocnLcl1 loL I.e hc! vcilinggcbollW l1logcn binnenvarCll
44
Samenwerking
Dat waren brociramel1, pas veel later wcrden de ccrste echle kasscn gebouwd. Men begon mel veilen in de vroegere koIfbaan van Koeleman, het latere cafe de Rijk in de Heu!. AI snel eehter werd een ruimerc pIck gevonden naast het spoor aan het Demmerik. Het vcilinggebollw werd wdanig opgetrokken dat de tuinders hun waren per praam naar binnen konden varen (lll1iek in Nederland), langs de veiJingklok. Vervolgens stak de 'opsteker' een kist met groenten omhoog om aan de velc groenteboeren (aIleen al in Vinkeveen waren er toen meer dan vijftien! o,a. Van de Heuvel, Schouten, Albers, BoeJlaard, Flip vd Linden) en lussenhandelal'en te lonen. Dan begoB de vcilingklok te lopen, inzellend mct ' n hoge kilo-prijs. Hoe langer je wachue met drukken, des te lager de prijs. Maar. ...ie kon natuurlijk ook niet te lang wachten want dan werd de waar VOOI' je neus weggekocht door dc concurrent. Dit 'Illes voltrok zich in een hoog tempo, dlls veeI tljd om na te denken was er niet. Altijd spannend. En ook inspannend want de tuinders werden wei geacht de verkochte waren zelf 01' de wagens van de koper te laden.
Het hoge waterpeil in de Ronde Vellen was wei een probJcem waar vooral de ccrstc luinboLlwbcdrijvcn (die rond 1911 opstarlten) mee kampten. Later werd dit vcrholpen door de bOllw van ten clcktrisch' gcmaal. Ook hel te zoUle slootwatcr en het gebrek 'lan vakkcnnis was een remmcnde factor voor de pioniers. Dan waren cr soms HOg bijcnplagcn (e1' zalcn 'n paar imkcrs fussen de tuinders), hagclstonnen (fune-sf voor de delicate bladgcwassen) en van lijd lot tijd waren er teellbcpcrkingcn. Al snel kwam men dan ook tot de conclusic dat deze tcgcnslagcn sJechls be-strcden kondcn worden door samcnwcrking. Een ccrslc paging daartoc deed de Ycreniging "Volksbclang en Volksontwikkeling" (1912-1924, initiatiefnemer: A.Roeleveld) die curSlISSCl1 en Yoorlichting aanbood, cenlraal - en dus goedkoper tuinderijspuJlen inkocht en een proeftuin aanlegde waar men met erwten, snijbonell, pelilen en augllrken begon, maar al gallw blcek dat niet succesvol. l'oeh was de startende tuinder toen nog steeds voomI financieel - grotendeels self-supporting. Risicospreiding werd pas gerealiseerd mel de oprichling van de Co()peralieve Groenlen- en Fruitveiling Vinkeveen 01' 5 januari 1917. De lllinders waren gezamenlijk eigenaar en betaalden cen jaarlijkse contributie om 'n paar medewerkers de vele lransacties administralief en financieeI te Ialen afllandelen. In die begindagen (1919) viel er meteen een fikse tegenvaller te noteren voor de nieuwbakkcn Ieden/eigenaars. Bij een mislllkt experiment met een bonenzollterij (het VaCllUl11trek ken in bijv. weckpotten was nog niet ontdekt) werd, naar verluidt, cen voor die lijd astronomisch verlies gelcden van 55.000 gulden. Het failJissement van de Coiipcratie dreigde. Dc 220 leden, die stuk voor stuk hoofdclijk aansprake1ijk waren voor deze misstap, moesten ieder 250 gulden ophocsten.
Ook doordraaien Sehrijver dezes beweht Henk de Wit (78) in Vinkeveen. die jarenlang, tot 1990. op de Julianalaan (tussen de RK-kcrk en het Dorpshuis de Boei) een tuinderij heef! gerund. Zijn vader Jan was ccn van de tuinbollw-pioniers in het Rondeveense. Henk wou eigenlijk fietsenmaker worden, begon ook aan 'n cursus middensland, maar toen moest de witlof de grond in, dus na drie keel' les hield het 01' en moest ie naar de tuinderij, op voorspraak van z'n vader. 'Ecn altijd onzekcr be-staan, luinder. Je wist nooil van te voreJ1 hoeveel de gewassel1 zouden opbrengen. Wij hebbe-n nog wel eens mislukte jaren meegcmaakt, door veel te- hete zomers, tc weinig of te vecl regen cLC. Of er was vcel te veeI van ccn snort, dan we I'd het meeste doorge-draaid (tegen cen minimale vergoeding voor de luindcr eindigdc het 'lIs veevoer. (R.H.).
Naast het spoor Vijfcnzcstig van hen probcerdcn dil (mheil te kcren door direct hun lidmaalschap op te zeggen, maar na mccrdcre rechtszaken werden ze alsnog lot betaling (en soms de bedelstaf) gcdwongen. Ook toen waren cr overigens al ondcrnemers met megalomane neigingen: de kwekerij Oudendam bij Wilnis had een oppervlakte van 30 ha en was korte tijd de grootstc tllinderij van Nederland. Los van dit debacle ging het de tuinderijen tijdens W.O. I voor de wind; door de schaarste brachten de prodllcten goed geld op en menig vecnarbeider huurde in die dagen dan ook een stukje grond om 'voor ziehzel!' Ie bcginnen'. Na 1919 kromp het areaal luinbollwgrond wcer door de inzettende economische crisis n1aar ook door gebrek aan kcnnis en kunde van de ondernemers. Dc 'blijvers' gingcn, mel hulp van wat rijkssubsidie, al gallw 'onder glas'.
Dc meeste groentcn waren seizoengcbonden. De winter kwamen we door met het kweken van witlnf, dat heeft tenslotte geen zon nodig; dan moest je ecrst in de klci van de Legmeer bij Uithoorn witlof-bieten uitsteken (de zaadjes werden door de tuinders aan een 'kleibocr' geleve-rd, die ze vervolgens tot bieten liet opgroe-icn), op paard en wagen terug naar Vinkevcen (of 01' 'n enkcle vrachtwagen) en dan de wnrtcIs weer ingravcn in de veengrond bij nns op de tuin. En als je dan mct de Kerst kon oogsten dan was .ie 'n hele piet! Maar, dat Iuistcrde nallW. Had je soms de hele nacht doorgewerkl om de witlof als een van de eersten op de veiling te krijgen, werd het spul de volgcnde dagcn het mecst doorgedraaid. Joh ik
4S
40-jarig jubilculll van de Coopenltie (J957) Op de voorgrond in het midden: C.Mooy, tientallen jaren de drijvende kracht achter de Coopcralic. Bovcn gcheel links: Jan de Wit (pionicHuinc!cr), vader van Benk.
heb wei 'ns een lliinder gezien die llil nijd de hele kist lof het water in smeet!
aileen als er die week gocd verkocht was dan kwam er londags cen kockje op tafel.
Als jochie van zeven jaar stond ik eens aileen op 'n praam: 111ijn broer sprong er opeens af en toen moest ik dus zelf naar huis varen, nou clat kostle nog wei even moeite, met 'n stok zo'n ding vol met groente recht zien te houden!
Dc Tweede Wereldoorlog is voor ons niet slecht geweest: de 111ensen kwamen van heinde en verre en slonden bij ons in de rij op hel tuinpad om groenle te kunnen kopen, nou dan had je goeic prijzen natuurIijk. Op 'n keer stonden er IV.,Iee politieagentcn in de rij. Wij mochlen van de Duitsers niet lomaar aan iedereen van alles verkopen, sterker we hebben wei eens gedwongen koo! en selderij moeten verbouwen. Dus m'n vader en ik dachten: nOll zijn we de ldos. Maar die agenten kwa111en wat groente voor eigcn gebruik halen, bctaalden, knipoogdcn en gingen wcer ....
Hard werken Handel was cr natuurlijk nict allccn op de veiling zelf; iederccn, lol hel besluur 'Ian loe, handcldc buitcn de veiling 0111. Wij maaktcn het nogal ccns mec dat handelarcn direct naar de tuin kwamen om in te kopen. Vooral als het schaars was en I.e bang waren dat het op de veiling te dum zou worden. Zc dachten hel dan bij ons voor mindel' te krijgen. Dit 1110cht eigenlijk niet, ais lid mocht je aileen oj) de vciling verkopcn. Van JieverJce zijn wij natuurlijk ook echte kassen gaan bOll\:ven. Met tv·,Iee-dehands hout en glas en zo, dan wist m'n vader wel 'n adresje . .la, dan mocsl jc invesleren, dlls breed hadden wij het nie! in het begin;
Hel vcilingsyslCCJ11 was nog besl ingcwikkeld. Dal moesl ook \h/el om ieclerc tuindcr cvellve-cl kans te gevcn zijn waar te vcrkopcn, er lagcn tenslotte pCI' dag tientallcn pramen vobr of in de veiling. Op de kwaliteit van dc grocnten werd gocd gclet; als de kopcr hel niet vertrouwdc (sommigc tuinders stopten hun minderc waar natuuriijk onder in de kist) kon hij 'keur vragcl1'. Dal hebbcn wij ook wcl 'ns
46
meegemaakt. Cen klant van ons (die al eerder op de tuinderij was geweest) vroeg op de veiling 'n paar dagen later alsnog keur aan voor cell partij tomaten, die inmiddels natuurlijk al iets mindel' vcrs waren, om 20 nlsnog een lagere prijs te krijgen. M'n vader wcrd wocst en vloog hcm met 'n klomp in z'n handen nan. Die vent 'lIs 'n haas weg.
dus kennelijk kon ik cr goed legen of ben ik er immuun voor gewordcl1 . .la, het was 'n mooi vrij en spanncnd beroep en gelachen hebben we ook, maar wei altijd hard werken', De Vinkcveensc vciling heeft. al mel aI, wei wat belekend voor de regio, FH, de Bruijne, in zijn sociaal-geografische studie vall de Ronde Venen van 1939 zei het zo: "op de veiling Onll11oel l11en collega's, wissclt ervaringen uit, vergelijkt, profileert van dc ondcrvinding van andcren en wordt zoo lot hoogcre aeliviteit geprikkelc!''' In bel veenmuseum te Vinkeveen vindt men atlributen die door de tuinders en op de veiling gebruikt werden. De Vinkeveense veiling heeft lang kunnen ovcrleven (op zeker moment was het zelfs de grootste van de dric nog rcsterendc groenteveilingcn in Nederland), maar op 2S april 1980 vie! dan toeh, door die eeuwigdllrcnde wetmatighcid van kosten en opbrengsten (tc hoog resp. te Jaag) definitief het dock,
Nergens op gelet .loop van Spengen (zijn buurman-tuinder, rcd.) heeft me 'ns verteld dal op 'n dag toen 'n koper weer eens keur vrocg, de I.e zijn voet oj) de prawn zeltc, maar dat zo onhandig deed dat praam met inhoud en al volledig kopje onder ging! Ii<. weet ook nog dat een luindcr op 'n goeie dag met zes bloemkolcn aan kwam zellen, de allereersten ooit op onze veiling. Het blcek al gauw dat wij, mel onI.e grond, de lekkersle bloel11kolen van Nederland badden', Op mlJn vraag hoc het vroeger ging mel bestrijdingsl11iddclen zegl Henle 'Wij bebben ook altijd chrysanlen gehad, ja en toen kreeg je op 'n gegeven moment ook beslrijdingsmiddelen. Ach man er werd eigenlijk nergens op geiet, wij spoten DDT l11el blaasbalgen in hel roncl tegen de bladaalljes in de ehrysanten, ja bel spul werd zelfs in je haar en op je hoofdkussen geslrooid, tegen de luis. Later kreeg je veel meer soorten giL meer specifick voor bcpaalde gewassen. Nou ja, ik ben nog gezond,
BronJ1cn: FH. dc Bruijne: Een sociaal-gcografische siudie van hel Hollands-l)lrec!1lse lloordweslclijkc vecnwcidc-gebicd. WeekbJad de Rondc VCllcr. 18jul1i !980. VakbJad Groclllcn Cll Fruit, :3 septcmber J975. Nellie GrclH: Vcrslag slagc-opdracht Rijksarchicfschool. J-Icnk de Wil, gcpensiollcerd tuindcr Ie Vinkevcen.
Op I juni 1923 stuurt architect JJI, Hogcnkamp het bestck en de bouwtekeningen naar het bcstullr van de dan geheten gemccnte Vinkeveen- Waverveen. Een kleine maand later ligt de bouwvergunning al op de mal. Volgens de bOllwtekening wordt het een gebollw met twee zalen. De toegang is via cen hal met links en rechts een we en een urinoir. De bcnedenzaal is 6 meter diep en 13 1;2 meter breed. Via vier deuren kun .ie er binnenkomen. Het geheeJ wordt gcdragen door 60 dennenpalcn van 9 meter lang en 20cm diameter. In de gcvel moet een uitl1londing gcmaakl worden voor een beeld en een naamplaal van geborsteld bcton met daarin het opschrift 'St. Aloysius Patronaat'. Dc bouw mocl wei v66r 15 september af l.ijn. In de weck er voor, op woensdag 10 september 1923, meldt de 58" jaargang van de Katholieke
Illustratie naast de gebruikelijke rapportages over kerkclijke hoogwaardighcidbeklcdcrs en rooms kathoiieke instellingen in cen paginagrotc foto de onlhulling in Sluis van een stalldbeelci voor wijlen J.l-I. van Dale, "den samensfeller van hef bekende IlJoordenboek der Nederlondsche faal, fenv(jl de commissaris der Koningin Jhr. Quarles van l![lOJ.-d hef Ivoord voerde", De foto loont aileen maar mannen met snor, want snorrcn zijn in de mode. Het 7,al ook bij de ingcbruiknamc- van het patronaat dan ook niet aan snorren ontbroken hebben. Dc rest van het twaalf pagina's tellende blad loont foto's van missicwedstrijdcn, ongelukkell, een fotorapportage over het land van Maas en Waal, het onvermijdclijke feuilleton en enkele korle verhalen, Kortol11 het jaar 1923 adem! een sfeer vall gezapige rust.
47
Het palronaatsgcbouw allllO 20m
Midden in de verzuiling
gaat men naarstig op zoek naar datgene wat bindL Daarnaast krijgt kerkelijk Nederland te maken met ontkerkelijking, Dit heeft direct zijn weerslag 01' het jcugdwerk. Vanaf het eind van de jaren zcstig zicn we dat het georganiscerd jCllgdwerk onder invloed van seclilarisatie, oecumenc en vcrschllivingen binnen de bevolking het vooroorlogsc patroon langzaam loslaat en toegrocit nam het jellgdwerk zoals wij dat nll kennen. We zien we de klassieke je-ugdorganisalies, zoals de AJe, vcrdwijnen. We zien andere organisaties fuscren of aansluiting zocken bij de vakbeweging,
Wanncer het patronaatsgcbollw in Vinkevcen de deuren openl zitten we midden in hel verzllilde jeugdwerk. Jeugdwerk dat zonder morrcn in de pas loopt van kerkeJijke organisaties of politieke partijen. Het is cell deel van het kven geworden waar niemand zich aan stoorL Docl van het jeugdwcrk is opvoeden in normcn en waarden en dat wordt in die tijd aangedllid met christclijkc deugden. Voorbeclden cryan zijn Scouting, de Nederlandse Christen Studenten Vereniging en het Christelijk longeren Vcrbond. Een van de eerste vonnen van jeugdwerk in katholieke kring is het patrooaat. Een soort open 11llis waar jongeren terecht kunnen voor op vakbekwaamheid gerichte curSllssen en voor gezelligheid, Uit het patronaatswerk zijn de latere organisaties voor werkende jongeren ontstaan zoals de Kajotters en de Kajotsters, Helemaal in de lijn met de verzuiling is ook de rond 191 () ontstane padvinderij. Ecn kathoJicke uitvoering cr van zijn de Katholieke Verkenners en de Nederlandse CJidscn Beweging. Dc blocitijcl van dit georganiscerdc jeug(hvcrk ligt tussen de bcide wereldoorlogen. In de topjarcil is ongeveer 25 proccnt van de Nederlandse jeugd lid van een jcugdorganisatie.
Terugval Een voorbceld van zo'n fllsic is in 1973 het samengaan van de Nederlandse Padvinders (jongenswcrk, nelltraal), de Katholieke Verkenncrs (jongenswcrk, katholiek), het Nederlands Padvindsters Gilde (mcisjcswcrk, nClltraal) en de Nedcrlandsc Gidsenbevveging (meisjeswerk, katholiek) tot Scouting Nederland, Eerst nog met aparte jongens- en meisjesgroepen, later meer gemengd. Hoewel Scollting Nederland nog steeds identiteit gebonden grocpen kent (zowel katholiek als protestant) l.ijn de meeste groepen tegen\voordig nentraal te nocmen. Het teruglopcn v;1n het jcugdwerk heeft ook het patronaatsgcbollw in Vinkevecn niet onberoerd gelaten. Werden de jaren l.cstig nog gckenmerkt door de gezcllige instuiven waar menig Vinkevencl' kcnnis maaktc met zijn of haar lie(je en daal' nll mee getrollwd IS, langzamerhand loopt dit alles af. Het gebollw wordt niet meer bijgehoudcn en vcnvaarloost. Er moet vee! aan gebellren, maar daal' is geen geld voor. Dc Jellgdraad staat voor cen l1loeilijke taalc Enerzijds het clubleven in stand hOllden anderzijds het hoofd bie-den aan de vcrandcrende maatschappij. Wie
Veranderingen Na 1945 zet deze trend nog even door. In de jaren 60 zien we een kentering kome-n. Het aanbod in vrijetijdsactiviteitcn voor jongcren necmt toe. l'kt georganiseerd jeugdwerk ondervindt concurrentie van andere vrijctijdsactiviteiten, waaronder commercie-lc die geen lidmaatschap vereisen. Alles mag, niets moet vle-rd de leidraad. Geleidclijk zicn we- ven:ll1deringen komen in het verzlIildc landschap. Dc ondcrlinge verschillcn worden wat mindel' benadrllkt en in wat lllen toen oeClIllle-ne noemde
48
herinncrt zich nog de instuiven mel Leo Bonkoop als discjockey. Aileen de nieuwste platen moeten worden gedraaid andel's komt er te weinig volk. De Jeugdraad betaalt alles. Je moet weI lid zijn, andel's kom jc er niet in. In de hoogtijdagen ISO Icclell. Dc contribulie is laag, slechts 1 a 2 gulden per jaar. Met pastoor Graafsman groeit het Jongerencontact. Jongens en mcisjes samen. Maar hehuts. Flet patronaatsgcbouw is voor hen te klein en noodgedwongen gaat men over naar hel veel grotere dorpshuis. I-let optrcden van bands wals The Cats en BZN zorgl voor de rest.
Protest. Bet is eind jaren tachtig. In het patronaatsgebouw zit de scouting met 60 kinderen in een veel le kleinc ruimte. Dan kOl11t het onvermijdclijke. Zo gaat het niel langer, zij moeten er uil. Het gebollw worc!t te koop gezet. Zo maar en plotseling. De bUllrt spreekt er schanck van dal hel r.k. kerkbeSluUl' dit kan doen en het niet vooral' in het paroehieblad heef[ aangekondigd. Op 4 juli 1990 passcert de vcrkoopakte. Koper is de stichting Woningbouw CentraaI Nederland. Het patronaatsgebouw mel 1210 m2 grond gaat voor 260.000 gulden over in andere handen en die handen bebben er duidelijk andere plannen mee.
bezwaarschriflcn. I-let gaal om de verlccnde bouwvergunning. Dc argumenten zijn onveranderd en hel bezwaar worch wcderom afgcwezen. Desol1dal1ks laat mel1 het er l1iet bij zitten. 111 april wordl een advocalenkanloor ingeschakeld om bij de Raad van Slate in bcrocp Ie gaan. Uit een advertentie is namclijk gebleken dat er geen seniorenwoningen komen maar luxe en vooral dure apparlcmenten. Te duur voor de eigen inwone1's, de buurl vreest de komst van vreemdelingen. Bovendien met die plannen wijkl de projectontwikkelaar af van de bou\:vvergunning. Dcsondanks laat de gemecnle in maart 1993 weten de bouwvcrgunning niel in te willen trekkel1. Bet fcit dat de projectontwikkclaar afwijkt van de bOLlwvergunning door niet binnen een half jaar met de bouw te zijn begonnen. is geen rcden lot ontbinding. Zij wil eerst de uitspraak van de H..v.S. horen. In 1995, na vijfjaar acticvocren vall de bcslissing. Hel bez\:vaar \:vordt door de R.v.S. c-erst de afgewezen, maar niet zonde1' bOllwvergllnning te hcbben aangescherpt. De bouw kan doorgaan mils de projectont\:vikkelaar kan aanlonen dat de appartementen verkocht zijn aan de elgen inwoncrs. En ... dat kan ze niet. De projectonlwikkelaar kiest cieren voor zijn geld en laat de vergunning verlopcn. Een halfjaar later trckl de gel11eentc alsnog de bouwvcrgunning 111. Hardnekkig verzel van omwonenden en overschatting van cen projeclontwikkelaar hebben er voor gel.orgd dal Villkeveen de afbraak van hislorisch panel bespaard is geblcven. Ecn pand dal nu in geb1'uik is als woonhuis.
De omwonenden pikken het nict en gaan zich verenigen. De bewonerscommissic 'Kerklaan' worelt opgerichL De eerst actie is bezwaar aantekenen tegen hel raadsbcsluit cle bestemming van Kerklaan 14 te wijzigen. We zitten dan in november 1990. De nieuwe bestemming zou inhouden dat op de pIck van het patronaatsgebouw cen complex van negen seniol'enwoningcn mag worden gebouwd. De hoogte van hel geheel is bijna negen meler. Het bezwaar van de bewonerscom11lissie wordt afge\vezen. De cOl11missie blijkt geen rechtspersoonlijkheid te beziuen. In januari 1991 vraagt de gcmeellte bij de provincie een verklaring van geen bezwaar. I--Iet gevolg is een niell\:V bezwaarschrift. Dit keel' ge1'icht aan de provincie. Y-lee1' nul op het request. In augustus prolesteert een omwonende op eigen titel tegen de verleende kapve1'gunning. Hel gaal om 21 bomen. Een groot verlies voo1' de buurt en erger nog; die vergunning zou door dc gemeente even sncl zijn afgegeven omdat de provincie anders de verklaring van gcen hezwaa1' niet had kunnen opmaken. Op 13 augustus 1991 koml de provincie met de verklaring van geen bezwaar. Op I november voJgl de bOllwvergunning. Het gaal om negen seniorenwoningen voor cigen inwoncrs. Oat Jaalste zal van beslissende invloed blijken.
13rollllcn: Slreck
Nooit opgeven In januari 1992 verschijnt cen delegalie van de be-woncrscoJ11missie voor de commissic bcroep- en 49
Een opmerking, die je regclmatig J100rt, is dat ieclereen de wet moet kennen. Dat is in onzc ingewikkelde maatsehappij inmiddels een hele opgave gcworden. Vroeger was het veeI gemakkelijker. Dc maatschappij zat eel1voudig in elkaar en van auto's was gecn sprake, Geen noodzaak dus voor cen vcrkecrsreglernent waarin bepaald worch dm je voor rood licht moet stoppen en dat je rechts moet rijden. Maar in een groeiende gemeenschap IS sprake van veranderende omstandigheden. Dit bctekent aanpassen en vaststclJen van nieuwe regeJs. En zo zijn er in de Joop del' jarcn hecl wat regeJs en verordeningen tot stand gekomen en overtredingen bestraft.
een volledigc show op. Degenen die tot de schandpaal waren veroordeeld stonden te kijk aan hel be-gin van de Kerkstraat ler hoogte van de huidige drogisterij Nap. Maar ook vreedzame onderwerpcl1 werden in die tijd al aan regels gebonden. Zoals het recht om veen af te graven, te vissen, water van de nkkers af Ie voeren en hOlllopslandcn Ie rooien, Om clat nog eens te benadrukken gal' proost Johan van Renesse op 30 juli 1596 - hel was loen door de rel'orl11alie zeer onrustig - een oorkonde- uit. Daarin beval hij alIe inwoners van de Proosdij gehoorzaam te zijn aan de baljuw Taeeke van Montzima en zich aan zijn verordeningen te houden.
De vroegere rechtspraak
De straffen
Zeker weten we het niet maar ol11streeks bel jaar 1000 moeten de eerste mensen zieh in Mijdreeht hebben gevestigd. Veel te rcgelen was er toen nog niel. In 1085 sehenkt de Utreehtse bissehop Koenraad het Mijdrechtse veengebicd aan het kapittel van Sint Jan. Gelijk daarmee krijgt het kapitlcl naast kerkelijke maehl ook wereldJijkc macht over dat gebied. liet gebied worc!l een hoge heerlijkheid met de daarbij horende rechtsmachl. Het bClekent dal de proosl als hoofd van hel kapiltel, zelf recht kan spreken. De-len er van kan hij delegeren aan zijn amblenaren, bijvoorbeeld de baljuw of de sehoul. Dc hoge reehtsmaehl houdt hij zelf. Ais voorzitler van de vierschaar bepaall hij mede Jijl'strafl'cn en doodvonnissen. De lage rechtsmacht staat hij af aan de sehout. I--Iet gaat dan om economische delictcn zoaJs diefstal of geweldpleging. De straf beslaat meestal uit opsluiting in het gevang.
De strafmaat is in de loop van de tijden zodanig aan verandcringen onderhevig geweest dat we- moe-len vaststelle-n dat de straffen nu veeI lichter zijn gewordcn. Destijds had men \veinig begrip voor de aehlergronden die lol hel l11isdrijf hadden geleid. Nu is dat weI het ge-val. Kwam e-en misdacliger bijvoorbeeld uil de stad of uit een ander dorp dan was de kans op een zware stTaf bijzonder groot. Zo werd Ysaaek Jansz in 1648 aan de Mijdreehtse Zllwe opgehangen omdat hij op ke-rstmis 1647 uit een woonhuis Jinnengoed en priesterlijke gewaden en altaarbenodigdheden had gestolen. Tol zijn voordeel pleille ook niet dat hij omgang had gehad met dieven, landlopers, hoeren en andere vagebonden. Ol11dat in de zevenliende eeuw de Mijdreehtse bevolking en daarmee ook het aantaJ rechtszaken loenal11, werd in 1679 door de Slalen van Ulreeht een regJemenl uitgegeven waarin bepaald v·,Ias dal de rechlerJijke overheden van de Proosdij van Sinl Jan en dus ook de Mijdrechlse overhcden, zich aan bepaalde regels dienden te houden. In 1658 was cr ook al eerder een dergelijke verordening geweest maar nie-mand hie-Id zich daar nog aan. Kennelijk werd er door de rechtcrs, lijdcns de c1agen dal er reeht gesproken werd, buitensporig gege-ten en gedronken want in hel nieuwe regJement werden de rechters verboden om de vcrleringen len hlste Ie brengen van de Mijdrechtsc dorpskas of die van de omliggende dorpen. Fijntjes werd cr nog aan loegevoegd clal degenen die collecteerden voor de annen hun verleringell niet in re-kening mochlen
Omdat de proost ook leiding mod geven aan het kapiltel verblijft hij merendeels in Utrecht en laat zich voor de dagelijkse gang vall zake11 w,larnemen door zijn baljuw, Deze \V00111 in het Proostenhuis. Dat stond destijds aehter het gebouw van de hervormde kerk in Mijdrecht. lemand nan de gaJg ophangen trekt allijd een groot publiek. Omdat dit in de Dorpsstraat tot opstoppingen zou lei den en de gehangene soms dagen blijft hangen, werd de galg vt:lnwege de stank buiten het dorp aan de Mijdrcchtse Zllwe gepJaalSl. De beul die hel vonnis moest voltrckkcn bvam dan uil Utrecht en voerde vaak tot gcnoegen van de toegestroomde menigtc 50
brengen en indienen bij de dorpskas of in mindering brcngen van de eollecte. De tcugels werden zo strak aangetrokken omdat een aanl<.li zakcn uit de hand was gelopen en de sehout, sehepenen, seeretarissen en andere ambtenaren van de proosdij werden er op gewczen "puntuelijck ende strickteleijek tc sijn in aIle poineten". Men diende zeer zorgvuldig om te gaan met aIle documenten die in verband met reehtszitlingen als bewijsstukken werden overlegd of vervaardigd en deze doeumenten goed te bewaren in een gereehtskisl. Bij het niet nakomen hiervan werd de SChOlit verantwoordelijk gesteld en kon hij 01' zijn minst op een boete rekenen van 12 dubbele gouden rijders.
turf besehikten. Dc turf lag opge-slagell oj) de icgakkers of in schurcn. Hel was de turf, gestoken door arbeiders die, in het vOOljaar en in de zomer van's morgens vroeg lot's avonds laat dit zware werk moesten verrie-hten. En dit alles legen een zeer karig loon. In hel najaar was er voor hen geen werk meer en moesten de veelal grote gezinnen de winter maar door zien te konlen. De annenkassen van de katholieke en hervormde kerk gaven weI ondersteuning maar bij lange na niet voJdoende om de nood te Icdigen. Bij een zeer strenge winter en in biUere kou was de verJciding dus bijzonder groot om van de grote hocveelheden opgeslagen turf er af en toe wat van te stelen.
De overtredingen
Van veldwachter naar politie
Het snelste vervoermiddel was vroeger het paard en voor te snel rijden kon mcn onmogelijk bekeurd worden, maar openbare dronkenschap en bcdelen waren verboden. De herbergen in Mijdrecht moesten in de 18'-' eeu\v in de maanden mei tot en met september tussen half elf's avonds en vijf uur 's morgens gesloten zijn. In de wintermaanden was de sluitingstijd een half uur eerder. Evenals nu was hel verboden om sterke drank Ie schenken aan personen beneden de leeftijd van zestien jaar. l30vendien mocht geen drank verkocht worden aan mensen die dronken waren, in hel annenhuis vertoefden of aan bedelaars. Het dobbelspel was ook verboden evenals het hazardspel en het opzetten van een loterij. Wanncer cr 111 een kroeg ongcregeldheden ontslonden. was de eigenaar verplicht om onmicldellijk de sehouL te waarschuwen en daarbij de namen van de betrokkenen en de omstandigheden Ie melden.
In de 19' eeuw was de sehout het hoofd van de politic. Hij werd daarbij bijgestaan door politiedienaren die in de volksmond rakkers werden genoemd. Vandnar de uitdrukking de sehouL en zijn rakkcrs. De naam SChOLlt raakle laler in onbruik en werd burgemeester, Het waord veJdwachter is in de dorpen tot een korte tijd na de Tweede Wereldoorlog ook nog in gebruik gewecst. De veldwaehtcr moesl niet alleen toezien op de naleving van de welten in het dorp maar was ook inzetbaar bij het hand haven van de orde lijdens bijzonderc gebeurtenissen. De veJdwachter stond 1I1 nauw contact met de burgeme-ester die hem ook vaak gebruikte voor de functie van gemeentebode en aJs "netuine bit'. aannifte b " van gcboortc, overlijden en huwelijken bij de burgerlijke stand. Hij kon eehter moeilijk 24 uur in dicnst zijn, vandaar dat er ook naehtwakers werden aangesteld. In 1864 werd Comelis van del' Steen hie-rloe door de gemecnteraad van Mijdrecht benoemcl. Hij krecg hiervoor in de zomer f. 2,80 en in de wintermaanden f. 3,50 per week. Voor het he Ie jaar ontving hij hicrvoor f. 163,80. In zijn instructie stond dat hij gedurendc het hele jaar des nachts van het einde van Hofland tot aan de Rooms Katholieke en kerk moest \vaken en toezien (1) brandO"evaar b ovcrtreding van de verordeningen van politic en justitie en daarvan onmiddellijk kennis moest geven aan de burgemeester. Vcrvolgens moest hij zich in de uitoefening van zijn Cunctie gedragen naar de bepalingcn die door de gemeenteraad van Mijdrechl waren vastgesteld. Ook de Mennonietenbllllrt en BlokJand, die toen nog lot de gemcente rVlijdrechl, behoorden, kregen een nachtwaker. Deze mensen verdienden hun loon niet gemakkelijk. Zij moesten de gehele nacht hun rondes lopen en gedurende de hcdst en winter bij regen, sneeuw, hagel en storm. De wegen waren dan bijna onbegaanbaar vanwege de modeler. Straatverlichting was spaarzaam en de nachtwakers warcn dan ook blij wanneer zij bij een wolkenloze hemel en tijdells volle mann hun wcrkzaamheden kondcn verrichlcn. Het salaris liet
Na de hervorming kreeg de sehouL ook de taak om er 01' toe te zien dat de katholieken gecn gelegenheid kregen 0111 hun geloof uit te oefenen. Maar hiervan kwam weinig terecht omdal de schout bij het leI' kerkc gaan van de kathoJieken in de schuilkcrk, die tegenover de huidige Rabobank hceft gcstaan, geregeld de andere kant uitkcek. Dit tot ongenoegen van de dominees van Mijdrecht en Wilnis die hierover hun beklag dedcn bij de Utreehtsc synode en de Staten van Utrecht. Maar ook deze inslanties grepen niet in. Tijdens de Bataafse omwenteJing moest de sehout regelmatig optredcn tegell de oranjegezinden die met het roe-pen van leu zen als "Leve de- Prins" en het dragen van oranje cocardes hun sympathie voor het oranjehuis lieten blijken. Vaak werd de sehout ook ingeschakeld bij burenruzies, klcine vergrijpen, vcchtpartijen door overlollig drankgebruik, diefstal en het kaatsbal spelen op zondag. Vooral de diefstal van turf kwam nog a1 cens voor. Dit valt te begrijpen. In Mijdrecht woonden enkele veenbazcn die over veeI kapilaal en
51
veel Ie wenscn over. Vandaar dal de nachlwakers bij de inlrcde van het nicllwc jaar bij de inwoners van de gemcentc langs gingen om een 'Niellwjaar-Heil-en Zcgewensch' af Ie geven. Op deze wijze pro beeI'den zij nog een karige fooi te onlvangcn om hun inkotllslen aan tc vullen. Dal bepaalde l.aken wei eens uit de band konden lopen ondcrvond de veldwaebter Klarenbeek. Op een zaterdagavond was hij bcroepshalve aanwezig bij een dorpsfecst. Alles vcrliep daar rustig lot hem door cen aantal aanwcl.igen were! gevraagd of ze het cachot, waar het gesj)llis werd opgeslotcn, eens van binnen mochten zien. Klarenbeek voldeed aan dil verzoek en ging als eerste naar binnen. Niemancl volgde. Toen de dCllr achter hem was dicht gedaan en vergrendeld kon het feest zonder politietoezieht Nog lang hebben de doorgang vinden. Mijdreehtcnaren over dcl.c poets kllnnen lachen. Belaas beeh Klarenbeek, eerder dan l.ijn bedocling was, bij burgcmeestcr Fcrnhout ontsJag moeten vragen. Tijdens ecn nachlelijk voorval hebbcn onbekendcn hem in elkaar gcslagen en weI zodanig dat hij zijn functic niet meer kon blijven llitoefenen. In januari 1917 werd bij opgevolgd door G.B. Wedekind.
Je kan het.ie nu niet meer voorslelle-n maar in 1917 was er in het Mijdrecht nog onvoldoende werk voor Wedekind. Fen veldwacbter kan je toeb moeilijk voor enigc uren per dag inhuren omdat hij op elk moment bcschikbaar mocl zijn. Maar Jeclighcid is des dllivels oorkusscn vond burge-meester Fernhollt en daarom VfOCg hij de Commissaris van de Koningin toe-stemming om Wedekind voor twee jam toeslemming Ie ve-rlenen op te treden als bode van bet Watersebap de Dere!e Bedijking van de Mijdrechtsc Droogmakerij. In de jaren twintig van de vorige CCllW namen de werkzaamheden van de politic eehter toe. Ook al omdat de veldwaebter fungccrde als genleente-bode, dcurwaardcr en opsporingsambtcnaar, maar vooral om te conlroJercn of werkelozen gecn arbcid ve-richue-n. In 1940 waren er in Mijdrecht twee gcmecntevcldwachters in funClie. Een in MijdreebHlorp en een in de Amstclhoek. Zij werkten samcn met twee of dric Rijksveldwachters waarvan cr een in de Amstelboek werkzaam was. 'l'ijdcns de Duitse bCl.ctting nam de bezetter vecl politiewerk over maar desondanks kreeg de plaatselijke politie van de Duitscrs wei opdracht om cen joodsc hllllilie llaar Amsterdam af te voeren van waarllit zij later naar cen vernictigingskamp werden gctransportecrd. Na de bevrijding maakte Mijdrecht cen grote groci door waarmede ook het wcrk van de politic IS toegenome-n. Er is vcel veranderd gcdurende de afgelopen cell wen. Maar boeven pakken is !log steeds cen bclangrijke taak van de politie gebleven. Reeht woreh bier niet meer gesproken. Dc sehandpaal en de galg l.ijn in de loop van de ecuwen verdwenen en ook de beul hoef! niet meer uit Utrcchtte komen om een doodvonnis te voltrekken.
elLIS
De gevolgen van de Eerste WereldoorJog begonncn toen ook in Mijdrechl voelbaar Ie worden. Vandaar dat Wedekind Ie maken krceg rnet heel andere overtredingen dan onder normale ol11slandigheden zoals het achterhouden van een broodkaart omdat hel brood gerantsoeneerd was, het clandestien vervoer van larwe, het overtreden van tceltregelingen van gewassen en slachten van vee, het inbeslagnemen van clandeslien gcmaakte kazen.
Kruidenierszaak van Gijsberl Berkelaar Deze winkclier, in 1941 gehllwd met Marie Smit uit Waverveen, kwam oorspronkclijk uit Vinkcvcen, uit cell familic, die het qua l1locizamc broodwinning 'van het veen' moe-s1 hebbcn. Vinkcvcen kent al gcneratics lang cen uitgebreid assorlimcnt aan Bcrkclaars en om del.e in 19 J5 geboren Gijsbert cnigszins te 'plaatsen': bij was de oom van Buib Berkelaar, de Mazda- dealer mel vestigingen te- Mijdrccht en Amsle!vcc-ll. Was hel 'in het veen" al niet gClnakkelijk 0111 de borden acccptabel vol geschcpl te krijgcn, ook de
52
krllidcnierszaak vormde van 1941 lot 1951 geenszins cell vctpot. Dat kon ook l110cilijk anders, als jc in oorlogstijd met een winkel en mel een snel groeiend gezill be-gine In hel pand met het opvallende adrcs "Stool1lgemaal 13" was daarv66r- van 1925 tol 194 I - de kruidenierszaak van Seiffert Vcrwcij gevestigd. Klantcn van Gijsbert Berke-lam herinncren zich van vlak na de oorlng onder mee!" de grote houtcn strooppol met daarin een poJlcpcJ, voorin de winkel. Deze pol bcvalle gecn appcl- maar bictsuikcrstroop. Dil klcvcrigc zoe-te splll was 'gcknipt' voor hard wcrkcndc mensen in slecht vcrwarmdc hllizen, 10']1 60 jaar geleden cen
windvangcr. Tel' hoogle van "Samarangan", de boerderij van Martien Jimmink, had ik de eenzame lietser 'II op flinke aehterstand gezet. Pas jaren later werd het me duidelijk dat deze Vinkeveense middenstander toen wellicht zeUs helemaal op weg was naar de Stokkelaarsbrug, vele kilometers verder, om zijn naaste familieleden te bevoorraden. Ik wil met deze hcrinnering illustreren, dat kruidenier Berkelaar geenszms het rijk aileen had m Waverveen- Noord en omstreken en dat je het als kruidcnier zwaar kon hebbcn om vooruit te k0111el1,
dominerendc categoric. BietsuikerstrooJl bevat namclijk nogal wat caloriccn en daarnaast vee! mineralcn waaronder cen hoog ijzergehaltc. Deze stroop vicl e.q. valt bovendien goed te combincren mct een ander voor de hand liggend voedingsmiddel uit de naoorlogse jaren: panncnkoeken. Kees van Kooten en Wim dc Bic bczongen in "1948" dat zij in Iaterc jaren van tocgcnomcn wclvaart "de panncnkockcnsmaak heJcmaal vcrgctcn hadden. Eehter, eind jaren '40 I begin jaren '50 waren we in het noordelijk gcbied van Wavervecn nog lang niet 20 vcr en dat kwa111 de stroopomzct van kruidcnicr Berkclaar ten gocdc. Even kcnmerkcnd als dc strooppot voor de winkel aan de Waverdijk was de grotc glazen pot met bastcrdsuiker, aok a1 20'n inmiddels door de welvaart nilgenoeg verdrongen product. Om bij kruidenier Berkelaar stroop, basterdsuiker en zell~ melasse te halen, moest je jezelf als klant eerst wei voorzien van een kan of een glazen pot, waar deze zoetigheid dan in gelepeld kon worden. Inzamelingsperikelen rond plastic verpakkingsmateriaal waren tocntertijd dus geenszins aan de orde. Wei andersoortige problemen. Was er op "Stoomgemaal 13" sprake van cell strooppot, zoals reeds gezcgd was deze kruidenierszaak zeker geen 'vetpot'. Dat had onder andere met het geringe alzctgebied te maken en de rond 1950 eeht wei stcvige concurrentie. Van het nabijgelegen buurtschap Dc Waver moest Gijsbcrt Berkelaar hct qua omzet niet hebben; aklaar was destijds het vergelijkbare "Winkeltje van Hecmskcrk" gevestigd. l
'
Na tien jaar gal' Gijs Berkelaar het kruideniersbestaan op; dat pak vermicelli van zojuist kan wei eens een van de laatste artikelen zijn geweest, dat over zijn toonbank ging: op 6 juni 1951 emigrcerde Gijsbert Berkelaar met eehtgenote Marie en vijf kinderen naar Ontario, Canada. Opvallend gegeven op zijn emigratieverklaring: zijn beroep van "Landarbeider". De verklaring voor deze beroepsnaam is simpel: Canada zat omstreeks 1950 niet op de immigratie van (Nederlandse) kruideniers te wachten. Op Gijsbert Berkelaar c.s. waehtten in Ontario weI twee zwagcrs, de uit Waverveen al](omstige broers Cor en Piet Smit. Ondanks hun steUI1 zijn de caste jareD in Canada voor het gezin Berkelaar buitengewoon moeilijk geweest, mede vanwcgc heimwcc van Marie Berkelaar - Smit. Pas toen de economic van Canada begin jaren '60 begon te groeien, geraakte de LlIl1ilie Berkelaar steeds meer uit de zorgen, net als heel wat andere emigrantengczinncn.
In en na de oO!'log waren op de Waverdijk ook de mand- en bakfietsen en later de auto's te signaleren van de kruidenierszaken van Hein Nieuwendijk (Sperwer) en Piet den Haan (VeGe), allebei vanuit Nes aid Amste!. Met een kleine winkel aan de Sehans te LJithoorn als uitvalsbasis was ook Albert Hcijn met een groene baldiets met "Bome Koffie"embleem tot het noordelijke deel van Waverveen doorgedrongen. Hetzelfde werd bijvoorbeeld ook Jler mandfiets gedaan door kruidenier Wim Strubbe uit Yinkevecn, de vader van de sccrctaris van onzc verenigmg. Aan Wim Strubbe bewaar ik een gedetailleerde herinnering. Vlak voordat ik in april (I) '51 naar school moest, werd ik er op een stormachtige dag met een brielje op uitgestuurd om bij kruidenier Berkelaar een pak vermicelli te halen en bij de smederij van Arie van Vliet een streke!. Omdat ik nog niet zo stabiel lietste - en zeker niet in
Gijs Berkclaar heeft deze 'opgaande lijn' zelf niet lang kunnen mee maken; hij overlced onverwachts op 25 juli 1966, nog geen 51 jaar oud. Ter gelegenheid van "50 jaar Canada" gaven de kinderen Berkelaar in 200 I een herdenkingsboekje uit, waarin de oudste kinderen lieten blijken "Dc Maehinebuurt" na een halve eeuw niet vergeten te zijn. Marie Smit, de eehtgenote van Gijs Berkclaar, zal nauwelijks of niet hebben kunnen kennis nemen van dit boekje; zij lijdt al jaren aan de ziekte van Alzheimer. Hocwel er nog een tijdlang een Douwc Egberts reclamebord tegen de muur van het pand blcef prijken, was het na de emigratie van het gezin Berkelaar deliniticf gedaan met de bestemming winkel. Huiseigenaar Jaap Burggraaf verhuurde het pand aan Cor Feddema, die veel in koetjes en vooral kaHjes deed,
maar zekcr nict in kruidcnicrswaren. Deze Cor Feddema komt voor op een foto in het volgende verhaal en wordt tcvens genoemd in een anekdote, aan het eind van dit artike!.
dat stormachtigc wcer- ging ik lopcnd, overgaand in
een holletje. Vanaf de Botsholsdwarsweg zag ik reeds kruidenier Strubbe op de Hoofdweg - akiaar bekender als de Maehineweg - bezig de zeer sterke tegenwind tc trotscrcn. Rcken maar dal het voor
deze gclovigc man
cell
hcidens \Veri< \vas
0111
vooruit
tc komen, met die zwarc malld voorop als extra-
53
:~Q
j ..
."
"'
u
u
u
i
u
Fijn-, Hoef· en Kachelsmedcrij • Rijwiclhandel en Rcp,.Inrichting
I
I I
..
!! W A" M" J" VAN VLKlET I A V E R VEE N i
!j
1
! :: !
(NABIJ HET STOOMGEMAAL)
TELEF. NES aid AMSTEL 202 • GIRO 405746 :
::
Aanleg van Eleetra en Waterleiding Handel in I-Iuighoudelijke Artikelcn Teerprodueteu en Verfwaren I Handel in ongeregelde goedcren I'
i
.. •:;' ....................00
""
_
0 .. <>00
,"'
<>"
""
De Smederij van Arie van Vliet
"0
"
Handel in Lnudbollwwcrktuigcn en Gercedschnppen h
.. ':.: "0
..
eell beroep geelaan om de machines op te lappen, zelfs door boeren buiten Groot- Mijdrecht en OuderAmstel. Echler, de voor reparatie benodigde materialen werden steeds schaarser. Voonli aan het type hooi- schudmachinc van toell \vilde er !log wei eens een onelerelee! kapol gaan of finaal verslcten raken; Aric van Vliet smeedde elaarvoor dan een altemalief. He! had wei tot gevolg, dat dergelijkc machines er in 1945 heel anelel's uilZagen dan pakweg 15 jaar cerder in hun nieuwstaat .. , 01' de roto (volgende pagina) staal rechtsonder zo'n 'schucIder' gedeeitelijk afgebeeld.
U wit het met me eens zijn, dat er in het bovenstaand factuurhoofd eell zeer grote divcrsiteit aan commercicle clienstverlening opgesomd staat, zoals je clat in beleidsnota-taal kunl formulcrcn. Vooral de omschrijving "Handel in ongeregeldc goederen" is veelzeggend; clat kwam neer op "leveel om 01' te noemen", In de praktijk werd dat gedurende de jaren '50 en '60 ook waur gemaakt: Arie van Vlict drecf tocn eell heuse winkel van SinkeL Wat ook aan het factllurhoofd opvalt is het onlbreken van een adres aan de Hoofdwcg en in plaats daarvan de vermeIcling "Nabij hel Stoomgemaal". Duidelijk genoeg overigens, wanl destijds ten 1100rden van Waverveen kon je niet om Arie van Vliet en evenmin om dat Stoomgemaal heen.
VIak na ele oorlog, in 1946, kwam Johan BOll\vman (Botsholsedwarsweg) bij Smederij Van Vliet enkele jaren in dicnst om het smidsvak Ie Ierell. Veel Ie smeclen was er toenlertijd niet: weliswaar werk gel1oeg, maar ijzer Ie weinig: ook dal materiaal was na de oorlog nog een lijd 'op de bon'! Om toch aan wat smecclmateriaal te komen, hielp Johan zijn baas Arie bij het plat slaan van ijzcren banden, afkomstig van afgedankte houten wagenwieJen. Als er een ranlsoell aan gcgalvaniseerd IJzer beschikbaar kwam, werd da! onder meer gebruikl om kookpannen van een niellwe bodem Ie voorzien. Daar kun je -Illet de kennis van bijna 60 jaar latervraagtekens bij plaalsen uil oogpunt van gezondheicl, maar wisten we loen veel en wat niel weet. ...
Arie van Vliet (1905- 1982) kwam oorspronkelijk uit Hillegersberg (Rotterdam) en was omstreeks 1925 gaan werken bij Smederij Prins aan de Stokkelaarsbrllg (Gem, Abcollcle), Deze smcderij annex mctaalconstrllctiebedrijf bestaal nog steeds. Bij Smcderij Prins vormde hel beslaan van paarden in de vooroorlogse jaren cen voornanle activiteit vanwcgc de vcle (trek-) paarden in de aan "GrootMijdrecht" grenzende Ronde Hoep-, Botshol- en Nellestein polders, Toen Arie van Vliet rond 1928 dc smederij van Ep BOllW aan de Hoofdweg 58, i.e. "nabij hel Stoomgema,l!" overnam, had hij reeds een goede replltatie als hoefsmid. In de oorlogsjaren werd het de boercnklanlcn van Smederij van Vliel pijnlijk duiclelijk, dat de meeste voor hen belangrijke schuden landbouwmachines, zoals ll1<.Wl-, harkmachincs, plocgen, korcnmaaiers e.d. imporlproduclcn waren, vooral llit Groot-Brittannie. Vanzelfsprekend vond cr na 10 mei 1940 geen import meer plaats cn was er dus al gauw niets nieuw meer Ie krijgen. En wat men in 1940 aan machines op de boerderij had, was veelal aan vervanging loe; in de voorafgaande crisisjaren had men dal alsmaar moeten uitstellen wegens bezuinigingcn. Op smid Van Vliet werel elaarom gedurendc de bezeltingsjaren in toenemende mate
Minder goede herinneringen bewaart Johan BOll\vman aan hel beslaan van trckpaarden; Arie van Vliet kon Illet recht stellen dat hij een Fijn-, Hoef- en Kachelsmcderij drecf I--Iet beslaan van paarclen - i.e. het aanbrengen van hoefijzers - is nodig om de slijtage van paardenhoeven op (ver-)hardc ondergrond legen Ie gaan. I-leI schrikbeeld voor Johan waren vooral de paardcn van de gebroeders L,ecuwenburg, van de Proosdijerc!\varsweg: dnt waren van die dikbchaarcle, forse knollen met zo mogelijk nog lomperc benen. Johan moesl dan zo'n Iedemaat cen hele tijd zodanig omhoog getild houden, dat baas Aric de hoef onderaan dat paarclenbeen kon 'bekappcn' en cr daama cell
54
Op de 1'010 van links naar rechls: Aric van Vliel; onbekende jongeman, waarschijnJijk de smidsknedl!; Jaap Nieuwendijk (Nessersluis); Teull Fcddcllla (BolshoI! Abcoude) Illel voor hem staand zoon Cor en helell)aa] recllls Gnldus de Dood (Middenweg·· Mijdrccllt). AangellOnlCn dM Cor Feddema (1926 --1979) 0)) de 1'010 een jam of lOis, daleerl de rolO van ol11slrccks 1936
gloeicnd heet ijzer 013 kOI1 passen. Zo'n log beest liet de controle over het gcwicht van het been maar wat graag volledig over aan de jonge tengere smidsknecht. En die hield dal heen lIileindelijk niet meer, tot beschaafd geuite ontstel11ming van de chefsmid. Tcrwijl de typische, onaangename geur van 'aangcbrande hoer" de ncusgalcn nog prikkcldc, hicJd Aric van Vliet ZIJn uitgeputtc lecrling vermancnd voor, dat die 013 die manicr nooit een goeic hocfsmid zou wordell. Dat is indcrdaad ook niet gebeurd; toen Johan BOll\vman in 1961 zijn eigen smederij aan de Botsholsedwarsweg be-gcm, kwam cr niks over hocven (en kachels) in lijn factllllrhoofcl te slaan. Er viel trouwens in de jaren '60 en '70 nallwelijks een paard meer in de Waverveense wei den te bekennen laat staan le beslaan: vrijwel aIlemaal opgegeten en door traelorcn vervangen, in hel kader van de vooruitgang. Evcnmin he-eft smid Bouwman zich vanaf J961 nog bczig gehouden met hel inkortcil van de ijzercn banden om dc hOlltCll \vagellwielell.
'bocrenwagens' haddcn last van 'cr at-' lopen'. Smid van Vliel haalde dan een stuk(je) uil de ijzeren band en sl11ecdde de einden daarvan vervolgens aancen. Dc om trek van de band was aldus kleiner gemaakt dan van het wiel. Maar nie! lomaar wal kleiner: he-t be-palen van dc grootle van de inkorting was een kwestie van vakmanschap, nocm het maar "het gcheim van de smid". VervoIgens werd de wielband in het smidsvuur zo cgaal mogclijk roodhcet geS!OOkl en daarna n1et vcel Jjnvol geweld en co()rdinatie lLlssen de smid en (liens helper om het wie! geslagell. Het houlen wie! was daartoe in een soort "maJ" vast gezel. De afrondende bezigheid vormde cen tarereel, cIa! ik £lIs joch van cell jaar of tienmin ade-mloos volgde: het houten wicl me-t de nog gloeiend hele band er omheen werd uilcrst behocdzaam naar cell waterbak vervoerd om daarin gcdompe-Jd te wordell: Smid van Vliet drcef dan een aantal scconden niel aileen cen smcderij, maar ook ccn stomcrij.... En rcken maar, dal de door de afkocling gekrompen band dan strak om hel wicl \vas komcn tc zinen!
Ik heh Arie van Vliet dal zware en moeilijke werk nog weI lien dOCll. Omdal houl de eigellschap heeft te krimpell kon het gebeuren dal de wielballd niet meer 0Jl hel houten wicl bled z;lIen, VooraJ de l.J/crs van voorwicJcn van de I.ogenaamde
Arie van Vliet was ccn erkend vakman op het gebied van kachelsl11cderij, Bij deze specialileit ging het onder mecr om het van plaalijzer maken of reparcren van kachelpijpen en asladen, I-!Ollt- en koIcnkachels
55
geen eenduidige informatie; U houdl dit verhaal vall mij tegoccl, VOOl' cen volgendc Proosdijkoerier.
moesten na verloop van (brand-)tijd worden voorzicn van niellw vllurvasl cement, dat een lange droogti.id inhield. Dal was vOor Aric werk voor de nazomer en hel vroege najaar.
Hoewel de Proosdijkoerier een hislOl'isch lijdschrift is en geen anckdotisch blad, kan ik het nief nalaten dit artikel at' te ronden mel een tweetal anckdotische situaties rond Arie vall Vliet. De ecrstc is van .Johan Bouwman afkomstig, over het bcslaan van paarden.
Toen begin jaren 'SO de landbouwmechanisatie op meerdere terreinen op gang kwam, gingen heel wat smederijen over tot verkoop van melkmachines, tractoren en andere toenlertijd moderne landbouwmachines, waardoor deze bedrijven sterk van karakter veranderden. Bij Arie van Vliet was dat niel hel geval; zijn lraditionele smederij plus 'winkel van Sinker blecf~ hem wcrk en omze! gcnoeg opleveren vanuit Waverveen-Noord en nog meer vanuil hel vlakhij gelegen Ouder-Amstel. Bovendien had hij gecn opvolger 'lIs smid. Zijn slicfzoon Cor van het Schip begon al op jeugc1ige leeftijd met succes een autorijschooJ in "de Machinebullrt", die in 1968 naar Ouderkerk aid Amslel werd verplaatsl en daar nog steeds bestaat. In mei 1973 nam Gijs Wolf de smederij van Arie van Vliet over. Gijs was toen al vanaf 1962 bij Van Vliet werkzaam geweest. Geleidelijk houwde de nieuwe eigenaar de "winkel van Sinkeldivisie" af en ook met .ie paard en .ie kachel kon.ie gaandeweg niet meer bij hem terecht. Dat kan daarentegen weI met een opdracht tot vervanging van de dakgoot of grolldige renov,ltie van de badkamer. De oude smidse met ciat geblakerde smidsvuur, de blaasbalg, de beide koelbakken gevuld met naar roest rickend water etc. moesten in 1987 wijken voor een nieuw geboLlw, evenwel zonder smidsvuur, paardenbox etc.
Een tweetal trOll we bcproefdc trckdieren van Dirk van Egmolld (1872-1958) kwam vlak na de oorlog bij Arie van Vliet rcgelmatig in de box tc sta~ll1 voor hocfonderhoud. ben kneehl van Dirk van Egmond kwam deze paardcn dan tegelijk aflevcren. Als Arie vall Vliet klaar was met zijn 'behoe-vendc-' we-rk, maakte hij beide dieren los, gaf hen cen goedbedoelde klap bovenop hel aehlerwerk, helgeen VOOl' het trekgrage tweetal het signaal was om zclf, in synchrone draf, door de Machinebullr! via de Wavcrdijk naar bocrdcrij cI'Eersteling Ie-rug te gaan. Van mevrouw Feddema Uil Mijdreeht, de weduwe van Cor, is het verhaaJ afkol11stig over de vccwagen van Cor en diens broer Teun jr., welk ter reparalie bij de smeclerij van Arie van Vliet geparkeerd stond. Toen Teun jr. Feddema deze smedcrij passeerde en de wagen zag staan, bracht hem clat op het praktische idee om deze meteen maar mee te nemen. I-let viel hcm op zijn rit naar Illlis we-] op, dat er vanuit de laadruimte bonkende geJuiden kwamcn. Maar clergelijkc gcluiden zijn voor een veewagenchauffeur niet ongewoon. Wie sehetst eehler zijn verbazing, toen blcek clat Aric van Vliet zieh aehterin de wagen bcvond, ruw ges{oord tijdens de re-paratie ....
Om deze bijdrage aan ons blad samen te stellen heb ik rnet c-en aantal "Arie van Vliet"- kenners gesprekken gevoerd. Men vond hem in menig opziehl markanl e.g. bijzonder, mel name op kerkclijk gebied. Daarop hielden we hel in hel noordelijk deel van Wavcrveen toentertijd ovcrzichlelijk: je was gewoon "NH" dan wei "RK" of "GER", maar verdeI' gcen speciale, exclusicve toestanden. Bij Arie van Vliet lag dat andel'S. Genoeglijk kon hij je vertellen dal hij "heel z\Vaar kerkle". En meele vanwege zijn opvallend donkere stem moest elit, gelet op zijn beroep, zelfs loodzwaar gewecst zijn. Hoe dan ook, Arie en echlgenotc kerklen hclemaal in Capelle aid Ussel, bij "Hervormd-LocaaJ", da! lczamen mel enkcle andere afgesplitste grocpcn in Zuid- Holland een au!onoom kcrkverband vOI'mdc. "Hervormd Locaal" in Capelle ontstond 125 jaar geleden toen een aantal hcrvormde gczinnen leveel problelllen krceg mel de prediking van de plaatselijke voorganger cis. L. Doedes. Over 'levecl problemen' gesproken, deze ondervond ikzelf bij hel opslellen van hel artikcl over de winkel van Gerri! en Ne! de Lange aan de Cliffordweg in Waverveen: informantel1 gClloeg, maar dcsolldanks
56
Op 4 jllli 1740 komi in Mijdrechl hel gerechlshof bijeen. Dc voorziller, Pielcr van Zijl, baljllw (I) en clijkgraaf van de Proosdij van St. Jan, leesl cell aanklacht voor die is ondcrtekcnd door lien ingczctcncn. Dam-in wordt gcmcld: "dCl! cnc Joost Knoop fot Thomcn (2) sodonig gewelt kornf Ie If/aoken, sig selve quaadaardig houe/cnde zoo tnef Gods heUlige naom Ie rnisbruUken, sig aile ingeselene hoare glaazen in Ie sloan", Kortom, Joost heeft gcvlockl en ruiten ingeslagcn. Dat kan niet en mag nict. Dc baljuw ve-rzockt het hoi" mcde-werking om de boYcngcnocmdc pcrsoon op
door ons (het h(d) goedgedap,! de persoon van Joost Knoop die in den voorleedenen jaare in 'I peslhuUs was gehragf om sUne kranksinnigheUt, J!olgcns appt: (appointemcnt ::::.: aanwijzing of verwijzing) van de Ed. grool Achlb: heeren burgemeesleren der slad 'I Arnsterdat/1 Ivederom te versoeken van de selver Ed. Groot. Aglb: heeren burgerneesleren appl: vatl onlslaginghe, alsoo deselve JOOSI KnoojJ van sUne kranksinnigheUI hers/eld was en comrnilleeren daar loe de heel' ba(jwv Pie/er van del' ZUI en secrelaris Johannes Mulder. " Joost wordt ontslagen en keen terug naar Thamen,
kosten van de ingeze-Lencn van Thamcn tijde-lijk in
Juridisch geaccepteerd
Mijdrecbl "in de slilte Ie zetlen" en hem Ie verlellen wat cr venier met Joost Knoop moet gcbcurcn. Hel hof, bestaandc uit de baljuw, de schOLlt, sccretaris, schcpenen en buunnccslcf van Thamen, na cerdcr onderzoek ovcrtuigd dat "voom: pcrsoon kranksinnig was", besluit' advies te vragen aan de 'gepractiseerdc regtsgeleerde tot Utrecht',
Bovenstaande casus laat zien dat iemand. die zich niet naar de geldende maatstaven weet te gcdragen, in het Mijdrccbt van de 1s<~ eellW simpclweg krankzinnig wordt verkla;:lrd en opgesloten. Voor rechtsgeleerden in die dagen een juridisch geaccepteerde strafmaatregel. Dc geschicclenis kert ons ook dat de maalschappij altijd veeI moeite heel"t gehad met, wat men toen noemde, idioten, narren, zottcn en gekken. Veel is er over geschreven en veeI is er over lIilgebeelcl, maar dllidelijke definities hebbcn nooit bestaan. Daar was het veld ook te ingcwikkeld voor en mel de jaren veranderen dan oak cle kwalificaties.
Opsluiten Drie dagen laler komt hel hof weer bijeen in hel gerechlshuis van MijdrechL Dc geraadplcegdc reehlsgeleerdc heeft advies uilgebrachL Dc gearrcsteerdeKnoop moct we-gens "si)ne kranksinnighci)t en tel' voorlwming van verde/"(~ ongelukken bi) provisie (tijdelijk) j·vorden gebrocht in eerl versed,:er hui)s (~frdolhui)s ten costen van den hwjtenarmen (3) van Thamen. Dog alles tot nadere disposith~." Dc tien bestllllrders laten er geen gras ovcr groeien en gaan aan de slag. Dezclfdc dag HOg melden zij hel hof dal ze Joost Knoop in Ulrechl "niet kwUt konden raaken als met groote kosten. " Zc gaan nu onderzoeken of er in Amsterdam plaals is in hel dolhuis "oft" andere be'l/{aall1e pla"ls Ie beslellen"
Klassificaties Ooit kende men twee grocpen: de simpelen die zo geboren zijn en de bczctenen of idioten die zo geworden zijn. Nu duiden we deze groepcn soms aan met zwakzinnigen en krankzinnigcn, nUl(lr nog steeds is het ondcrlinge onderscheid !liet voor iedereen dllidelijk cn zeker niel nll de psyehialric claar de kwalificalies schizofrenen en psycholen aan heeft loegevoegd. ZOllen bijvoorbeeid hebben altijd dec1 uitgemaakt van hel alIed;:Hlgse Ieven. Op grond van opmerkelijke kwaliteiten slaagden enkelcn er zcJfs in cen gewaardeerde posilie in dc maatschappij tc verwerven. Al wat daarvoor 110dig was cen scherpe tong 0111 daarmee de waarhcid te belichten of het vermogen anderen te amuscrcn mct streken en idioterieen. Del1k maar ccns aan de hofnar die in al zijn simpelheid cn onschuld dc burgers hun cigcn onnozelheid kon voorhouden.
In pesthuis Dan wordl hellangc lijd stil rond Joost Knoop in hel Mijdrechlse resolulienboek. Op 29 juni 1741 komi het vcrvolg. Joost blijkt al een jaar lang vast te zitten in het pesthuis tc Amsterdam. Hij heeft vol gens de bcstllurders llJn straf uitgezeten en zijn krankl.innigheid kan worden opgehevcn. De heeren burgemeesterell van Amsterdam worden verzocht een onlslagbe\vijs af te geven. Het verslag mcJdt: "Is
57
Gasthuizen
Aanpassingen
De als idioot geclassificcerde medemens werd in de Middclceuwen vedal opgcvangcn door familiclcc!cn, in kloostcrs, In gastgezinncn of 111 gast- of kosthuizcll. Het klooster, de tchllizell ell de gezillnen profitcercIcn op die manicr BOg van de arbcid die door de kostgangcr werd verricht en krcgcn soms zelfs nog een financWle vcrgocding voor de gcbodcn zorg. De onnozelcn die in gasthuizen tcrechtkwamen zateD vaak tussell landlopcrs, clemente bejaardcn en lcpralijclcrs. Bchalve zorg ondcrvondcn zotten vaak
De krankzinnigenwet hOlldl het in aangepaste vorm lIit tot 1994. Dat jaal' wordt de wet vcrvangen door de- wet Bijzondere Opneminge-n in PsychiatrischeZiekenhuizen (BOPZ). Dezc nicuwc wcl Iegl Iladruk op hel gcvaal' dar psychiatrischc patienlen liehzelf of de samenleving kllnnen aandoen. Als de patient een gcvanr is voor liehlclf of de omgeving mag hij of l.ij tegen zijn of haar zin of wil worden opgcnomen. De machl van dc psyehiater bJijft ongewijzigd. Maar ook hier herhaalt de geschicdenis zieh. Dc wet lijkt niet goed uilvoerbaar er zijn aanpassingen nodig. Door gebrck nan opvangmogelijkhcden lijkt het credo anno 2004 Ie zijn geworden: eerst ontsporcn, dan pas hulp. En dat gebeurde ook op 7 juli 1740 met Joost Knoop. J-lij ontspoorde en belandde in het dolhllis. Gelukkig kennen we nu gcen doJhuizc-n meef.
aJlcen ma,lr brute opsluiling. In de zevcnticndc cellW is cr voor het cerst sprake van logcnaamdc Ycrbctcrhuizcn. Daar komen tot idioot bestcmpeI.dc menSCl1 uit wclgestcldc kringcn voor cen discrete opbcrging. De vcrschrikkingcll van opsluiting moeten dan voor inkeer en beterschap zorgen. Roml 1856 komt het in de bestaande genceskundigc gestiehten tot meer deskundige zorg, Het doel is het bcter maken van de geesteszwakken of wilszwakken door het aanbicden van rust, rege1maat, speciaa1 onderwijs en desnoods dwang, Dc nadruk Jigt op hel gezellige (dat wil zeggen sociale) lcven binnen de inslelling. Weliswaar verblijvcn idiotcn niet langer 1n dol- en armenhuizen, sanatoria of zclfs gevangenissen maar in die geneeskundige inrichlingen leven ze nog steeds tllssen dementen en epileptici,
NOlen: (I) Een baljllw is de vcrlegcnwoOl'digcr van de (land)hecr in gerecht spelen. Tussell reehtszaken die in diells heerlijkheid 1300 ell 1800 vielcl1 de gcrcchlell Mijdrechl en Wi In is onder de proosdij vall Sinl Jan Ie Ulrecht. In 181 I gaa! hel gereehl Mijdreehl olTiciccl over in de gcmcenlc Mijdrcchl. (2) Hel geredH Thamell, (nll een \vijk in Uilhoorn) had tot 1755 een gemeenschappelijke sehOUl en 101 1760 cell gcmccl1schappelijkc sehepcllcnbank me! hel gerechl MijdrechL
or
In 1740 was Thamen ondel'dcel van bel gcrechl Mijdrechl. (3) Buijlenarmen I.ijn anllen die builel1 het gcrecht wonen, maar
voor rekclllng kOlllcn vall de armhcstul'cn binllel1 het gerccht. Bronncn: Slreekarchicf YeclH ell Yellen: Resolulieboekell Ciereehl Mijdrcehl dec I I. Internet: Theo Verheggcn: Yan andel'S llaar mindel'. Bcspreking vall IngeMalls(1998).ZillclaZorheid.VU!.eerll!.e!l
Op 30 april 1884 komt onder koning Willem III de krankzinnigcnwet tot stand, De voornaamstc wijzigingen zijn: aIle krankzinnigen en hun gestichten komen onder staatstoezichl. Ben ieder die een krankzinnige verpleegt moct hicrvan melding doell bij de hurgemeester. De controle op de verpleging is in handen van (wee onafluwkelijke inspecteurs. Zij hebben len allen tijde tocgang tOI de plaalsen waar krankzinnigen worden verplcegd. Een gestich( kan worden ingcrieht in elk woonhuis mits dil mim en gczond is gclcgen en voldoende mimle bieclt tot heweging in de open JucbL Aile maeht komI in handcl1 van de zcnuwarls. Hij of zij bepaalt de mate van krankzinnigheid en daarmee de plaatsing en het trajecL
cU!I/llIrgeschiedenis van :;offell, 0l1110z.elell ell Zll·({kz.illl1iW'l1.
Amslerdam: Ben Bakker, 416 p. Ecrder verschenel1 in .P'>.\'ch910gj.£~.l1ilil.U).£!lru2Jlli.
85. 1998.
llL!Jdjnl~Jll!)XJ:~~,~JJi0~~"_~~if.ng1?gh~(jJlQggS~JL0.QJb~j~UlLml
Rond 1900 versehijnen in Nederland de eerste aparte inrichtingen voor zwakzinnigen. De belangrijkste aanjager is de gewijzigde krankzinnigenwel van 1904 die het ook andere instellingen, zoaJs de katholieke liefdegeslichten en l1Uizen van barmhartigheid, mogelijk maakt om crkende zorg tc bieden aan l.wakzinnigcn (sinds 1900 is dit een verl.amelnaam voor idioten, imbecielen en dehielen). In de lehuizcn zorgen spel en vooral arbeid vool' afleiding en therapie. Die arbeid \vordt \veer ten nulle gemaakt van de maatschappij of de inrichling I.elf.
Pcslhuis Ie Amslerdam. Ecrlijds bcslcmd VOOI' lijdcrs aan de 'zwarte dond' lalcr opvang VOOI' 'geeslcszickcll'. AllOllicl1lc lckcning uil 17" cell\\' BrOil: Internet: mcmbcl's.cheIJo.nl/a.liggclcr
58
Een onopvallend gebouwtje door Fred de Wit
Langs de Rondweg in M(jdrecht is het voormalige wit geschilderde, in }ugendstiltram gebouwde station, nog all(jd een herkenbaar punt. liet is een pand dat hel waard is om voor de toekomst bewaard te bl(jven Niet vel' daar l'at,da(l/f staal een klein toilelgebouwlje, dat eigenl(jk niemand opvalt, oJ!1dat het vam!! de Rondweg door bomen en strlliken OIit1rokken is aan de blik van de langsr(jdende automobilist. Ze/f was het gebouwlje m(j ook nooit opgevallen 101 dal ik, doordal de NCRV er een reportage aan wilde w(jden, gevraagd ,verd OJ!1 daarb(j
aanwezig te zUn.
Evenals bel slation werd bel in 1913 gebouwd in opdraebl van de Hollandsebe Eleetriscbe Spoorweg Maalsebappij en in 1915 in gebruik genomen loen de spoorlijn lJilboorn - Nieuwersluis officieel werd opengesleld. Zowel in de lreinen als in bel stationsgcbouw zelf waren 10e11 geen toilcttcn aanwczjg. Vandaar dat in Mijdrecht, cnigc ticntallen
meegingen. Zo gebeurde het dal mijn vader de trein weI eens een paar minuten later liet verlrekken omdat een belreffende passagier, mijnbeer Den Herlog van de Hoofdweg, zieh verslapen had. Midden in de oorJog was hel een spannende lijd. Regclmatig kwamen er treinen Iangs met soIdaten en militair materieei. Dit werd door een Engelse jager opgemerkt en de trein werd vlak voor het station beseholen. Hel vliegtuig kwam zo Iaag over dat ik de piioOI kon zien zitten. Overal vlogen de kogels in het rond en besehadigden de gcbouwen. De mensen zochlen beschutting tegen de kogcls aan de overkant van het station bij de tuinen van de Nutslaan. In 1944 brak de spoorwegstaking uil. Dil gebeurde op bevel van de Nederlandse regering in Londen. Mijn vader staakte ook mee. Het gevolg hiervan was clat wij onze dienstwoning boven het station moesten verlaten. Personeel van Kooy heeft er vOOr gezorgd dat onze meubels werden verhulsd naar een woning op Hofland. In eens kwam mijn vader er aebter dal hij ZIJn leesbril in hel stalionsgebouw had aeblergelaten. Zelf durfcle hij de bril niel op Ie halcn omdat hij bang was dal de Dllitsers hem dan louden pakken. Toen heb ik dat maar gedaan. Maar ik voelde me wei erg zenuwachtig want er liepen weI allemaal Duitse militairen in ons huis rondo Na de bevrijding zijn we weer lerug verhuisd. Gelukkig hadden de Duitsers gcdurende hun aanwezigheid niets vernield zodat we zo weer in de woning konden lrekkcn. Angst hcb ik ook gehad toen de Duitsers de woning van Kooy, vlak tegenover het station in brand hadden gesloken. (Op deze pick is nu Autoverhuur Blauw (FdW). Kooy zelf was gevlucht en had zieh tussen het riet van de Achtervaart verborgcn. Daar werd hij opgemerkt door de bloemist Wiegmans. die hem met een booljc naar zijn eigen woning op Bozenhoven vcrvoerde. Kooy kon daar niet blijven en is loen nog een tijd ondergedoken bij de pastoor in Driehuis. Ook het doodschielen van Peeters bij de Provincialc weg heeft grote indruk op me gemaakt. Dc iJJegaliteit had daar een stuk weg opgebroken om het vervoer van troepcn te bclemmeren en als represaille werd de heer Peelers vennoord. Ik kon goed zien dat daar wat aan de hand was omdat je langs de spoorbaan 1.0 naar de Provinciale weg kon
meleI's van het stationsgcbouw, op het emplacemel1t, een aparle loilelgelegenbeid werd gebouwd in dezelfde bouwtrant als bel station. Hel bakslenen gebouwtjc he-cft cen bOllwlaag onder een pangcdckt sebilddak mel pirons op de nokeinden. Rondom bevinden zieb smalle klapvenslers en lwee deuren,
die respecticveJijk toe-gang verlce-nelen tot de damesen de berenloilelten. Bij de renovalie van bet emplacement beef! bel een baar geseheeld of bel gcbollw was ten offer gcvallen aan de sloper. Dankzij de inspanning van enige bcstuufsledcn van onze vercniging kon dil worden Yoorkomcn. Wic lhans het toilel belreedl moet helaas vaslstelJen dat, als er niet spoedig wordt ingegrepen, bet gebouwtje niel meer Ie redden is. Vandalen bebben de muren bcschildcI'd met graffiti en van het inwendige is praktisch alles vernie-Id wat er vernield kon worden. Een bezoek mel de doehler van Reinderl Bos, die hier aIs laalste stationschef heeft gcwerkt, is voor haar dan ook een emotioneel gebcuren. Haar vader kwam, evelUtls zijn vader, toen hij eenentwintig jaar was, bij hel spoor in Medemblik. Hij heeft op diverse stations voor de spoorwcgmaatschappij gewerkt tot hij in 1942 met zijn gezin naar Mijdrecht kwam.
Herinneringen van Tilly Bos Mevrouw Tilly Bos verteil:"Mijn moeder en ik werden bij het schoonhouden van het station en het toilctgebouw ingeschakeld. In hel eerste begin werd het toilet voornamelijk gebruikt voor de passagiers nutar later aIleen nog maar voor de conducteurs en machinisten. Er was een muul' die de afscheiding vonnde voor het dames- en herentoilct. In hel gebouw was ook nog een opslag VOOI' kolen aanwezig want de woning van de slatiollschef en het stationsgebollw moesten loch goed verwarrnd worden. Hel ging er toen nog gemoedelijk aan toc. .Ie wist precies welke forcnsen elke dag met de trein
S9
Opnallle van hel iJlllliddcls redelijk vervallen privaal naasl hel voorJnaJige s!alionsgcbollW Ie Mijdrcchl. Dc {(llO is van 2004 !
een mOl11entje vall rust lei Ie: "Mijn vader hecft nooit kunnen dromen dat de NCR V aan hel gebouw, waarin hij 'lIs laatsle stationschef gewerkt hccft, een raciio-uitzending zou wijden cn dat hij 1.0 veeI jareD na zijn dood DOg zo in de bclangstelling ZOll staan".
lopen. In 1950 bes100! de maalsehappii om mc! hel passagiersvervoer te stoppen omdat dit nief meer rendabel was. Wij moesten ook onze dienstwoning verlatcn, alhoewclmijn vader nog blcef werken voor Van Gcnd en Loos. H(i is hiermcc 101 zijn zevenenzeventigste jaar doorgegaan. Wij lijn toen naar Bozc-nhoven verhllisd. Het stationsgebouw werd verhllurd aan Smit die in malrassen handelde. Tocn die familic siople mci hCI hedrijf kwam de sloperij Koek er in en werden er treinen gesloopt. Mijn vader IS 11l 1983 overleden en zou zich verbalen over de toestand \vaarin de gebouwen lich nu bevinden. Ik heb gehoord van de plannen die de gcmcente nu met het terrein heeft. Hel is nu een zandvlakte en mcn legt ciat er een groot gebouw van weI acht verdiepingen lal komen. De gemeente heeft nu het stationsgeboLlw en de grond er om heen gekocht. Maar ik vind dat ook het toi!clgebollw gespaard moet blijven, maar vraag me af \I·,Iaar het geld vandaan moet komen om dit op te knappen, want het is er wei heel erg aan toe". Toen Il1Cvrouw Bos voor het eerst na ccn lange peri ode het terrein, waar ze cen groot gedeclte van haar jeugd doorbracht, belocht, had ze het even moeiJijk en sprongen haar de tranen in de ogen. Tallozc- herinneringcn kwal11en bij haar hovcn en na
Rcinden Bos heef! heel zijn kven voor de spoorwegcn gewerkl. Hij begon zijn loopb,wll in McdcmbJik en wcrkLe vcrvolgcl1s in Purmerend, Schagen, Schagcrbrug, Aalsll1ccr, Uilhool'll, Oude \Vc{cril1g cn {cl1s]o{{e in Mijdrcchl alwaar hi.i is ovcrlcdell.
60
Het belreft een Joods eeblpaar dat in 1828 in bel huwelijk lrad en waarbii de vader en de moeder van de bruidegom iu bel Hebreeuws lekenden omdal zij bet Laliinse alfabel niel kenden. Des le opmerkelijker is dit omdat de achIerl1aam van de vader Dc Groot was en de achtcrnaam van de moeder De Leeuw. Wellicht is de oorzaak Ie vinden in het fcit dat Napoleon tijdcns de Fransc bezctting van ons land cen Ye-forde-ning lief uitgaan
waarbij ie-clerc-en een achternaam die-nde 1e hebbcn en dat dcze menSCH, om hier in te burge-ren, cell gewonc Ncderlandsc naam hcbben aange-nomen. In de aktc kOl11t ook de naum van Elias JOlcf r-lijmans yoor waarvan de nakol11clingcn tijdcns de Duitsc bClctting op gruwclijkc \vijzc- in Duitsland werden omgcbracht. Hoc men de problcmcn in 1828 oplostc is Ie Iczen in ondcrstaande lrol\waktc: Den ncgenentwintigstcn dag del' maand October des jaars achtticnhonderd achtentwintig , des m1l11iddags ten vier ure zijn voor ons Jakob Verclam Burgellleester Alllbtenaar van den Burgelijken Stand del' GClllcente van Mijdrecht gecomparecrd SALOMON ALEXANDER DE GROOT ouel driecnlwinlig jarcn, van beroep koopman, gcboren te Uithoorn wonende te Mijdrecht; meerdcljarige zoon van Alcxander Salomon de Groot, oud tweecnvijftig jarcn, van beroep koopman cnHendrijntje de l . .eeuw oud zevenenveerlig jaren, zonder beroep, heiden wonendc Ic Mijdrecht en thans gecomparcerd MATJE ELIAS HUMANS oud lwcccnlwintig jaren, zonder beroep, geborcn te Monlfoort, wonende te Mijdrcchl, meerdcljarige dochter van Elias Joseph liijmans oud vijfenvijftig jaren, van beroep bankhoudcr en Vrouwtje van Praag, oud zesenvijftig jaren, zonder beroep, beidcn wonende tc Mijdrecht, thans mede gecompareerd Hebbende de Comparanten aan ons overlegd: elk eene Expeditie del' gcpassecrdc Acten VM1 Bekendheid, voor het Vredegerecht des Kantons Loenen den Zesden Juny daanlanvolgende te Loenen gepassecrd zijnde en den Zevenden Juny daaraanvolgende te Loenen geregistreerd, door den Rechtbank van Eersten aanleg te Utrccht gchoJ)101ogueert (geJijkluidend FdW) dcn vijfentwintigsten ]uny aanvolgende geregistreerd te Utrecht den derden July jongslledcn-uil welker Aclen van Bekendheid van der Comparanten Geboorle blijkl En voorts het Ccrtificaat van den heer Gouverneur van Noord-Holland volgens art. 200 der Wel, waaruil blijkt dat den Comparant aan zijne verpligting wegens de NationaJc Militie heeft voldaan. In hel Certificaat is des Comparants tweede voornaam Alexander niet uitgedrukt en zijn gehoortedat1l111 eenige dagen later gesteld; doch verklaren de Comparanten en C3etuigen onder Ede dat de in hel Certificaat uitgedrukte persoon gecn andere is dan den C0111parant-13ruidegom. En verzochten de Comparanten het door hun voorgenomen Huwelijk te voltrekken, waarin de present gekomell ouders van de beidc Comparanten verklaarden te bewilligen en \vaarvan de afkondigingell voor het Huis deler Gemeente op Zondagen den Negelltienden en den Zesentwintigsten in dezer maand hebben plaats gehad en wijders behoorlijk geaffigeercl (aangeplakt FdW) En vermits er geene oppositicn tegen het gemclde beraamdc huwclijk zijn ingekomen, hebben wij voJdoendc aan der Comparanten Verzoek, voorlezing gedaan van de hierboven aangehaalde bewijsstukken alsmede van de Rechten en Pligten del" Echtgenooten onderling, Art 212 en volgende van het Burgerlijk Wet bock, waarna wij ieder del' aanstaande Echtelingen hoofdelijk hebbcn afgevraagd of /,ij elkanderen over en weer tot Wellige VroLlw cn Man wilden nemen ? En hierop door elk van hun met "Ja " geantwoord zijnde, hcbben wij in Naam del' Wet vcrklaard dat Salomon Alexander de Groot en Matje Elias Hijmans door hel hLiwelijk verbonden ziin. Welke HLiwelijksvoltrekking heen plaals gehad en deze Aele door ons is opgcmaakt in prcsentie van: Joseph l:::'lias Hijmans oud zevenentwintig jaren van beroep Inlandsch Kramer, Broeder van de Bruid; Joseph Eliazer Gobus, oud zesentwintig jaren van bcroep Slagter en VlceschhoLlwer, Arie van del' H:cul, oud vieren zestig jarcn, van beroep Gemeentebode en Veldwachter, Klaas Vcrdam, oud drieentwintig jaren, van berocp kantoorbediende, zijnde de dric laatstc getuigen goede Vrienden, doch geel1 bloedverwanten van de Comparanten, wOl1cnde allen te Mijdl"echt en hebben wij del.e Acte- na gedane v()orlezing met en be-nevens de Comparanten en Getuigen ondertekcnd, uitgcnomcn de Moeder van de Bruid, Vrouwtje van Praag, die vcrklaardc niet te kunncn schrijven.
61
;.c' "
v .iL"". I, ,,' Cl(, ,.'J ,,:f r-C,~
,
O f ,'/'
,'io'
/l
i<,.'
1'.'_ ,,~_,N, <-~ ,/
:J..,-(j
/,
(
Vanuit het bestuur
diverse folO's en kaarlen van onze direete omgeving werd ons duideIijk gemaakt waar de provineie kansen ziet om het cultureel erfgoed van R0111einen tot en met veenpcriode te bewaren, Direct in onze u herkenbaar. Een goed verhaal. o111o-evin b b In het algelllene deel van de vergadering werden de jaarrekening en de jaarvcrsJagcn van 2003 door de leden goedgekeurd. Dank aan de dames Schulz en van Ankeren, die als kascommissie de eontrole van de financicn op zich nemen. Dank ook aan Henk Strubbe, die zich als secretaris hcrkicshaar heeft gesteld en aan ons nieuwe bestuurslid Wiesje Dijkxhoorn die het pakketje excursics, lezingen en monumenten op zieh neemt. Een leuk moment was de betaJing van de contriblllie door ons Australische lid Henk Zaal, die 'speciaal gekomcn was om juist ook de extra bijdrage voor de buiten het bezorggebied wonende Ieden te betalen'. Dank daarvoor.
Communicatiemiddelen gebruiken Ons kwartaalblad, clat II nLl in handen heeft, is al sinds jam en Jag ons belangrijkstc
~
cOl11l11unicaticmiddcl nanr de 1cden. De laatstc jaren is echtcr ook hel Internet cnorm in opmars. Onzc cigen website, histvcr-pl.nl, ziet cr prima uit en via dit medium willen we u ook 01' de hoogte houden van ollze laatste nicuwtjes. Onder het kopjc nicuws vind!: u daar mededelingen over de vclc activiteiten vall onzc club. Zoals daar zijn: Dc excursie naar de Ridderhofstad Gunterstein 01' 4 juni. Dc lezing over Sint Nicolaas 01' 29 septemher, ~1c Aigemene Vergadcring van II november met een presentatie van de Bond Heemsehul. Onze nieuwjaarsrcccptie 01' II januari 2005. 01' 28 mel 2005 een lezing over dc historic van de tas. Dc aankondiging van de Anion Piecktcntoonstelling YoIgcnd vooljaar in hel museum In de Vccncn. Dc oprocp vool' kandidaat beslLlurslcden en andere vrijwilligcrs yoor de historische vercniging. Onzc speerpllnten uit het beleid en een korte weergave van de activiteiten van de diverse wcrkgroepen. Kijkt u ook eens op de website en geef als u wilt e-en re-aetie op hetgeen u tegenkoml. AI vast bedankl.
Overleg Museum Halfjaarlijks kOl11en de besturen van het veenmuseUJ11 'In de Veenen' en de historische vereniging 'Dc Proosdijlanden' bij elkaar. De laalsle keel' werden onder meer de volgende zakcn hcsprokcn: In het museum zal een beroepskrachl met cell halvc formatieplaats worden aange-sIeld. Ee-n steeds verdere professionalisering worth hiermee mogelijk. Ook de- uitbreiding of de nieuwbouw van de huisvesting van het museliln is punt van hlijvendc aandachl. Oniangs was het 25 jaar gcleden, dat onder aanvoering van de heer Bbrger de stichtillg 'Op hoop van 7.cgen', de aanzct was tot de
Jaarvergadering april Op 19 april hie1den we in Wilnis ome halfjaarlijkse ledenvergadering. Een vIol verIopen algemecn dec! was de aanloop naar een interessante lezing van de heel' Roland Blijdenstijn over de cultuurhistorische hoofdstructllur van onze provincie Utrecht. Met
62
100 jaar ijsclub 'Hou Streek:'
oprichting van het museum, Binnen de grocp van mcdewerkers van hel 111USeUl11 en dc !celen van onze vereniging word! naarstig gczocht naar iemand die de activiteitcn van de begin dit jaar ovcrlcden Gerrit Mellistee kan oppakkcn. Gerri! was als suppoost nall\V betrokke-n bij het museum en via zijn bcstuurslidmaatschap cen pcrfcctc link naar de historische vereniging. Er kven ideeen om cell gedeelte van het plan voor een oudheidkamer om te zetten in het inrichten van cell klompen- of schocnmakcrij zoals die er voor de 'fweedc Werc1doorlog uit zag. Ook het museum heeft een vcrnieuwde \vebsite. Via het (\llres museum-indeveenen,nl kan men cen uiterst aantrekkelijke prescntatie vinden over het museum, e.e.a. gc1al'deerd met vde fo!o's. Heel mooi. Alleraardigst is ook de publicalie van het Museum Handboek 'Begrippen VOOI' vervcning'. Hierin doet Dick Koclcman llitgebreid verslag over alle bij het vervenen van belang zijnde termcn. Het doorlezen zeker waard, Een exemplaar is in ieder geval beschikbaar in ons verenigingsarchief.
Qnl~ii¥;s,,'Ne'r?CI1CPIl(V(~!j',{1e,']iflJ~d ':\lnii,:;H~pW~,(,1,9,¢JH~Ji~I:':'~Rl)
hoekjo als hommage aan de Hoefs· Isdub 'Holt Streck' Het bockje bovat, naas OlO'S 'en 01' hel ~ts~, ,epw"gre~p"Hit ,'9" ,:d.~l~,j$"", 5;,~,~)~t~S"d~ oprichting in I903 lOt he en. 01' et aantal #emenl0re~rd?, $t1;~ng~,':\Villt~r~,,::Vie' he :I1pg:j:lc winters van I 922, 1929, 1940, 63, 1979, 1986 en Hierop aTgaand arming VHn
;op, i:Ulyg0:',it,
:,B~f"~l,!~J,,,,'fCl)t,~i?p.r
e~~l:'; :"", Z~~.J::\,::'~l:{~~egs\ya:9,rdi~~,,:_:,:,':,l;)ij,dr:$~~,' ,
g-emcenschapsgcyoel vaween andere,:zii
Week van de geschiedenis. In de week van 30 oktober, e.q. de ecrste week van november, wordt landeJijk aandacht geschonken aan alies \vat met historic Ie maken heeft via de dan uitgeroepen 'week van de geschiedenis', In hoeverre wij aanhaken op de hierloe georganiseerde activiteiten is nll nog niet dllidclijk. In september a.S, bcstaat onzc vereniging twintig jaar. Misschien iets 0111 te combineren, al zulJcn we het vierde lustrum niet llitgebrcid vieren, Wei kunncn we melden da! we zoals gebruikclijk bctrokken zullen zijn bij de op 25 september te organisercn boekcnbeurs in hel VeenmllSeUl11. Extra 10k1<..er die dag is de jaarlijks gehouden lurfrace. Noteer! u hel vas! in de agenda?! Websites Naast de verwijzing naar onzc eigen website, die van het veenmUSCllm en de sile Vinkeveen.nu willen we ook uw aandachl vragen voor de site geschiedenisbank-nhJll, cen site met infonnatie over zusterelubs uit Noord Holland. Op de site actueelverledcn.nl vindl u infonnatie over de week van de geschiedenis.
Hartelijk welkom aan ooze Dhr. B.D. Vrielink Willlis Dbr. H. l'osdijk Vinkeveen Dhr. F.l'. Ruwicl Vinkcvecn Dhr/Mcvr J.e. OutshoorIl Lccrdam Dhr. B. Catsburg Waverveen Dhr. F. Theijsmeijer Vinkeveen Redactie UTrechts Nicllwsblad Woerden Mcvr. H. Van Egl110nd Mijdreeht Dhr/Mevr B.B. Joseph Mijdrecht Mevr. C. Dolman Wavervccn Mevr. M.S. De Bruijn Vinkcveen Mevr. A.M. THanus-Bakker Vinkeveen Mevr. le. Van Amsterdam Mijdrecht
Een lintje Zoals II ongelwijfeld in de kranten heef! kunnen lezen heen ons rcdaetielid de heer Jan Rouwcnhorst onJangs cell koninklijke ondcrschciding ontvangcn. Proficial Jan, je heht er hard voor gewerkt en de pJaatselijkc gemeenschap is.ie cr dankbaar VOOL
63
,*,(~rt:9[l}
"Hpefse
Rabobank
