MATERIÁLY
42 DROBNOSTI
K BAROKNÍ ARCHITEKTUŘE MORAVY V 1
Brno (1). V e W u r t t e m b e r s k é Z e m s k é k n i h o v n ě ve Stuttgartu je u l o ž e n p l á n z n á z o r ň u j í c í h l a v n í p r ů č e l í j e d n o p a t r o v é budovy o j e d e n á c t i o k e n n í c h osách. Jeho s t ř e d n í části je p ř e d l o ž e n t r o j b o k ý rizalit s vchodem do z v ý š e n é h o p ř í z e m í , na s t r a n á c h je p r ů č e l í z a k o n č e n o d v o u o s ý m i , m é n ě p ř e d s u n u t ý m i a o n ě c o n i ž š í m i rizality z a k o n č e n ý m i t r o j ú h e l n í k o v ý m š t í t e m . V c h o d a s o u s e d n í okna v s t u p n í h o r i z a l i t u jsou spojeny s o v á l n ý m i světlíky, okna v jeho p r v n í m p o s c h o d í p ř e s a h u j í p ů l k r u h o v ý m i z á k l e n k y nad k o r u n n í ř í m s u . O s t a t n í o k e n n í otvory, r á m o v a n é š a m b r á n o u , jsou v p ř í z e m í z a v r š e n y t r o j ú h e l n í k o v ý m frontonem, v p a t ř e girlandou ve v p a d l é m poli. H l a v n í rizalit (s v ý j i m k o u n ě k t e r ý c h částí v p a t ř e ) a n á r o ž í r i zalitu b o č n í c h m a j í p á s o v o u rustiku, j i n a k je p r ů č e l í hladce o m í t n u t o . N a d vcho dem, v parapetu s o u s e d n í c h oken á v tympanonech štítů jsou r ů z n é v á l e č n i c k é e m b l é m y . B u d o v u kryje v y s o k á m a n s a r d o v á s t ř e c h a s t é m ě ř v ě ž o v i t ý m ú t v a r e m nad h l a v n í m rizalitem. P ř i h o r n í m okraji p l á n u je legenda: Das Zeug-Hauss i n B r i i n n / 1740 d. 20. 8br, p ř i s p o d n í m okraji m ě ř í t k o (0> — 70 Pieds, n a k r e s l e n é a p o p s a n é asi t o u ž r u k o u . Z o z n a č e n í p l á n u v y p l ý v á , že jde o n á v r h h l a v n í h o p r ů č e l í n o v é b r n ě n s k é zbrojnice, k t e r á snad m ě l a v y s t ř í d a t s t a r ý a r s e n á l na M e č o v é u l i c i , * nešlo-li o v š e m jen o jeho č á s t e č n o u obnovu. N e s i g n o v a n ý p l á n ( d a t o v a n ý shodou o k o l n o s t í dnem ú m r t í K a r l a VI.) je n i c m é n ě v ý z n a m n ý p ř e d e v š í m u m ě l e c k o h i s t o r i c k y . N a p r v n í pohled je totiž p a t r n é , že jeho n e z n á m ý autor b y l o r i e n t o v á n na u m ě n í f r a n c o u z s k é b a r o k n í k l a s i k y a že pracoval s tvary charakte r i s t i c k ý m i pro její p o z d n í fázi. J e j i c h znalost a jistota, s j a k o u je v š u d e použil, i o z n a č e n í m ě r n é jednotky (jež m ů ž e b ý t o v š e m t a k é m ó d n í ) by m o h l y s v ě d č i t i pro f r a n c o u z s k ý p ů v o d architekta, k t e r ý se m o h l v B r n ě uplatnit v souvislosti se z a m ý š l e n o u m o d e r n i z a c í m ě s t s k ý c h f o r t i f i k a č n í c h zařízení. Spolu se ž i d l o c h o v i c k ý m z á m k e m a s n e j s t a r š í m i francouzsky z a m ě ř e n ý m i pracemi F r a n t i š k a A n t o n í n a G r i m m a jeho v ý t v o r p ř e d s t a v u j e v b a r o k n í a r c h i t e k t u ř e M o r a v y asi p r v n í projev t é t o orientace. 1
2
Brno (2). Ze s t e j n é s b í r k y jako p ř e d c h o z í n á v r h p o c h á z í i další p l á n v z t a h u j í c í se k B r n u . P ř e d s t a v u j e v p r a v é p o l o v i n ě n á r y s p o s l e d n í h o patra v ě ž e s o k e n n í m otvorem, s k r u h o v ý m c i f e r n í k e m h o d i n mezi o b l o u k o v i t ě v e d e n ý m a r c h i t r á v e m a s t ř í š k o v i t ě zvednutou ř í m s o u a s p a t r o v ý m , l u c e r n o v i t ý m z a s t ř e š e n í m ; v levé p ů l i je p ů d o r y s a n á r y s t r á m o v é konstrukce tohoto z a s t ř e š e n í . P ř i h o r n í m okraji u p r o s t ř e d je legenda: Der Jesuiter T h u r n zu B r ú n i n Maehren, vlevo dole neozna č e n é m ě ř í t k o . P l á n n e n í s i g n o v á n ani d a t o v á n . Podle t e c h n i c k é h o rukopisu i r u kopisu o z n a č e n í je v š a k n e p o c h y b n é , že ho zhotovil autor n á v r h u na zbrojnici (srov. B r n o 111% O b t í ž n ě j š í je n a l é z t pohnutku, jež vedla ke v z n i k u projektu t é t o ú p r a v y v ě ž e b r n ě n s k é h o j e z u i t s k é h o kostela. V letech 1732—1733 totiž M o ř i c G r i m m věž zvýšil o n o v é zvonicové patro a n o v ě j i z a s t ř e š i l . P o n ě v a d ž o b e z p r o s t ř e d n ě n á s l e d u j í c í m p o š k o z e n í nebo z n i č e n í h o r n í c h částí věže a nezbytnosti jejich další opravy n e n í nic z n á m o , z d á se jako n e j p ř i j a t e l n ě j š í v ý k l a d , že z á r o v e ň s G r i m m e m byl k v y p r a c o v á n í p l á n ů v y b í d n u t d a l š í architekt. O d k r ý t jeho t o t o ž n o s t je v š a k i v tomto p ř í p a d ě n e s n a d n é . N i c m é n ě r o v n ě ž tento n á v r h ukazuje, že a u t o r ů v f o r m á l n í a p a r á t n e v y c h á z e l z v r c h o l n é h o baroka a z jeho d o z n í v á n í , n ý b r ž že s p í š e i n k l i n o v a l k s t ř í z l i v ý m f o r m á m n a d c h á z e j í c í h o klasicismu. Charakteristickým 3
1
S a m m l u n g N i c o l a i , sv. I, f. 21. Z a l a s k a v é u p o z o r n ě n í , o f o t o g r a í o v á n í i souhlas k u v e ř e j n ě n í d ě k u j i doc. dr. H . Lorenzovi z Institutu fur Kunstgeschichte der Universitát Wien. R o k u 1774 b y l — jako d ů m č. 222 n a Z e l n é m t r h u — p r o d á n z e d n i c k é m u a t e s a ř s k é m u m i s t r u J a n u V á c l a v o v i Eitelbergrovi, k t e r ý ho p ř e s t a v ě l . Srov. M . T r a p p , Beitr&ge zum btirgerlichen Militarismus Brilnn's, B r t i n n 1873, 33. Srov. pozn. 1. P l á n se n a c h á z í ve sv. V , f. 79. Srov. V . R i c h t e r , K dílu architekta Mořice Grimma, R o č e n k a K r u h u pro p ě s t o v á n í d ě j i n u m ě n í za rok 1933, P r a h a 1934, 9. T a m t é ž o s n e s e n í s t ř e c h y v ě ž e roku 1843. , a
2 3
43
MATERIÁLY
a z ř e j m ě o b l í b e n ý m detailem, k t e r ý by p o p ř í p a d ě m o h l pomoci jednou ho odhalit, je k v ě t o s t ř í d a v é m p o č t u listů, u p l a t n ě n ý u v ě ž e na n e j r ů z n ě j š í c h m í s t e c h patra i ve s p o j e n í s v ě t é v k o u či r a t o l e s t í , u zbrojnice na š a m b r á n á c h p ř í z e m n í c h oken. Fry&ava (okr. Ž ď á r nad Sázavou). Z 10. č e r v n a 1781 p o c h á z í rozpočet na novo stavbu kostela sv. M a t o u š e , k a p l a n k y a š k o l n í k o v a bytu, v y p r a c o v a n ý v B r n ě a s i g n o v a n ý J . W . Eyttelberger . K r o z p o č t u je p ř i l o ž e n p ů d o r y s kostela p ř e d s t a vující j e d n o l o d n í stavbu se č t v e r c o v ý m k n ě ž i š t ě m s p ů l k r u h o v ý m z á v ě r e m a sa k r i s t i í na e p i š t o l n í s t r a n ě ; l o d je na n ě m zaklenuta valenou klenbou s v ý s e č e m i . D á l e je p ř i p o j e n p ů d o r y s a n á r y s kaplanky, r o v n ě ž v o l n ě stojící p r o s t é stavby se symetricky ř e š e n ý m , na n á r o ž í c h b o s o v a n ý m p r ů č e l í m o sedmi o k e n n í c h osách a dvou b o č n í c h vchodech. Projektantem kostela, v y s t a v ě n é h o roku 1788, i obou d a l š í c h o b j e k t ů , b y l b r n ě n s k ý stavitel, z e d n i c k ý a t e s a ř s k ý mistr J a n V á c l a v E i t e l berger, k t e r ý v letech 1790—1791 p r a c o v a l v m ě s t ě pro téhož s t a v e b n í k a — n a d a č n í ú s t a v M a r i á n s k á škola — na r o z š í ř e n í a z v ý š e n í ú s t a v n í budovy na n á r o ž í d n e š n í Gagarinovy a B ě h o u n s k é (Etnografický ú s t a v M o r a v s k é h o muzea). — A u t o rem h l a v n í h o o l t á ř n í h o obrazu ve f r y š a v s k é m kostele b y l v e l k o m e z i ř í č s k ý m a l í ř Jan Strčanovský. 4
5
8
Herálec. N a novostavbu kostela sv. K a t e ř i n y , v y s t a v ě n é h o roku 1784, vypracoval 28. srpna 1783 r o z p o č e t n o v o m ě s t s k ý z e d n i c k ý mistr F r a n t i š e k H r o m á d k a , od n ě h o ž se dochoval i p ř i p o j e n ý p ř í č n ý řez jednoduchou j e d n o l o d n í stavbou. 7
Jaroměfice. S k r o v n á literatura o Santiniho p o u t n í m kostele P o v ý š e n í sv. K ř í ž e (1712—1714) se o p r á v n ě n ě s o u s t ř e d i l a na jeho p ů d o r y s a h l a v n í p r ů č e l í . V t é t o souvislosti zaznamenala z e j m é n a „ p o z o r u h o d n o u b l í z k o s t " obou ke kostelu sv. V o r šily v Praze, „ n a v á z á n í " na p ů d o r y s n ý r o z v r h k o l o v r a t s k é kaple sv. A n n y v kostele sv. M i k u l á š e v Praze na M a l é S t r a n ě a „ p ř e v z e t í " s c h é m a t u f a s á d y ze s t ř e d n í části svatomikulášského průčelí, přičemž v této „systematické návaznosti" spatřovala „ne u s t á l ý vzestup u m ě l c o v y t v ů r č í autonomie". Morfologicky jde j i s t ě o p o s t ř e h y (jež by bylo m o ž n o rozhojnit), k t e r é jsou n a m í s t ě . Pouze formalisticky je v š a k sotva m o ž n é u s p o k o j i v ě vyložit zrod Santiniho staveb, t í m m é n ě stavby tak v ý z n a m n é , jako je j a r o m ě ř i c k á s v a t y n ě . N e d o v o l u j í to u ž z n á m é okolnosti j e j í h o v z n i k u , p ř e d e v š í m z á m ě r F r a n t i š k a M i c h a l a Augusta Š u b í ř e z C h o b y n ě vybudovat na v r c h u K a l v á r i i za vsí na m í s t ě s t a r š í b a r o k n í kaple kostel jako část v ě t š í h o k a l v á r s k é h o souboru. B y l o by j i s t ě t ř e b a p ř e z k o u š e t ú d a j e u v e d e n é n e z n á m ý m autorem v p r o p a g a č n í m spisku ** a n e k r i t i c k y p ř e j í m a n é odbornou literaturou. Nelze v š a k pochybovat o tom, že m a j í v ě c n é j á d r o . Podle n i c h souhlasil s t a v e b n í k s m y š l e n k o u f r a n t i š k á n a H i e r o n y m a W e i t h a z M o r a v s k é T ř e b o v é , aby kostel zahrnoval v š e c h n a t a j e m s t v í K r i s t o v a u t r p e n í podle j e r u z a l é m s k é h o vzoru, i s t í m , aby W e i t h , k t e r ý p ř e d t í m J e r u z a l é m n a v š t í v i l a znal topografii t a m ě j š í h o c h r á m o v é h o okrsku, v y pracoval p l á n r o z m í s t ě n í j e d n o t l i v ý c h z a s t a v e n í k ř í ž o v é cesty. M i m o t o si S u b í ř snad dal p ř e d z a h á j e n í m s t a v e b n í c h p r a c í poslat „ p l á n " j e r u z a l é m s k é b a z i l i k y a v y z v a l n e j m e n o v a n é h o architekta, aby pro K a l v á r i i n a v r h l b a z i l i k u podobnou. Je m á l o p r a v d ě p o d o b n é , že by za t ě c h t o okolností S a n t i n i řešil kostel, j í m ž m ě l soubor s y m b o l i z u j í c í c h staveb vyvrcholit, jen jako f o r m á l n í p r o b l é m . P o d o b n ě je o v š e m n e p r a v d ě p o d o b n é , že by v souvislosti s i d e o v ý m konceptem H . Weitha, 7
4
S t á t n í o b l a s t n í a r c h í v v B r n ě , F 21/206. Spolu s F r a n t i š k e m H r o m á d k o u a snad i s Josefem Zeislem? S t á t n í o b l a s t n í a r c h í v v B r n ě , F 21/110. Srov. t a k é H . C á d o v á - F l o d r o v á — K . F u c h s — S. S o m m e r , Rekonstrukce někdejšího paláce šlechtičen v Brně, Z p r á v y p a m á t k o v é p é č e 20, 1960, 161 n. S t á t n í o b l a s t n í a r c h í v v B r n ě , B 16/447. S t á t n í o b l a s t n í a r c h í v v B r n ě , F 21/206. J a r o m ě ř i t z bei Gewitsch und der Wallfahrtsort „ K a l v a r i e n b e r g " , J a r o m ě ř i t z b. d. (po 1932). — K rukopisu F . S c h u p p l e r a , Annalecta... Sacri Montis Calvariae... 1737, u l o ž e n é m u na j a r o m ě ř i c k é f a ř e , m n ě z a t í m nebyl u m o ž n ě n p ř i stup. Srov. D . H e j d o v á , Moravské barokní stavby Giovanni Santiniho, disert. p r á c e K U v Praze, 1950, 60 n. 5
6 7
7 a
44
MATERIÁLY
p o p ř í p a d ě F . M . A . Š u b í ř e n a v š t í v i l J e r u z a l é m , aby z autopsie poznal r o z v r h k a l v á r s k é h o souboru nebo osnovu b a z i l i k y . O tom ho asi d o s t a t e č n ě z p r a v i l W e l t h nebo p l á n o b j e d n a n ý s t a v e b n í k e m . A v š a k z a t í m c o v o t á z c e r o z m í s t ě n í j e d n o t l i v ý c h staveb S a n t i n l m o h l jeho informace sotva z u ž i t k o v a t — p o d í l e l se na n í totiž asi jen jako konzultant —, bylo t o m u u kostela p o d s t a t n ě jinak. Z a n a l ý z y jeho p ů dorysu v y p l ý v á , že zcela o j e d i n ě l á konfigurace p ř í č n ě p o d é l n é s v a t y n ě , od níž je o v š e m třeba si odmyslet p ř í s t a v b y sakristie, p a n s k é o r a t o ř e nad n í (1782) a p a t r n ě i g e t s e m a n s k é zahrady, je v ý s l e d k e m z r c a d l o v ě s y m e t r i c k é h o s p o j e n í dvou cen t r a l i z u j í c í c h ú t v a r ů . Jde o č t y ř l i s t ý s d v ě m a dvojicemi n e s t e j n ě h l u b o k ý c h apsid, z n i c h ž m ě l k é v n i t ř n í se t v a r e m n e u p l a t ň u j í . Z á k l a d n í mySlenkou p ů d o r y s n é k o m pozice je tedy duplicita c h r á m o v é stavby nebo t ě s n é s o u s e d s t v í d v o u k o s t e l n í c h staveb. V souvislosti s programem z á s t a v b y K a l v á r i e a p o ž a d o v a n o u p o d o b n o s t í s j e r u z a l é m s k o u b a z i l i k o u se o v š e m snadno v y b a v í k o m p l e x k o n s t a n t i n o v s k ý c h staveb v J e r u z a l é m ě s h l a v n í m i budovami b a z i l i k y „ h r o b n í h o " a b i s k u p s k é h o kostela a rotundy Z m r t v ý c h v s t á n í , s p o j e n é s n í m atriem. I d e o v ě ú z c e související stavby v š a k n e t v o ř i l y jedinou, t ř e b a ž e n e j z ř e t e l n ě j i se n a b í z e j í c í dvojici. S a m a b a z i l i k a b y l a p o d v o j n ý m ú t v a r e m , p o n ě v a d ž pod kostelem N a l e z e n í sv. K ř í ž e se n a l é z a l a v e l k á kaple sv. Heleny, a p o d o b n ě Anastasls s e s t á v a l a ze d v o u k r u h o v ý c h „ l o d í " v z á j e m n ě o d d ě l e n ý c h patrovou arkaturou. I n s p i r a č n í c h m o ž n o s t í bylo tedy n ě k o l i k . Je v š a k o t á z k a , do j a k é m í r y si S a n t i n i m o h l „ v y b r a t " , b y l - l i postaven p ř e d ú k o l vypracovat projekt k d o m i n a n t ě p o u t n í h o k a l v á r s k é h o souboru. P o n ě v a d ž h l a v n í stavbou v j e r u z a l é m s k é d v o j i c i bylo Anastasis nad d o m n ě l ý m K r i s t o v ý m hrobem, z d á se n i c m é n ě n e p o c h y b n é , že jak W e i t h p ř i v y p r a c o v á n í i d e o v é h o a i k o n o g r a f i c k é h o konceptu celého okrsku, tak S a n t i n i p ř i ú v a h á c h o p o d o b ě kostela m ě l i n a m y s l i tuto svatyni. T o m u b y o d p o v í d a l i t i t u l P o v ý š e n í sv. K ř í ž e , jež m ě l a stavba n é s t a jež m ě l p a t r n ě symbolizovat z n o v u n a l e z e n í — tj. j a k é s i z m r t v ý c h v s t á n í , anastasls — u l o u p e n é h o k ř í ž e . Z hlediska t ě c h t o v e l m i p r a v d ě p o d o b n ý c h souvislostí se j a r o m ě ř i c k ý kostel j e v í jako v o l n á n a r á ž k a n a j e r u z a l é m s k ý vzor. Z d á se v š a k , že j e r u z a l é m s k ý topos s e h r á l v Santinlho, či spíše W e l t h o v ý c h ú v a h á c h j e š t ě j i n o u ú l o h u . S l o u č e n í m v n i t ř n í c h apsid v z n i k l totiž mezi jejich h r a n a m i o b d é l n í k , na v ý c h o d n í s t r a n ě p r o d l o u ž e n ý o d r o b n ý p i l í ř o v ý o l t á ř . Je dosti m o ž n é , že tento ideový a z á r o v e ň i g e o m e t r i c k ý s t ř e d stavby, z ř e t e l n ě v y j á d ř e n ý a z d ů r a z n ě n ý p r á v ě u m í s t ě n í m o l t á ř e , m ě l vyvolat p ř e d s t a v u p r a v o ú h l é „celly" star o k ř e s t a n s k ý c h c e n t r á l , tedy m í s t a , k a m m ě l o sestoupit s v a t é m ě s t o , n o v ý J e r u z a l é m z J a n o v a Z j e v e n í . V t o m p ř í p a d ě b y i tato okolnost s v ě d č i l a pro to, že S a n t i n i (Weith) ve s v ý c h ú v a h á c h vyšel ze stavby Anastase, p o k l á d a n é u ž s o u č a s n ý m i prameny za „ p ř e s n o u z p r á v u " o n e b e s k é m J e r u z a l é m ě . M o ž n o s t t a k o v é h o n á z n a k o v é h o sloučení h i s t o r i c k é h o J e r u z a l é m a s a p o k a l y p t i c k ý m n e b e s k ý m p ř i p o u š t í vedle c e l k o v é h o p o j e t í j a r o m ě ř i c k é h o p o u t n í h o o k r s k u 1 jeho o s t a t n í stavby. S nejv ě t š í p r a v d ě p o d o b n o s t í jsou v š a k m l a d š í n e ž kostel a je o t á z k a , z a s á h l - l i S a n t i n i v ů b e c do jejich v ý s t a v b y . N i c m é n ě jistou n a r á ž k u na tento p ř í m ě r lze s p a t ř o v a t v s a m o t n é m kostele, a to v trojici v s t u p ů ( s t ř e d n í je slepý!) n a h l a v n í m p r ů č e l í , p ř i p o m í n a j í c í t ř i b r á n y z J a n o v a v i d ě n í . C e l k o v ý h i s t o r i z u j í c í z á m ě r stavby, z ř e t e l n ě n a z n a č e n ý již p ů d o r y s e m , je o v š e m n e p o c h y b n ý . Jeho v ý m l u v n ý m s v ě d e c t v í m je s t ř e d o v ě k á forma k l e n e b n í h o ú t v a r u , kterou S a n t i n i z v o l i l pro p ř e k r y t í s p o l e č n é h o prostoru obou „ c e n t r á l " : jde o k ř í ž o v o u ž e b r o v o u k l e n b u s k r u h o v ý m svor níkem. 8
9
Sledovat d á l e n a z n a č e n o u interpretaci bez a u t e n t i c k é h o p í s e m n é h o dokladu by bylo metodologicky n e z o d p o v ě d n é . I p ř e s její p ř i b l i ž n o s t je v š a k z ř e j m é , že u zrodu j a r o m ě ř i c k é h o p o u t n í h o kostela b y l a m y š l e n k a v o l n é h o p o d o b e n s t v í s p r o s l u l ý m j e r u z a l é m s k ý m p o u t n í m m í s t e m , n i k o l i úsilí n a l é z t n e z v y k l ý a r c h i t e k t o n i c k ý ú t v a r . S v ě d č í o p r o j e k t a n t o v ě m i s t r o v s t v í , že s y m b o l i z u j í c í ř e č i a r c h i t e k t o n i c k é formy d o k á z a l položit p ř e s n o u h r a n i c i a Že sloučil v y j á d ř e n í z á k l a d n í Ideje stavby s ř e š e n í m a k t u á l n í c h p r o b l é m ů s o u d o b é architektury. P ř i r o z e n o u cestou tak d o s p ě l 8
Jeho p ů v o d n í vzhled b y l n e p o c h y b n ě j i n ý . M i m o j i n é bylo m í s t o mezi p i l í ř i p ř i n e j m e n š í m v h o r n í části p r á z d n é . Srov. n a p ř í k l a d M . B o s s 1 — A . R o v e t t a , Infagini sullo spazio eccletiale immagine della Gerusalemme celeste, v katalogu L a Gerusalemme celeste, M l l a n o 1983, 78. 9
MATERIÁLY
45
k d a l š í v a r i a n t ě s p o j e n í c e n t r á l n í h o ú t v a r u s p o d é l n ý m , k p o j e t í stavby jako p l n ě p l a s t i c k é h o , v prostoru r o z v i n u t é h o t ě l e s a a z á r o v e ň k v y t v o ř e n í d y n a m i c k é h o , k o n k á v n ě a k o n v e x n ě p r o h n u t é h o p r ů č e l í , p a t r n ě n e j v í c o d p o v í d a j í c í h o jak m y š lence k a l v á r s k é h o dramatu, tak i s o u č a s n ý m t e n d e n c í m „ r a d i k á l n í h o " p r o u d u . 10
Kfižanov (?). V textu obligace s e p s a n é v P r a z e 29. dubna 1723 u v e d l J a n Josef ze S c n w a l b e n í e l d u , ž e „ . . . d e r H . J o h a n n S a n t i n A y c h l , biirgerlicher Inschienlrer [sic!) d. k ó n i g l . k l e i n e r n Stadt P r a g , m i r z u melner besondern Nothdurft u n d auf m e i n bittliches Ersuchen an b a h r e n G e l d t ohne einige Z u s c h l a g . . . drey Hundert Tausend G u l d e n rf. vorgeliehen u n d vorgestrecket, welche 3000 so i c h auch zugezehlter zu meinen H á n d e n r i c h t l g und auf e i n m a h l erhalten h a b e . . . " . Z á r o v e ň pojistil v y p ů j č e n é p e n í z e h y p o t é k o u n a s v é m k ř i ž a n o v s k é m p a n s t v í . V souvislosti s touto p ů j č k o u se p o c h o p i t e l n ě v y n o ř í o t á z k a , jak se J . J . Schwalbenfeld dostal k S a n t l n i m u . O d p o v ě ď n a n i n e č i n í n i c m é n ě obtíže. J a k zjistil V . K o t r b a , S a n t i n i k o u p i l r o k u 1705 od otce p ů j č u j í c í h o J i ř í h o V á c l a v a ze S c n w a l b e n í e l d u , ú ř e d n í k a č e s k é d v o r s k é k a n c e l á ř e , d ů m v P r a z e na M a l é S t r a n ě v N e r u d o v ě u l i c i . Buď v jeho b e z p r o s t ř e d n í blízkosti nebo n ě k d e poblíž S c h w a l b e n f e l d o v é v l a s t n i l i další d ů m , a to p ř i n e j m e n š í m do r o k u 1732, k d y z e m ř e l J a n Josef a k d y je v soupisu jeho p o z ů s t a l o s t i uveden d ů m „ i n der Spornen Gassen". Otec i syn se tedy se S a n t i n i m znali a tak p r a v d ě p o d o b n ě h l a v n í pohnutkou k p ů j č c e b y l tento dlouho letý s o u s e d s k ý vztah. S c h w a l b e n f e l d o v é v š a k „ s o u s e d i l i " se S a n t i n i m , č i n n ý m od roku 1705 nebo 1706 s p ř e s t á v k a m i až do s v é s m r t i pro ž ď á r s k ý k l á š t e r , i s v ý m k ř i ž a n o v s k ý m p a n s t v í m . Je tedy m o ž n é , že se s e t k á v a l i t a k é na M o r a v ě . Nelze proto v y l o u č i t d o m n ě n k u , že po p o ž á r u g o t i c k o - r e n e s a n č n ě - r a n ě b a r o k n í h o z á m k u r o k u 1710, k d y ho J i ř í V á c l a v k o u p i l od M a x i m i l i á n a O l d ř i c h a Kounice, se S a n t i n i n ě j a k ý m z p ů s o b e m — snad jako konzultant — podílel na projektu jeho b a r o k n í obnovy, p o p ř í p a d ě ' i ú p r a v y kaple sv. B a r b o r y p ř e d n í m . V y ř e š i t tuto o t á z k u by dnes o v š e m m o h l pouze n á l e z p í s e m n é h o či p l á n o v é h o dokladu nebo a l e s p o ň za m ě ř e n í z á m k u z doby p ř e d jeho d ů k l a d n o u n o v o r e n e s a n č n í p ř e s t a v b o u od r o k u 1868. N e n í t a k é bez z a j í m a v o s t i — i z hlediska vztahu S c n w a l b e n í e l d u k Sant i n i m u —, že ž ď á r s k ý opat V e j m l u v a k o u p i l roku 1725 od J a n a Josefa k n i h o v n u jeho otce. 11
12
13
M
16
18
Lechovice. V souvislosti s n o v ý m i poznatky o s t a v e b n í c h d ě j i n á c h z á m k u v M a r cheggu n a z n a č i l P . F i d l e r m o ž n o s t číst j m é n o v í d e ň s k é h o stavitele, z a z n a m e n a n é C e r r o n i m u l e c h o v i c k é h o p o u t n í h o kostela, n i k o l i jako C h r i s t i a n Damel, n ý b r ž jako Christian Oedtl. P ř e s inkoustovou s k v r n u , k t e r á p o n ě k u d z n e s n a d ň u j e č t e n í j m é n a , se v š a k z d á n e p o c h y b n é , že C e r r o n i m á n a tomto m í s t ě s k u t e č n ě Damel, p o p ř í p a d ě D a n i e l . N i c m é n ě je n e j v ý š p r a v d ě p o d o b n é , že F i d l e r ů v n á p a d m á s p r á v n é 17
1 8
1 0
Podle o p a t o v i c k é d ě k a n s k é m a t r i k y , S t á t n í o b l a s t n í a r c h í v v B r n ě , B 16/389, b y l y na p r ů č e l í — j i s t ě nad ř í m s o u — č t y ř i k a m e n n é sochy a n d ě l ů s atributy Kristova utrpení. S t á t n í o b l a s t n í a r c h í v v B r n ě , E 8/12/591. V. K o t r b a , P ů v o d a ž i v o t architekta Jana Blažeje Santiniho-Aichla 1677 až 1723, U m ě n í 16, 1968, 550 a pozn. 65, a t ý ž , Česká barokní gotika, P r a h a 1976, 136, 151, pozn. 65. S t á t n í o b l a s t n í a r c h í v v B r n ě , E 8/12/607. Z á m e c k á kaple sice b y l a b a r o k o v á n a , Santiniho a u t o r s t v í je v š a k p ř i n e j m e n š í m z n a č n ě s p o r n é . K t o m u J . S e d l á k , Santiniho stavby na Z ď á r s k u a p a m á t k o v á péče, U m ě n í 22, 1974, 28. N a obnovu k ř i ž a n o v s k é h o z á m k u či kaple snad pomýšleli už K o u n i c o v é kolem r o k u 1702. Srov. M . S t e h l í k , D. Martinelli, Giov. Giuliani a A. Lanzani v kounicovské korespondenci, S P F F B U F 12, 1968, 121 n. A . K r a t o c h v í l , Vel-Meziřičský okres, V l a s t i v ě d a m o r a v s k á , B r n o 1907, 260. A . K r a t o c h v í l , l. c, 233, pozn. 2. P . F i d l e r , ZUT Baugeschichte des Schlosses Marchegg und seinen barockzeitlichen Umbauten d u r c h Philiberto Luchese und Christian Oedtl, Unsere H e i mat 49, 1978, 187. J . P . C e r r o n i , Skitze einer Geschichte der bildenden Kunste in Máhren. Erste A b t h e i l u n g , 1807, f. 222 v. S t á t n í o b l a s t n í a r c h í v v B r n ě , G 12 1/33. u
u
1 3
1 4
1 5 1 8
1 7
1 8
MATERIÁLY
46
j á d r o , a to v tom smyslu, že C e r r o n i četl j m é n o Oedtl (Oettel atd.) š p a t n ě , nebo že p o p ř í p a d ě opsal u ž jeho s t a r š í n e s p r á v n é č t e n í . V e s v é n e d á v n é studii o Oedtlovi vyšel W . G . R i z z i z F i d l e r o v a v ý k l a d u a p ř i p s a l t é m ě ř s jistotou l e c h o v i c k ý c h r á m Christianu Alexandrovi Oedtlovi. Svou a t r i b u c i p o d e p ř e l d o m n ě l e p ř í m o u sou vislostí mezi l e c h o v i c k ý m kostelem a S t e i n l o v ý m i stavbami kostela sv. Doroty ve V í d n i a f a r n í h o kostela v L a x e n b u r g u , k t e r é Oedtl p r o v á d ě l , p o p ř í p a d ě o n ě k t e r é c h a r a k t e r i s t i c k é t v a r o v é detaily. R i z z i h o ú v a h y jsou n e p o c h y b n ě o p r á v n ě n é , je v š a k m o ž n o je korigovat a doplnit d a l š í m i ú d a j i . P ř e d e v š í m lze pochybovat o tom, že projektant l e c h o v i c k é stavby vyšel p ř i v o l b ě p ů d o r y s u j e j í h o d o s t ř e d n é h o j á d r a z l a x e n b u r s k é h o f a r n í h o kostela. Z a t í m c o tam b y l a z v o l e n é konfiguraci — č t v e r e c s d v ě m a dvojicemi n e s t e j n ě h l u b o k ý c h p ů l k r u h ů — p ř e s l e h k ý d ů r a z na p o d é l n é ose p o n e c h á n a z á k l a d n í vlastnost c e n t r á l y , je l e c h o v i c k á stavba v p o d s t a t ě po d é l n ý m ú t v a r e m se z d ů r a z n ě n ý m s t ř e d e m . L o n g i t u d i n a l i t a osnovy je p ř i t o m d ů s l e d n á , p o n ě v a d ž je v y t v o ř e n a jak p r o s t o r o v ý m u s p o ř á d á n í m , tak s e s k u p e n í m hmot na v n ě j š k u . N a p o d é l n é ose leží p ě t p r o s t o r o v ý c h ú t v a r ů , jejichž hloubkovou ten denci u p r o s t ř e d p o t l a č u j e j a k á s i p ř í č n á loď v p o l o v i n ě p o d é l n é , jejíž ramena jsou hloubkou i tvarem p o n ě k u d o s a m o s t a t n ě n a ; jejich p ř i n á l e ž i t o s t prostoru pod k o p u l í je proto z n a č n ě v o l n á , což je p o d t r ž e n o i t í m , že n e n í m o ž n o je od vchodu do l o d i p o h l e d o v ě o b s á h n o u t . T a k é z v n ě j š k u je stavba m í n ě n a jako p o d é l n ý h m o t n ý ú t v a r r o z e p j a t ý mezi dvojici o r t o g o n á l n ě p o s t a v e n ý c h věží a p ř í s t a v k ů s o r a t o ř e m i po s t r a n á c h k n ě ž i š t ě , s t e j n ě v y s o k é h o jako p o d é l n á i p ř í č n á „loď". P ů d o r y s n á osnova l e c h o v i c k é stavby m á tedy s l a x e n b u r s k ý m kostelem jen m á l o s p o l e č n é h o . T a k é R i z z i si b y l jejích o d l i š n ý c h v l a s t n o s t í v ě d o m , vysvětlil je v š a k t í m , ž e p r o s t o r o v ý koncept r a k o u s k é h o kostela z ů s t a l ve v l a s t n í m ú č i n u staviteli l e c h o v i c k é s v a t y n ě utajen a že m u b y l a p ř í s t u p n á jen v n ě j š k o v á forma. P r o m y š l e n á konstrukce lec h o v i c k é h o p ů d o r y s u , jejíž z á k l a d n í m ě r n o u jednotkou b y l p o l o m ě r k r u ž n i c e ve p s a n é č t v e r c i pod k o p u l í , tomuto v ý k l a d u v š a k odporuje. P o d o b n ě tak zcela ne p ř e s v ě d č u j e R i z z i h o z á v ě r , že p ř i p ř e d s t a v ě d v o u v ě ž o v é f a s á d y padla Oedtlova volba na S t e i n l ů v v í d e ň s k ý kostel sv. Doroty, asi od r o k u 1702 j i m p r o v á d ě n ý . M o h u t n á p a t r o v á , t é m ě ř p ů l v á l c o v á exedra jeho v s t u p n í h o p r ů č e l í , plynule p ř e cházející do v n i t ř n í c h zdí j i f l a n k u j ících věží, se p ř i pohledu na lechovickou h l a v n í f a s á d u o v š e m snadno v y b a v í . T í m je v š a k podobnost mezi p r ů č e l í m i obou staveb v y č e r p á n a , p o n ě v a d ž smyslem v s t u p n í části l e c h o v i c k é h o p r ů č e l í je d y n a m i c k ý protiklad dvou k o n t r a s t n ě u t v á ř e n ý c h těles, n i k o l i v y t v o ř e n í p o l o s k r y t é v s t u p n í j í m k y p r o s t o r o v ě o d s a z e n é od p ř i l e h l é h o p r o s t r a n s t v í . Do j a k é m í r y bylo p ř i k o n ceptu p r ů č e l í v L e c h o v i c í c h v ů d č í m y š l e n k o u toto s o u s e d s t v í v y p o u k l é h o a v y d u t é h o ú t v a r u , ukazuje t a k é jeho o p a k o v á n í i h o r i z o n t á l n í m s m ě r e m : s k o n v e x n í zdí p ř e d s í n ě sousedí k o n k á v n ě p r o h n u t é z d i věží. Projektant t é t o p o z o r u h o d n é k o n figurace se proto m o h l inspirovat nejen S t e i n l o v ý m i v ý t v o r y , ale t a k é F i s c h e r o v ý m i s a l z b u r s k ý m i stavbami, k t e r é j i s t ě d o b ř e znal, z e j m é n a kostelem sv. Trojice. O s t a t n ě t a k é p ů d o r y s n ě se l e c h o v i c k á stavba z d á b ý t r e d u k c í Fischerova k o l e j n í h o kostela, z n ě h o ž b y l y v y p u š t ě n y o v á l n é kaple mezi rameny k ř í ž e . Ať u ž v š a k p o d n ě t k t v a r u f a s á d y vyšel od Steinla či Fischera, r o z h o d u j í c í je, jak s n í m projektant naložil. Z tohoto hlediska se kostel v L e c h o v i c í c h j e v í jako z n a č n ě a u t o c h t o n n í čin, k t e r ý na m o r a v s k é p ů d ě o j e d i n ě l ý m z p ů s o b e m z a v r š i l d y n a m i c k é tendence r a k o u s k é h o v r c h o l n é h o baroka. 19
O to z á v a ž n ě j š í je s p r á v n é ř e š e n í o t á z e k a u t o r s t v í a doby jeho v z n i k u , jež o v š e m zdaleka n e n í s n a d n é . V n á č r t u historie s t a v b y jsem uvedl, že z h o t o v e n í p l á n u k ní s p a d á p r a v d ě p o d o b n ě do r o k u 1716. Dosud n e z n á m ý ú d a j z l o u č k é h o d i á ř e o položení z á k l a d n í h o kamene ke kostelu 1. č e r v e n c e 1715 v š a k dovoluje posunout v y p r a c o v á n í p l á n u p ř i n e j m e n š í m k tomuto datu, jež n i c m é n ě z ů s t á v á jen datem ante quem. Je totiž t ř e b a u v á ž i t , že na stavbu l o u c k é o p a t s t v í p o m ý š l e l o — jak z n á m o — u ž roku 1700 a že projekt nebo a l e s p o ň p ř e d b ě ž n ý p l á n m o h l tedy vzniknout k d y k o l i mezi lety 1700 a 1715. A n i d ě j i n y v l a s t n í v ý s t a v b y c h r á m u ne jsou d o l o ž e n y v ú p l n o s t i . V z á ř í roku 1730 b y l sice v y s v ě c e n , z t é h o ž roku v š a k 20
21
1 9
W . G . R i z z i , Der Tiroler Barockbaumeister Christian A l e x a n d e r Oedtí, das Fenster, seš. 28, 1981, 2848. Drobnosti k barokní architektuře Moravy I, S P F F B U F 19—20, 1975—76, 119 n. Z a jeho l a s k a v é sdělení d ě k u j i dr. A . J i r k o v i . 2 0 2 1
47
MATERIÁLY
p o c h á z í n á r y s jeho v s t u p n í f a s á d y od z a t í m blíže n e z n á m é h o monogramisty F . G . V z h l e d e m k d o b ě v y s v ě c e n í , p o p ř í p a d ě v z n i k u h l a v n í h o p o r t á l u s l e t o p o č t e m 1722 W . G . R i z z i tomuto p l á n u n e p ř i k l á d á v ý z n a m a d o m n í v á se, že snad jde o vlast n o r u č n í Oedtlovu kresbu, k t e r á b y l a teprve později p o p s á n a . N e h l e d ě k m a l é p r a v ě d o p o b n o s t i tohoto v ý k l a d u — za F . G . je p ř i p o j e n o fecit(!) — z a r á ž í okolnost, k t e r á jak R i z z i m u , tak o n ě c o d ř í v e m n ě u n i k l a . P r v n í patro f a s á d y mezi v ě ž e m i a v o l u t o v á a t i k a nad n í m jsou totiž na p l á n u pojaty jako r o v n á plocha, n i k o l i jako k o n k á v n í zed! P o n ě v a d ž je r o v n ě ž m á l o p r a v d ě p o d o b n é , že autor obě partie v e l m i p e č l i v ě p r o v e d e n é l a v í r o v a n é kresby opomenul v y s t í n o v a t a p o n ě v a d ž p ř e d s í ň i v ě ž e s h o d i n a m i již s t á l y , je n e p o c h y b n é , že n á r y s v z n i k l k v ů l i t é t o části, jež j e š t ě nebyla provedena. T o m u o d p o v í d a j í i z p r á v y z let 1726 a 1728 o zbožných darech (vždy po jednom tisíci zlatých) na s t a v b u . J a k m ě l a p r ů č e l n í zed vypadat p ů v o d n ě , n e n í z ř e j m é , p r o t o ž e jak p l á n s p ů d o r y s e m celé stavby, tak p l á n s p ů d o rysem p ř e d s í n ě a věží pod n á r y s e m p r ů č e l í zachycuje jen její p ř í z e m í . L z e v š a k p ř e d p o k l á d a t , že její k o n k á v n í p r o h n u t í bylo nad p ř e d s í n í z a m ý š l e n o už od za č á t k u . P r o č m ě l o b ý t z a m ě n ě n o za k o n z e r v a t i v n í r o v n é a p r o č se s t a v e b n í k posléze p ř e c e jen p ř i k l o n i l k p ů v o d n í m u ř e š e n í , z ů s t a n e už asi n e o b j a s n ě n o . P o d o b n é nejasnosti p r o v á z í i o t á z k u navrhovatele lechovické stavby. R i z z i h o d o m n ě n k a o O e d t l o v ě a u t o r s t v í b y l a sice p o d e p ř e n a z p r á v o u o v y b u d o v á n í s v a t y n ě C h r i s t i a n e m Oedtlem, p ř i p o j e n o u k z m í n ě n é m u z á z n a m u o k l a d e n í z á k l a d n í h o k a mene, n i c m é n ě její konstrukce založená n a F i d l e r o v ě n á v r h u a na v z t a z í c h kostela k o b ě m a S t e i n l o v ý m s t a v b á m je dosti l a b i l n í . Oedtlem n a v r ž e n é s a k r á l n í stavby jsou z a t í m n e z n á m é a s r o v n á n í s jeho dosti c h a r a k t e r i s t i c k ý m f o r m á l n í m projevem u p l a t ň o v a n ý m n a p a l á c í c h a domech, na n i c h ž se p ř e d e v š í m nikde nevyskytla ob d o b n á d y n a m i c k á tendence, svědčí v jeho n e p r o s p ě c h . M i m o t o text z d i á ř e pro c a p e l l a . . . magistro V i e n n e n s i aulico [sic!] Christiano O t t l exstructa" m u s í b ý t inter p r e t o v á n tak, že mistr Oedtl c h r á m v y s t a v ě l , tj. že b y l p r o v á d ě j í c í silou, n i k o l i navrhovatelem. To o v š e m n e v y l u č u j e m o ž n o s t , p í s e m n ý m i prameny m á l o k d y zazna menanou, že ho nejen v y s t a v ě l , ale t a k é n a v r h l . V O e d t l o v ě p ř í p a d ě b y l a tato praxe s p í š e b ě ž n á n e ž v ý j i m e č n á . I tu by m ě l a rozhodnout s r o v n á v a c í a n a l ý z a u ž i t é sou stavy a forem, jež v š a k pro malou znalost Oedtlova díla z a t í m asi n e m á smysl. 22
23
Opava. J e n o j e d i n ě l e lze v z n i k a s t a v e b n í d ě j i n y m e n š í c h b a r o k n í c h p a l á c ů a m e s i á n s k ý c h d o m ů doložit p í s e m n o s t í , k t e r á by u v á d ě l a j m é n o jejich pro jektanta. N e n í - l i šťastnou shodou okolností v n ě k t e r é m z a r c h í v n í c h f o n d ů do c h o v á n s i g n o v a n ý p l á n stavby, je historik u m ě n í v n e j e d n o d u c h é otázce j e j í h o a u t o r s t v í o d k á z á n na s r o v n á v a c í metodu. Výsledky, k n i m ž badatel její p o m o c í dospěje, jsou o v š e m často s p o r n é . A to i tam, kde jde o dílo tak v y h r a n ě n ý c h for m á l n í c h v l a s t n o s t í , jako je t o m u u Sobkova p a l á c e v O p a v ě , z e j m é n a u jeho u l i č n í h o p r ů č e l í . Jeho r o z v r ž e n í i tvary, j i m i ž bylo provedeno, jsou natolik osobité, že by n e m ě l o činit potíže n a l é z t o b d o b n ě p o j a t ý v ý t v o r — pokud o v š e m v z n i k l , p o p ř í p a d ě pokud r o v n ě ž z ů s t a l d o c h o v á n . S o b k o v ě p a l á c i , v y s t a v ě n é m u p a t r n ě v letech 1731 až 1732 pro K a r l a Josefa R o g o j s k é h o z R o h o ž n i k u a s t o j í c í m u dosud v b a r o k n í m o r a v s k o - s l e z s k é a r c h i t e k t u ř e zcela izolovaně, t v o ř í takovou tvarovou obdobu z á m e k v b l í z k ý c h K r a v a ř í c h . Stavba, jež v z n i k l a ú p r a v o u a r o z š í ř e n í m m a n ý r i s t i c k é b u dovy ve d v a c á t ý c h letech 18. století a hotova b y l a asi brzy po roce 1730, m á s opav s k ý m p a l á c e m f o r m á l n ě tolik s p o l e č n é h o , že se z d á n e p o c h y b n é i jejich s p o l e č n é a u t o r s t v í . S t a č í p o u k á z a t na t o t o ž n ý k o m p o z i č n í p r i n c i p rízalitu obou staveb a na shody n ě k t e r ý c h t v a r o v ý c h d e t a i l ů . C h a r a k t e r i s t i c k é rysy v s t u p n í h o rízalitu p a l á c e — s p o j e n í se zdí p r ů č e l í k ř i v k o u , p ř e v ý š e n í zdí o patro a s p l y n u t í všech jeho o t v o r ů , p o p ř í p a d ě obrazu P . M a r i e s d í t ě t e m v jeden celek vrcholící t r o j ú h e l n í k o v ý m š t í t e m — u p l a t n i l projektant t a k é u k r a v a ř s k é h o z á m k u : m o h u t n ý rizalit k o n k á v n ě p ř e d s a z e n é h o t ě l e s a kaple je ve s t ř e d n í m p o l i složen s t e j n ý m z p ů s o b e m . A t a k é tam jsou j e d n o t l i v é části p r o v á z e n y s t e r e o t o m n ě v y h l o u b e n ý m i poli (vpadlé d ř í k y p i l a s t r ů ) . Možnost D v o ř á k o v s k é „ p a r a l e l n o s t i s a m o s t a t n é h o j e v u " lze p ř i t o m 2 2
R o k u 1725 s t á l y již t a k é varhany, jak a l e s p o ň u v á d í G . W o 1 n ý, Kirchliche Topographie von Máhren II/IV, B r i i n n 1861, 266 n. P o k u d nebyly z a t í m n ě u l o ž e n y jinde, s t á l y v tom p ř í p a d ě u ž na d n e š n í m m í s t ě , p o n ě v a d ž z a d n í zeď p ř e d s í n ě b y l a j i s t ě v y s t a v ě n a až ďo ú r o v n ě oblouku na k r u c h t u . S t á t n í o b l a s t n í a r c h í v v B r n ě , E 57/G 10 a E 57/G 9. 2 3
MATERIÁLY
48
vyloučit, p o n ě v a d ž p o d o b n ě . t o t o ž n é jsou č e t n é d a l š í t v a r o v é p r o s t ř e d k y . T a k n a p ř í k l a d e t e j n é je „ a r m o v á n í " n á r o ž í , u k r a v a ř s k é h o z á m k u b o h a t š í t í m , ž e jde 0 j a k ý s i b a s t a r d n í pilastr ( k a n e l o v a n á hlavice ve v l y s u ř í m s y ) , j e h o ž d ř í k je se staven z n e s t e j n ě v y s o k ý c h a n e s t e j n ě Širokých v p a d l ý c h r á m o v a n ý c h polí a spojen t ý m i ž ú t v a r y n a s k o s e n é m n á r o ž í s p i l a s t r e m s o u s e d n í m ; s t e j n á je p á s o v á b o s á ž v p ř í z e m í p a l á c e a na v s t u p n í m r i z a l i t u z á m k u z a k o n č e n á p o d l o ž e n ý m i k l e n á k y n e s o u c í m i ř í m s u ; s t e j n é jsou k l e n á k y p a l á c e a k l e n á k y v n á d v o ř í z á m k u s p ů l o b l o u č k o v ý m š t í t k e m s č a b r a k o u ve v p a d l é m p o l i ; s t e j n é jsou vysoko p o l o ž e n é n a d o k e n n í d v o u d í l n é ř í m s y u p r o s t ř e d z a k o n č e n é volutou a s p o j e n é v t ě c h t o m í s t e c h dole i n a h o ř e s d a l š í m i m o t i v y ; s t e j n ý je d e k o r a t i v n í m o t i v a l i a n č n í h o z n a k u ve š t í t u p a l á c e a v suprafenestrech p r v n í h o p a t r a k ř í d l a s k a p l í ; s t e j n ý je m ř í ž k o v ý ornament s v k l á d a n ý m i d i a m a n t o v ý m i rosetami, u ž i t ý n a p a l á c i v r á m u b a l k ó n o v ý c h d v e ř í , n a z á m k u n a p ř í k l a d ve v ý p l n í c h p i l a s t r ů r i z a l i t u s k a p l í . P o n ě v a d ž dosud n e n í z n á m ý a n i autor p ř e s t a v b y k r a v a ř s k é h o z á m k u , m ů ž e se zdát, že v ý sledky s r o v n á n í , toto t e r t i u m comparationis, nejsou p ř e s jejich z n a č n o u p ř e s v ě d č i v o s t k n i č e m u . N i c m é n ě nejde o s a m o ú č e l n o s t b l u d n é h o k r u h u . N a l e z e n é p o d o b n é dílo nebo — jako u obou s l e z s k ý c h staveb — dílo z t é ž e r u k y , j e ž je pouze o j e d i n ě l e jen replikou v ý c h o z í h o , p ř i n e j m e n š í m r o z š i ř u j e p o z n a n ý r e p e r t o á r u ž i t ý c h soustav a t v a r ů a z v ě t š u j e tak m o ž n o s t o d h a l e n í jejich projektanta. P o k u d nebude v p ř í p a d ě o p a v s k é a k r a v a ř s k é stavby odkryt n á l e z e m p í s e m n é z p r á v y nebo p l á n u , bude o v š e m t ř e b a p r o v é s t jejich p o d r o b n é s r o v n á n í s o b d o b n ě z a m ě ř e n o u rakouskou architekturou. Z a t í m lze jen p ř e d b ě ž n ě upozornit n a to, ž e p r i n c i p kompozice 1 větSina f o r m á l n í c h ú t v a r ů a m o t i v ů osciluje kolem H i l d e b r a n d t o v y tvorby. N i k o l i o v š e m v t o m smyslu, ž e za navrhovatele obou staveb by bylo m o ž n o p o k l á d a t J . L . H i l d e b r a n d t a . T o m u b r á n í u ž jejich j i s t ý „ s t a v i t e l s k ý " r á z , k t e r ý lze sotva p ř i p s a t n a v r u b z m ě n á m p r o v e d e n ý m v ý k o n n ý m stavitelem. N e p o c h y b n ě ho v š a k bude nutno hledat v o k r u h u H i l d e b r a n d t o v i n á z o r o v ě v e l m i b l í z k ý c h spolupra covníků, p ř e d e v š í m t ě c h , k t e ř í si osvojili nejen jeho c h a r a k t e r i s t i c k é t v a r o v é de taily, ale i schopnost sestavit je v p ů s o b i v ý celek. 14
26
Paskov. Z e d n i c k ý mistr V a l e n t i n Deutsch, projektant kostela sv. V a v ř i n c e v y s t a v ě n é h o v letech 1740—1746, v y k o n á v a l , jak se zdá, n ě j a k ý čas t a k é funkci o l o m o u c k é h o k a p i t u l n í h o stavitele. 26
27
Prlov (?). V k n i h o v n ě R a k o u s k é h o S p o l k u i n ž e n ý r ů a a r c h i t e k t ů ve V í d n i je ve s b o r n í k u s e s t a v e n é m v í d e ň s k ý m architektem F r a n z e m Sebastianem Rosenstinglem (1702—1785) u l o ž e n p l á n , " z n á z o r ň u j í c í p ů d o r y s c h r á m o v é stavby. Jde o j e d n o l o d n í kostel s d v o u v ě ž o v ý m p r ů č e l í m nad s c h o d i š t ě m o d v a n á c t i s t u p n í c h , o n ě c o u ž š í m , p o d é l n ě o b d é l n ý m polem s k r u c h t o u z a k l e n u t ý m valenou klenbou na pasech a p ř e c h á z e j í c í m dosti neorganicky do p ř í č n ě p o l o ž e n é h o v e l k é h o o v á l u lodi (jež m ě l a b ý t j i s t ě p ř e k r y t a d ř e v ě n o u kopulí), n a p r o t i l e h l é s t r a n ě ú s t í c í do k n ě ž i š t ě h l u b o k é h o jako prostora p ř e d lodí a z a k o n č e n é h o p ů l v á l c o v ý m z á v ě r e m . K e k n ě ž i š t i p ř i l é h a j í n a obou s t r a n á c h p a t r o v é p ř í s t a v k y sakristie a prostory ne z n á m é h o u r č e n í (asi kaple). P ř í z e m í p r a v é v ě ž e je upraveno jako kaple na p ů d o rysu o v á l u . M e z i v ě ž e m i je m e n š í v í ž k a s k o n k á v n ě p r o h n u t ý m i z d m i . N a e p i š t o l n í s t r a n ě se do p ů d o r y s u p r o m í t á t a k é k o r u n n í ř í m s a , v l e v é p o l o v i n ě n a r ý s o v a n á 28
2
2 4
Je v e l m i p r a v d ě p o d o b n é , ž e s o b ě m a stavbami — z e j m é n a se S o b k o v ý m do mem — souvisí B l Q c h e r ů v p a l á c v O p a v ě . N a s v ě d č u j e t o m u jak shoda c e l k o v é h o r o z v r ž e n í fasády, tak podobnost n ě k t e r ý c h f o r m á l n í c h m o t i v ů , n a p ř í k l a d p á s o v é bosáže. * Projektant stavby n a v r h l asi i m o b i l i á ř kaple, jak ukazuje z e j m é n a pozoru h o d n ý r á m h l a v n í h o o l t a ř n f h o obrazu. 2 8
L. M l č á k ,
Státní
seznam nemovitých
kulturních
památek
okresu Frydek-
-Místek, O s t r a v a 1880, 89. S t á t n í o b l a s t n í a r c h í v v B r n ě , B 16/836. O z n a č e n é m K i r c h e n - B a u , inv. čís. 903. P ř i p o j e n k e s b o r n í k u v dodatku pod č í s l e m X X V I I I . Z a l a s k a v é u p o z o r n ě n í , ofotografování 1 souhlas k u v e ř e j n ě n í d ě k u j i doc. dr. H . L o r e n z o v l z Institutu f ů r Kunstgeschichte der U n i v e r s i t á t W i e n . 2 7
2 8
2 9
MATERIÁLY
49
jen u věže. N a fotografii p l á n u lze na p o d é l n é ose o v á l u rozeznat vpichy po k r u ž í t k u . P ř i s p o d n í m okraji p l á n u je m ě ř í t k o 1—6 Wiener Klafter, pod n í m (toutéž rukou) legenda: G r u n d Riss v o n der K i r c h e n z u B á r l a u i n M á h r e n A n n o 1740. V p r a v o n a h o ř e je p a t r n ě t u ž k o u n a p s á n o číslo 107. P o k u d nejde v l e g e n d ě 0 m y l n o u informaci, je m o r a v s k é u r č e n í p l á n u jisté. M é n ě j e d n o z n a č n á je v š a k identifikace obce, pro kterou b y l kostel p r o j e k t o v á n a k t e r á se na p l á n u n a z ý v á B á r l a u . Se z n a č n o u p r a v d ě p o d o b n o s t í jde v š a k o n y n ě j š í malou obec P r l o v v ý c h o d n ě od V i z o v i c . Z á m ě r vybudovat zde kolem roku 1740 p o m ě r n ě v e l k ý kostel souvisí p a t r n ě s n e z d a ř e n ý m ú s i l í m t e h d e j š í h o majitele v i z o v i c k é h o p a n s t v í Josefa Minkwitze z Minkwitzburku a jezuitů v Uherském Hradišti obrátit evangelické obyvatele P r l o v a a b l í z k ý c h o b c í na katolickou v í r u . Okolnosti, za k t e r ý c h tento ú m y s l v z n i k l , ani d ů v o d y , p r o č nebyl r e a l i z o v á n , se už asi sotva p o d a ř í objasnit. P o d o b n ě o b t í ž n é je v y j á d ř i t se k otázce navrhovatele p l á n u . Je m o ž n é , že j í m byl. s á m F . S. Rosenstingl, , j e h o ž dílo n e z n á m . Je v š a k t a k é m o ž n é , že tento p r ů m ě r n ý v ý t v o r , z a j í m a v ý jen n e p ř í l i š z d a ř i l ý m pokusem sloučit p o d é l n ě orien tovanou stavbu s c e n t r á l n í , b u ď vyšel z p r o s t ř e d í u h e r s k o h r a d i š ť s k é j e z u i t s k é ko leje nebo b y l d í l e m stavitele či z e d n i c k é h o mistra, k t e r ý pro n i pracoval. 30
31
Rozsochy. V letech 1763—1767 b y l ú p l n ě p ř e s t a v ě n p ů v o d n ě p o z d n ě r o m á n s k ý kostel sv. B a r t o l o m ě j e . Z a t í m c o k n ě ž i š t ě s p ů l v á l c o v ý m z á v ě r e m a loď s o p ě r n ý m i pilíři b y l y ř e š e n y v e l m i p r o s t ě , b y l a v s t u p n í f a s á d a pojata z n a č n ě n á r o č n ě . K n á r o ž í m lodi, jež b y l a p r o d l o u ž e n a , b y l y p ř i p o j e n y m o h u t n é h r a n o l o v é věže, a to tak, že polovinou s v é strany b y l y p ř i s a z e n y k b o č n í m zdem lodi. Tak v z n i k l o d o š i r o k a r o z v i n u t é p r ů č e l í s hluboko z a s u n u t ý m s t ř e d e m z á p a d n í zdi l o d i . R o v n ě ž t v a r o v ě b y l a p ř í s t a v b a vybavena b o h a t ě j i , jak to u k a z u j í z e j m é n a věže, jejichž č t v r t k r u h o v ě v y b r a n á n á r o ž í jsou osazena p o d l o ž e n ý m i pilastry s v ý p l n ě m i . A u t o rem t é t o p o z o r u h o d n é p ř e s t a v b y b y l n e p o c h y b n ě z e d n i c k ý mistr A n t o n í n H r a d e šínský. V účtech důchodního ú ř a d u dolnorožínsko-bystřického p a n s t v í a popřípadě 1 v p ř i p o j e n ý c h k o s t e l n í c h ú č t e c h je sice d ů s l e d n ě u v á d ě n jako zedník, n i c m é n ě Protocollum domesticum rozsošské farnosti, z a l o ž e n é v p r v n í m roce stavby, ho tituluje „ a r c h i t e c t u s " . Z d ů c h o d n í c h ú č t ů se lze d o v ě d ě t t a k é j m é n a n ě k t e r ý c h u m ě l c ů , k t e ř í se v d o b ě v ý s t a v b y podíleli na s o c h a ř s k ý c h a m a l í ř s k ý c h p r a c í c h pro kostel, a v ě t š i n o u i h o n o r á ř , k t e r ý za n ě dostali. Tak autorem h l a v n í h o o l t á ř e b y l O n d ř e j Schweigl (50 zl.>, dvou b o č n í c h o l t á ř ů ž ď á r s k ý s o c h a ř Georg (jindy Gregor) Hausser, k t e r ý b y l i autorem dvou soch a n d ě l ů (45 zl.) a dvou r á m ů (6 zl.) asi podle n á k r e s ů b o b r o v s k é h o m a l í ř e Josefa Š a b a r t a (jeden — n e s i g n o v a n ý — n á k r e s t u ž k o u je přiložen), č t r n á c t i o b r a z ů k ř í ž o v é cesty F r a n t i š e k V a v ř i n e c K o r o m p a y \(172 z l . 11 kr.), k t e r ý namaloval i obrazy sv. A n n y (?); sv. Josefa, sv. J a n a Nep. a F r a n t i š k a S e r a f í n s k é h o . D á l e jsou z a z n a m e n á n i j e š t ě b y s t ř i č k y m a l í ř A n t o n í n Bělík (Bílek) a „štafíř" A l e x y . 32
33
34
Valtice. D ě j i n y v a l t i c k é h o f a r n í h o c h r á m u jsou z n a č n ě d l o u h é : roku 1631 b y l — asi po složitých p ř e d c h o z í c h p ř í p r a v á c h (roku 1602 je ř e č o modelu n o v é h o c h r á m u ) — položen z á k l a d n í k á m e n k jeho s t a v b ě , r o k u 1671 b y l kostel vysvěcen. H l a v n í d ů v o d v l e k l é v ý s t a v b y spočíval asi ve z ř í c e n í kopule r o k u 1638, jež j i s t ě c i t e l n ě o v l i v n i l o p r ů b ě h d a l š í c h p r a c í . Z d á se v š a k , že došlo nejen k v y s t ř í d á n í h l a v n í h o projektanta c h r á m u G i o v a n n i h o G i a c o m a Tencally b r n ě n s k ý m A n d r e o u E m o u , ale t a k é k č á s t e č n é m u p ř e p r a c o v á n í p ů v o d n í c h p l á n ů . N a s v ě d č u j e tomu p ř e d e v š í m h l a v n í p r ů č e l í stavby, k t e r é v z n i k l o n e p o c h y b n ě nejpozději. Z ř e t e l n ě 3 5
3 0
V s o u s e d n í m P o z d ě c h o v ě stál n i c m é n ě kostel od roku 1710. Srov. U . T h i e m e — F . B e c k e r , Allgemeines Lexikon der bildenden Kiinstler 29, L e i p z i g 1935, 20. A u t o r hesla J . S c h m i d t se v n ě m z m i ň u j e t a k é o prlovském plánu. P ů v o d n í k ř t i t e l n i c e se dochovala v sakristii. O k r e s n í a r c h í v ve Ž ď á r u nad S á z a v o u , fond F a r n í a r c h í v Rozsochy, inv. čís. 17, 18. U l o ž e n o na f a r n í m ú ř a d ě v Rozsochách. G . W i l h e l m , Die Fůrsten von Liechtenstein und ihre Beziehungen zu Kunst und Wissenschaft, Sonderdruck aus dem J a h r b u c h der Liechtensteinischen K u n s t gesellschaft 1976, 43. 3 1
3 2
3 3
3 4
3 5
50
MATERIÁLY
0 tom v y p o v í d á u ž rozdíl v p o j e t í p r ů č e l í a o s t a t n í c h částí kostela. Z a t í m c o na p l á š t i p o d é l n é i p ř í č n é lodi, jen n e j n u t n ě j i č l e n ě n é m , je j a k o s t r u k t i v n í prvek u ž i t a „ s t e r e o t o m n í " o b ě ž n á lezena, je n a z á p a d n í f a s á d ě n o s n ý p r i n c i p d ů s l e d n ě v y j á d ř e n „ t e k t o n i c k ý m " pilastrem. Toto n a n á š e n í č l á n k ů v y v r c h o l i l o v y t v o ř e n í m v y s o k é h o r i z a l i t u a z d ů r a z n ě n í m v s t u p n í osy p l a s t i c k ý m ú t v a r e m p o r t á l u , h l a v n í h o okna a l i e c h t e n š t e j n s k é h o erbu ve š t í t u . V z h l e d e m k situaci architektury na M o r a v ě p ř i b l i ž n ě ve d r u h é t ř e t i n ě 17. století je v y l o u č e n o , aby se t a k o v á koncepce f a s á d y objevila k r o k u 1631 nebo t ě s n ě po roce 1638. Z e j m é n a e d l k u l y p o r t á l u a okna u k a z u j í n a to, že jde o slohovou v r s t v u zastoupenou na M o r a v ě a ž ranou fází tvorby G i o v a n n i h o P i e t r a Tencally. V z n i k n o v é h o n á v r h u na f a s á d u je proto m o ž no položit do doby kolem r o k u 1660 nebo do š e d e s á t ý c h let 17. století. Složitější je v š a k o t á z k a jeho a u t o r s t v í , n e p ř i c h á z í - l i A n d r e a E r n a v ú v a h u nejen rokem ú m r t í (1652), n ý b r ž p ř e d e v š í m o d l i š n ý m , z ř e t e l n ě k o n z e r v a t i v n ě j š í m p o j e t í m f a s á d 1 slabší ú r o v n i s v ý c h v ý k o n ů . J i s t ý m v o d í t k e m t u m ů ž e b ý t z j e v n á t v a r o v á sou vislost p o r t á l u a okna v a l t i c k é h o c h r á m u s p o r t á l e m a oknem v s t u p n í f a s á d y d o m i n i k á n s k é h o kostela M a r i a Rotunda ve V í d n i , d o k o n č e n é po roce 1666. Shody mezi n i m i , p r o v á z e n é d a l š í m i analogiemi ( n a p ř í k l a d tvar p ř í z e m n í n i k y nebo u m í s t ě n í a ú p r a v a z n a k u ve š t í t ě a n á p i s u ve vlysu), jsou tak p ř e s v ě d č i v é , že jde b u ď o p l a g i á t nebo o dílo t é h o ž projektanta. P r a v d ě p o d o b n ě j š í se z d á d r u h ý v ý k l a d . A n i ten o v š e m n e ř e š í o t á z k u autora v a l t i c k é fasády, p r o t o ž e r o v n ě ž navrho vatel v í d e ň s k é stavby n e n í z a t í m z n á m ý . Z m í n ě n á podobnost s pracemi p o č á t e č n í h o ú d o b í d í l a G . P . Tencally by se n i c m é n ě m o h l a s t á t dosti s p o l e h l i v ý m v ý c h o d i s k e m d a l š í h o b á d á n í , jež by m ě l o k o n e č n ě s p o m o c í T e n c a l l o v ý c h m o r a v s k ý c h p r a c í ( B r n o - Z á b r d o v i c e , Lomnice p ř e d e v š í m ) objasnit i p r o b l é m a u t o r s t v í v ý v o j o v ě v e l m i d ů l e ž i t é h o v í d e ň s k é h o kostela D e v í t i a n d ě l s k ý c h k ů r ů ( h l a v n í f a s á d a 1662). V t é t o souvislosti stojí za p o v š i m n u t í v e l m i b l í z k á konstrukce o k e n n í edikuly v í d e ň s k é h o a v a l t i c k é h o c h r á m u , i to, že v p a d l á pole jejich p i l a s t r ů p o k r ý v á s t e j n ý š u p i n o v ý ornament. 36
Vidnava. Dvojice izolovaných, v z á j e m n ě od sebe o d v r á c e n ý c h a š i k m o n a t o č e n ý c h k o n k á v n ě p r o h n u t ý c h p i l a s t r ů , k t e r á se na M o r a v ě vyskytla n e j d ř í v e p a t r n ě v l o d i j e z u i t s k é h o kostela v Olomouci (1711—1719 a později) jako n e p o c h o p e n ý odraz n o v é h o p o d p ě r n é h o s y s t é m u ve s t a v b á c h č e s k é „ r a d i k á l n í " skupiny, se zno v u objevila na severu z e m ě a ve Slezsku j e š t ě n ě k o l i k r á t (kostely sv. B a r t o l o m ě j e Ve Vlčicích, sv. K a t e ř i n y ve V i d n a v ě , P . M a r i e ve S t a r é Č e r v e n é V o d ě ; kostely sv. P e t r a a P a v l a v Nise, sv. V a v ř i n c e v Glucholazech a sv. Valentina v L u b i a ž i ) . Je p ř i t o m p r a v d ě p o d o b n é , že spíše n e ž o l o m o u c k ý kostel tu u v ě t š i n y o b j e k t ů z a p ů s o b i l n i s s k ý k ř í ž o v n i c k ý c h r á m , r o v n ě ž dílo M i c h a e l a Josefa K l e i n a . N a s v ě d č u j e tomu a l e s p o ň další, dosud n e p o v š i m n u t á stavba skupiny, tzv. katovna ve V i d n a v ě , k t e r á v z n i k l a snad v d o b ě kolem poloviny 18. století. Ř í m s u j e j í h o štítu totiž nese opět dvojice nakoso p o s t a v e n ý c h a z ř e t e l n ě v y d u t ý c h p i l a s t r ů , na jejichž j ó n s k é h l a v i c i spočívá p o d o b n ě l i n e á r n ě u t v á ř e n ý ú s e k k l á d í jako na n i s s k é s t a v b ě . N e n í v y l o u č e n o , že t a k é tvar z a v r š e n í štítu v i d n a v s k é h o domu se opřel o v o l u t o v i t é b o č n í ú s e k y š t í t u kostela v Nise. Žďár nad Sázavou (?). U příležitosti p ř i j e t í do „ k o n f e d e r a c e " sv. J a n a Nepo m u c k é h o ve 2 ď á r u p r o s t ř e d n i c t v í m opata t a m ě j š í h o k l á š t e r a V á c l a v a V e j m l u v y v ě n o v a l b r n ě n s k ý stavitel F r a n t i š e k Benedikt K l í č n í k dne 19. ř í j n a 1725 tomuto bratrstvu 300 z l a t ý c h r ý n s k ý c h . O t ý d e n později, 26. ř í j n a 1725, K l í č n í k složil v B r n ě — z ř e j m ě v d o m ě ž ď á r s k ý c h o p a t ů — polovinu t é t o č á s t k y . Členství v bratrstvu a dar pro n ě v y b í z í o v š e m k otázce, č í m bylo obojí m o t i v o v á n o . Je dosti p r a v d ě p o d o b n é , že to nebyl jen v ě h l a s stavby, u k t e r é tato instituce v z n i k l a , nebo projev z b o ž n é ú c t y ke světci, n ý b r ž d ů s l e d e k p r a c o v n í h o styku F . B . K l í č ň í k a se ž ď á r s k ý m k l á š t e r e m . Nelze vyloučit, že K l í č n í k se podílel p ř í m o na s t a v b ě z e l e n o h o r s k é h o kostela, jehož stavitel je z a t í m n e z n á m ý . Zdeněk Kudělka 37
38
3 6
Naposled G . B r u c h e r, Barocřcarchiteíctur in Osterreich, K o l n 1983, 57. S t á t n í o b l a s t n í a r c h í v v B r n ě , E B/14. O K l í č n i k o v ě s t a v i t e l s k é , blíže v š a k n e u v e d e n é ú č a s t i ve Ž ď á r u u v a ž o v a l A . J i r k a , Jan Santini a Jean Baptisté Mathey, U m ě n í 22, 1974, 272. 3 7
3 8
