Wijze lessen over de sociale structuurschets in een middelgrote gemeente
De sociale structuurvisie in de gemeente Hellendoorn: presteren en leren prettig gecombineerd
Johan Bulder, gemeente Hellendoorn Anne Pastors, IMEinterim
De sociale structuurvisie in de gemeente Hellendoorn: presteren en leren prettig gecombineerd
Gemeenten worden alweer een aantal jaren van verschillende kanten gestimuleerd om met Lokaal Sociaal Beleid aan de slag te gaan. Als gemeenten de handschoen oppakken, leidt dat tot een sociaal beleidsplan of een sociale structuurvisie. Dit is een product dat idealiter in samenwerking met burgers, instellingen en organisaties tot stand komt en dat richting geeft aan ‘het sociale’ in de gemeente in de komende reeks van jaren. Belangrijk is dat er dwarsverbanden worden gelegd tussen verschillende items binnen het totale sociale beleid. Nog niet zoveel gemeenten wagen zich aan een sociale structuurvisie, zeker de kleinere gemeenten niet. Als je dit afmeet aan de inspanning die het kost om een visie op te stellen, is dit best begrijpelijk. Maar dat is maar één manier om er tegenaan te kijken. Want aan de andere kant levert het ook veel op: niet alleen een nuttig inhoudelijk product, maar ook een interessante organisatorische ervaring en niet in de laatste plaats: een goed gevoel doordat zoveel burgers hun betrokkenheid tonen bij een (op het eerste gezicht) abstract onderwerp! De gemeente Hellendoorn ging u voor en heeft daarmee interessante ervaringen opgedaan. Wij maken u graag deelgenoot van onze ervaringen en hebben nuttige tips voor degenen die voor een soortgelijke operatie staan. De situatie in Hellendoorn en de aanpak Veel - en met name grotere - gemeenten grijpen de ontwikkeling van een sociale structuurvisie vooral aan om oplossingen te vinden voor gesignaleerde sociale problematiek. Hiermee vergeleken bevindt Hellendoorn zich in een luxe positie; de gemeente kent geen diepgewortelde sociale problematiek en geen in het oog springende achterstandsgroepen of – wijken. Integendeel: het gaat goed met de inwoners van Hellendoorn! De gemeente Hellendoorn heeft het initiatief genomen om een sociale structuurvisie op te zetten omdat ze het goede wil behouden en daar waar mogelijk wil versterken. Maatschappelijke ontwikkelingen als individualisering, losser wordende sociale verbanden, terugloop van het animo voor vrijwilligerswerk, ontgroening en vergrijzing gaan immers niet aan Hellendoorn voorbij…. Na goede ervaringen opgedaan te hebben met het op interactieve wijze ontwikkelen van een ruimtelijke structuurvisie, wilde de gemeente Hellendoorn iets soortgelijks doen op het sociale vlak. IMEinterim uit Nijmegen zond op hetzelfde moment een brochure met een aanpak voor de sociale structuurvisie het land in en zo vonden Hellendoorn en IME elkaar. Kern van de aanpak van IME is een heldere, beeldende beschrijving van het proces aan de hand van de termen foto-film-regie. De foto staat hierbij synoniem voor een beschrijving van de huidige situatie. De film gaat over bewegende beelden die naar een gewenste toekomst (het plot) bewegen. De regie slaat op de wijze waarop de gemeente zich een weg baant van de huidige situatie naar de gewenste toekomst. In overleg worden een aantal thema’s bepaald waarvan een foto en een film worden gemaakt en waarbij de regie wordt bepaald. In de gemeente Hellendoorn werd een projectorganisatie opgetuigd met een stevig in de politiek verankerde stuurgroep en een stevig in de ambtelijke organisatie verankerde projectgroep. Er werd een interne projectleider aangezocht en IME verzorgde de externe
projectleiding. De beide projectleiders maakten deel uit van zowel de stuurgroep als de projectgroep. De projectorganisatie maakte de keus voor de volgende vier thema’s: - kernen waar pit in zit - druk, druk, druk - is kennis vooruitgang - samenleving = samen leven De aanpak in één oogopslag: foto
film regi e
Kernen waar pit in zit Druk, druk, druk Is kennis voouitgang? Samen leving = samen leven
Door te kiezen voor dit soort thema’s werd voorkomen dat de gesprekken met burgers zich gingen beperken tot de gebruikelijke beleidsthema’s. We wilden dichter bij de burgers gaan staan en van hen horen wat hen werkelijk bezig houdt. Een integrale benadering kost de gemiddelde ambtenaar en bestuurder nog steeds moeite terwijl integraliteit voor een burger een vanzelfsprekendheid is; zijn of haar leven bestaat ten slotte niet uit beleidsterreinen! Vervolgens werd een aantal grote interactieve bijeenkomsten opgezet waarin vele inwoners, instellingen en vrijwilligersorganisaties aan de slag gingen met een verdere uitwerking van de thema’s. Tussen deze bijeenkomsten door werkten kleinere groepen aan een verdere verdieping. De resultaten van deze themagroepen werden vervolgens weer in de grotere bijeenkomsten besproken. Over opkomst en betrokkenheid mag de gemeente Hellendoorn niet klagen; deze was zeer hoog te noemen. Hierbij moet wel worden opgemerkt dat de inwoners van de gemeente Hellendoorn inmiddels de nodige ervaring hebben opgedaan met het interactief ontwikkelen van beleid. Het uiteindelijke resultaat staat beschreven in het rapport ‘Voor mensen van morgen’. Dit bevat een beschrijving van de huidige situatie, van de toekomstige gewenste situatie en van speerpunten voor de komende tien jaar. Daarnaast is er een uitwerkingsprogramma gemaakt voor de komende vier jaar. Op basis hiervan kan de gemeente haar rol als regievoerder gaan oppakken en inhoud geven. Tot zover de beschrijving van de aanpak. De gemeente Hellendoorn heeft dit totale proces doorlopen in een periode die grofweg aangeduid kan worden met ‘het schooljaar 2000-2001’. De ervaring die is opgedaan is zeer gedegen geëvalueerd en heeft geleid tot een aantal leerpunten. Omdat er ongetwijfeld gemeenten zijn die in de komende jaren soortgelijke trajecten willen gaan doorlopen, leek het ons een goed idee om de leerpunten niet tot een best bewaard geheim te verheffen.
Ervaringen en tips De ervaringen en tips zijn verdeeld in drie groepen: de methode, het proces en het resultaat. Bij deze drie categorieën hebben we onze belangrijkste lessen beschreven. Methode: 1. Ga te werk volgens een methode die overzichtelijk en eenvoudig is. Dit geldt bijvoorbeeld voor de foto-film-regie-metafoor. Alle deelnemers, intern en extern, hebben het recht om te weten in welke boot ze stappen en met welke fase in het proces ze bezig zijn. 2. Ook de keuze van de vier thema’s heeft bijgedragen aan overzichtelijkheid. Bovendien heeft de themakeuze geleid tot het loskomen van bestaande denkkaders en beleidsterreinen. De thema’s staan dichter bij de beleving van burgers dan de beleidsterreinen-indeling die binnen het gemeentehuis gehanteerd wordt. Tot slot nog een voordeel van de themakeuze: ziet u ook vaak dezelfde gezichten bij interactieve bijeenkomsten? Themakeuzen en inzichtelijke opzet van het proces kunnen er toe bijdragen dat ook anderen zich geroepen voelen mee te doen. 3. Discussieer in de stuurgroep, de projectgroep en met raadsleden - voordat u aan de slag gaat - over het begrip ‘interactief’. Dit is geen eenduidig begrip. Helderheid over wat u er gezamenlijk onder verstaat in dit proces, en daaraan gekoppeld helderheid over de ruimte voor inbreng die geboden kan worden, is belangrijk. Een interactief proces veronderstelt dat mensen die meedoen ruimte krijgen om eigen ideeën te spuien. En in het verlengde hiervan: zoek naar ruimte voor afwijkende meningen. In Hellendoorn waren er weinig dissidente geluiden, ook waar het strategische keuzen/speerpunten voor de toekomst betreft. Waarschijnlijk komen deze nadrukkelijker aan de orde bij de uitwerking van allerlei programmapunten. 4. Maak een draaiboek met daaraan gekoppeld een goede planning en houd u er ook aan! Wij wilden met het oog op de verkiezingen in 2002 klaar zijn en hebben daar een planning op gemaakt, maar er zijn onderweg o zo veel redenen om de planning aan te passen. Niet doen dus! Maak een draaiboek en doe het vervolgens zoals vastgelegd in het draaiboek! 5. Maak vooraf een keuze: wilt u sociaal de diepte in, tot en met uitgewerkte uitwerkingsvoorstellen en resultaatafspraken, of houdt u het meer op hoofdlijnen, maar dan wel met dwarsverbanden van sociaal naar economisch en ruimtelijk. Proces: 1. Rooster de projectmedewerkers echt vrij zodat ze rust hebben om met dit ongewone project bezig te gaan. Voor allen is dit de eerste keer en het is groots. Dat doe je er niet even bij. Zorg dat de projectgroepleden voldoende vrij worden gemaakt om actief met eigen inbreng te komen. Daardoor wordt het ‘reageren op inbreng van de projectleider(s)’ voorkomen. 2. Werk heel serieus aan brede betrokkenheid binnen de organisatie. Hiermee kan worden voorkomen dat het een proces wordt (en blijft) van de project- en stuurgroepleden en de vele externen die meedoen Een tip: betrek het managementteam heel nadrukkelijk bij het hele traject: dat vergroot de betrokkenheid die weer kan doorwerken in het vrijmaken van medewerkers voor bijvoorbeeld de projectgroep. We constateren dat - nu de sociale visie er eenmaal ligt - veel meer ambtenaren stil staan bij de vraag hoe sociaal ze eigenlijk bezig zijn en ze zoeken vaker dan voorheen al in de voorbereiding contact met andere disciplines. Blijkbaar is er wel iets op gang gebracht. 3. Zie meedenkers als gasten! U bent toch blij dat ze gekomen zijn, zorg voor een drankje en hapje, een gezellige ambiance, kortom: laat ze zich thuis voelen.
4. Sta open voor de vele leermomenten die het proces kent: wij zijn ons bewust geworden van zaken die verbetering behoeven. Dat is een interessant bijproduct. Om er maar eens wat te noemen: voor de foto hebben we te weinig gegevens. We zullen meer moeten gaan doen aan gegevensverzameling, monitoring enz. De visie levert inzicht op in de ‘gaten in het beleid’. We weten een heleboel nog niet. Vandaar ook dat we op veel terreinen een aanbeveling hebben moeten formuleren voor nader onderzoek. Resultaat: 1. Integraliteit van vraagstukken werd gaandeweg duidelijker voor deelnemers. Met name intern is er uitwisseling tot stand gekomen en worden er gezamenlijk stappen gezet waar beleidsterreinen elkaar raken. Een sociale visie blijkt een goed instrument te zijn om inzicht in samenhang te verwerven. De visie die je met elkaar deelt, wordt zichtbaar. Er is een brede kijk op zaken ontwikkeld. Daarnaast is er een vergrote nieuwsgierigheid ontstaan naar de dynamiek van de toekomst. Er doet zich een behoefte voor om scenario’s te ontwikkelen. 2. Wij hebben bewust gezocht naar aansluitingen met visies op andere terreinen: de ruimtelijke visie, de centrumvisie en het Investeringsprogramma Stedelijke Vernieuwing En deze dwarsverbanden zijn legio! 3. Vlecht de uitkomst in in de werkplannen van de organisatie, de afdelingen en de medewerkers. Laat het resultaat niet verloren gaan! Mensen die enthousiast meegedacht hebben, verdienen resultaat dat blijft! En ze hebben recht op informatie over de voortgang: ook als het niet lukt een doel te bereiken. Tot slot een aanbeveling die zowel opgaat voor de methode, als het proces als het resultaat: De sociale visie is ook een communicatiemiddel van overheid naar burgers. Communicatie is wezenlijk in het proces. Betrek een communicatiemedewerker in de projectgroep. Maak een communicatieplan. Laat alles wat naar buiten gaat er goed verzorgd uitzien. Het oog wil ook wat! Tot slot Hellendoorn is blij dat de gemeente nu ook sociaal op de kaart staat. In die zin is de prestatie geleverd. Wij zijn tevreden maar nu begint het eigenlijk pas! Hellendoorn heeft zich een grote inspanning getroost en er veel werk voor terug gekregen!! Maar daaraan is nu duidelijk wel goed richting te geven. Johan Bulder, gemeente Hellendoorn Anne Pastors, IMEinterim
