Duurzaam beheer van natuur & bos op Ampsen

Duurzaam beheer van natuur & bos op Ampsen

Duurzaam beheer van natuur & bos op Ampsen

Culemborg/Wageningen, november 2012

3

Duurzaam beheer van natuur en bos Ampsen

4


Inhoudsopgave ................................................................................

Samenvatting 7

5

1

Inleiding

11

2 2.1 2.2 2.3

Gebiedsbeschrijving Landschap 13 Bosbeheer 14 Beleid 17

3 3.1 3.2 3.3

Doelstellingen 19 ADEL doelstellingen 19 Bosbeheer Ampsen 19 Natuurbeheer Ampsen 20

4 4.1 4.2 4.3 4.4

Oplossingsrichtingen Scenario’s 21 Scenario natuur Scenario bosbouw Compromis natuur en

5 5.1 5.2

Conclusie en vervolgstappen 35 Visie 35 Beheerplan 36

13

21 21 26 bosbouw

32

Bijlage 1 CO2-fixmodel en houtproductiesysteem

37

Bijlage 2 Model Nieuw Dynamisch Landschap

40

Verantwoording

43

Literatuur

45


6


Samenvatting ................................................................................

De gemeente Lochem heeft als doel om het landschap in de gemeente duurzaam te gebruiken. Dat wil zeggen een landschap waarin het gebruik en de exploitatie economische waarde toevoegt maar ook klimaatneutraal is. Het pilot-project ADEL heeft tot doel de mogelijkheden te onderzoeken voor een duurzaam energielandschap in het gebied rond de Armoede. Het bos- en natuurbeheer van landgoed Ampsen, dat in het gebied van de Armoede ligt, speelt een rol in dit project. Het bosbeheer stuurt enerzijds de vastlegging van koolstof en de mogelijkheden tot exploitatie van het bos. Anderzijds speelt het beheer een grote rol in behoud en herstel van natuurwaarden. Deze studie richt zich op de vraag hoe de specifieke ADEL doelstellingen (klimaatneutraal, natuurvriendelijk) kunnen worden opgenomen in de visie op en de uitvoering van het bosbeheer op landgoed Ampsen. Er is nagegaan of de ADEL doelstellingen, naast de al bestaande beheersdoelen, kunnen bijdragen aan een betere integrale functievervulling van het bos. Omdat dit geen rekenkundig optimalisatievraagstuk betreft, is in een scenariostudie nagegaan welk scenario hiervoor de beste resultaten geeft. Er is nagegaan wat de gevolgen van dit scenario zijn voor de houtoogst, de bijgroei, de CO2-vastlegging en voor de natuur en de natuurbeleving. Hierbij is uitgegaan van de huidige kwaliteiten, kenmerken en eigenschappen van het bos en van een verantwoord bosbeheer. Op het landgoed is het bosbeheer gericht op meervoudige functievervulling. De kernwaarden van het landgoed voor wat betreft de natuur en de cultuurhistorie zijn gelegen in het parkbosdeel rond en in de omgeving van het landhuis, in de lanen en oude delen van het bos en in het zogenoemde bosreservaat op de overgang van droge heidebebossing naar nattere bossen. Hoewel ook in deze delen van het bos hout wordt geoogst, zijn de overige delen van het bos van groter (potentieel) belang voor de productiefunctie. In de studie zijn de huidige en potentiële kwaliteiten van het bos op het landgoed verkend. Enerzijds is nagegaan welke mogelijke natuurwaarden op het landgoed ontwikkeld kunnen worden en anderzijds is gekeken naar de mogelijkheden voor houtproductie en CO2 -vastlegging. Ten opzichte van het verleden is de natuurkwaliteit vooral afgenomen in de landbouwgebieden langs de randen van het landgoed. Daarnaast zijn oude natuurwaarden verdwenen in de heidebebossingen. Voor herstel van natuur moeten de hoofdproblemen verdroging, vermesting en verzuring worden aangepakt. Een grote winst valt te halen in de geomorfologische beekdallaagten van de Tenkhorsterbeek en het gebied aan de noordzijde van Ampsen. Dit is echter alleen mogelijk indien er wijzigingen optreden in het grondgebruik op het landgoed.

7


De natuurwaarden in het bestaande bos zijn te verbeteren door het beheer in de vochtige bossen in de beekdallaagten te richten op het verhogen van de natuurwaarden. De bijdrage van het bos aan het energieneutrale landschap hangt samen met de groei van biomassa in het bos en de opslag van koolstof in de stabiele humus van de bosbodem. Het continueren van het huidige bosbeheer heeft een positieve bijdrage aan de koolstofkringloop. Deze bijdrage kan vergroot worden door het toepassen van houtteelt met relatief snelgroeiende naaldboomsoorten in een korte omloop. Dit biedt zowel mogelijkheden voor koolstofvastlegging/CO2-reductie als voor de exploitatiemogelijkheden van het landgoedbos. Uitgaande van de wens tot meervoudige functievervulling van het bos is een scenario ontwikkeld waarin voor de verschillende functies tegelijkertijd een verbetering haalbaar lijkt. In dit scenario leidt een zonering tot zowel de mogelijkheid van behoud en herstel van natuurwaarden als tot een vergroting van koolstofvastlegging en exploitatiemogelijkheden van het bos. In dit scenario is sprake van 3 zones: 1. behoud van kernwaarden in de oude parkbossen 2. herstel/ontwikkeling van oude natuurwaarden in de bossen rond de beeklopen 3. omvormen van een deel van het oude grovedennenbos naar opstanden met sneller groeiende boomsoorten t.b.v. koolstofvastlegging en houtproductie Het scenario geeft een ruimtelijke indeling in hoofdfunctie en geeft handvatten om operationele keuzes te maken voor de toekomst van de natuur en de exploitatie van het landgoed. Op basis van de aspiraties, doelen en middelen van de landgoedeigenaar, getoetst aan de doelstellingen van ADEL en de gemeente Lochem, kan in een volgende fase in een beheerplan een gedetailleerde uitwerking worden gegeven van het best passende bosbeheer op landgoed Ampsen. Koolstofbalans Het bos op landgoed Ampsen neemt koolstof op en levert een bijdrage aan de reductie van fossiele CO2-uitstoot. De hoeveelheid CO2 die een bos vastlegt hangt af van de groeiplaats(kwaliteit), de boomsoorten en het beheer. Voortzetting van het huidige beheer zorgt voor de jaarlijkse vastlegging van ca. 440 ton koolstof (ca. 800 ton CO2). Dat is te verhogen door (een deel van) het tak- en tophout en hout uit eerste dunningen in te zetten voor energieproductie. Het is de vraag of dit rendabel is en er bestaat ook onzekerheid ten aanzien van het verlies aan bodemvruchtbaarheid door het wegnemen van tak- en tophout. Het vermogen om koolstof vast te leggen dan wel CO2-uitstoot te reduceren, zou gebaat zijn bij het omvormen van flinke delen van het bos naar opstanden met productieve naaldboomsoorten als douglas en in mindere mate Japanse lariks. In het licht van de meervoudige functievervulling van het bos lijkt het haalbaar om ca. 90 ha van het

8


bos in deze richting om te vormen, zonder het veelzijdig karakter van het bos te verliezen. Een dergelijke omvorming kan op termijn een jaarlijkse extra bijdragen leveren van € 15.000-25.000 aan de landgoedexploitatie. Tegelijkertijd wordt er in dat geval jaarlijks 220 ton koolstof (805 ton CO2) extra vastgelegd, naast de ca. 440 ton koolstof die (al) wordt vastgelegd door het huidige regulier bosbeheer. Het hangt van de doelstellingen, mogelijkheden en aspiraties van de landgoedeigenaar af in hoeverre het beheer zich richt op de koolstofbalans. Omvorming naar bos dat méér CO2 vastlegt vergt in eerste instantie een zekere investering waarvan de extra opbrengsten pas na tientallen jaren verwacht kunnen worden. Een bosbeheerder is echter wel voortdurend bezig met de toekomst van het bos en moet steeds beslissingen nemen. In deze zin is het ‘winst’ indien bij beheerbeslissingen ook CO2-vastlegging een plaats heeft in de overwegingen. Benodigde investeringen/kosten Om tot verantwoord beheer van bos- en natuur conform doelrealisatie ADEL te komen moet op basis van de visie een beheerplan worden gemaakt. Dit plan is een detailuitwerking (zowel ruimtelijk als temporeel) van de ideeën uit de visie: • • • • • •

vertaling visie in operationele doelen begrenzing zone van natuurbehoud en natuurherstel in bos detailleren allocatie houtteelt/CO2-vastlegging mogelijkheden, in afweging met andere doelen uitwerking beheersvormen natuurbehoud, natuurherstel, productie/CO2-vastlegging. Ruimtelijke, temporele en financiële uitwerking van de beheersvormen in kosten en baten. Maatregelenplan

Kosten De kosten voor het maken van een beheerplan bedragen ca. € 25.000. De implementatie van het plan zal ook kosten met zich mee brengen, die in de loop der tijd vallen. Belemmeringen en beperkingen Bij het realiseren van de ADEL doelstellingen voor Bos- en Natuurbeheer op Ampsen zijn een aantal belemmeringen en beperkingen te voorzien. De belemmeringen en beperkingen voor doelrealisatie ADEL (Armoede klimaatneutraal in 2030) lopen uiteen van beperkingen door huidige wet- en regelgeving, economie en motivatie. Beperkingen wet- en regelgeving • Historische afspraken tussen het landgoed en het Gelders Landschap betreffende bosreservaat • Overige afspraken betreffende functies en beheer van het bos

9


Economie • onzekerheid van de marktontwikkeling voor hout in relatie tot de lange termijn van planning bosbeheer. • natuurbeheer brengt kosten met zich mee, financiering onzeker in verband met onzekerheden in subsidieregelingen gericht op natuurontwikkelingen en – beheer. Motivatie • de lange termijn waarop doelen gerealiseerd worden vergen een verre investeringshorizon en geduld

10


1 Inleiding ................................................................................

De gemeente Lochem heeft als doel om het landschap van de gemeente duurzaam te gebruiken. Dat wil zeggen een landschap waarin het gebruik en de exploitatie economische waarde toevoegt en klimaatneutraal is. Het project ADEL is een pilot met als doel mogelijkheden te onderzoeken voor een duurzaam energielandschap in het gebied rond de Armoede. Het gebied Armoede is ongeveer 1.000 ha groot en bestaat uit een combinatie van agrarisch gebied en bos. In het gebied bevindt zich de stortplaats Armoede. Aan de zuidzijde ligt het Twentekanaal en aan de noordkant liggen de bossen van Landgoed Ampsen, die een substantieel deel van de omgeving omvatten. Landgoed Ampsen bestaat voor ca 330 ha uit bos. Het bos legt (zonne)energie vast in de biomassa en in houtproducten. Daarnaast legt het koolstof vast in de bodem en het bos is daarmee voor de Armoede als duurzaam energielandschap van groot belang. Het bosbeheer stuurt die vastlegging door gebruik te maken van bepaalde boomsoorten, door dunningen uit te voeren, door eindkap te plegen en daarmee de verjonging te stimuleren en door in delen juist geen bosbouwkundige maatregelen te nemen. De wijze van bosbeheer is een bepalende factor in de bijdrage die het bos levert aan het duurzame energielandschap. Dit geldt niet alleen voor de productie van energie maar ook voor de C-vastlegging in biomassa, houtproducten en bodem. Daarnaast is de wijze van beheer van groot belang voor de mogelijkheden en perspectieven voor de exploitatie van het landgoed. Het bosbeheer kan ook een belangrijker bijdrage gaan leveren aan de biodiversiteit, een aspect dat in het ADEL project prioriteit heeft. Het gebied van de Armoede en landgoed Ampsen heeft net als vele andere gebieden in Nederland te maken met een doorgaande afname van de natuurkwaliteit. De hoofdproblemen ervan liggen in de ontwikkelingen ten behoeve van de intensieve veehouderij, de verdroging, de vermesting en de verzuring. De vraag vanuit ADEL is hoe we deze negatieve effecten kunnen wegnemen, mitigeren en compenseren. Dit rapport geeft een visie op duurzaam beheer van bos en natuur volgens ADEL doelen. Het verkent de mogelijkheden voor beheer van natuur, bos en landschap in dit kader. Daarmee is het nog geen uitgewerkt plan voor toekomstig beleid en beheer. Binnen de gebiedsontwikkelingen van ADEL kan aan de hand van deze visie een afweging gemaakt worden van de mogelijkheden van het gewenste beheer van natuur en bos. Op basis daarvan kan vervolgens een gedetailleerd plan worden gemaakt.

11


12


2 Gebiedsbeschrijving ................................................................................

2.1 Landschap Ampsen en omliggende gebieden vallen binnen de geografische regio van de hogere zandgronden. De oppervlakte van het huidige bezit omvat ca. 680 ha. Hiervan is 300 ha in gebruik als landbouwgrond en bestaat de overige 380 ha uit bos, park, houtwallen en enkele kleine heidepercelen (zie figuur 1). De heides vormen restanten van eens een omvangrijk heide en veengebied. Grote delen van Ampsen en omgeving waren tot enkele eeuwen geleden omgeven door vochtige en natte heide, veen en moerasgebieden, grootschalig met een open karakter. De bossen van Ampsen liggen thans geïsoleerd in intensief gebruikt agrarisch gebied. De ontstaansgeschiedenis van deze bossen beslaat een periode van ongeveer driehonderd jaar. Het gebied oogt op oude kaarten uit de 17e eeuw kaal en leeg. Daarna blijkt uit een schrijven van de toenmalige eigenaresse dat rond die tijd op Ampsen grote financiële uitgaven zijn gedaan voor de aanleg van een geometrisch ingericht parkbos (Sternbosch) met een brede laan, tuinen, verschillende percelen akkermaalshout en de aanplant van een dubbele rij eiken en beuken rondom het huis. Met de uitvoering van deze werkzaamheden werd de aanzet gegeven tot het huidig aanwezige bosareaal op het landgoed. In de loop van de tijd werd meer bos aangeplant en het Sterrebos werd aangelegd. Deze bossen liggen rond het kasteel en in een zone die ligt tussen het Pad van Siberië in het noorden en de Oude Lochemseweg in het westen. Loofhout is bepalend voor dit deel van het landgoed. De ligging en loop van de lanen en wegen op het landgoed is mede bepaald door de natte terreingesteldheid van het gebied. De vaak zeer natte gronden werden ontgonnen door lage dijken (0.5 - 1 m hoog) in het gebied te leggen. De grond kwam uit de sloten die aan weerszijden van deze dijken uitgegraven werd. Zo werd zowel de bereikbaarheid als de ontwatering van de woeste gronden geregeld. De wegen kwamen daardoor verhoogd op dijken te liggen. Aardappeldijk, Bouwdijk, Boermansdijk, Langeresdijk, het Siberiepad het zijn namen van slechts vijf van de vele wegen op Ampsen die meestal met een (dubbele) bomenrij werden beplant. Als laanbeplanting werden meerde boomsoorten gebruikt maar de voorkeur ging uit naar de inlandse eik. Enkele nu nog bestaande kapitale segmenten van de Bouwdijk dateren uit het jaar 1806, terwijl de eiken langs de Ampsenseweg en tussen die weg en het kasteel uit de jaren rond 1852 stammen. Het noordelijke gedeelte van het landgoed bestond nog lange tijd uit natte heide en woeste gronden. In 1859 begonnen de eigenaren van Ampsen op bescheiden schaal met de ontginning en de aanplant van bos. Het Ampsense Veld werd verkaveld volgens rechte patronen en bij de oude landgoedkern gevoegd. Pas in de jaren dertig van de vorige eeuw werd echt werk gemaakt van de ontginning. De relatief rijkere heidegronden werden geschikt gemaakt voor de teelt van landbouwgewassen. De

13


arme heide werd voor een deel bebost. De mindere kwaliteit van de grond en de lage ligging van het terrein maakte het op veel plaatsen nodig de bomen op rabatten te zetten. Deze rabatten verhoogden het terrein en zorgden tegelijkertijd voor de drainage via de greppels. Door de mindere bodemkwaliteit werd op deze gronden hoofdzakelijk naaldhout aangeplant. Het lijkt erop dat door het ontbreken van enige systematiek bij de bebossing een klein deel van het Ampsense Veld aan ontginning is ontkomen. Daar is de grond niet vergraven en groeide de oorspronkelijke heide grotendeels spontaan dicht met bos. .................................... Figuur 1 Topografische kaart met bostypen op Ampsen.

2.2 Bosbeheer Ruim 385 ha van het 690 ha grote landgoed Ampsen bestaat uit bossen, lanen en landschapselementen. In het noorden van het landgoed wordt het bosbeeld gedomineerd door vrij grootschalige en aaneengesloten naaldbossen. De naaldbossen bestaan voor een aanzienlijk deel uit grove den. Daarnaast zijn ook Japanse lariks en douglas aanwezig. Tussen de volwassen bossen komen verspreid vlaktegewijze verjongingen voor van grove den, Japanse lariks en eik. In het zuidelijk deel van het landgoed hebben de bossen een meer afwisselend karakter. Het bos is hier ook ouder. Een statig lanenpatroon met zware eik en beuk is beeldbepalend. Plaatselijk groeien hier indicatoren van oud bos zoals lelietje der dalen, dalkruid en salomonszegel. Tussen de lanen bevinden zich naaldbossen en ook loofbossen met zware eik en beuk.

14


Even ten westen van kasteel Ampsen ligt het Sterrenbos. Dit is een parkbos met een complexe lanenstructuur. Het Sterrenbos bestaat voornamelijk uit zware bomen: onder andere eik, beuk, douglas en grove den. Enkele jaren terug is een deel van enkele vervallen lanen verjongd. Op Ampsen zijn de volgende bostypen zijn te onderscheiden: .................................... Tabel 1 Verdeling bostypem Ampsen (bron: beheerplan, Silve).

Licht naaldbos (bv. groveden, lariks) Donker naaldbos (bv. douglas, fijnspar) Licht loofbos (bv. eik, berk) Donker loofbos (bv. beuk) Jonge bossen Lanen, bomenrijen en landschapselementen Overige opstanden

167,0 ha 43,5 ha 38,4 ha 13,6 ha 67,7 ha 50,2 ha 4,9 ha

Totaal

385,3 ha

.................................... Figuur 2 Bosbeheerkaart van Ampsen (bron: beheerplan, Silve).

Voor het geheel van de bossen van Ampsen streven de eigenaren van het landgoed naar een meervoudige functievervulling. Globaal gesproken spelen houtproductie, natuur en recreatie een rol. Daarbij worden accenten gelegd voor de verschillende delen van het bos. Deze functieaccenten zijn enerzijds gebaseerd op de eigenschappen en de perspectieven van de bosbegroeiing en anderzijds op verplichtingen die met inachtneming van deze perspectieven zijn aangegaan met de rijksoverheid.

15


.................................... Figuur 3 Bosfunctiekaart van Ampsen (bron: beheerplan, Silve).

Voor het bos met verhoogde natuurwaarden (zie figuur 3) is een overeenkomst gesloten met de rijksoverheid (looptijd tot en met 2028) waarbij in ruil voor een beheersubsidie voorwaarden zijn gesteld ten aanzien van het gebruik van exheemse boomsoorten, het voorkomen van gemengd bos, de hoeveelheid (dik) dood hout en beperkingen ten aanzien van de grootte van kapvlakten. Enige tijd geleden heeft Ampsen van Het Gelders Landschap een deel van het landgoed terug verworven. Bij de overdracht heeft het landgoed zich verplicht om het beheer in dit deel van het bos (en heide) primair te (blijven) richten op de instandhouding en ontwikkeling van natuurwaarden. Op de functiekaart (zie figuur 3) is dit gebied aangeduid als reservaat. Houtoogst vindt hier slechts plaats als bijproduct van een op natuurbehoud gericht beheer. Dit betekent in de praktijk dat de ingrepen zich hier richten op de ontwikkeling van gevarieerd bos, waarin verjonging van inheemse boomsoorten geleidelijk zal ingroeien in het kronendak van de oude grove dennen. In dit deel van het bos is er geen ruimte voor donkere naaldboomsoorten. Bij de planning en uitvoering van bosbeheersmaatregelen worden sinds ca. 1995 de principes van het geïntegreerd bosbeheer toegepast. Dit principe, dat in feite een reactie was op het eerder traditioneel gevoerd kaalkapbeheer, richt zich op de integratie van de functies productie, natuur en recreatie. Door toepassing van dit principe zijn de bossen meer gemengd en rijker gestructureerd dan voorheen. Natuurlijke processen als natuurlijke verjonging en sterfte en afbraak van dood hout hebben meer ruimte gekregen. Zo is de hoeveelheid dood hout in de bossen ten opzichte van 20 jaar geleden toegenomen waardoor er een biotoop ontstond voor vele organismen. Het beheer van het park (aan beide zijden van de laan tot aan de Cathedraal), het Sterrenbos en de Omloop/Kerkepad is gericht op ontwikkelingen die, voor zover mogelijk en financieel haalbaar, passen bij het oorspronkelijke plan van aanleg van het park.

16


2.3 Beleid Het beleid voor natuur, bos en landschap van Nederland is vastgelegd in de nota Natuur voor mensen, mensen voor natuur (Nota natuur, bos en landschap in de 21e eeuw; juli 2001). De beleidsdoelen zijn uitgewerkt op provinciaal niveau en vormen de basis voor alle gebiedsontwikkelingen in de provincie. Het provinciaal beleid vormt daarom de basis voor de visie op beheer van natuur, bos en landschap op Ampsen. Omdat Ampsen onderdeel uitmaakt van de Ecologische Hoofdstructuur (EHS) is het beleid in eerste instantie gericht op natuur. Ampsen ligt binnen de begrenzing van Nationale Landschappen waardoor in het landschapsbeleid aandacht uit gaat naar behoud en ontwikkeling van de gebiedskenmerkende landschapsstructuur die bepalend is voor de kwaliteit van het landschap. Binnen het beleidskader is ruimte voor multifunctioneel gebruik. In deze visie wordt in die context gekeken naar mogelijkheden voor duurzaam beheer en in stand houden en ontwikkelen van natuurwaarden. Naast beleid voor landschap en natuur bestaan er provinciale plannen voor milieubeleid en waterhuishouding. Er is ten aanzien van bosbeheer weinig actief beleid. Ampsen heeft voor een deel van het bos tot 2028 vastgelegd welk bostype wordt behouden (zie paragraaf 2.2).

17


18


3 Doelstellingen ................................................................................

3.1 ADEL doelstellingen De gemeente Lochem heeft als doel om het landschap van de gemeente duurzaam te gebruiken. Dat wil zeggen een landschap waarin het gebruik en de exploitatie economische waarde toevoegt en klimaatneutraal is. Daarnaast is het van vitaal belang om de toekomst van een gezonde leefomgeving te garanderen en veilig te stellen. Het project ADEL is een pilot waarin onderzoek plaatvindt naar de mogelijkheden van een duurzaam energielandschap voor het gebied rond de Armoede.

3.2 Bosbeheer Ampsen Duurzaamheid en multifunctionaliteit zijn de kernbegrippen van het bosbeheer zoals dat op het landgoed Ampsen wordt uitgevoerd. De door het landgoed geproduceerde goederen en ecosysteemdiensten zijn onder de volgende categorieën onder te brengen, in een willekeurige volgorde: • • • • • • •

Watergerelateerde diensten (buffering, waterberging, waterkwaliteit) Natuur, biodiversiteit Recreatiemogelijkheden Cultuurhistorie Voortbrenging van hernieuwbare grondstoffen (bouwhout, papier/bulkhout, kisthout, plaatmateriaal, energiehout etc.) Vormgeving van het landschap en landschapsecologische diensten Koolstof-vastlegging c.q. CO2-reductie

Deze goederen en diensten zijn divers van aard en vormen een mix van vermarktbare en niet-vermarktbare zaken. In combinatie met elkaar vormen zij de output van het bos op het landgoed. Het is van belang te constateren dat een monetaire waardering ontbreekt voor een groot deel van deze output. Het is daarom niet goed mogelijk om een optimale mix van producten en diensten te berekenen. Een visie op het bosbeheer en de daaruit voortvloeiende bosbeheerstrategie komt, naast afwegingen van financieel/economische aard, mede tot stand via de waardering van de niet-vermarktbare functies door de eigenaar. Het is voor de instandhouding en ontwikkeling van het landgoed jammer dat meerdere maatschappelijke functies, die aantoonbaar maatschappelijk nut opleveren, op geen enkele wijze vergoed worden. De wijze waarop het bosbeheer wordt uitgevoerd is een bepalende factor in de bijdrage die het bos levert aan het duurzame energielandschap. Dit geldt niet alleen voor de C-vastlegging in het bossysteem en de productie van energie in de vorm van bijgroei van

19


hout (klimaatneutraal), maar eveneens voor de exploitatie van het landgoed (economische vooruitgang). Vanuit het bosbeheer is de vraag hoe er beheeraanpassingen denkbaar zijn die, voor de mix van de gewenste functies een beter resultaat geven dan de nu gehanteerde ontwikkelingsrichting. Dat zou betekenen dat zowel de natuurwaarden op een hoger plan liggen als ook de houtproductie en de koolstofvastlegging, terwijl de aantrekkelijkheid van het landgoed in stand blijft.

3.3 Natuurbeheer Ampsen Het natuurbeheer van landgoed Ampsen is een bepalende factor in de bijdrage die het gebied levert aan een gezonde leefomgeving. Hiervoor moet er garantie zijn voor natuur van kwaliteit en dus met een hoge biodiversiteit. De natuurkwaliteit is op Ampsen (zoals overal in Nederland) sterk afgenomen en kan worden verbeterd. De vraag is welke natuur beschermd dient te worden en welke natuur hersteld en ontwikkeld moet worden. Behoud van de belangrijke waarden van gebieden is een vereiste voor het duurzaam voortbestaan van natuur en herstel geeft de mogelijkheid om het verloren gegane te compenseren. Er wordt daarom nagegaan of de (potentiële) natuurwaarden beter tot hun recht zullen komen door in te zetten op herstel van gebiedsspecifieke habitats. Hiervoor moeten de hoofdproblemen rond de afgenomen natuurkwaliteit worden aangepakt. Dat is ingewikkeld omdat deze niet op het landgoed zelf spelen maar in het omliggende agrarische gebied. Door het terugdringen van verdroging, verzuring en vermesting kan een enorme winst worden gehaald voor natuur, en dus voor een gezondere leefomgeving (Roos & Vintges 1992). Aanvullend kunnen beheersmaatregelen op het landgoed zelf een bijdrage leveren aan de biodiversiteit. Een verbeterde natuurkwaliteit levert ook toe aan economische vooruitgang. Als het landgoed door een toename van natuurkwaliteit weer interessanter wordt, zal het attractiever worden en kunnen recreanten profiteren omdat er meer natuur en een meer diverse natuur zal zijn. Voor het aanpakken van de hoofdproblemen moet het volgende gebeuren: • • •

20

Herstel van de grondwaterstand om de negatieve effecten van verdroging weg te nemen Intensief landbouwkundig gebruik terugdringen of verplaatsen om de problemen door verzuring en vermesting op te lossen Gerichte maatregelen in het bos- en natuurbeheer om specifieke habitats weer terug te krijgen


4 Oplossingsrichtingen ................................................................................

4.1 Scenario’s Om oplossingsrichtingen voor duurzaam beheer van bos en natuur op landgoed Ampsen te verkennen is een aantal extreme scenario’s bekeken om gevoel te krijgen waar en in welke mate winst te behalen is voor zowel ecologie (natuur en klimaat) als economie (exploitatie en opbrengsten). In het scenario “Natuur” is een extreme variant bedacht om te laten zien hoeveel natuurwinst er te behalen zou zijn bij maximale speelruimte (paragraaf 4.2 en 4.3). In een fictief scenario bosbouw is uitgegaan van een extreme mate van bosbouwkundig gebruik, waarbij maximale opbrengsten (zowel economisch als klimaatvriendelijk) zouden kunnen worden behaald (paragraaf 4.4). In de praktijk zijn beide extremen onrealistisch en niet haalbaar. Bij 100% natuurwinst zouden onvoldoende opbrengsten gehaald kunnen worden uit de exploitatie (zowel uit bos als uit landbouwgebied). Bij 100% houtexploitatie zouden belangrijke natuurwaarden verdwijnen en wordt het landschap en het bos onaantrekkelijk. Op basis van het scenario natuur (figuur 7) en het scenario bosbouw (niet gevisualiseerd) is een compromisscenario uitgewerkt waarbij behoud en herstel van natuur en duurzame exploitatie van bos in een ruimtelijk compromis zijn geplaatst (paragraaf 4.5). Het compromisscenario geeft een ruimtelijke indeling in hoofdfunctie en geeft handvatten om operationele keuzes te maken voor de toekomst van de natuur en de exploitatie van het landgoed. Op basis van de aspiraties, doelen en middelen van de landgoedeigenaar, getoetst aan de doelstellingen van ADEL en de gemeente Lochem, kan in een volgende fase een gedetailleerde uitwerking worden gegeven van het best passende bosgewenste herstel en het bijpassende beheer op landgoed Ampsen.

4.2 Scenario natuur De belangrijkste natuurwaarden (kernwaarden) van Ampsen zijn momenteel gelegen in de oude landgoedbossen en lanen van het parkdeel en in het bosreservaat (zie figuur 7). Oude parkbossen en lanen De kernwaarden in deze zone bestaan uit het voorkomen van waardevolle broedvogelpopulaties waaronder o.a. holenbroeders (als spechten, boomklevers en uilen) en roofvogels. Voor broedvogels van bos is de actuele soortenrijkdom weergegeven in figuur 4. Daarnaast is deze zone belangrijk voor zoogdieren zoals o.a. vleermuizen en boommarters. Deze waarden spelen in de parkbossen en lanen van Ampsen op landelijke schaal een rol van betekenis. De oude bossen en lanen hebben naast een grote natuurwaarde ook een belangrijke cultuurhistorische waarde.

21


Bosreservaat De natuurwaarde (hoge biodiversiteit, zie figuur 4) van het bosreservaat is groot vanwege de ligging op de gradient van het armere drogere deel van de heidebebossing naar het rijkere en nattere deel aan de westzijde. In die gradient loopt bos met hoofdzakelijk grove den over in gemengde bostypen met berk, eik en beuk en naar elzenbroekbos in de nattere delen. Hierdoor komt er een heel spectrum aan diersoorten voor waaronder een aantal specifieke soorten broedvogels als fluiter, gekraagde roodstaart, appelvink en wespendief en onder meer vleermuizen en boommarters. Deze spelen net als voor de zone van het parkbos op landelijke schaal een rol van betekenis. .................................... Figuur 4 Soortenrijkdom van broedvogels op Ampsen in 2011 (bron: VWG Noordwest Achterhoek).

Natuurontwikkeling en herstel Naast behoud van kernwaarden (natuur en cultuurhistorie) kunnen oude natuur- en cultuurhistorische waarden (die afnamen en soms goeddeels verloren zijn gegaan) weer teruggebracht worden. Dit is met name aan de orde in de terreindelen buiten de oude bossen met lanen en buiten het bosreservaat. Voor die gebieden is gericht gekeken naar hoe natuur versterkt kan worden. Potentiële natuurwaarden volgen uit een inschatting van wat verloren gegaan is. De geschiedt op basis van de historische referentie en de kennis van voormalige natuurkwaliteiten. Hier kan herstel van specifieke gebiedseigen habitats optreden. Dit zijn tevens de gebieden waar de invloed door autonome ontwikkelingen en door verdroging, vermesting en verzuring het grootst is (zie paragraaf 3.3). In die gebieden valt daarom een enorme natuurwinst te halen. Er zijn twee zones waar grote winst te behalen is. Als eerste de agrarische gebieden en bossen aan de randen van het landgoed en de bosranden die eraan grenzen. Als tweede de schrale gebieden waarop ooit deels heide bebost is (zie figuur 7). 1. De agrarische gebieden en bosranden Het gaat om de beekdallaagtes van het gebied van de Tenkhorsterbeek en van het gebied tussen Hooislagen en Exel, omgeving Aardappeldijk (figuur 5). In beide gebieden is de landbouw dermate

22


geïntensiveerd dat veel natuur- en cultuurhistorische waarden zijn verdwenen. De beekdallaagtes hebben een enorme potentie voor herstel van natuur in combinatie met vernattingsmaatregelen. Voor het natuurherstel zijn deze twee gebieden daarom aangewezen als gebieden voor ontwikkeling en herstel van natuurwaarden. Om de hoofdproblemen van vermesting en verzuring op te lossen zou het intensieve agrarisch gebruik moeten opschuiven (variant A) of geextensiveerd moeten worden (variant B) zodat een bufferzone ontstaat tussen natuur- en intensieve landbouwgebieden. Hierdoor wordt de vermesting buiten de natuurgebieden gehouden. Ook de verzuring wordt dan verder teruggedrongen naast dat dit door mestwetgeving als verbeterd was. Bij opschuiven of extensiveren van de landbouw in de beekdallaagtes zou de landbouw buiten de bufferzone opgeschaald kunnen worden. Het is de vraag hoe realistisch dat is. Om het hoofdprobleem van de verdroging op te lossen moet de huidige afwateringsstructuur ontvlochten worden waardoor er in natte situaties geen water meer afgevoerd kan worden (zie o.a. Marstempo 1996). Mogelijke vernattingsmaatregelen zijn al onderzocht door Arcadis. Één ervan is herstel van de loop van de Bolksbeek. Deze is in de jaren dertig gecoupeerd bij de aanleg van het Twentekanaal en loopt nu via een drempel het kanaal in. Bij het plaatsen van een syfon (zoals bij de iets oostelijker gelegen Schipbeek wel gedaan is) onder het kanaal, kan met enige aanpassingen bij meer dan gemiddelde beekafvoer van de Bolksbeek weer water in het dal van de Tenkhorsterbeek komen. Variant A. Opschuiven landbouw. Er kan herstel van bosgemeenschappen van beekdalen en beekdallaagtes optreden. De bestaande bosgebieden kunnen zich ontwikkelen tot vochtige bostypen (o.a. broekbossen en hakhoutbossen) met eik, wilg, populier, els en es (met diverse mogelijkheden voor exploitatie). Als de intensieve landbouw uit de beekdallaagtes op zou kunnen schuiven zou dit kunnen betekenen dat er netto meer natte bossen bijkomen. In deze variant kan tevens herstel van natuurlijke overgangen (gradiënten) van bos naar heide en van bos naar cultuurland worden gerealiseerd in de vorm van mantelen zoomvegeaties in de overgang van open gebieden naar bossen. Hierdoor neemt de biodiverstiteit sterk toe. Variant B. Extensiveren landbouw. In de zone van de beekdallaagtes kunnen oude natuur- en cultuurhistorische waarden worden teruggebracht door er kleinschalige en extensivie landbouw mogelijk te maken. De kleinschaligheid kan dan worden hersteld door op oude perceelsgrenzen en aan de randen van oude esjes weer singels en houtwallen te planten. Het terugbrengen van oude landschapselementen kan in combinatie met extensieve vormen van landbouw een grote natuurwinst genereren.

23


.................................... Figuur 5 Geomofologische kaart van de omgeving van Ampsen (bron: WUR/ Alterra).

.................................... Figuur 6 Historische kaart van de omgeving van Ampsen in 1846.

2. De schrale bosdelen en heidebebossingen Het gaat om de bosdelen van het oostelijke en westelijke deel van Ampsen (de armere en drogere terreinen, zie figuur 7). Deze gebieden zijn nu grotendeels bebost en vergrast. Ook hier dient de verdroging, vermesting en verzuring aan banden te worden gelegd (als opschuiven of extensiveren landbouw in de beekdallaagtes mogelijk zou zijn). De heidebebossingen kunnen worden omgezet in schraallanden en hooilanden. Hooilanden kunnen in het beheer 2 a 3 keer per jaar gehooid worden. Deze gronden kunnen dan desgewenst in de pacht (hoewel de grasopbrengst voor landbouwkundig gebruik te gering is om een interessante pachtprijs te kunnen betalen). De heidebebossingen krijgen dan weer een open karakter met natuurlijke overgangen naar de oude omliggende bossen en de gebieden in de

24


zone van de beekdallaagtes met mantelen zoomvegetaties in de bosranden. Dit gebied kan dan weer gaan lijken op de situatie rond 1846 (zie figuur 6 en referentie op foto hieronder). Hierdoor wordt de biodiversiteit sterk verhoogd.

Geleidelijke overgangen van hooiland naar bos in de vorm van mantelen zoomvegetatie van struweel in de bosranden (Bialowieza, Polen 23 juli 2011).

Deze leveren dan toe aan de botanische waarde en daarmee aan de rijkdom aan insecten. Daarvan zullen dan o.a. zaadetende vogels (als gorzen, hoenders waaronder Korhoen en Patrijs) en insectenetende vogels (als leeuweriken) kunnen profiteren samen met een heel spectrum aan overige natuur. De gebieden gaan daarmee lijken op de situatie die we nog kennen in Oost Polen (zie foto Bialowieza) en Estland/Rusland. .................................... Figuur 7 Kaart met natuurscenario voor Ampsen.

25


4.3 Scenario bosbouw Bos als productiesysteem Het bos kan worden beschouwd als een houtproductiesysteem, dat door de aard van dit systeem tegelijkertijd ook verschillende andere ecologische en maatschappelijke diensten levert. Het belangrijkste vermarktbare bosproduct is nog steeds hout, al zijn er steeds meer boseigenaren die door het vermarkten van diensten (waterberging, CO2-vastlegging, recreatie en toerisme, educatie en soms ook natuur) of bijproducten inkomsten genereren ten behoeve van de instandhouding van het bos/landgoed. De productiecapaciteit van het bossysteem hangt af van de groeiplaatskwaliteit (de mineralen- en vochtvoorziening, zie figuur 8), en de leeftijd, samenstelling en structuur van de bosbegroeiing. De eisen die de verschillende boomsoorten stellen aan de groeiplaatskwaliteit maken hen meer of minder geschikt voor een bepaalde groeiplaats en zijn bepalend voor het productieniveau. Hoewel het in theorie mogelijk is om de groeiplaatskwaliteit te beïnvloeden, is dat in de bosbeheerpraktijk niet gebruikelijk en/of rendabel. De samenstelling, structuur en leeftijd van het bos zijn wel beïnvloedbaar en zijn afhankelijk van het gevoerde beheer. .................................... Figuur 8 Groeiplaatseigenschappen voor Ampsen.

De bodem onder de bossen van Ambten bestaat voornamelijk uit zwak lemig tot lemig zand. De delen van het landgoed die lang in gebruik zijn geweest als landbouwgrond, hebben zich ontwikkeld tot een enkeerdgrond. Op veel grotere schaal hebben zich veldpodzolen ontwikkeld, terwijl in de lagere delen (rond de oude waterlopen) beekeerdgronden zijn ontstaan, soms met een kleidekje. Ooit stond het gehele gebied onder invloed van grondwater, nu is dit slechts voor een deel het geval en is er voor een deel zelfs sterke verdroging opgetreden.

26


In figuur 8 is een bodemgeschiktheidskaart voor bos opgenomen. Hierin zijn de nattere delen van het bos goed te herkennen, deze bodems zijn geschikt voor soorten als populier, els en wilg. Aan de oostelijke rand zelfs ook voor es. Het noordoostelijk deel, het hogere gebied, is geschikt voor groveden maar grotendeels kunnen hier ook douglas, en in mindere mate Japanse lariks goed groeien. Eik en beuk passen op het overgtootste deel van het landgoed, waarbij het zuidelijk deel van het landgoed het meest in aanmerking komt. Over het algemeen is een redelijke groei van de soorten beuk, eik, groveden, douglas, berk en Japanse lariks op grote delen van het landgoed te verwachten. Meereisende soorten wat betreft de vochtvoorziening vinden nu slechts een plaats dicht bij de waterlopen. Houtproducten en financiele opbrengsten Het primaire product uit het bos is het rondhout. Dit verschilt in soort, afmetingen, dichtheid, noestigheid en rechtheid. De oogst uit het bos levert derhalve verschillende rondhout-sortimenten. Deze worden voor verschillende toepassingen ingezet (bv. papier, plaatmateriaal, kisthout, constructiehout) en de financiele opbrengst van de sortimenten verschild al naar gelang de kwaliteits-eisen die men stelt. Vaak levert een oogstactiviteit in het bos meerdere sortimenten op. De productiviteit van de verschillende boomsoorten verschilt nogal. In de onderstaande tabel is per boomsoort en leeftijdsklasse de jaarlijkse lopende bijgroei per ha opgenomen, zoals die voor het bos op Amspen is vastgesteld in een bosinventarisatie in 2005. Hieruit is af te lezen dat soorten als douglas en Japanse lariks op de betreffende gronden veel meer produceren dan groveden en eik. Ook is te zien dat de bijgroei bij het ouder worden van het bos snel afneemt.

lftklasse 1 2 3 4 5 6

groei in m3/ha/jaar per boomsoort en leeftijdsklasse groveden douglas Jap.lariks inl. eik 10,2 19,5 11 18,5 18,3 5,5 10 7,9 3,9 5,8 8,8 8,8 6 4,8 4,9 4,8

Indien het beheer méér gericht wordt op de productie van hout, bijvoorbeeld door het vergroten van het aandeel productieve naaldboomsoorten én op het tijdig verjongen van het bos (dus kortere omloop), kan de opbrengst van het bosbeheer verhoogd worden. De gemiddelde bijgroei op het landgoed neemt dan toe. Afhankelijk van de soort, het sortiment en het prijspeil van het hout, dat nogal fluctueert, levert dit een gemiddelde (bruto) opbrengst van €100-300 per ha per jaar. In een afweging van de verschillende functies van het bos en de bijdrage die de mogelijke bostypen daaraan leveren, kan worden nagegaan of het zinvol en wenselijk is om tot een (gedeeltelijke) omvorming ter wille van de houtproductie over te gaan.

27


Bos als energieleverancier Hout wordt steeds meer ingezet als energiebron ten behoeve van verwarming of de opwekking van electriciteit. Zeker voor afvalstromen uit het bos (tak en tophout, snoeihout, hout uit eerste dunningen) is dit een mogelijk alternatief voor de oude verwerkingsmethoden. Bij de huidige houtprijzen blijkt het niet zinvol om hout primair te telen voor energie-opwekking. Dit kan veranderen indien de energie-prijzen stijgen. De verwachting is dat, onder invloed van de zgn. bio-based economy, hout voor steeds meer aanwendingen gebruikt zal worden. Het ligt dan niet voor de hand om hout direct te gebruiken voor de opwekking van energie. CO2-vastlegging in bos en bosproducten .................................... Figuur 9 Koolstofcyclus in bossen Bron: Nabuurs et al, 2002.

Bos legt op verschillende manier CO2 vast en stoot het ook weer uit (zie figuur 9). Koolstof wordt vastgelegd in de biomassa van het bos, op en in de bodem (strooisel en stabiele humus) en in de houtproducten die uit het bos voortkomen. Het bos houdt de koolstof voor een tijd vast alvorens het door vertering weer in de atmosfeer komt. In het algemeen kan worden gezegd dat een ouder en rijper wordend bos méér koolstof vastlegt dan dat het uitstoot, tot er op een gegeven moment een evenwicht ontstaat tussen vastlegging en uitstoot. Een nieuw aan te leggen bos bouwt jarenlang de hoeveelheid biomassa en humushoudende bodemdelen op en legt daarbij veel koolstof vast. Het vastleggen van koolstof gaat 200-300 jaar door. Ook de koolstof die in houtproducten wordt vastgelegd komt weer vrij. De aard van de houtproducten bepaalt hoe lang het daarin opgeslagen C wordt vast gehouden. Echter, indien houtproducten, houtafval en restproducten uiteindelijk worden verbrand in een centrale waarmee energie wordt opgewekt of een kachel die wordt gebruikt voor verwarming, komt deze in de plaats van fossiel CO2 en draagt de verbanding van deze producten bij aan CO2-reductie. Hout kan ook direct ingezet worden voor energieopwekking in de vorm van warmte en/of electriciteit. Het blijkt echter dat deze bijdrage aan de koolstofhuishouding geringer is dan wanneer het hout eerst korter of langer als houtproduct is gebruikt en hergebruikt. De bijdrage aan

28


koolstofvastlegging/ CO2-reductie is groter indien hout pas ná gebruik en hergebruik in een kachel of centrale wordt benut voor energieopwekking (Cascadeprincipe). Volgens dit principe wordt hout zoveel mogelijk hoogwaardig toegepast, wordt hout zoveel mogelijk hergebruikt en wordt energie gewonnen van achterblijvende rest- en afvalstromen. Conclusie: het bosbeheer heeft invloed op de koolstofvastlegging in de biomassa en in de bodem maar ook op de vastlegging in houtproducten. De boomsoortkeuze speelt hierin de grootste rol, daarnaast is het dunnings- en verjongingsregime mede-bepalend. Mogelijkheden Uit verschillende studies blijkt dat de koolstof-vastlegging in bossen substantieel is en nog verbeterd kan worden. De koolstofvoorraad neemt, vooral in de humushoudende delen van de bodem wel twee tot driehonderd jaar toe. Veel van deze humus ligt vast in stabiele vormen die slechts zeer geleidelijk afbreken waardoor per saldo het rijper wordende bos koolstof vast legt. Het blijkt dat in bos dat niet meer beheerd wordt de hoeveelheid vastgelegde koolstof tijdelijk toeneemt. Door het niets doen verhoogt de hoeveelheid biomassa in en onder het bos zich en daarmee wordt meer koolstof vastgelegd. Tot op een gegeven moment een evenwicht wordt bereikt, waarna het bos aftakelt en de CO2 door vertering deels weer vrij komt in de atmosfeer. Door verjonging van het bos en daarmee de aanmaak van ‘nieuwe’ biomassa herhaalt het proces zich en ontstaat een evenwicht. In beheerde bossen, daar waar de beheerder de bossamenstelling en bosstructuur manipuleert om zijn doelstellingen te bereiken, is de aanwezige hoeveelheid biomassa in het algemeen lager dan in onbeheerde bossen. Daarentegen wordt in dergelijke bossen C vastgelegd in houtproducten en begint het groeiproces na oogst opnieuw. De nieuwe generatie bomen legt weer grotere hoeveelheden koolstof vast dan dat wordt afgegeven. Al met al hebben dergelijke beheerde bossystemen een grotere bijdrage aan de koolstofvastlegging en/of reductie van fossiele uitstoot dan niet beheerde bossen. Het bosbeheer op Amspen kan op verschillende wijzen bij dragen aan een CO2 neutraal landschap. Het is niet eenduidig vast te stellen hoeveel koolstof er op de verschillende wijzen vastgelegd zal worden. Omdat de eigenaar met zijn beheer multifunctionaliteit nastreeft (instandhouding en behoud, productie/inkomsten, natuur, cultuurhistorie) is het in de praktijk te verwachten dat een mengvorm van onderstaande vastleggingsmogelijkheden gerealiseerd zal worden. Het doorgaan met regulier bosbeheer (a) draagt bij aan de koolstofvastlegging maar dit kan verhoogd worden door daarbovenop te kiezen voor aanvullingen (b,c,d) op het huidige bosbeheer of om méér bos aan te leggen (e). Een globale berekening levert de volgende nogelijke bijdragen:

29


a. In standhouden van het 330 ha. grote bos, het begeleiden van de doorgaande ontwikkeling (rijper worden van het bos) en het oogsten van hout. Het bos wordt ouder en neemt toe in biomassa maar ook in de hoeveelheid organische stof dat in de bodem wordt vastgelegd. Hoewel de opbouw van de koolstofvoorraad in de jonge bossen het grootst is, houdt dit proces meer dan 200 jaar aan. Er wordt vastlegging gerapporteerd van tussen de 1,17 en 2,2 ton CO2/ha/jr. (Schelhaas et al 2002, Muys et al, 2002). Dit is koolstof dat wordt vastgelegd in de (blijvende) biomassa en in de bodem. Daarnaast wordt koolstof vastgelegd in het rondhout dat wordt geoogst, ca. 0,6-0,9 ton per kubieke meter rondhout. b. Hout direct telen en aanwenden voor energietoepassingen: hierdoor wordt de uitstoot van fossiel CO2 verminderd. Het is suboptimaal om hout direct voor energietoepassingen te gebruiken, indien het ook kan worden aangewend als - of in een ander houtproduct (en vervolgens na gebruik en hergebruik in een energiecentrale verwerkt wordt). Energiehout in bestaand bos zou eventueel wel gewonnen kunnen worden uit tak- en tophout na vellingen, snoeiafval- en resthout dat niet voor andere toepassingen geschikt is. Naar schatting is de verhouding stam en tak/kroonhout 20% bij oogst. Indien deze 20% uit het bos gewonnen wordt, betekend dit voor het bos op Ampsen jaarlijks ca. 300 m3 tak en tophout. Het nadeel van het verwijderen van tak en tophout is dat er mineralen worden weggenomen uit het systeem (Jong de J., 2011). Nu is dit geen probleem voor wat betreft stikstof, er vindt meer dan genoeg stikstofdepositie plaats om dit te compenseren. Er worden echter ook andere mineralen weggenomen, waaronder calcium. Op de kalkarme zandgronden is dit wel een probleem, het betekent een versterking van de verzuring van de bodem, die op de bosgroeiplaatsen als Ampsen toch al plaats vindt. c. Ook hout uit eerste dunningen komt in aanmerking als energiebron, als dit nog niet dik genoeg is voor andere toepassingen. d. Méér hout telen voor verschillende toepassingen. De hoeveelheid koolstof die wordt vastgelegd in het bossysteem en de bosproducten is direct gerelateerd aan de biomassa die het systeem levert. Koolstof wordt vastgelegd in de biomassa van het bos, de bodem én in de houtproducten. De hoeveelheid koolstof in de biomassa zal fluctueren omdat er periodiek geoogst wordt. De hoeveelheid koolstof in de bodem zal geleidelijk toenemen en het effect van de vastlegging van koolstof in het hout hangt af van de gebruiksduur van het houtproduct en de wijze waarop rest- en afvalhout wordt verwerkt. Indien dit wordt ingezet in een energiecentrale vervangt het fossiele brandstof en draagt het uiteindelijk bij aan de reductie van CO2-uitstoot. Een en ander impliceert dat de soorten met de snelste groei, de beste bijdrage kunnen leveren aan de som van koolstofvastlegging en reductie van uitstoot van fossiele koolstof. Tenminste als het hout wordt gebruikt, eventueel hergebruikt en uiteindelijk als afvalhout in een energiecentrale wordt verbrand. Uit modelstudies voor Ampsen, gebaseerd op de potenties van de groeiplaats, blijkt dat het toepassen van productieve boomsoorten als douglas en, in mindere mate, Japanse Lariks in relatief korte omlopen, de beste resultaten levert. Door toepassing van dergelijk

30


productiebos kan, indien een periode van 120 jaar (deze periode is gekozen ter wille van de de vergelijkbaarheid) wordt bekeken, door een douglasbos 2x zoveel koolstof worden vastgelegd in het ecosysteem en in de bosproducten, dan door een eikenbos of grovedennenbos met een lange omloop (zie bijlage 1). Dit betekent dat met de toepassing van productieve boomsoorten, voor zover de groeiplaatskwaliteit het toe laat, op termijn méér koolstof kan worden vastgelegd dan door voortzetting van het huidige beheer. Overigens hebben we dit model niet toegepast om in absolute zin precies te kunnen bepalen hoeveel koolstof er wordt vasteglegd maar om na te gaan welke bostypen, in vergelijking met elkaar, de beste mogelijkheden bieden. De bijdrage van het bos van Ampsen ten aanzien van het vastleggen van koolstof cq verminderen van de uitstoot van fossiel CO2 kan sterk vergroot worden door het omvormen van oudere grovedennen- en eikenopstanden in opstanden van sneller groeiende naaldboomsoorten. Dergelijk bos legt per ha per jaar 1,5 ton CO2 méér vast in biomassa en bodem en daarbij verdubbelt de hoeveelheid te oogsten hout van 4m3 naar 8m3 per ha per jaar. Dit betekent dat door toepassing van dit systeem 4,3 extra ton CO2 per ha per jaar kan worden vastgelegd. • •

noot 1: Let wel dit is een jaarlijks gemiddelde over de gehele omloop van 60 jaar. noot 2: dit is nog exclusief de CO2-reductie die ontstaat doordat houten producten worden geleverd en men niet over gaat tot de vervaardiging van alternatieve stalen, stenen of plastic producten waarvan de productie CO2-uitstoot levert (in de literatuur zijn waarden te vinden van ca. 0,28 ton koolstofreductie voor elke m3 geproduceerd houten product).

e. Het aanleggen van nieuwe bossen levert per ha. relatief het beste resultaat op voor wat betreft CO2-vastlegging, er volgt een opbouw van een koolstofvoorraad van gemiddeld 5-15 ton CO2 per jaar. De mate waarin CO2 wordt vastgelegd hangt onder meer af van de koolstofvoorraad in de bodem waarop het bos wordt geplant, de boomsoort en het teelt/beheerdoel. Hierbij moet echter wel op relatief hoge kosten gerekend worden.

31


4.4 Compromis natuur en bosbouw Dit scenario is het resultaat van de zonering van de verschillende functies van het bos (natuur, klimaat/opbrengst) en laat de speelruimte zien die, ten behoeve van het door ADEL gewenste bosbeheer, aanwezig is. Omdat het samengaan van verschillende functies, waarvan een deel niet vermarktbaar is, niet rekenkundig te optimaliseren is, betreft het compromis een verkenning van mogelijkheden, waarbij in feite zoekgebieden zijn aangegeven. .................................... Figuur 10 Kaart met compromisscenario voor Ampsen.

Compromis Het compromisscenario voor bos- en natuurbeheer is opgesteld op basis van de huidige en potentiële natuurwaarden (paragraaf 4.1 en 4.2) en van de mogelijkheden voor duurzame (klimaatvriendelijke) productie van hout (paragraaf 4.3). Dit betekent behoud van oude landgoed- en parkbossen en lanen, herstel en ontwikkeling van nattere bos- of vegetatietypen in de beekdallaagtes en houtproductie/ Cvastlegging in alle schrale delen van de heidebebossingen (zie figuur 10 de bruine gebieden). De huidige productiebossen aan de oostkant en aan de westkant (omgeving Exel) kunnen hiervoor voor een deel omgevormd worden naar productiebos met douglas en lariks. In het compromisscenario is sprake van slechts 3 zones: 1. behoud van kernwaarden 2. herstel/ontwikkeling van oude natuurwaarden 3. omvormen van oud grovedennenbos t.b.v. koolstofvastlegging In het scenario worden geen veranderingen in het landgebruik voorgesteld. Wat bos is, blijft bos en wat agrarisch gebied is, blijft agrarisch gebied. Voor de huidige en potentiële natuurkwaliteiten

32


betekent dat alleen een toename als er herstel gegaradeert is door vernattingsmaateregelen. De omvorming van productiebos zal veelal ongunstig zijn voor gebiedseigen natuurwaarden. Verantwoord bosbeheer Het is, in het licht van de meervoudige functievervulling van het bos die voor een deel ook is vastgelegd in een overeenkomst met de overheid, onwenselijk om alle delen van het oude grovedennenbos om te vormen naar productiebos met douglas en lariks. Er zijn beperkingen die verbonden zijn aan de wens tot het behoud c.q. vergroten van de natuur- en cultuurhistorische waarden en verplichtingen/ beperkingen die gelden voor het beheer. Er kán onder de huidige omstandigheden ca. 90 ha worden omgezet in een meer productieve boomsoort zonder inbreuk te doen op het huidig functioneren van het bos als geheel. In tabel 2 is weergegeven welke bijdrage het bos op Ampsen levert aan de verbetering van de koolstofkringloop in het projectgebied door middel van regulier beheer en in welke mate deze nog verbeterd kan worden. Doorgaan met het huidige beheer levert een bijdrage van 460 ton koolstof per jaar. Deze kan verhoogd worden met ca. 220 ton koolstof per jaar door de extra’s ook uit te voeren. .................................... Tabel 2 Bijdragen en mogelijke verbeteringen van het bos van Ampsen aan de koolstopkringloop.

Landgoed Ampsen

Per ha.

(330 ha. bos)

Vastleggen

Per m3

op 330 ha.

Wegnemen CO 2

Vastlegging C

door houtoogst

plus reductie

1500*0,75=

1686 ton CO2

fossiele CO2 Doorgaan met

1,7 ton

actief bosbeheer

330*1,7=

0,75

561 ton CO2

ton

1125 ton CO2

(460 ton C)

Extra 1: Top en

330*6*0,2*0,75=

297 ton CO2

takhout (20%

297 ton CO2

( 81 ton C)

Extra 2:Hout eerste

330*0,5*0,75=

123 ton CO2

dunningen

123 ton CO2

( 33 ton C)

90*4*0,75=

405 ton CO2

270 ton CO2

( 110 ton C)

stamhout)

Extra 3: omvorming

90*1,5=

oud grovedennebos Aanleg nieuw bos

135 ton CO2 5-15 ton

PM

In feite zijn de schrale terreindelen aan de oostkant en aan de westkant (omgeving Exel) zoekgebieden voor een verdere invulling voor houtproductie en natuurherstel. Zo kan bijvoorbeeld gekozen worden om één van de twee gebieden te benutten voor houtproductie en koolstofvastlegging zodat in het andere serieus natuurherstel kan worden gepland. Maar er kan ook gekozen worden voor omvorming van grovedennenbos in beide gebieden waarbij ook ruimte wordt gereserveerd voor natuurherstel. Iedere tussenvariant is daarbij mogelijk en volgt uit een afweging tussen de productiefunctie van het bos en ruimte voor natuur. In een volgende fase van het project kan deze keuze uitgewerkt worden in een beheerplan.

33


34


5 Conclusie en vervolgstappen ................................................................................

5.1 Visie De verkenning van de mogelijkheden om het functioneren van de bossen van landgoed Amspen te verbeteren, onder meer in het licht van de doelstelling van Adel, laat zien dat verbeteringen mogelijk zijn. Verbetering is zowel mogelijk in de productiefuntie van het bos en het vermogen om koolstof vast te leggen (dan wel CO2 uitstoot te reduceren) als in de natuurkwaliteit van het bos. Deze visie leidt voor duurzaam bos- en natuurbeheer op Ampsen tot een zonering waarbij in zoekgebieden is aangegeven welke verbeteringsmogelijkheden er zijn. De kernwaarden van het landgoed zijn gelegen in het parkbosdeel rond en in de omgeving van het landhuis, in de lanen en oude delen van het bos en in het zogenoemde bosreservaat op de overgang van droge heidebebossing naar nattere bossen. Deze waarden zijn in stand gebleven en dienen behouden te blijven. De natuurwaarden zijn te verbeteren door het beheer in de vochtige bossen in de beekdallaagten te richten op het verhogen van de natuurwaarden. De houtproductiefunctie van het bos en daarmee naar blijkt ook het vermogen om koolstof vast te leggen dan wel CO2 uitstoot te reduceren, zou gebaat zijn bij het omvormen van flinke delen van het bos naar opstanden met productieve naaldboomsoorten als douglas en in mindere mate Japanse lariks. In het licht van de meervoudige functievervulling van het bos lijkt het haalbaar om ca. 90 ha van het bos in deze richting om te vormen, zonder het veelzijdig karakter van het bos te verliezen. Een dergelijke omvorming kan op termijn een jaarlijkse extra bijdragen leveren van € 15.000-25.000 aan de landgoedexploitatie. Tegelijkertijd wordt er in dat geval jaarlijks 220 ton koolstof (805 ton CO2) extra vastgelegd, naast de ca. 440 ton koolstof die (al) wordt vastgelegd door het huidige regulier bosbeheer. Overigens vergt de voorgestelde omvorming wel een investering in het bos. Deze beloopt ca. € 2.000-3.500 per ha. en kan grotendeels betaald worden uit de opbrengst van de oogst van het oude bos. In een beheerplan zal uitgewerkt moeten worden op welke wijze en termijnen een dergelijke omvorming gestalte kan krijgen. De oppervlakte omvorming is vastgesteld aan de hand van een scenario waarin de verschillende mogelijkheden voor functieverbetering naast elkaar zijn gezet. Dit scenario levert een verbetering van de balngrijkste functies van het bos.

35


5.2 Beheerplan De in dit rapport gegeven visie op de verbetering van het functioneren van het bos op landgoed Ampsen, krijgt effect wanneer deze kan worden uitgewerkt in een beheerplan. In de beheerplanprocedure wordt nagegaan in welke mate de landgoedeigenaren zich in de hiervoor gegeven visie herkennen en vervolgens kan deze worden uitgerwerkt voor zover instemming is gegeven. In het plan zal worden uitgewerkt welke veranderingen plaats vinden en welk tijdpad en maatregelen daartoe geeigend zijn op zowel de korte, middellange en lange termijn. De omgevingsfactoren van Ampsen als het omringend landgebruik, de waterhuishouding en de aanspraken van de omgeving op het landgoed scheppen voorwaarden waardoor er kansen en beperkingen voor het bos- en natuurbeheer zijn. Op basis van de landschapsecologische kwaliteiten van Ampsen, het bestaande bos en de mogelijkheden voor duurzame productie van hout wordt dan gezocht worden naar realistische vormen van beheer. Hieruit volgt dan kwanitatief wat het beheer betekent voor CO2vastlegging, kwaliteit van natuur en opbrengsten van het landgoed. De opbrengsten volgen dan uit houtproductiegerelateerde functies voor de komende 20 jaar. Deze tijdshorizon sluit goed aan bij die van het ADELproject (2030).

36


Bijlage 1 CO2-fixmodel en houtproductiesysteem ................................................................................

B1.1 Inleiding Om te kunnen nagaan in welke orde van grootte de verschillende bosopstanden op Ampsen koolstof kunnen vastleggen, dan wel bij dragen aan de reductie van CO2 uitstoot, is een aantal simulaties gedaan met het model CO2-fix (figuur B.2). Dit is gedaan om een aantal bostypen dat mogelijk is op de Ampsense groeiplaats met elkaar te kunnen vergelijken voor wat betreft de bijdrage aan het klimaatneutrale landschap. Niet alleen de boomsoorten zijn vergeleken maar er is ook nagegaan of de voorkeur moet worden gegeven aan een korte of aan een lange omloop. De simulatie is niet bedoeld om absolute waarden te genereren maar om na te gaan in welke orde van grootte de verschillende bostypen ten opzichte van elkaar functioneren. B1.2 CO2-fix model Het CO2-fix model simuleert CO2-levels en -uitwisseling in het bossysteem (zie figuur B.1). Het houdt rekening met de vastlegging van koolstof in de bodem van het bos, de daaraanwezige biomassa, het hout en de houtproducten en de uitwisseling met de atmosfeer. Het model berekent ook de beperking van de uitstoot van fossiel CO2 op basis van de fractie van de houtproducten dat uiteindelijk eindigt in een vuilverbrandingsinstallatie waarmee energie wordt opgewekt.

Figuur B.1: modules in het CO2-fix model, en onderlinge relaties tussen de modules Bron: Schelhaas et al., 2004.

37


B1.3 de parameters De parameters voor de ontwikkeling van de biomassa in het bos worden gegeven in de vorm van bijgroeicijfers voor stamhout bij verschillende leeftijden (lopende bijgroei). De bijgroei aan takken, bladeren/naalden, wortels en dergelijke is in het model een functie van de ingegeven stamhoutgroei. Ten behoeve van deze simulatie zijn voor de verschillende boomsoorten bijgroeicijfers gegenereerd uit twee bosinventarisatie die in het verleden door Silve op landgoed Ampsen zijn uitgevoerd, aangevuld met gegevens uit de directe omgeving. De groeigegevens kunnen per cohort gegeven worden. Dit betekent dat voor het bostype groveden, waaronder in een latere fase een generatie van meestal loofsoorten opkomt, ook rekening is gehouden met de ontwikkeling van de opvolgende generatie. Ten aanzien van de bodemmodule is geen onderscheid gemaakt tussen de verschillende scenario’s, deze zijn in de verschillende scenario’s gelijk. De oogst is gesimuleerd door het aangeven van de hoeveelheden dunningshout, in fractie van de dan staande houtvoorraad, bij bepaalde leeftijd en het opgeven van de leeftijd (omloop) waarop eindkap plaats vindt (op dat moment wordt de gehele staande voorraad gekapt). In de productmodule van het model wordt per soort en afmeting aangegeven wat de aard van de houtproducten is (pulp-, plaat- of zaaghout) met daaraan gekoppeld de levensduur is van het product. Vervolgens is ervan uitgegaan dat de producten na gebruik en hergebruik zullen eindigen in een verbrandingsoven waarvan de warmte wordt aangewend voor een energietoepassing. B 1.4 de resultaten De simulatieresultaten laten zien dat de hoeveelheid vastgelegd koolstof c.q. de beperking van de emissie van fossiel CO2 direct samenhangt met de hoeveelheid biomassa die wordt geproduceerd door/in het bos. Dit betekent dat teelten van productieve soorten in relatief korte omlopen op dit punt het beste resultaat leveren. Een vergelijking van de uitkomsten van de simulatie laat zien dat de teelt van douglas in een korte omloop, van 60 jaar, tot bijna 2x zoveel koolstof vastlegt/uitstoot vermindert, dan het aanwenden van groveden of eik.

38


Figuur B.2: Simulaties met het model CO2-fix.

39


Bijlage 2 Model Nieuw Dynamisch Landschap ................................................................................

Een idee voor een nieuw ontwerp van het Achterhoekse Landschap is afkomstig van Jan Pape (Pape Creavorm), Anton Stortelder (Alterra) en Carel de Vries (de Vries Projectregie) resulteert uit een deelproject binnen ADEL en heet “Nieuw Dynamisch Landschap”. Nieuw Dynamisch Landschap pleit voor herinrichting van het agrarisch gebied zodat het landgebruik doelmatiger en efficiënter wordt. De samenleving kent aan natuur en biodiversiteit, waterberging en recreatie minstens evenveel belang toe als aan landbouw. Ten behoeve van recreatie, natuur, landschap en waterberging moet de in de afgelopen 50 jaar aangebrachte inrichting, die vooral gericht was op vergroting van de agrarische doelmatigheid, weer goeddeels worden teruggedraaid. Vaak staan de eisen ten behoeve van recreatie, natuur en waterberging op gespannen voet met moderne landbouw. Nieuw Dynamisch Landschap heeft tot doel om verbetering van de sociaal economische perspectieven van landbouw, en toerisme te combineren met het creëren van een goede omgevingskwaliteit wat betreft natuur, milieu en cultuurhistorie. Omdat dit doel niet los gezien kan worden van duurzaam beheer van bos en natuur op Ampsen is samen met Dynamisch Landschap gekeken naar 3 modellen van landgebruik van de Armoede en landgoed Ampsen. De modellen zijn beoordeeld op basis van 10 belangrijke criteria waaraan het landgebruik (binnen ADEL) moet voldoen. •

•

•

40

In model 1 is uitgegaan van een situatie waarin bos en natuur wordt gescheiden van landbouw. Dit model is in feite de autonome ontwikkeling waarin de landbouw verder intensiveert en opgeschaald wordt. In model 2 is uitgegaan van een extra zone waarin oude natuurwaarden worden bewaard en hersteld met een accent op cultuurhistorische waarden. Dit is de zone met cultuurland waarin nog enige kleinschaligheid bewaard is gebleven. De bestaande landschapsstructuren worden hierin geaccentueerd door weer houtwallen en singeltjes terug te brengen in oude perceelsgrenzen en aan de randen van oude esjes. Dit is de zone tussen het bos van landgoed Ampsen en de Tenkhorsterbeek. De grootschaliger landbouw ligt in die situatie tussen de Tenkhorsterbeek en het Twentekanaal. In model 3 is het concept van het Nieuw Dynamisch Landschap geprojecteerd. Hierin worden de huidige kleine cultuurlandjes die binnen het bosdeel van Ampsen liggen met elkaar verbonden en opgeschaald zodat die efficiënter gebruikt kunnen worden. Het bos dan in die zone moet wijken wordt gecompenseerd door in de zone met het accent op cultuurhistorie broekbosjes te ontwikkelen langs de Tenkhorsterbeek.


In tabel 3 zijn de 3 modellen beoordeeld op basis van 10 criteria. Hieruit blijkt dat model 1, het scheiden van bos en natuur van landbouw, erg ongunstig is (-7 punten) en alleen voordeel heeft voor de landbouw, en waarschijnlijk iets voor de houtteelt omdat er door opschaling in de landbouw bosjes worden ingeruild voor uitbreiding van het bos op het landgoed. Model 2 is gunstig (+6 punten) maar nadelig voor de landbouw. Model 3 Nieuw Dynamisch Landschap geniet de voorkeur omdat deze gunstig is (+7 punten) waarbij ook efficiëntere landbouw wordt gerealiseerd. ................................. Tabel 3 Beoordeling van de planalterna-

Criterium

tieven (model 1, 2 en 3) van project

Model 2 Behoud en

Nieuw

herstel

Dynamisch

Dynamisch Landschap op basis van 10

Landschap

criteria. Score + = 1 / ++ = 2 / - = -1 / -- = -2

Model 3

Model 1 Scheiden

Duurzaamheid

--

-

+

CO2-vastlegging

0

0

0

Kwaliteit houtproductie

+

0

-

Behoud Geomorfologie

--

++

0

Biodiversiteit

--

++

++

Waterdoelen

--

0

+

Efficiënte landbouw

++

-

++

Landbouwproductie

++

0

+

Cultuurhistorie

--

++

-

Attractiviteit

--

++

++

Score

-7

6

7

De ideeën voor duurzaam beheer van bos en natuur op het landgoed hebben een aantal belangrijke parallellen met het concept Nieuw Dynamisch Landschap. In de ideeën voor duurzaam beheer van bos en natuur is de zone in de geomorfologische beekdallaagte van de Tenkhorsterbeek (en de beekdallaagte aan de westzijde) aangewezen als gebied met een grote potentie voor ontwikkeling en herstel van natuurwaarden. De gebieden kunnen zich ontwikkelen tot vochtige bostypen of tot kleinschalig en extensief agrarisch gebied. In het model van Nieuw Dynamisch Landschap is grofweg dezelfde zone langs de Tenkhorsterbeek aangewezen als gebied waar oude natuur- en cultuurhistorische waarden weer worden teruggebracht door er een extensieve kleinschalige landbouw op te zetten. Dynamisch Landschap pleit hier ook voor herstel van kleine landschapselementen en ontwikkeling van elzenbroekbosjes langs de Tenkhorsterbeek. In beide concepten is in deze zone dus een netto toename bos, dat uitgebalanceerd wordt met nieuwe opengebieden elders (nieuwe landbouwkavels in het plan van Dynamisch Landschap, nieuwe natuur in het scenario “Natuur” in het plan van het duurzaam beheer van Ampsen.

41


42


Verantwoording ................................................................................ De uitwerking van dit project is tot stand gebracht door Deltamilieu uit Culemborg en SILVE uit Wageningen. Het ArcGis werk is uitgevoerd door Nieuwland uit Wageningen. De begeleiding lag in handen van Peter van Waveren en Frans Versteeg.

43


44


Literatuur ................................................................................ Jong J.J. de, 2011. Effecten van oogst van takhout op de voedingstoestand en bijgroei van bos. Alterrarapport 2022, Wageningen Klein, J.P.G. de & M. Lusink. Beheersvisie landgoed Ampsen 1996-2005. Rapport 10-03, Silve Wageningen Lusink, M. & J.P.G. de Klein 2005. Ontwikkelingen in het bos van landgoed Ampsen 1996-2005. Rapport 05-03, Silve Wageningen. Marstempo 1996. Gebeidsvisie Salland: een verkenning van mogelijkheden voor natuur, bos en landschap. Vista, Amsterdam

de

Masera, O., Garza-Caligaris, J.F., Kanninen, M., Karjalainen, T., Liski, J., Nabuurs, G.J., Pussinen, A. & de Jong, B.J. 2003. Modelling carbon sequestration in afforestation, agroforestry and forest management projects: the CO2FIX V.2 approach. Ecological Modelling 164: 177199. Muys prof. Dr. B., Deckmyn dr. G. , Moons E. en Proost prof.dr. S., 2002. Scenario’s voor de broeikasgasreductie door vastlegging van koolstof en energiesubstitutie: ruimtebeslag, milieuimpact en kostenefficientie. Eindrapport PBO98/41/16. Laboratorium voor Bos, Natuur en Landschap K.U.Leuven, Onderzoeksgroep Plantenen Vegetatie-Ecologie Universiteit Antwerpen, U.I.A. Centrum voor Economische Studiën K.U. Leuven. Roos, R. & V. Vintges (red.) 1992. Het milieu van de natuur. Herkennen van verzuring, vermesting en verdroging in de natuur. Stichting Natuur en Milieu, Utrecht. Schelhaas M.J., Van Wijk M.N. en G.J. Nabuurs, 2002. Koolstofvastlegging in bossen: een kans voor de boseigenaar? Wageingen Alterra rapport 553. Schelhaas, M.J., P.W. van Esch, T.A. Groen, B.H.J. de Jong, M. Kanninen, J. Liski, O. Masera, G.M.J. Mohren, G.J. Nabuurs, T. Palosuo, L. Pedroni, A. Vallejo, T. Vilén, 2004. CO2FIX V 3.1 description of a model for quantifying carbon sequestration in forest ecosystems and wood products. ALTERRA Report 1068. Wageningen, The Netherlands.

45


Duurzaam beheer van natuur & bos op Ampsen

Recommend Documents