vuurwerk Lustrum: FEWEB 60 jaar

Bereik méér aan de VU! Certified Management Accountant • Char-

Ben jij een professional met een goede baan? Dan heeft de VU-Postgraduate

tered Financial Analyst • Controller in de

School dé opleiding voor jou. De VU Postgraduate School biedt dé manier om

publieke en non-profitsector • Corporate

een titel te behalen en je deskundigheid te vergroten.

Compliance • Financieel en Beleggingsanalist • Health Care Management • Management

Aan de Amsterdamse zuidas heeft de VU-Postgraduate School zich in korte tijd

Consultant • Basisopleiding Management

ontwikkeld tot een academisch centrum voor wetenschappelijk georienteerde

Consultant • Parttime opleiding master

beroepsopleidingen en executive onderwijs. In samenwerking met de Faculteit

Bedrijfswetenschappen • Parttime opleiding

der Economische Wetenschappen en Bedrijfskunde (FEWEB) biedt de Postgraduate

master Accounting & Control in combinatie

School veertien gerenommeerde deeltijdopleidingen aan.

met Registeraccoutant • Registeraccountant • Registercontroller • Register EDP-auditor

Typerend voor het onderwijs aan de Postgraduate School is de interactie tussen

• Treasury Management • Verandermanage-

theorie en praktijk, tussen cursist en docent en tussen cursisten onderling. Inter­

ment • Basisopleiding Verandermanagement

actie is zowel op de uitwisseling van kennis als op de uitwisseling van ervaring gericht. Interactie staat borg voor de practische toepasbaarheid van de leerstof. Interactie wordt niet alleen bewerkstelligd door een optimale integratie van theorie en praktijk in de leerstof maar tevens door voor het leerproces gebruik te maken van hoogleraren en docenten die naast hun aanstelling aan de universiteit tevens werkzaam zijn in de praktijk. De verankering met de Vrije Universiteit Amsterdam waarborgt het hoge niveau van de opleidingen. De verbondenheid van de opleidingen met de praktijk is een garantie voor de actualiteit van de programma’s.

vuurwerk Lustrum: FEWEB 60 jaar Singles and the city • De BNP paradox • Gemeentelijke lokale lasten • China als Belegging • Besliskunde en het rondje om de kerk • Economisch contract-

Meer weten? Surf naar www.feweb.vu.nl en klik op ‘postgraduate school’ voor informatie over de postgraduate opleidingen. Van iedere opleiding is

onderzoek en het adviesbegrip • Adoptie van innovaties • Spitsmijden

uitgebreide documentatie beschikbaar. Voor nadere inlichtingen kun je je ook wenden tot het secretariaat van de Postgraduate School. Telefoon (020) 598 6045.

#8

oktober 2008

jaargang 4

Relatiemagazine van de Faculteit der Economische Wetenschappen en Bedrijfskunde

gemaakt worden. Daarna beschikte men over een aanvaardbaar

Bereken de endogene toename van de belastingontvangsten, gegeven

VOLGEND NUMMER

In dit nummer:

uitgavenpad voor de kabinetsperiode waarvan niet mocht worden

de bestaande tariefstructuur, wanneer het nationale inkomen zou

De volgende Vuurwerk verschijnt

Thema LUSTRUM

afgeweken wat er ook gebeurde met de feitelijke ontwikkeling van het

groeien volgens een aangenomen trendmatige ontwikkeling. Dit

in mei 2009. Deadline kopij: 1 april 2009.

nationale inkomen. Groeide het nationale inkomen feitelijk harder dan

is de ruimte waarmee wat gedaan kan worden. De gehanteerde

Redactioneel

3

de aangenomen trend dan werd het feitelijk overheidstekort kleiner

trendmatige ontwikkeling van het nationale inkomen is bewust laag

Overzicht FEWEB

4

dan het structureel aanvaardbare tekort. Het omgekeerde gebeurde

geschat, men spreekt van een behoedzaam scenario. Kies vervolgens

Overzicht opleidingen FEWEB

5

bij een feitelijk lagere dan trendmatige groei. Dus rust in de tent met

het gewenste percentage dat het overheidssaldo aan het eind van

6

een van te voren bekend uitgavenpad waaraan niet getornd werd.

de kabinetsperiode zou moeten vormen. Dit in verband met de

De departementen wisten waar ze aan toe waren.

deelname aan de Monetaire Unie in Europa met de Euro. De ruimte

Singles and the city De BNP paradox

10

De gemeentelijke lokale lasten

15

Interview met Wim Kuijken

19

De teloorgang van het trendmatige begrotingsbeleid

financieringstekort om te kunnen voldoen aan de toetredingscriteria

China als belegging

22

van Zijlstra

van de Euro. Maak vervolgens een politieke keuze op het terrein van

Besliskunde en het ‘Rondje om de kerk’

24

Kabinetten na Zijlstra hebben het trendmatige begrotingsbeleid laten

eventuele belastingtariefveranderingen. Ook dit kost een deel van

Economisch contractonderzoek

28

verwateren. De bekendste gemaakte fouten zijn:

de ruimte (tariefverlagingen) of voert ruimte op (tariefsverhoging).

moet dus voor een deel gebruikt worden voor een verlaging van het

en het economisch adviesbegrip

Het overblijvende deel van de ruimte is uiteindelijk beschikbaar voor

Cijfers FEWEB

33

a. Men schatte de trendmatige groei van het nationale inkomen, waarop

uitgavenvergroting bij de departementen, waar zij onvoorwaardelijk

Adoptie van innovaties

34

de ruimteberekening gebaseerd was, te hoog in. Niet de redelijk

op kunnen rekenen.

Spitsmijden: Werken prikkels?

38

verwachte groei maar de “gewenste” groei werd als uitgangspunt

Het werd weer een echt trendmatig begrotingsbeleid. Groeide de

Agenda

44

genomen. De te hoog geschatte trendmatige groei en daarmee de te

economie sneller dan aangenomen in het behoedzaam scenario dan

Nieuws FEWEB

45

hoog berekende ruimte werd natuurlijk wel geheel gebruikt met als

tikte dat door naar een snellere daling van het financieringstekort, of

resultaat dat het financieringstekort voortdurend opliep.

beter gezegd: verbetering van het financieringssaldo (er komen zo

De verdiensten van Gerrit Zalm voor de overheidsfinancien in Nederland

46

Prijzen en awards

47

langzamerhand ook financieringsoverschotten om de hoek). Bij een b. Bij de verdeling van de ruimte koos men steeds voor louter uitgaven­

tegenvallende economische ontwikkeling zou het slechter aflopen met

vergroting en niet voor een deel voor belastingtariefsverlaging. De

het financieringssaldo maar in de werkelijkheid kwam dat niet zo gauw

macro-economische belastingdruk begon dan ook op te lopen wat

voor omdat men had gekozen voor een behoedzaam scenario. Het

slecht was voor de economische ontwikkeling (niet voor niets kwam

beleid van Gerrit Zalm sloot aan op het gedachtegoed van Zijlstra.

de aanbodseconomie in zwang).

Toch zijn er verschillen.

De tegenvallende economische groei liet vervolgens het feitelijk financieringstekort als percentage van het nationale inkomen verder

Zijlstra ging uit van een structureel aanvaardbaar overheidstekort,

oplopen. Op den duur liep het financieringstekort volledig uit de

afgestemd op het spaaroverschot van de marktsector. Gerit Zalm kiest

hand. Het probleem van de rentelasten en de hoge schuldquote

voor een saldo op de overheidsbegroting dat deelname aan de Europese

diende zich aan.Er volgt dan een periode waarin opeenvolgende

Monetaire Unie en de Euro mogelijk maakt en de rentelasten van de

Singles and the city

kabinetten maar één begrotingsdoelstelling hebben: het terugdringen

overheid laat teruglopen om ruimte te scheppen voor het toekomstige

/ pagina 6

van het feitelijk financieringstekort als percentage van het nationale

vergrijzingbeleid. Zijlstra werkte met de verwachte trendmatige groei

inkomen. Het trendmatige element ontbreekt geheel. Uiteraard werkt

van het nationale inkomen. Gerrit Zalm kiest bewust voor een laag

dit beleid procyclisch. Tegenvallende economische ontwikkelingen

ingeschatte trendmatige groei, het behoedzaam scenario.

China als belegging

doen het financieringstekort oplopen boven het gewenste niveau

/ pagina 22

COLOFON

en nopen dus tot ombuiging van de uitgaven. De departementen

De verdienste van Gerrit Zalm is dat hij heeft willen teruggrijpen

worden dolgedraaid, de ene bezuiniging volgt op de andere. De

op de gedachten van Zijlstra waardoor hij rust kon brengen in de

afwegingsfunctie van de begroting komt in gevaar, men bezuinigt

overheidsfinanciën. Hij heeft het trendmatige begrotingsbeleid

Vierde jaargang, nr. 8, oktober 2008

Ontwerp en opmaak

Spitsmijden: werken prikkels?

niet op de minst nuttige overheidsuitgaven maar op die uitgaven die

geactualiseerd en het in zijn tijd afgestemd op wat nodig was voor

Vuurwerk is het relatiemagazine van de

Room for ID’s, Nieuwegein

/ pagina 38

het snelst of het gemakkelijkst kunnen worden omgebogen.

het toetreden tot de Euro. Tevens heeft hij de verlaging van de

Faculteit der Economische Wetenschappen

Druk

en Bedrijfskunde (FEWEB).

Drukkerij Damen, Werkendam

Het begrotingsbeleid van Gerrit Zalm

Redactie

Fotografie

Gerrit Zalm heeft de rust in het begrotingsbeleid weer teruggebracht

Frans Snijders, Iris Visser, Ina Putter,

FEWEB, Johan Hoekstra, Room for ID’s

door terug te grijpen op de gedachten van het trendmatige begrotings­

Henri de Groot

Oplage

beleid van Zijlstra. Aan het begin van de kabinetsperiode bepaalt

Adres

Vuurwerk verschijnt twee keer per jaar

hij het (reële) uitgavenpad van de departementen voor de gehele

Faculteitsbureau FEWEB,

in een oplage van 7.500 exemplaren.

kabinetsperiode. Hier kunnen zij op rekenen, wat er ook gebeurt met de

rentelasten bevorderd waardoor de kosten van de vergrijzing beter

De Boelelaan 1105, 1081 HV Amsterdam

feitelijke economische ontwikkeling. Bij economische tegenvallers wordt

[email protected], (020) 598 61 57

er niet gekort op de toegestane uitgavenpaden van de departementen.

kunnen worden gedragen.

De bepaling van de toegestane uitgavenontwikkeling verliep als volgt.

2

vuurwerk #8

oktober 2008

jaargang 4

vuurwerk #8

oktober 2008

jaargang 4

47

REDACTIONEEL/

Continuïteit en verandering De faculteit der Economische Wetenschappen en Bedrijfskunde bestaat 60 jaar. Vandaar deze speciale aflevering van Vuurwerk, die als achtergrond dient van de festiviteiten. Een belangrijk moment is de Dies Natalis van de Vrije Universiteit, op 20 oktober 2008. De traditionele diesviering heeft een facultair tintje meegekregen. De diesredenaar, André Lucas, hoogleraar Financiële markten en instellingen, laat zijn licht schijnen over de wereldwijde crisis op de financiële markten. En alumnus en voormalig bijzonder hoogleraar Economische politiek, Gerrit Zalm, krijgt een eredoctoraat voor zijn wezenlijke bijdrage aan de vernieuwing van het Nederlandse begrotingsbeleid vanaf het begin van de jaren ’90 van de vorige eeuw. Op 21 oktober 2008 houdt de faculteit het lustrumsymposium “Prudentia: over financieren en begroten”, gevolgd door een aangeklede receptie en de presentatie van het lustrumboek. Iedereen die iets van doen heeft of heeft gehad met de faculteit is welkom op deze bijzondere gelegenheden. We kunnen wel herdenken en vieren, maar waar staan we nu als 60-jarige? Wat studenten­aantallen betreft zijn we inmiddels veruit de grootste faculteit van de Vrije Universiteit, zelfs de grootste economische faculteit in Amsterdam. Niet iedereen staat bij dit gegeven te juichen, dus daar kunnen we kort over zijn. Interessanter om te lezen zijn hopelijk de krenten uit de facultaire onderzoekspap. Als daar iets uit zou kunnen blijken, dan is het wel dat we als faculteit midden in de (mondiale) samenleving staan. Hadden de oprichters van de faculteit in 1948 ooit kunnen bevroeden dat zij aan de basis zouden staan van een faculteit die eens de vloer aan zou vegen met het BNP als welvaartsmaatstaf, kritische kantekeningen zou plaatsen bij de advisering door consultants en de succesfactoren zou identificeren voor mondiaal opererende ondernemingen? Of onderzoek zou doen naar de vraag waarom de wereldburger zo weinig belegd in Chinese aandelen? In 1948 had Mao wel een andere agenda. Blijkbaar kan het superieure denkraam van onze economen ook de huwelijksmarkt in Amsterdam analyseren. En de vraag waarom de lokale lasten tussen gemeentes zo verschillen, houdt ons ook allemaal bezig. In 1948 kenden we geen files, alleen opstoppingen, en was de vraag naar ‘anders betalen voor mobiliteit’ nog niet bedacht. Net zomin als men zich toen voor zou kunnen stellen dat machinisten zouden kunnen staken omdat ze geen ‘rondje om de kerk’ willen rijden. Er waren wel andere motieven geweest om de locs stil te zetten. Dat besliskundigen zoiets zouden kunnen oplossen! Veel nieuwe en actuele onderwerpen kenmerken het facultaire onderzoek, maar er blijft aandacht voor de publieke zaak. Wat zou Jelle Zijlstra ervan gevonden hebben dat de promotiecommissie van de mede door hem opgerichte faculteit nog eens een eredoctoraat zou toekennen aan een alumnus die zijn gedachtegoed in ere zou herstellen, zoals in deze aflevering word betoogd? Er is veel veranderd in 60 jaar, maar sommige kenmerken van de faculteit blijven. Deze continuïteit en verandering vormen de kracht van de faculteit. Harmen Verbruggen Decaan

vuurwerk #8

oktober 2008

jaargang 4



OVERZICHT/FEWEB

Faculteit der Economische Wetenschappen en Bedrijfskunde (FEWEB) De Faculteit der Economische Wetenschappen en Bedrijfs-

1987 verzorgd door de Interfaculteit der Actuariële Weten-

kunde (FEWEB) biedt plaats aan ruim 3000 studenten,

schappen en Econometrie. Beide faculteiten zijn in 1987

1500 postgraduate studenten en 400 medewerkers.

samengevoegd tot de Faculteit der Economische Weten-

Daarmee is zij landelijk gezien een middelgrote faculteit.

schappen en Econometrie (FEWEC). Per 1 september 2000

Tegelijkertijd is het één van de grotere faculteiten van

is de opleiding Bedrijfswetenschappen van start gegaan.

de VU.

Dit heeft er toe geleid dat de naam van de Faculteit per

De Faculteit der Economische Wetenschappen is opgericht

1 januari 2001 is veranderd in de Faculteit der Economische

in 1948. De opleiding Econometrie werd van 1962 tot

Wetenschappen en Bedrijfskunde (FEWEB).

Afdelingen en Onderzoeksprogramma’s De Faculteit der Economische Wetenschappen

Informatiekunde en Logistiek

en Bedrijfskunde van de VU heeft 8 afdelingen

Prof. dr. A.R. van Goor

en 12 onderzoeksprogramma’s:

http://www.feweb.vu.nl/informatiekunde en http://www.feweb.vu.nl/logistics Information Systems for Organisational Networks

Algemene en Ontwikkelingseconomie,

Secretariaat:

Prof. dr. G.J. van den Berg,

Kamer 3A-15, tel. 020 598 6185, fax 020 598 6005

http://www.feweb.vu.nl/economics Applied Labour Economics en Farms and Firms:

Afdeling Marketing

The micoreconomics of poverty, risk and development

Prof. dr. R.T. Frambach

Secretariaat AE:

http://www.feweb.vu.nl/marketing

Kamer 2E-71, tel. 020 598 6030, fax 020 598 6020

Marketing Strategy

Secretariaat OE:

Secretariaat:

Kamer 2E-71, tel. 020 598 6140, fax 020 598 6004

Kamer 2E-43, tel. 020 598 7145, fax 020 598 6005

Accounting,

Management en Organisatiekunde

Prof. dr. T.L.C.M. Groot

Prof. dr. T. Elfring

http://www.feweb.vu.nl/accounting

http://www.feweb.vu.nl/mo

Accounting and Decision Making

Strategic Entrepreneurship, en Human Resources

Secretariaat:

Secretariaat:

kamer 2E-43, tel. 020 598 6040, fax 020 598 9870

Kamer 3A-15, tel. 020 598 6050, fax 020 598 6005

Econometrie

Ruimtelijke Economie

Prof. dr. ir. G. van der Laan

Prof. dr. P. Rietveld

http://www.feweb.vu.nl/econometrics

http://www.feweb.vu.nl/re

Strategic and Cooperative Decision Making;

Spatial, Transport and Environmental Economics

Time Series Econometrics: methods, computations and

Secretariaat:

applications en Operations Research and Information

Kamer 4A-33, tel. 020 598 6090, fax 020 598 6004

Technology Secretariaat:

Daarnaast heeft de faculteit verschillende Postdoctorale

Kamer 1A-17, tel. 020 598 6010, fax 020 598 6020

Opleidingen (De Postgraduate School, zie achterzijde van Vuurwerk) en twee stichtingen, te weten het Amsterdam

Financiering en Bedrijfskunde voor de

Centre for Business and Economic Research (AMBER) en

Financiële Sector

de Stichting Onderzoek Wereldvoedselvoorziening (SOW).

Prof. dr. M. van der Nat en Prof. dr. B. Compaijen



http://www.feweb.vu.nl/fb

AMBER, Secretariaat, Kamer 5A-36, tel. (020) 598 6080,

Finance and Banking

fax (020) 598 6127, http://www.feweb.vu.nl/esi/

Secretariaat:

SOW, Secretariaat, Kamer 15A-15, tel. (020) 598 9321,

Kamer 1A-17, tel. 020 598 6060, fax 020 598 6020

fax (020) 598 9325, http://www.sow.vu.nl/

vuurwerk #8 #7

mei 2008 oktober 2008 jaargang jaargang 4 4

OVERZICHT OPLEIDINGEN/FEWEB

Bacheloropleidingen De Faculteit biedt momenteel vier bacheloropleidingen aan en daarnaast voor een selecte groep studenten een “honours programma”: • Economie en Bedrijfseconomie

Masteropleidingen

• Econometrie en Operationele Research • Bedrijfswetenschappen (in Amsterdam en Zwolle)

Een masteropleiding is een specialistische opleiding.

• International Business Administration

Na afronding van een bacheloropleiding biedt een

(alleen in het Engels)

masteropleiding verdieping van kennis en inzicht in een deelgebied van de in de bachelor bestudeerde discipline.

Na succesvolle afronding ontvangen studenten

De masteropleiding is tevens een wetenschappelijke

het ‘Bachelor of Science’ diploma.

opleiding, waarbij niet alleen het doen van onderzoek, maar ook de toepassing van de wetenschap centraal staat. Na succesvolle afronding van de master ontvangen studenten het MSc (Master of Science) diploma. Deze is internationaal erkend. De onderstaande masters duren één jaar full-time, worden in het Engels gegeven en hebben een studielast van 60 ects. • Accounting & Control • Business Administration • Econometrics and Operations Research • Economics • Finance • Quantitative Finance Honors Track • Marketing • Spatial, Transport and Environmental Economics (STREEM)

Het Tinbergen Instituut

Research- en deeltijdmasters:

Het Tinbergen Instituut is een samenwerkings-

• MPhil Economics (research master, twee jaar,

NIEUWS/FEWEB

verband tussen de economische faculteiten van

full-time, Engelstalig)

de Vrije Universiteit, de Erasmus Universiteit

• MSc Bedrijfswetenschappen (twee jaar,

Rotterdam en de Universiteit van Amsterdam.

part-time, Nederlandstalig)

Het Tinbergen Instituut is behalve een onderzoeks­

• MSc Accounting & Control i.c.m. RA-opleiding

instituut ook een opleidingsschool voor promovendi.

(drieëneenhalf jaar, part-time, Nederlandstalig)

Meer informatie over het Tinbergen Instituut is te

• MPhil Finance (research master, twee jaar,

lezen op http://www.tinbergen.nl/

full-time, Engelstalig) Voor meer informatie over opleidingen zie: www.feweb.vu.nl vuurwerk vuurwerk #8#7oktober mei 2008 2008 jaargang jaargang4 4



LUSTRUM/

Singles Pieter A. Gautier1

In de succesvolle tv serie en bioscoopfilm “Sex and the city” worden vier vrouwen van in de dertig (deze leeftijd refereert aan hun karakters) in New York gevolgd in hun zoektocht naar de ware. Als de serie in Nederland zou spelen zou de regisseur waarschijnlijk voor Amsterdam kiezen waar het percentage singles (55%) veel hoger is dan het landelijk gemiddelde van 33%, terwijl in de middelgrote steden zoals Almere dit percentage slechts 25% is. Waarom hebben steden zo’n aantrekkingskracht op singles? Steden zijn dichtbevolkte gebieden waar het aantal contacten tussen alleenstaanden groter is dan op het platteland. Alleenstaanden zullen daarom bereid zijn om hogere woningprijzen te accepteren om van dit voordeel gebruik te kunnen maken. Zodra een partner is gevonden verdwijnen deze baten echter maar blijven de kosten bestaan. Gehuwden hebben daarom een prikkel om de stad te verlaten. Dit initiële voordeel dat steden aan singles biedt leidt er vervolgens toe dat het extra aantrekkelijk wordt om restaurants, clubs, bars, bioscopen en allerlei andere diensten te openen waar vooral singles gebruik van maken en dit leidt vervolgens tot een verdere instroom van singles. 1 Pieter Gautier is Universitair Hoofddocent bij de afdeling Algemene en Ontwikkelingseconomie, de Boelelaan 1105, 1081 HV Amsterdam, [email protected] 2 Zie Gautier, Svarer en Teulings (2004), Marriage and the city, Tinbergen discussion paper.



vuurwerk #8

oktober 2008

jaargang 4

and the City Waarom hebben steden zo’n aantrekkingskracht op singles?

Sommige alleenstaanden profiteren meer van de stad dan

van Becker in de jaren zeventig zou die vraag eigenlijk niet

anderen. Volgens de evenwichtszoektheorie zullen vooral de

meer gesteld mogen worden. Economie gaat over het maken

2

meest aantrekkelijke alleenstaanden naar de stad trekken .

van keuzes en de keuze voor een partner is misschien wel de

Zij profiteren namelijk het meest van de dichtheid van de stad

belangrijkste keuze die je moet maken in je leven.

die ze in staat stelt om kieskeuriger te zijn. Als bijvoorbeeld alle vrouwen met Johnny Depp willen trouwen dan zal deze

In Gautier, Svarer en Teulings (2004) testen we bovenstaande

bereid zijn veel te betalen om te wonen in een gebied waar hij

voorspellingen met een unieke Deense dataset waarin een

veel potentiële partners tegenkomt. Hij hoeft zich geen zorgen

cohort alleenstaanden met leeftijden tussen de 15 en 30 jaar

te maken of een aanzoek geweigerd wordt en profiteert altijd

voor 15 jaar gevolgd wordt en waarbij ook alle informatie van

van een zo groot mogelijke keuze. Omdat de meest aantrek-

eventuele partners bijgehouden wordt. We vinden dat alleen-

kelijke vrouwen met hem willen trouwen zijn voor hem de

staanden inderdaad een grotere kans hebben om van het plat-

opportunity kosten van het single zijn ook het hoogst. Hoewel

teland naar de stad te trekken en dat gehuwden een grotere

Johnny Depp misschien wel het liefst met Scarlett Johansson

kans hebben om van de stad naar het platteland te trekken.

zou willen trouwen, zal hij zelfs in de stad toch bereid zijn

Deze uitkomst blijkt robuust te zijn. Ze geldt ook voor de

om met andere vrouwen te trouwen omdat de kans dat hij

sub-populatie die nooit kinderen neemt, en wordt niet ver-

Scarlett Johansson tegenkomt te gering is. Te grote kieskeurig-

oorzaakt door de aanwezigheid van universiteiten in steden.

heid leidt tot een te lange periode van ongehuwdheid. De stad

Onze gegevens staan ons helaas slechts toe om een zeer grove

stelt hen echter in staat om kieskeuriger te zijn dan op het

aantrekkelijkheidsmaat te construeren die afhangt van inko-

platteland. Scarlett Johansson zal om dezelfde reden ook in de

men, opleiding, vaders inkomen en vaders opleiding. Op basis

stad willen wonen. Samenvattend, de evenwichtszoektheorie

van deze maat blijkt dat, zoals de theorie voorspelt, inderdaad

voorspelt dat met name de aantrekkelijke alleenstaanden naar

voornamelijk de aantrekkelijke alleenstaanden naar de stad

de stad trekken en de gehuwden de stad verlaten. Wat heeft

trekken. Kan dit patroon niet door de arbeidsmarkt verklaard

dit met economie te maken? Sinds het baanbrekende werk

worden? Nee, want als de arbeidsmarkt de drijvende kracht

vuurwerk #8

oktober 2008

jaargang 4



Om optimaal gebruik te kunnen maken van de voordelen die de stad biedt dient de woningmarkt goed te functioneren

zou zijn, zouden gehuwden ook naar de stad willen trekken

arbeidsmarkt hebben toch zo populair zijn. Studeren biedt

en juist de “power couples” omdat die twéé schaarse topbanen

je namelijk toegang tot een goede huwelijksmarkt. In het

moeten zoeken en dat is niet wat we vinden. Je zou kunnen

uitgaanscircuit zien we een grote verscheidenheid aan clubs

denken dat ouderen de stad verlaten omdat hun preferenties

en disco’s waarvan sommigen gratis zijn en anderen hoge

veranderen als ze ouder worden (ze gaan liever vissen en

toegangsprijzen vragen. Hoe kunnen we dit verklaren? Ronald

wandelen dan naar de kroeg). We vinden echter dat koppels

Wolthoff, Fabien Postel-Vinay en ik zijn momenteel bezig met

die naar het platteland trekken en scheiden daarna juist weer

een economisch model dat dit kan verklaren. Het bijzondere

een grote kans hebben om naar de stad te trekken. Als hun

aan clubs en scholen is dat de bezoekers en studenten die

belangrijkste motivatie om naar het platteland te gaan was

moeten beslissen waar ze heengaan niet alleen naar de entree

dat ze wilden wandelen en vissen zouden ze na hun scheiding

of het collegegeld kijken maar ook naar de verwachte samen-

daar blijven.

stelling van de groep. Johnny Depp zou, als hij single was, bereid zijn om relatief veel te betalen om bij een club terecht



Wat interessant is aan dit onderzoek is dat als bepaalde groe-

te komen waar alleen mooie actrices en topmodellen komen.

pen een sterk verlangen hebben om bij elkaar in een bepaalde

Hetzelfde geldt echter voor de rest van zijn segment maar het

omgeving te wonen dit vrij gemakkelijk en ongecoördineerd

geldt niet voor iedereen. Er zijn namelijk veel mannen die wel

gebeurt. Alleenstaande lezers die op dit moment al in de stad

met Scarlett Johansson willen trouwen maar waarmee Scarlett

wonen zijn wellicht meer geïnteresseerd in wat de beste loca-

Johansson niet wil trouwen. Het enige wat clubeigenaren

ties zijn om partners te vinden. De universiteit zelf is natuur-

hoeven te doen is de entreekosten voldoende hoog te maken

lijk een uitstekende huwelijksmarkt die bestaat uit een grote

zodat vanzelf alleen de meest aantrekkelijke singles bereid

groep mensen in dezelfde leeftijdsgroep met dezelfde interes-

zijn om te komen wetende dat de hoge prijs de minder aan-

ses en vaardigheden. Dit zou in elk geval verklaren waarom

trekkelijke singles buiten de deur houdt. Voor universiteiten

de opkomst op vrijdagochtend bij de colleges zo laag is. Het

geldt ook dat als studenten het meest profiteren van slimme

verklaart ook waarom veel studies die weinig waarde op de

studiegenoten, ze bereid zijn om relatief veel te betalen om

vuurwerk #8

oktober 2008

jaargang 4

tussen andere bollebozen terecht te komen. Als studenten

trokken, significant vaker scheidden dan degenen die op het

niet gemakkelijk kunnen lenen kan dit “sorting” proces ver-

platteland bleven. Voor een deel wordt dit echter veroorzaakt

stoord worden.

doordat vooral de “goede” huwelijken naar het platteland

Je kunt je tot slot afvragen of het feit dat gehuwden en samen-

trekken. Om een onderscheid te maken tussen het causale

wonenden een grotere kans hebben om de stad te verlaten iets

effect van de stad op echtscheidingen maken we gebruiken

met “commitment” te maken kan hebben. Er bestaat onder-

van een methode die door de VU economen Abbring en van

zoek waaruit blijkt dat het huwelijk tot een gewichtstoename

den Berg ontwikkeld is. In deze methode is de snelheid waar-

leidt. Het idee is dat er veel relatie-specifieke investeringen

mee koppels naar de stad verhuizen (bijvoorbeeld omdat daar

(zoekkosten, kinderen, huis) gemaakt worden in een huwelijk.

banen zijn) en de interactie tussen hoe snel ze naar de stad

Beide partners hebben er daarom belang bij dat er niet wordt

trekken en hoe snel ze scheiden informatief over de kwaliteit

doorgezocht. Gewichtstoename kan dan opgevat worden als

van hun relatie.

een commitment in de zin dat men minder aantrekkelijk wordt voor potentiële nieuwe partners. Dit is echter wel een

We betoogden hierboven dat steden een belangrijke economi-

inefficiënt commitment mechanisme omdat het met direct

sche functie vervullen doordat ze zoekfricties verkleinen. Deze

welvaartsverlies gepaard gaat. Het is efficiënter om de stad te

voordelen zijn voor sommige groepen zoals alleenstaanden

verlaten en je te vestigen in een gebied waar je minder poten-

belangrijker dan voor andere groepen. Om optimaal gebruik

tiële partners tegenkomt. Voor Denemarken vinden we ook

te kunnen maken van de voordelen die de stad biedt dient

dat de scheidingskans voor koppels die in de stad getrouwd

de woningmarkt goed te functioneren. Directe of indirecte

zijn geringer is op het platteland dan in de stad. Van iedereen

subsidies voor bepaalde woningen kan immobiliteit tot gevolg

die in Kopenhagen getrouwd is blijken degenen die in de stad

hebben waardoor de steden niet optimaal benut worden.

blijven een significant grotere scheidingskans te hebben dan

Voor beleidsmakers is het daarom belangrijk te onderkennen

degenen die naar het platteland trokken terwijl van de popu-

dat verstoringen op de woningmarkt door kunnen werken op

latie die op het platteland trouwde, degenen die naar de stad

andere markten zoals de huwelijks- en de arbeidsmarkt.

vuurwerk #8

oktober 2008

jaargang 4



LUSTRUM/

Ondanks de vele theoretische en empirische kritieken op het bruto nationaal product (BNP) als maatstaf van maatschappelijke welvaart en vooruitgang is de invloed van BNP-informatie niet veranderd in de loop der tijd. Politici en veel macroeconomen worden nog steeds nerveus als het BNP niet of weinig groeit. Ten onrechte. Informatie over BNP-groei heeft een grote invloed op de keuzes van consumenten, bedrijven en overheden en aangezien het BNP verre van een goede welvaartsindicator is moet het gebruik ervan worden opgevat als een serieuze vorm van informatiefalen. Per definitie valt dan de collectieve welvaart lager uit dan mogelijk is. Teneinde politici hiervan te overtuigen zouden economen dienen te erkennen dat het gangbare gebruik van BNP een slechte gewoonte is die moet worden afgeleerd.

10

vuurwerk #8

oktober 2008

jaargang 4

De BNP paradox Jeroen van den Bergh1

Veel journalisten en politici, ongeacht hun politieke voorkeur, laten zich kritiekloos uit over het BNP

Inleiding

het onderwijs, beleidsmakers, politici en journalisten. Voor

In 2005 schreef ik een artikel met deze teneur in de Econo-

de hand liggende conclusies en beleidsimplicaties worden

misch-Statistische Berichten (ESB), een belangrijk communi-

daarom niet opgepikt. Überhaupt wordt onnauwkeurig met

catie-platform voor academisch economen in Nederland (Van

BNP-informatie omgegaan – er wordt bv. niet altijd helder

2

den Bergh, 2005) . Dat riep enorm veel reacties op, variërend

onderscheid gemaakt tussen BNP, BNP per capita, BNP per

van zeer positief tot zeer negatief. Ik heb in de periode erna

gewerkt uur, etc. Het enige dat lijkt te tellen is dat, wat het

erg veel discussies gevoerd, waarvan er een aantal zijn gepu-

ook is, groeit. Veel journalisten en politici, ongeacht hun

bliceerd (bv. een debat in ESB 91(4481): 116-117). Dit artikel

politieke voorkeur, laten zich kritiekloos uit over het BNP.

geeft kort mijn ervaringen en aangepaste visie weer.

Zelfs in een kwaliteitskrant als NRC Handelsblad ziet men re-



gelmatig in redactionele commentaren afwisselend gebruik

Mijn zorg was dat het misschien niet erg origineel is om

van de termen “welvaart” en “BNP (groei)”, als waren het

kritiek te leveren op het BNP als indicator voor welvaart

synoniemen. Toegegeven, een kleine groep economen erkent

of vooruitgang – hoewel dergelijke kritiek in de loop der

de tekortkomingen van het BNP en gaat er voorzichtig mee

tijd is verfijnd op grond van economisch en psychologisch

om. Maar de overgrote meerderheid lijkt de rol van BNP als

onderzoek naar gedrag en geluk van mensen – maar dat

welvaartsmaat klakkeloos te accepteren. Dit is niet slechts

het nodig blijkt te zijn om de kritiek te herhalen aangezien

een paradox, maar onwenselijk bezien vanuit het streven

zij onvoldoende doordringt tot economen in de praktijk,

naar een solide empirische informatiebasis voor publiek

1 Jeroen van den Bergh is hoogleraar Milieueconomie en werkzaam bij ICREA, Department of Economics and Economic History & Institute for Environmental Science and Technology, Autonomous University of Barcelona, Spanje en bij de afdeling Ruimtelijke Economie & het Instituut voor Milieuvraagstukken van de Vrije Universiteit, [email protected]; [email protected], de Boelelaan 1105, 1081 HV Amsterdam 2 J.C.J.M. van den Bergh (2005). BNP, weg ermee! Economisch-Statistische Berichten 90(4475): 502-505.

vuurwerk #8

oktober 2008

jaargang 4

11

beleid en economische ontwikkeling. Mijn originele artikel

en hechte lokale samenlevingen door marktgoederen zoals

beoogde een helderdere beleidsconclusie te formuleren over

grote huizen, opzichtige auto´s en vakanties in exotische

wat te doen met het BNP dan eerdere studies.

oorden wordt dus onnodig gestimuleerd – onnodig omdat



het geen garantie biedt voor welvaartsverbetering.

BNP kritieken



De belangrijkste tekortkomingen van het BNP als welvaarts-

Tot slot, indien men bij wijze van gedachtenexperiment een

maat zijn als volgt. Allereerst suggereert empirisch onder-

tempo van 2% gemiddelde jaarlijkse BNP-groei extrapoleert

zoek dat in de meeste westerse (OESO) landen ergens in de

komt men na 1000 jaar groei uit op een BNP dat (1.02)1000 ≈

periode tussen 1950 en 1970 de toename van welvaart of

400 miljoen keer zo hoog is als het huidige BNP. Niemand zal

geluk is gestokt of zelfs is omgeslagen in een negatieve trend,

toch willen geloven dat individuele en maatschappelijke wel-

ondanks een gestage groei van het BNP. Subjectieve welvaart­

vaart in deze mate zouden kunnen toenemen. Dit illustreert

studies en psychologisch onderzoek tonen tevens dat indivi­‑

dat op lange termijn het BNP geen goede indicator, of zelfs

duen snel gewend raken aan nieuwe omstandigheden,

maar ruwe benadering, van welvaart kan opleveren.

zodanig dat hun subjectief gevoelde welvaart niet toeneemt. Voorts richt de BNP per capita indicator zich op gemiddelde

De paradox verklaard

inkomens en negeert de inkomensverdeling. Welvaart wordt

Om de paradox te verklaren dat ondanks alle kritiek op BNP

echter gekenmerkt door een vergelijking met anderen en

het gebruik ervan niet is veranderd dient men de ambivalen-

Allerlei tekenen wijzen op een belangrijke invloed van BNP op de economie rivaliteit, hetgeen zich uit in het streven naar opzichtige

tie te erkennen waarmee veel economen de kritiek op

consumptie en statusgoederen. Status is echter absoluut

het BNP tegemoet treden: ze accepteren deze maar ont­

schaars: als de een het heeft ontbeert de ander het. Het is

kennen de relevantie ervan. Deze ontkenning kent twee

wat speltheoretici wel een nulsomspel noemen. Economische

vormen: (1) een geloof dat de omvang van de invloed van

groei helpt niet deze absolute schaarste te verminderen.

BNP-informatie op de economische werkelijkheid bescheiden



is (in dat geval kan men echter niet veel bezwaar hebben

Het BNP omvat slechts activiteiten en transacties die een prijs

tegen het negeren van BNP-informatie in de publieke sfeer);

hebben en negeert dus informele transacties tussen mensen,

en (2) een geloof dat ondanks alle kritiek het BNP toch nog

buiten de markt om. Hiermee hangt samen dat BNP-groei

nuttige informatie verschaft. Hier beschouwen we kort

vaak neerkomt op het overhevelen van bestaande informele

beide visies.

activiteiten naar de formele markt, zowel in arme als rijke



landen. Dit betekent dat de baten reeds werden genoten maar

Allerlei tekenen wijzen op een belangrijke invloed van BNP

dat de marktkosten nog niet werden meegenomen in het BNP.

op de economie. Er wordt structureel geïnvesteerd in het be-

Economen pleiten graag, en in toenemende mate, voor een

rekenen en voorspellen van BNP. Banken en financiële mark-

afweging van kosten en baten in beleidsevaluatie. Maar voor

ten hebben de voorspelling van BNP tot een kernindicator

wat de richting van de economie als geheel betreft blijken zij

gemaakt van hun financiële spel. Bedrijven zien BNP-groei-

ineens tevreden met pure kosten, namelijk BNP-informatie.

verwachtingen als een belangrijk aspect van het algemene investeringsklimaat. En zelfs het vertrouwen van consu­

12

Een bijzondere categorie van ongeprijsde effecten omvat

menten blijkt zich te laten beïnvloeden door BNP-groei­

schade aan natuurlijk milieu en uitputting van grondstof-

verwachtingen. Maar vooral politici zijn bezorgd over

voorraden. Hieraan gerelateerde kapitaalafschrijvingen

lage BNP-groei, waarschijnlijk uit vrees hierop negatief te

ontbreken in de BNP-berekening. We rekenen onszelf

worden afgerekend. Bovendien maakt BNP-groei een stijgende

daardoor rijker dan we werkelijk zijn. Substitutie van basis­

belastingopbrengst mogelijk – waardoor publieke uitgaven

voorwaarden als ruimte, rust, directe toegang tot natuur

kunnen toenemen – een prettig vooruitzicht voor politici

vuurwerk #8

oktober 2008

jaargang 4

aan de macht. De conclusie is dat de invloed van het BNP

toegevoegde waarde) zullen veelal betrouwbaarder zijn.

niet mag worden onderschat en verloopt via vele kanalen.

BNP per capita wordt verder door velen gezien als nuttig

De invloed wordt versterkt doordat onderzoeksinstituten

om productiviteit te meten. Uiteraard is de minder vaak

en adviserende organen als CBS en CPB veel aandacht geven

gerapporteerde BBP per gewerkt uur een accuratere indica-

aan BNP-informatie en internationale organisaties als de

tor voor (gemiddelde nationale) productiviteit. Verhoging

OESO en met name IMF veel waarde hechten aan BNP-groei.

van arbeids­productiviteit is echter geen ultiem doel. Velen

Het gevolg is een groot effect van BNP informatie op consump-

wijzen daarnaast op het belang van economische groei voor

tie-, spaar- en investeringsbeslissingen en in het verlengde

ontwikkelingslanden. Inderdaad zou men verwachten dat

hiervan de ontwikkeling van de economische structuur en

welvaartsgroei hier een hogere correlatie vertoont met BNP-

indirect de sociale en natuurlijke omgeving. Tevens heeft

groei dan in rijke landen. Volgens empirische studies valt

BNP een pro-cyclisch effect: als iedereen namelijk gelooft

deze correlatie tegen, ofwel groei levert niet automatisch een

dat het BNP een belangrijke invloed heeft op de werkelijk-

hogere welvaart op. Er is daarom behoefte aan specifieke wel-

heid dan zullen door pessimistische/optimististische reacties

vaartsindicatoren, juist voor arme landen waar ontwikkeling

op negatieve/positieve groeiverwachtingen deze veelal zelf-

gericht op welvaartsgroei een complex vraagstuk is. Tot slot

vervullend zijn (een zgn. ‘self-fullilling prophecy’).

noemen veel macroeconomen dat de internationale stan-



daard voor nationale rekeningen en BNP een garantie biedt

Zijn er voordelen die opwegen tegen de besproken nadelen

voor uniformiteit van data over BNP, hetgeen bijdraagt aan

of tekortkomingen van BNP-informatie? Een mogelijk voor-

een heldere vergelijking van landen. Dit is echter weliswaar

deel zou kunnen zijn dat BNP-groei vertrouwen en econo-

een noodzakelijke, maar zeker geen voldoende voorwaarde

mische stabiliteit schept. Maar uit de voorgaande discussie

voor zinvolle internationale vergelijkingen. Men kan een

volgt dat de keerzijde van economische stabiliteit op basis

kwijtgeraakte sleutel zoeken in het licht van de lantaarn-

van BNP-groeiverwachtingen is dat instabiliteit volgt uit

paal (lees: gebruikmakend van BNP-informatie), maar als de

negatieve verwachtingen. Een veelgenoemd voordeel in

sleutel elders ligt is de enige effectieve strategie om in het

discussies met collega’s is dat BNP een rol als macromodel-

donker (zonder BNP) te zoeken. Een bijkomend nadeel van

variabele kan spelen (hoewel dit indruist tegen het moderne

de internationale BNP-standaard is dat het niet eenvoudig

streven naar ‘microfoundations’). Sommige collega’s

zal zijn om verbeteringen door te voeren in de berekenwijze

beargumenteren bijvoorbeeld dat BNP-informatie gebruikt

teneinde specifieke tekortkomingen te neutraliseren.

kan worden om te voorspellen welke inkomsten, uitgaven

Een reden is dat dit weerstand kan oproepen, bv. wanneer

en staatsschuld de overheid kan verwachten. Maar schat-

een nationale financiële bijdrage aan het budget van een

tingen gebaseerd op gedesaggregeerde informatie (bv. over

supranationale orgaan (zoals de EU) gebaseerd is op de

vuurwerk #8

oktober 2008

jaargang 4

13

omvang van het nationale BNP. Afsluitend kan worden

van negatieve BNP-groeiverwachtingen verdwijnt. Voorts

gesteld dat de argumenten ter verdediging van de BNP-indi-

betekent een gereduceerde rol voor BNP niet een pleidooi

cator niet overtuigend zijn.

tegen groei. Zonder BNP wordt groei immers niet langer gemeten. Men kan dan slechts neutraal staan tegenover

Conclusies

groei: noch pro noch anti. Tot slot mag het afwijzen van BNP

Het is bekend dat het BNP nooit is ontwikkeld met het doel

informatie in de publieke sfeer niet worden opgevat als een

om welvaart te meten. Bij gebrek aan beter is het die rol

pleidooi tegen nationale rekeningen of innovatie. Integen-

gaan spelen. Iedere goede econoom moet warm voorstander

deel, innovatie moet niet worden beïnvloed door de zucht

zijn van het verwijderen van foute, misleidende informatie

naar BNP-groei maar door het streven naar geluksvermeerde-

uit de economische werkelijkheid, vooral indien dergelijke

ring. Dit suggereert een rol voor (economisch) psychologen

informatie op structurele basis wordt gegenereerd. De

in macroeconomische beleidsadvisering.

traditionele economische wetenschap zegt namelijk dat we



hier te maken hebben met een ernstige vorm van markt­

Tot slot zou ik nog een opmerking willen maken over de

falen, die de economische ontwikkeling op lange termijn in

teneur van de reacties van mijn collega’s. Het viel me op

een ongewenste richting kan sturen. Ondanks het feit dat

dat met name macroeconomen afhoudend reageerden en

de uitgebreide kritiek op BNP als welvaartsindicator bekend

bijna instinctief onvoorwaardelijke, loyale steun betuigden

verondersteld mag worden, maakt de meerderheid van

aan het BNP. Mijn indruk is dat BNP-informatie zo centraal

Het is bekend dat het BNP nooit is ontwikkeld met het doel om welvaart te meten de economen, journalisten, investeerders, ambtenaren en

staat in hun opleiding en empirische studies dat het emo-

politici zich in het geheel niet druk over de tekortkomingen

tioneel lastig kan zijn om er kritisch op te zijn en afstand

van BNP. Argumenten zijn dus blijkbaar niet relevant; de

van te nemen. Daarmee zou je in feite de relevantie van je

steun voor de BNP-indicator is een slechte gewoonte of zelfs

onderzoekveld alsmede van je eigen studies en publicaties

dogmatisch van aard.

in het verleden in twijfel trekken. Dit kun je in alle redelijk-



heid niet van mensen, zelfs wetenschappers verwachten. Ik

Een wijdverspreid standpunt onder economen is dat we BNP

zou macroeconomen ter overweging willen meegeven dat

niet moeten afserveren zolang er geen goede alternatieve

macroeconomische theorieën geen enkele normatieve rol

macroindicator beschikbaar is. Daartegen pleit dat ondanks

toekennen aan BNP-informatie of BNP-groei maar – conform

decennia van onderzoek alle beschikbare alternatieven

de microeconomie – uitgaan van sociale welvaart. De meeste

serieuze tekortkomingen kennen. De historie laat voorts

overige economen en vrijwel alle niet-economen van wie

zien dat met de BNP-indicator structureel groeistreven niet

ik enige reactie heb mogen ontvangen bleken veel minder

slechts op de loer ligt maar onvermijdelijk is. De verleiding

moeite te hebben om het BNP af te wijzen op basis van mijn

is blijkbaar te groot. Via BNP groeidwang (= onvoorwaarde-

argumenten. Voer voor psychologen!

lijk of altijd maar willen groeien) leggen we onszelf echter een onnodige beperking op in het zoeken naar welvaarts­

Een langere, Engelstalige versie van dit artikel met

verbetering. Het is daarom een zinvolle strategie om BNP

uitgebreide literatuurverwijzingen is verkrijgbaar via

te negeren in de publieke sfeer.

http://www.icrea.cat/Web/ScientificForm.aspx?key=424



of bij de auteur.

Een aantal mogelijke bezwaren wil ik graag op voorhand weerleggen. Allereerst is het goed te beseffen dat geen enkele studie aantoont dat een economie zonder BNP-informatie in een permanente recessie zou geraken. De kans op recessies is mogelijk juist geringer omdat de ‘self-fulfilling prophecy’

14

vuurwerk #8

oktober 2008

jaargang 4

De gemeentelijke lokale lasten Tom Groot1

Al lange tijd maken burgers zich zorgen over de stijging van de lokale lasten en over de grote verschillen in lokale lasten die er tussen gemeenten bestaan. Gemeenten krijgen hun inkomsten uit drie bronnen: rechtstreeks van de overheid als uitkering uit het gemeentefonds, uit eigen gemeentelijke belastingen en uit heffingen voor diensten (ook wel rechten genoemd). De eigen gemeentelijke belastingen bestaan uit de bekende OZB-belasting en overige lokale belastingen, zoals toeristenbelasting, parkeerbelasting en precariobelasting. De heffingen voor diensten maken slechts een kleine 20% van de gemeentelijke begrotingen uit, maar geven wel aanleiding tot veel discussie. Het gaat hier om vergoedingen voor diensten die de gemeente levert, zoals voor het beheer van bibliotheken, het uitgeven van paspoorten, het verzorgen van riool- en reinigingsdiensten, het ophalen van huisvuil, het afsluiten van huwelijken en het uitgeven van vergunningen (bijvoorbeeld voor bouw en verbouw). De gemeentelijke tarieven voor deze diensten stijgen de laatste jaren met een aanmerkelijk hoger percentage dan de inflatie en de tarieven verschillen sterk tussen de gemeenten: het sluiten van een huwelijk kost in de ene gemeente € 45 en in de andere € 265, terwijl de goedkoopste gemeente voor de vuilophaling € 29 rekent en de duurste € 218. Zulke grote verschillen roepen vraagtekens op: hoe komen de tarieven eigenlijk tot stand? En hebben ze wel een relatie tot de waarde van de diensten waarvoor ze in rekening worden gebracht?

1 Tom Groot is hoogleraar Management Accounting bij de afdeling Accounting, de Boelelaan 1105, 1081 HV Amsterdam, [email protected]

vuurwerk #8

oktober 2008

jaargang 4

15

De gemeentewet heeft een eenvoudige bepaling voor de vast-

van de mogelijkheden die de wet hier biedt. Eén van de finan-

stelling van heffingen voor diensten opgenomen in artikel

ciële ambtenaren verwoordde het als volgt: “Vorig jaar had

229: dit artikel bepaalt dat de tarieven niet hoger mogen

mijn wethouder een serieus probleem omdat hij de begroting

uitvallen dan de totale kosten voor deze dienstverlening.

niet sluitend kreeg. Dan komt al snel de vraag op tafel of we

Met andere woorden: het is niet de bedoeling dat de gemeente

iets aan de tariefstelling kunnen doen. Ik heb daarop nog

met de verkoop van deze diensten winst maakt. Deze bepa-

eens goed gekeken naar de kosten die we maken. Daarbij

ling legt eigenlijk al een grote beperking op aan de tarief-

bleek dat er nog additionele kosten aan de dienstverlening

stelling, en dus wordt de vraag extra interessant waarom er

kunnen worden toegerekend. Dit leidde tot een hogere

desondanks toch zulke grote verschillen tussen gemeenten

kostprijs en dus tot de mogelijkheid de tarieven navenant te

bestaan. Hier zijn verschillende verklaringen denkbaar: (a)

verhogen.” Een andere gesprekspartner voegde hier nog aan

er zijn kostenverschillen tussen gemeenten: het ophalen

toe: “Het is heel mooi om je wethouder op deze manier te

van huisvuil in gemeenten met grote afstanden tussen de

kunnen helpen: met een nieuwe berekening los je in korte

woningen zal duurder uitvallen dan het ophalen van huis­

tijd een serieus politiek probleem op.” Naast discussies welke

vuil in dichtbevolkte gemeenten; (b) er zijn efficiëntiever-

kosten tot de kosten van de dienstverlening kunnen worden

schillen tussen gemeenten: sommige gemeenten hebben

gerekend, gebruiken de gemeenten ook sterk verschillende

wellicht hun dienstverlening slimmer georganiseerd dan

methoden van toerekening naar de diensten. Sommigen

andere; (c) er zijn kwaliteitsverschillen tussen gemeenten:

gebruiken als basis het aantal personeelsleden in dienst

Het is niet de bedoeling dat de gemeente met de verkoop van deze diensten winst maakt het rioleringsstelsel kan beter zijn onderhouden; en (d) er

van de producerende afdeling, anderen de personeelslast of

zijn verschillen in de wijze van tariefbepaling tussen gemeen-

het aantal pc’s, weer anderen hanteren het aantal vierkante

ten. Hierbij gaat het om de vraag: wat zijn eigenlijk totale

meters of de totale exploitatiekosten. Verschillende toereke-

kosten en hoe worden ze aan producten en diensten toegere-

ningsmethoden leiden ook tot verschillende uitkomsten en

kend? Dit is typisch een onderwerp dat tot het vakgebied van

dus tot verschillende totale kostprijzen.

de accounting behoort. Ons onderzoek heeft zich dan ook

16

voornamelijk op de laatste verklaringsmogelijkheid gericht.

In een tweede project hebben we geprobeerd om het beeld

Het eerste deel van ons onderzoek betrof een serie veldstu-

dat in de veldstudies naar voren kwam bij een groot aantal

dies waarin we gemeenten bezochten en met verantwoorde-

gemeenten te toetsen. Het belangrijke doel daarbij is na te

lijke ambtenaren en wethouders het proces van tariefstelling

gaan of we organisatiekenmerken kunnen vinden die ver-

nader hebben bekeken. Een aantal problemen dook al snel

schillen in kostendekkendheid en de wijze van kostenbereke-

op: zo was het niet duidelijk wat de wetgever nu precies on-

ning kunnen verklaren. Daartoe is een vragenlijstonderzoek

der “totale kosten” verstaat. Sommige gemeenten gebruikten

uitgevoerd onder 114 van de 572 Nederlandse gemeenten.

daarvoor de kosten van de afdeling die de dienstverlening

In dit onderzoek staan twee producten centraal: het ophalen

voortbrengt. Andere echter meenden dat daar ook de kosten

van huisvuil en het afsluiten van huwelijken. Het eerste

van de centrale directie, personeelszaken, financiën en

product is vooral technisch van aard, het is derhalve goed

huisvesting bij mochten worden opgeteld. In sommige geval-

analyseerbaar en planbaar. Het tweede product heeft meer

len werd ook een deel van de kosten van de gemeentelijke

artistieke en minder grijpbare kanten. Wellicht bestaat er

basisadministratie, dit is het informatiesysteem waarin de

meer consensus over kostenbepaling bij het eerste product

persoonsgegevens van burgers is opgeslagen, bij de kosten

en minder bij het tweede. Daarnaast verwachten we een

van dienstverlening opgeteld. Hierbij gold dan de redenering

invloed van de organisatiestructuur: meer gedecentraliseerde

dat voor het plannen van bijvoorbeeld het ophalen van het

gemeenten leggen meer verantwoordelijkheden bij de

huisvuil ook gebruik wordt gemaakt van de basisadministratie.

uitvoerende diensten. Managers van die diensten zouden

Enkelen van onze gesprekpartners waren zich goed bewust

zich wel eens beter tegen de consequenties van deze grotere

vuurwerk #8

oktober 2008

jaargang 4

verantwoordelijkheid kunnen indekken door zo goed

bekend met de kostendekkendheid van de gehanteerde tarie-

mogelijk de kosten zichtbaar te maken en zoveel mogelijk

ven. Deze gemeenten hebben in het algemeen ook een meer

van deze kosten mee te nemen in de tariefstelling. Wellicht

gecentraliseerde organisatie en een groeiend budget. Een

stimuleert de wijze waarop de gemeentelijke begroting

ruime meerderheid van de gemeenten streeft 100% kosten-

wordt opgesteld ook dit gedrag: gemeenten met een product­

dekkendheid na, en dit geldt vooral voor gemeenten met

begroting proberen de kosten en opbrengsten van elk product

een gedecentraliseerde structuur en een afnemend budget.

beter zichtbaar te krijgen en onder dit regime zal er ook

Dus bezuinigingen en decentralisatie leiden ertoe dat

meer werk worden gemaakt van de kostenbepaling van de

gemeenten op de kleintjes gaan letten. Hoe meer de bevoegd­

dienstverlening. Dit geldt uiteraard in mindere mate voor

heden in gemeenten zijn gedecentraliseerd, des te meer

de traditionele begroting die is ingedeeld naar kostensoorten.

overheadkosten men bij de kostprijsberekening betrekt

We verwachten dat grote gemeenten meer middelen ter

en des te meer men gebruik maakt van tijdschrijven in de

beschikking hebben om een nauwkeurige integrale kostprijs

eigen afdeling. Afdelingsmanagers doen er dus alles aan om

te berekenen dan kleine gemeenten. Ten slotte zal misschien

zich in te dekken tegen de financiële risico’s die zij in een

ook de financiële positie een verklaring kunnen geven:

gedecentraliseerde organisatie lopen. De systemen van kost-

gemeenten met een krimpende begroting zullen eerder op

prijsberekening kunnen daarbij redelijk complex worden

de kleintjes letten, een hogere kostendekkendheid nastreven

doordat men verschillende soorten toerekeningsgrondslagen

en dus een meer integrale kostprijs berekenen.

(ook wel cost drivers genoemd) tegelijk hanteert. De kostenberekening blijkt vooral complex te zijn in gemeenten die

De uitkomsten van ons onderzoek zijn veelzeggend. De aard

een productbegroting hanteren.

van het product bepaalt in grote mate in hoeverre gemeenten op de hoogte zijn van de mate van kostendekkendheid van

We weten nu dat omvang van de gemeente, mate van decen-

de tarieven. Alle gemeenten in ons onderzoek weten exact

tralisatie, gebruik van de productbegroting en financiële

wat de kostendekkendheid van vuilophaling is, echter van

ontwikkeling een invloed hebben op de wijze van kostprijs-

de huwelijksvoltrekking is ruim 25% van de gemeenten niet

berekening en tariefstelling. Blijft over de vraag of deze

vuurwerk #8

oktober 2008

jaargang 4

17

Bezuinigingen en decentralisatie leiden er dus toe dat gemeenten op de kleintjes gaan letten elementen ook een directe invloed hebben op de absolute

voorspelbaar en rationeel op de verschillende uitdagingen

hoogte van de uiteindelijke tarieven. Dit blijkt alleen bij de

waar ze zich voor gesteld zien. Toch konden maatschappelijke

tarieven voor huwelijken het geval te zijn. Gemeenten heb-

reacties op ons onderzoek niet uitblijven. De Vereniging

ben kennelijk geen andere ijkpunten in de tariefstelling dan

van Nederlandse Gemeenten heeft direct na het verschijnen

hun eigen kostenberekeningen. Bij de vuilophaling ligt dit

van onze resultaten discussies tussen gemeenten tot stand

duidelijk anders: veel gemeenten vergelijken hun uitkomsten

gebracht om te zien of er niet meer eenduidigheid in de

met de tarieven van andere gemeenten, in toenemende mate

kostprijsberekening en tariefstelling kan worden bereikt.

werken gemeenten op dit vlak samen in gemeenschappelijke

Dit initiatief is vervolgens door het Ministerie van Binnen-

regelingen of zijn ze bezig met het uitbesteden van deze

landse Zaken en Koninkrijksrelaties ondersteund door de

werkzaamheden. Het lijkt erop dat deze activiteiten ook

publicatie van de Handreiking kostentoerekening Leges

hun invloed hebben op de uiteindelijke vaststelling van de

en Tarieven. Deze uitgave wordt regelmatig bijgewerkt en

tarieven voor vuilophaling. Het delen van kosteninformatie

geactualiseerd. De minister hoopt hiermee te bereiken dat

leidt er kennelijk toe dat tariefsverschillen tussen gemeenten

de relatie tussen tarief en kosten beter inzichtelijk wordt

minder afhankelijk zijn van eigen keuzen in de systematiek

gemaakt, opdat in de tariefstelling het profijtbeginsel en

van kostprijsbepaling en tariefstelling, en meer afhankelijk

het kostenveroorzakers­beginsel beter tot hun recht komen.

van onderlinge vergelijkingen van kosten en tarieven.

Het werkingsgebied van dit document is niet beperkt tot de gemeenten, maar betreft nu ook de tariefstelling in

18

Ons onderzoek heeft nogal wat beroering veroorzaakt,

rijksoverheden, provincies, waterschappen en zelfstandige

vooral omdat de grote variëteit aan praktijken van kostprijs-

bestuursorganen. Ons project en de daarop volgende inspan-

en tariefbepaling die we hadden aangetroffen de indruk

ningen van de VNG en het ministerie van BZK hebben een

geeft dat gemeenten maar wat aanrommelen. Dit lijkt ons

duidelijke bijdrage geleverd aan het meer transparant

niet terecht: het tweede gedeelte van ons onderzoek laat zien

maken van de overheid. Daarmee is allerminst gezegd dat alle

dat de variatie in aanpak veelal samenhangt met verschillen

problemen rond kostenberekening en prijsstelling zijn opge-

in omstandigheden. In die zin reageren gemeenten redelijk

lost, maar een klein stapje in de goede richting is het zeker.

vuurwerk #8

oktober 2008

jaargang 4

INTERVIEW/Alumnus

Het echte werk begint als iedereen naar huis gaat Een interview met Wim Kuijken Een dag nadat oud-minister Veerman het rapport van de Deltacommissie presenteerde gingen wij voor deze editie van Vuurwerk op bezoek bij de heer Wim Kuijken, topambtenaar bij het ministerie van Verkeer en Waterstaat en tevens alumnus van onze faculteit. Jordi Dumans en Anne van Rossum

Kuijken is een geboren en getogen Amsterdammer. Hij

ging hij het land in om op bezoek te gaan bij Rijkswater-

woonde er 40 jaar en genoot zijn opleiding Regionale en

staat, de NS, Schiphol of bijvoorbeeld bij sluiswachters.

Vervoerseconomie aan de VU. Het groene VU-busje stond vroeger ook bij hem in de boekenkast. “Ik heb niet zo heel

Studie

hard gestudeerd, maar wel effectief.” Hij deed zeven jaar

Kuijken vond de sfeer op de VU en op de faculteit altijd

over zijn studie, mede doordat hij er veel activiteiten naast

erg prettig. Het contact met docenten en medestudenten

deed. Van deze nevenactiviteiten heeft hij veel geleerd en

en de combinatie van uitpuilende colleges bij bijvoorbeeld

genoten. Hoewel Kuijken niet uit een ambtelijke omgeving

professor van Muiswinkel en kleine werkgroepen bevielen

komt, werkt hij tot op de dag van vandaag met veel plezier

hem goed. In zijn studietijd heeft hij het meeste geleerd

en passie bij de overheid. Kuijken heeft een gezin met

van Peter Nijkamp en Piet Rietveld. Grappig is dat

twee kinderen van 6 en 9 jaar.

hij nu met beiden weer contact heeft vanuit zijn huidige functie en dat de discussies van toen nog steeds actueel

Secretaris Generaal

zijn. Hij vindt het leuk om weer bezig te zijn met zijn oude

Een geijkte dag als secretaris generaal (SG) bestond eigen-

vak en om met deze mensen nieuwe ontwikkelingen

lijk niet, omdat er altijd een verrassing was ingebakken. Als

mogelijk te maken. Kuijken leert nog steeds van zijn oud-

SG bij Algemene Zaken, waar hij zeven jaar heeft gewerkt

docenten, maar inmiddels leren ze ook veel van hem.

onder Wim Kok en Jan Peter Balkenende, was bijna niets

Kuijken heeft nog veel contact met de studiegenoot waar-

voorspelbaar. Zijn dagen waren eigenlijk gevuld met taken

mee hij zijn scriptie schreef en komt zo af en toe ook nog

die essentieel zijn in het vak van SG: communiceren met de

wel eens andere oud-studiegenoten tegen. Dan gaat het

bewindslieden, met de top van het departement en vaak

zo van “Hé, weet je nog van toen?”

ook nog dieper in de organisatie. Deze communicatie was belangrijk om te weten wat er speelde en of er resultaat be-

Bestuurlijk werk

haald kon worden dat door de bewindslieden was gewenst.

Naast zijn studie heeft Kuijken veel gebruik gemaakt van

Daarnaast zorgde Kuijken er voor dat de organisatie functi-

de kansen om bestuurlijk werk te doen. Zo zat Kuijken in

oneerde in al zijn facetten. Ook was Kuijken voorzitter van

de Raad Studentenaangelegenheden, was hij voorzitter van

de SG’s. Dit hield in dat hij de 13 verzamelde SG’s leidde.

de basketbalvereniging bij de ASVU en was hij gedurende

Zelfs Kuijkens werktijden waren niet standaard: zijn dagen

een jaar praeses bij het VU Corps. Bij ASVU haalde hij de

begonnen tussen half acht en tien uur en eindigden tussen

eerste Amerikanen binnen, waardoor ze eredivisie gingen

half zeven en twaalf uur. Zijn dag bestond voornamelijk uit

spelen en was hij betrokken bij de komst van wodka-

telefoneren, presenteren en overleggen. Eén dag per week

fabrikant Smirnoff als sponsor. Het ging Kuijken er niet

vuurwerk #8

oktober 2008

jaargang 4

19

om een goed CV te bouwen, maar hij vond de nevenfuncties

spel van geven en nemen. “Ik weet inmiddels wel een

bijzonder interessant. In ieder geval heeft Kuijken in die tijd

beetje hoe het werkt.” Dit is heel sterk gericht op de

ontdekt dat hij besturen echt leuk vindt. Kuijken was ook

inhoud van wat bereikt moet worden. Zo geeft Kuijken

in die tijd al een aanhanger van de sterke overheid naast

als voorbeeld dat bij de presentatie van de commissie

een sterke markt. Dit kwam deels door zijn studie, waar hij

Veerman geregeld was dat de juiste personen aanwezig

leerde dat overheidsinterventie en democratie nodig zijn

waren en konden reageren. “Als je dat niet doet ligt het

voor een gezonde en welvarende samenleving.

morgen in een hoek.” Kuijken staat – volgens sommigen – bekend als hard en meedogenloos als afspraken niet

Carrière

worden nagekomen. “Ik ga heel ver om iedereen aan

Kuijken was in eerste instantie niet direct van plan om bij

boord te houden, maar wel met een doel. Als mensen de

de overheid te gaan werken. Na zijn studie kon hij kiezen

kantjes ervan af lopen kan ik hard zijn.” Kuijken heeft in

uit diverse banen. Bij Economische Zaken had hij in de

de loop der jaren wel gemerkt dat een harde aanpak niet

sollicitatie het beste contact en het idee dat hij daar het

altijd werkt, waardoor hij wat milder is geworden. “Ik houd

meeste kon leren. Zijn eerste baan sloot goed aan bij zijn

van tempo en het opzoeken van grenzen en dan loop je

opleiding. Hij hield zich bezig met de bereikbaarheid van

wel eens tegen weerstand aan; dan weet je waar die zit

binnensteden voor het MKB en de ruimtelijke problematiek

en kan je die weerstand wegen.”

van het MKB bij de stadsvernieuwing. Bij zijn tweede baan hield hij zich bezig met de regionaal-economische politiek

De grootste professionele overwinning van Kuijken was

en de regionale zeehavens. Dit sloot nog beter aan bij

het in het team van Wim Kok mogelijk maken van het

zijn opleiding. Vooral zijn kwantitatieve vaardigheden, die

huwelijk van Willem Alexander en Maxima, ondanks

Nijkamp hem had bijgebracht, heeft hij toen goed kunnen

de moeilijkheden omtrent vader Zorreguieta. Met vier

gebruiken. Kuijken heeft wel echt moeten leren wat het vak

personen is gedurende een half jaar het gehele proces

van ambtenaar eigenlijk is. “Het werken in een staatsrechte­

begeleid tot en met de verloving. Dit was voornamelijk

Mijn nieuwsgierigheid naar de besluitvorming bracht me op het bureau van de SG bij Binnenlandse Zaken lijke context met de ministeriële verantwoordelijkheid als

zo succesvol, omdat alles bijna helemaal tot het einde

dominante factor, daar heb je als beginnende beleidsmede-

buiten de publiciteit is gebleven, terwijl het om een zeer

werker echt niet zoveel kaas van gegeten.” Dat fascineerde

gevoelig vraagstuk ging. Dit ging echt ergens over, wat

Kuijken. Hij heeft op dit gebied veel geleerd en probeert dit

het voor Kuijken heel bijzonder maakte.

nog steeds aan jonge medewerkers over te brengen. Zijn nieuwsgierigheid naar de besluitvorming bracht hem op het

Zijn tijd bij Algemene Zaken van 2000 tot 2007 ziet hij als

bureau van de SG bij Binnenlandse Zaken, waar hij binnen

een heel indrukwekkende periode, onder andere door het

een half jaar hoofd werd. Dit was het begin van een grotere

genoemde huwelijk, de aanslag op het World Trade Centre

loopbaan, dicht bij de “macht.” Buiten de formele hiërarchie

in New York, de moord op Pim Fortuyn en de moord op

en parafen gebeurt er ook veel op het informele vlak: “Als

Theo van Gogh. Het nadeel van zijn werkzaamheden bij

om half zeven iedereen naar huis gaat begint het echte

Algemene Zaken vergeleken met zijn werkzaamheden bij

werk. De minister zet de fles op tafel en spreekt met een

Verkeer en Waterstaat is dat alles van buitenaf op het

paar getrouwen de agenda en de actualiteit door”.

Torentje afkomt en dat de meeste dingen verdwijnen zodra ze opgelost zijn. Op het gebied van management

20

Kuijken zegt zelf heel resultaatgericht te zijn en is gefasci-

was het minder ingewikkeld. Kuijken vindt het geweldig

neerd door vragen als: “hoe krijg je iets voor elkaar en hoe

om nu leiding te geven aan ruim 12.000 man. “Ik vind

krijg je met het hele apparaat iets echt gerealiseerd?” In de

het leuk om weer op de zeepkist te staan en iedereen

loop van zijn carrière heeft hij geleerd om te gaan met dit

voor een bepaald inhoudelijk doel warm te krijgen.”

vuurwerk #8

oktober 2008

jaargang 4

Politiek

kan vrij maken, dan wil hij zijn bestuurlijke capaciteiten

Kuijken heeft nooit politieke ambities gehad. Hij voelt

er graag voor inzetten.

zich veel meer dienstbaar aan de overheid en als professioneel leider van een organisatie. Hij heeft geen

Topambtenaar

zin om zijn eigen leven en zijn omgeving aan de open-

Voor mensen die topambtenaar willen worden heeft Kuijken

baarheid bloot te stellen en constant in de vuurlinie te

de volgende tips. Ten eerste moet je echt passie hebben

staan. “Macht roept tegenmacht op.”

voor de overheid, ten tweede moet je nieuwsgierig zijn en kun je je bij de overheid het beste eerst breed ontwikkelen.

Nevenfuncties

Je moet je bijvoorbeeld in verschillende beleidsterreinen

Kuijken vervult momenteel ook een aantal nevenfuncties.

of verschillende elementen van het werk verdiepen, zoals:

Hij is lid van de Raad van Toezicht van de Nederlandse

beleid, projecten, stafondersteuning en uitvoering. Eerst is

School voor Openbaar Bestuur, hij is lid van de Raad van

het tijd voor flexibiliteit en oriëntatie en pas daarna moet

Advies van de Stichting Het Nationale Park de Hoge Veluwe,

je volgens Kuijken aan de slag met leidinggeven en – als je

hij is bestuurslid van Atlantic and Pacific Exchange Program

wilt – de weg omhoog. Last but not least: “Wees nieuwsgierig

en hij is voorzitter van het bestuur van de Eerste Nederlandse

naar hoe het er echt aan toe gaat.”

Montessorischool in Den Haag. Wanneer hij voor zo’n functie gevraagd wordt, zich kan vinden in de doelstellingen van de betreffende organisatie en er voldoende tijd voor

vuurwerk vuurwerk #6 #8 november oktober 2007 2008 jaargang jaargang 3 4

21

LUSTRUM/

China als belegging: welke aandelen moet je hebben? Albert Menkveld1

Chinese beleggers betalen een hogere prijs voor aandelen in Chinese bedrijven dan buitenlandse beleggers. We tonen aan dat een belangrijke reden voor deze premie is dat ze betere informatie hebben over de kwaliteit van het bedrijf. Dit is verrassend, omdat de buitenlandse belegger profiteert van hoogopgeleide en ervaren analisten.

De wereldburger koopt en China fabriceert. Maar, als

Met Kalok Chan (Hong Kong) en Zhishu Yang (Beijing) heb

China een succesvol producent is, waarom belegt de

ik een zeer gedetailleerde dataset onderzocht waarin alle

wereldburger dan zo weinig in China? Het kan. Sinds

financiële transacties opgenomen waren voor de periode

begin jaren negentig van de vorige eeuw kan zij aandelen

2001-2002. We vinden dat er minstens twee maal zoveel

kopen in Chinese bedrijven op de aandelenbeurzen in

volume omgaat in de lokale A-markt. De A-aandelen zijn

Shenzhen en Shanghai. De buitenlandse belegger han-

door de jaren heen ook fors duurder geweest dan de B-aan-

delt echter fors minder in deze aandelen dan de lokale

delen. In onze dataperiode kosten ze bijna vijf keer zoveel.

Chinese belegger.

Hieruit blijkt dat de markten ook echt gesegmenteerd zijn. Immers, als Chinese beleggers toegang zouden hebben

De aandelenmarkt in China is strikt gesegmenteerd.

tot de B-markt, dan zouden ze daar massaal kopen. De

Buitenlandse beleggers kopen zogenaamde B-aandelen

prijsdruk zal er dan voor zorgen dat deze aandelen net zo

en Chinese beleggers kopen A-aandelen. B-aandelen

duur worden als de A-aandelen. De wet verbiedt Chinese

noteren in Amerikaanse of Hong Kong dollars, A-aandelen

beleggers weliswaar te handelen op de B-markt, maar ook

in de lokale munt. Het is onmogelijk voor beide groepen

het gebrek aan buitenlandse valuta weerhoudt hen ervan

het andere type aandelen te kopen. Dit is gelijk ook het

te kopen op de B-markt. De Chinese burger heeft simpel-

enige onderscheid tussen beide aandelen. Zij krijgen het-

weg geen dollars en kan er niet aankomen. Er bestaan vele

zelfde dividend uitgekeerd en hebben hetzelfde stemrecht.

redenen waarom de A-markt duurder is dan de B-markt.

Dit laatste recht heeft overigens maar beperkte waarde

Wij kijken naar een informatiereden. Wellicht weet de

omdat de Chinese overheid meer dan 50% van alle aande-

Chinese belegger beter wat kwaliteitsbedrijven zijn en dus

len in haar bezit heeft. Door de jaren heen is de lokale

welke aandelen zij moet kopen. De buitenlandse belegger

A-markt veel actiever geweest dan de buitenlandse B-markt.

heeft een informatieachterstand, loopt groter risico een

1 Albert Menkveld is Universitair Hoofddocent bij de afdeling Financiering en Bedrijfskunde voor de Financiële Sector, de Boelelaan 1105, 1081 HV Amsterdam, [email protected]

22

vuurwerk #8

oktober 2008

jaargang 4

De Chinese burger heeft simpelweg geen dollars en kan er niet aankomen

slecht aandeel te kopen en heeft dus minder over voor het

beleggers handelen op informatie. We relateren dit aan

gemiddelde aandeel. In twee projecten toetsen we deze

het koersverschil tussen het A-aandeel en het B-aandeel.

gedachte en de resultaten wijzen uit dat dit inderdaad een

We vinden dat dit koersverschil – de A-markt premie – hoger

van de verklaringen lijkt te zijn.

is voor die aandelen waarin relatief veel geïnformeerde A-markt beleggers handelen. Kennelijk zijn deze beleggers

Analyse van de rendementen

bereid een hogere prijs te betalen, omdat ze minder risico

In een eerste artikel gepubliceerd in de Journal of Financial

lopen als gevolg van hun informatievoorsprong.

Markets in 2007 laten we zien dat er meer informatie zit in koersbewegingen in de A-markt dan in de B-markt. We analy-

Onze resultaten zijn verrassend in de zin dat we vaak denken

seren rendementen over vijf minuten intervallen en vinden

dat de internationale grootbanken een informatievoorsprong

dat de B-rendementen vertraagd reageren op de A-rendemen-

hebben. Zij beschikken immers over analisten met superieure

ten. Dit duidt op een informatievoorsprong in de A-markt.

scholing en ruimere ervaring. In het geval van China lijkt dit

Verdere analyse laat zien dat gemiddeld 80% van de koersre-

niet de doorslag te geven. Er blijken lokale Chinese beleggers

levante informatie eerst wordt opgenomen in A-aandelen en

te zijn die beter geïnformeerd zijn. Een belangrijke reden is

20% eerst in de B-aandelen. Het lijkt er dus inderdaad op dat

dat zij dicht bij het vuur zitten en dat is een voordeel in deze

de gemiddelde lokale A-markt belegger beter is geïnformeerd

markt die beduidend minder transparant is dan de Westerse

dan de internationale belegger die in de B-markt handelt.

markten. Bedrijven publiceren weliswaar financiële berichten, maar controle op de gegevens is er niet of nauwelijks.

Informatie en A-aandeel premie In een tweede artikel gepubliceerd in de Journal of Finance

Bovenstaand artikel is gebaseerd op twee artikelen die te

in 2008 vinden we dat de informatievoorsprong een reden

vinden zijn op:

is voor de hogere koers van het A-aandeel. We bestuderen 74

http://papers.ssrn.com/sol3/papers.cfm?abstract_id=424460

aandelen en meten voor al deze aandelen hoeveel A-markt

http://papers.ssrn.com/sol3/papers.cfm?abstract_id=424933

vuurwerk #8

oktober 2008

jaargang 4

23

LUSTRUM/

Besliskunde en het ‘rondje om de kerk’ Gerrit Timmer1

In 2001 was Nederland in de ban van ‘het rondje om de kerk’. Invoering van dit productiemodel van NS Reizigers vereiste tussenkomst van de rechter en leidde tot stakingen waardoor het treinverkeer in heel Nederland plat ging. Modellen en technieken uit de Besliskunde speelden een cruciale rol bij de totstandkoming van een alternatief productiemodel, het oplossen van het arbeidsconflict en normaliseren van de arbeidsverhoudingen.

1 Gerrit Timmer is in deeltijd als hoogleraar Bedrijfseconometrie verbonden aan de afdeling Econometrie, de Boelelaan 1105, 1081 HV Amsterdam en als Directeur verbonden aan ORTEC BV, [email protected]

24

vuurwerk #8

oktober 2008

jaargang 4

Het rondje om de kerk

kwijt. En ook de bonden hadden mot. Binnen de OR had

Op 10 juni 2001 werd het ‘rondje om de kerk’ ingevoerd bij

de lange periode van spanning en frustraties diepe sporen

NS Reizigers. De directie gaf het verbeteren van de punctuali-

achter gelaten en was weinig eensgezindheid aanwezig. Ook

teit als een belangrijk doel voor dit nieuwe model. Door ma-

binnen het rijdend personeel bestonden grote verschillen

chinisten en conducteurs op minder verschillende trajecten

in opvatting afhankelijk van functie, leeftijd, maar zeker

te laten rijden zou er minder olievlekwerking optreden bij

ook standplaats. En het management? Ook daar bestonden

verstoringen.

verschillende stromingen en bleken posities niet stabiel.

Het ‘rondje om de kerk’ kwam niet zomaar uit de lucht

Kortom iedereen had ruzie met iedereen. Maar over één ding

vallen. Voorafgaand was na lange onderhandelingen over-

was men het eens, zorg voor een breed draagvlak voor het

eenstemming bereikt tussen bonden en directie over de

alternatieve model!

voorwaarden voor invoering. De onderhandelaars kregen vervolgens hun achterban niet mee. Als reactie ontstonden de

De aanpak

zogenoemde ‘collectieven’ die de onvrede van het personeel

Duidelijk was dat geen enkel door experts gelanceerd alter-

verwoordden, wat culmineerde in ruzies tussen de bonden

natief haalbaar kon zijn. Samen met Basis en Beleid koos ik

en tot stakingen bij de NS in de eerste maanden van 2001.

daarom voor een participatieve aanpak. Het project kreeg de

Waarom was het personeel zo boos over het ‘rondje’? De

daarbij passende titel ‘Je bent erbij’. Vanuit de OR gingen we

voornaamste klacht was het gebrek aan variatie, dat er mee

op weg om samen met het personeel het alternatief te ont-

gepaard ging. Voor machinisten maakte dit het werk eento-

wikkelen. Openheid en transparantie waren kernwoorden.

niger. Voor conducteurs kwamen de toenemende agressie en

Alles was via de ‘Je bent erbij’ website te volgen. Via nieuws-

sociale onveiligheid neer op de nek van een deel van het per-

brieven werd het voltallige personeel geïnformeerd. In de

soneel. Daarnaast leefde de algemene vrees bij het personeel

eerste maand werd op 18 verschillende standplaatsen met

dat er een geheime agenda bestond, namelijk het ‘voorsorte-

700 mensen gesproken. Knelpunten werden geïnventariseerd

ren op aanbesteding’ in het kader van de privatisering van

en oplossingen aangedragen. Een boek is te vullen met de

het spoor. Wat is er makkelijker dan het afstoten van lijnen

vele knelpunten die boven tafel kwamen. In het middelpunt

waar het personeel alvast aan is verbonden? Tenslotte was

stond echter de grote wens tot meer variatie in routes en

het verzet tegen het ‘rondje om de kerk’ de samenballing van

treinseries.

breed levende onvrede bij het personeel over de teloorgang

Driehonderd medewerkers werden aselect gekozen om de

van het vakmanschap en de verloedering van het bedrijf.

verdere ontwikkeling te volgen en vorm te geven. In vier groepen van 75 zijn hier meermaals tweedaagse conferen-

Een uitweg

ties mee belegd. Het project ging leven. Er ontstond hoop.

In deze context werd op 23 april 2001 een akkoord gesloten

Uiteindelijk gaven de werkconferenties adviezen aan de

tussen bonden, directie en ondernemingsraad over ‘de norma-

ondernemingsraad over het beste alternatief. De OR kon een

lisering van arbeidsverhoudingen’. Het nieuwe dienstrooster

alternatief kiezen waarvoor veel draagvlak was ontstaan en

werd ingevoerd, maar de ondernemingsraad kreeg de gelegen-

deden dat ook.

heid een alternatief te ontwikkelen. Als de directie het alternatief niet zou accepteren, zou bindende arbitrage volgen.

Besliskunde

De OR (Ondernemings Raad) kreeg de mogelijkheid om ex-

Maar waar kwam dat alternatief dan vandaan? Parallel aan

pertise bij derden in te schakelen voor de ontwikkeling van

bovenstaand proces ging ik met besliskundigen van ORTEC

het alternatief. Eind 2001 kreeg ik met mensen van ORTEC

aan de slag om alternatieven op te stellen en door te rekenen.

(logistieke expertise) en Basis&Beleid (ervaring met sociaal

Dat is eenvoudiger gezegd dan gedaan. Een dienstregeling

politieke conflicten) deze opdracht en gingen we aan de slag.

bestaat dagelijks uit duizenden treinbewegingen. Ruim 6.000 man rijdend personeel moet de bijbehorende taken uitvoe-

Wat troffen we aan

ren. Wie doet wat? Alle treinen moeten rijden, maar de CAO

De opdracht was er op gericht om de arbitrage te vermijden.

schrijft vele regels voor. Mensen werken per dag korter dan

Er moest dus een voor alle partijen acceptabel compromis

een fysiek treinstel en hebben pauzes. Dus moet er regel­

worden ontwikkeld. Snel werd duidelijk dat er erg veel par-

matig een andere bemanning op dezelfde trein. Overstap-

tijen waren. Dit ging veel verder dan een tweedeling directie

tijden die volgen uit de personeelswisselingen mogen niet

en personeel. Binnen het ‘personele kamp’ was het personeel

tekort zijn. Vaardigheden verschillen en iedereen heeft

het vertrouwen in haar vertegenwoordigers (bonden en OR)

maar beperkte wegbekendheid. En dan moet het ook nog

vuurwerk #8

oktober 2008

jaargang 4

25

15.00

16.00

17.00

ehv

18.00

19.00

gvc ztmd 2552 42

10 28

ztmd 13348 55 13

49 55 13

32

gvc

13760

hrl

3466

34

2560

09

11

10 28

3474

51

54

10 28

13360

13364 13

vl

49 54

gvc ztmd 1952

13764 12

52

40 58

Figuur 1: Een voorbeeld van zeven dagtaken,

36

gvc

hrl

waarin is weergegeven op welk tijdstip welke

2583

04

gvc ztmd

13

1958

11

51

13766 gvc ztmd

3491

51

hrl

gvc ztmd

18 20 42

12

09

gvc

2579

04

2564 57

vl

hlm

gvc

rtd

04

3463

51

12

gvc

13762 42

hrl

04

04

hlm

gvc ztmd

57

gvc 1992

21

34 40 58

01.00

03

1973

49

00.00

vl

gvc ztmd

13756

34 40 58

57

gvc

13356

gvc ztmd

13752 40 58

36

gvc ztmd

49 55 13

ztmd

23.00 ehv

2584

51

13352

gvc

22.00

2571

04

gvc ztmd

21.00 hrl

13754

09

gvc

20.00

gvc

51

36

gvc

taak wordt uitgevoerd. De tweede machinist

vl

heeft als vierde taak het rijden van treinserie

1981

49

21

gvc ztmd

32

gvc

13768

34 40 58

34

ehv 1985

21

vl

6587 57

33

12

1973 van Den Haag (gvc) naar Venlo (vl) tussen 19:21 en 21.32 uur. Kleuren geven verdere details van de aard van de taken.

efficiënt zijn en met oog voor de punctualiteit. De resulte-

Programmeringsproblemen zijn goed oplosbaar. D.w.z. dat

rende roosters moeten meer variatie bieden, etc. etc. Een

een oplossing wordt gevonden die aan de randvoorwaarden

uitdaging zullen we maar zeggen.

voldoet en die het beste scoort op een gekozen doelstelling.

Het alternatief zou worden beoordeeld op criteria als punc-

In de doelstelling zijn de verwachte kosten, punctualiteit en

tualiteit, kosten en de kwaliteit van de arbeid. Maar wat be-

de kwaliteit van de arbeid verwerkt. Verschillende definities

tekent dat? Hoe zie je of de ene wijze van taaktoewijzing tot

van deze doelen zijn hierbij mogelijk en deze werden

een hogere punctualiteit leidt dan de andere? Veel aandacht

bepaald tijdens de werkconferenties met het personeel.

werd besteed aan het vertalen van de criteria naar meetbare grootheden die uit een gegeven toewijzing zijn af te leiden.

Voor verschillende denkbare doelen (zoals verschillende aspecten van ‘kwaliteit van de arbeid’) kon het eerste model een

26

Het probleem van het toewijzen van diensten aan beman-

blauwdruk geven van de oplossing. Het was echter nog maar

ningsleden voor treinen of vliegtuigen is in de literatuur

een blauwdruk. Het model hield slechts rekening met enkele

bekend (zie Caprara et al. 1997). Hierbij wordt echter veron-

van de vele randvoorwaarden en schond waarschijnlijk rand-

dersteld dat het na te streven doel duidelijk is (bijv. het mi-

voorwaarden die voor het gemak even opzij waren geschoven.

nimaliseren van het aantal benodigde mensen of de kosten).

Dit werd opgelost met het tweede model.

Zelfs met een eenduidig geformuleerde doelstelling is het

In het tweede model werden taken toegewezen aan individuele

probleem uiterst complex. Het probleem is zelfs NP-compleet

medewerkers rekening houdend met alle randvoorwaarden

(zie Garey en Johnson 1979) wat betekent dat het bewijsbaar

(CAO, etc.). De gewenste toewijzing van lijnen aan standplaat-

onmogelijk is om binnen een redelijke tijd de beste oplossing

sen uit het eerste model werd meegenomen in de doelstelling

te vinden. In onze situatie speelden echter vele en dan ook

van het tweede model. Het doel werd een mengeling van de

nog slecht gedefinieerde doelstellingen een rol (punctuali-

wensen om dicht bij deze ideale toewijzing te blijven en de

teit, kwaliteit van de arbeid). Er werd daarom gekozen voor

kosten te minimaliseren.

een zogenaamde hiërarchische aanpak. De berekening gaat

Voor het tweede model werd een bij NS Reizigers bestaand

dan in twee slagen.

model aangepast (gebaseerd op Caprara et al 1999). Met kolom-

Eerst wordt op een globaal niveau een toewijzing bepaald

generatie en Set Partitioning kon een sluitend plan worden

van lijnen van de dienstregeling aan standplaatsen. De

berekend waarbij met alle eisen rekening werd gehouden.

essentie van deze toewijzing is in een Lineair Programme-

De kolomgeneratie kwam er op neer dat (miljoenen) denk-

rings model te formuleren. De beslissingsvariabelen in dit

bare (toegestane) dagdiensten werden gegenereerd. Het Set

model geven aan welk percentage van de trein beweging op

Partitioning model koos vervolgens uit deze grote verzame-

iedere lijn aan een gegeven standplaats worden toegewezen.

ling dagdiensten de aantrekkelijkste deelverzameling die alle

In het model dwingen randvoorwaarden (geformuleerd

uit te voeren taken overdekte. Hierbij was een oplossing dus

als lineaire functies van de beslissingsvariabelen) af dat de

aantrekkelijker naarmate deze dichter bij het ideaal plaatje

resulterende werklast per standplaats goed is afgestemd op

van het eerste model aansloot. Het aantal denkbare dagtaken

de aanwezige capaciteit (aantal personen) en vaardigheden

was dusdanig groot dat het vinden van een goede oplossing op

(zoals aanwezige wegbekendheid). Verder dwingen randvoor-

een probleem van de omvang van de NS twee dagen rekentijd

waarden af dat de verdeling van lusten (aantrekkelijk gevon-

vergde. Dat lijkt veel, maar is juist uiterst efficiënt gegeven het

den treinsoorten) en lasten (zoals agressietreinen) voldoende

schier oneindig aantal denkbare mogelijkheden. De toepassing

gelijkmatig over de standplaatsen worden verdeeld. Lineaire

is in 2004 dan ook beloond met de tweede prijs van de Daniel

vuurwerk #8

oktober 2008

jaargang 4

Wagner prijs voor ‘Excellence in Operations Research Practice’

bleken mogelijk, terwijl ook de door het personeel gedefini-

(zie Abbink et al. 2005).

eerde kwaliteit van de arbeid verbeterde. De directie van de NS kon het model daarom accepteren en invoeren. Arbitrage

De rekenpartijen liepen parallel aan de werkconferenties. Uit

was overbodig. Een mooi einde van het project ‘alternatief

de werkconferentie kwamen wensen naar voren die vertaald

productiemodel’ en een belangrijke stap in het ‘normalise-

werden in parameters (zoals voor de doelstellingsfunctie) van

ren van de arbeidsverhoudingen’. Door de formulering van

de modellen. Resultaten van de modellen waren weer input

het alternatief in termen van eisen waaraan de dienstroos-

voor werkconferenties en de basis voor verdere keuzes.

ters moesten voldoen, is het model toekomstvast gebleken.

Honderden runs met de modellen waren het gevolg. In maart

Jaarlijks worden de eisen in overleg al dan niet bijgesteld

2002 werden de vele suggesties uit de werkconferenties geclus-

waarna het bepalen van de daadwerkelijke roosters nog

terd tot 5 alternatieven. Geleidelijk werden deze teruggebracht

slechts een kwestie van techniek is.

De vele problemen bij de NS explodeerden in 2001 met het ‘rondje om de kerk’ tot de OR op 22 mei 2002 koos voor het alternatief ‘Lusten &

Conclusie

Lasten delen’. De besliskunde had haar waarde bewezen. De

De vele problemen bij de NS explodeerden in 2001 met het

berekeningen objectiveerden de discussies. Voorstellen werden

‘rondje om de kerk’. Verhoudingen waren zo slecht dat nie-

geconcretiseerd in modellen. De uitkomsten leerden de men-

mand overeenstemming over een alternatief mogelijk achtte.

sen dat sommige voorstellen nu eenmaal niet kunnen omdat

Een perfect samenspel tussen het opbouwen van betrokken-

ze bijv. tot veel te hoge kosten of tot teveel overstappen leiden.

heid en draagvlak via een participatieve aanpak en de besliskunde, leidde toch tot succes. Besliskunde toonde zijn kracht

Het resultaat

in het doorrekenen van extreem complexe materie, maar

Onduidelijk was nog in welke vorm het resultaat moest

vooral door bij te dragen aan het objectiveren en daarmee

worden gegoten. Een alternatief in de vorm van duizenden

oplossen van verschillen van inzicht.

taakpakketjes voor alle personeelsleden was nauwelijks toekomstvast (één van de eisen aan het alternatief). Het al-

Literatuur

ternatief moest dus worden vertaald in objectieve regels die

Abbink E., M. Fischetti, L. Kroon, G. Timmer, M. Vroomans.

liefst op één A4-tje pasten. De kunstgrepen die nodig waren

2005. Reinventing Crew Scheduling at Netherlands Railways.

om tot een goede oplossing te komen waren echter helemaal

Interfaces 35 (5), 393-401.

niet kort samen te vatten. Dit werd opgelost door het alter-

Caprara A., M. Fischetti, P. Toth, D. Vigo, P.L. Guida. 1997.

natief niet te beschrijven in termen van hoe je het resultaat

Algorithms for railway crew management. Mathematical

bepaalt, maar waar het aan moet voldoen. De berekeningen

Programming, 79 (1-3), 125-141.

toonden daarbij aan dat dit ook echt mogelijk was. De naam

Caprara A., M. Fischetti, P. Toth. 1999. A heuristic method

van het gekozen model ‘Lusten & Lasten delen’ geeft de kern

for the set-covering problem. Operations Research 47 (5) 730-743.

al aan. Het model geeft regels waaraan de toedeling van het

Garey M.R., D.S. Johnson. 1979. Computer and intractability:

werk aan de standplaatsen moet voldoen. Dit wordt vorm-

A Guide to the Theory of NP-Completeness, uitgegeven door

gegeven in minima waaraan de variatie in het werk (zoals

W.H. Freeman & Co, New York.

verschillende trajecten, stop/sneltreinen, maar ook verschillende materieeltypes) en de verdeling van agressie gevoelig werk, moet voldoen.

Arbitrage? Berekeningen toonden aan dat ‘Lusten & Lasten delen’ de kosten en punctualiteit niet nadelig beinvloedde. Sterker nog, jaarlijkse kostenreducties van enkele miljoenen euro’s

vuurwerk #8

oktober 2008

jaargang 4

27

LUSTRUM/

Economisch contractonderzoek en het economisch adviesbegrip Onno Bouwmeester1

Onno Bouwmeester promoveerde 14 januari 2008 aan de VU op het proefschrift Advice as Argument. Het promotieonderzoek is op 8 januari besproken in de Staatscourant, op 16 januari bij Teleac in het radio programma HoeZo?! (en herhaald op 16 juli), in de Volkskrant Banen op 22 januari en op diverse internetsites waaronder managementconsulting.nl, overheidsmanagement.nl, managers-online.nl, quotenet.nl en beleidsonderzoek.nl. Waarom deze belangstelling? Wat maakte dit onderzoek zo interessant? Dat zijn vooral de conclusies, die antwoord geven op de vraag waarom consultants een groter marktaandeel hebben dan economische contractonderzoekers en daarbij ook nog eens hogere tarieven kunnen vragen. 1 O  nno Bouwmeester is Universitair Docent bij de afdeling Management en Organisatiekunde, de Boelelaan 1105, 1081 HV Amsterdam, [email protected]

28

vuurwerk #8 #7 mei oktober 20082008 jaargang jaargang 4 4

Consultants en contractonderzoekers

De neutrale visie van economen op wetenschappelijk advies

Consultants en adviserende wetenschappers ontmoeten elkaar

wordt ook in andere sociale wetenschappen gedeeld. Doel van

sinds enige decennia op de markt voor economisch advies en

de academische adviseur is het aanbieden van nuttige kennis,

contractonderzoek. Deze markt groeit en consultants profite-

niet het aangaan van discussie over normatieve vraagstukken.

ren daar meer van dan academici. Hun marktaandeel is groter

Consultants leggen zich deze beperking niet op. Hun doel is

en hun dagtarief is hoger. Dit leidt er echter niet toe dat acade-

de klant te helpen. Als daar een discussie over doelstellingen

mici met bewondering kijken naar consultants, in tegendeel.

bij hoort kan dat. Consultants zijn ook bereid een klant te

Ze verklaren het succes van consultants door hun retorisch

confronteren met een verkeerd begrepen eigenbelang of om

talent, de strakke pakken en de overweldigende PowerPoint

een klant te verleiden de voor- of nadelen van een alternatief

presentaties. De kennis die consultants leveren wordt afge-

anders te gaan zien. Dit verschil in benadering zou zich moe-

schilderd als oppervlakkig, modieus en minder robuust dan

ten vertalen in een andere wijze van argumenteren.

wetenschappelijke kennis.

Adviesargumentatie Hoe kan het dat klanten deze kritiek niet delen en toch liever

Wat zien beide professies als goede argumentatie in de context

in zee gaan met consultants dan met adviserende wetenschap-

van advies? Om deze vraag systematisch te onderzoeken is

pers? Kunnen consultants dan toch iets beter, dat niet goed

het argumentatie-analyse-model van Toulmin als uitgangs-

te waarderen is met academische criteria? Hoe overtuigen

punt genomen voor de vergelijking. Dit model kijkt naar de

Hoe overtuigen consultants hun klanten en hoe doen zij dat anders dan adviserende wetenschappers? consultants hun klanten en hoe doen zij dat anders dan

uiteindelijke claim of conclusie die onderbouwd moet worden

adviserende wetenschappers? Deze vragen monden uit in de

inclusief de zekerheid van die claim (modaliteit) en mogelijke

volgende onderzoeksvraag: Welke verschillen in argumentatie

mitsen en maren (voorbehoud en concessie). Het model gaat

kunnen verklaren waarom consultants meer succes boeken op de markt

ook in op de argumenten die de claim direct ondersteunen

voor economische adviesopdrachten dan adviserende wetenschappers?

(argumenten), en op de motivatie voor het verband tussen argument en conclusie (rechtvaardiging). Tot slot besteedt het

Economische adviestheorie

model aandacht aan de wijze waarop de feitelijkheid van de

Economen hebben wetenschappelijk advies gedefinieerd

argumenten en hun rechtvaardiging gelegitimeerd wordt (on-

als het aanbieden van een economische theorie die klanten

dersteuning). Tabel 1 geeft aan hoe beide professies aankijken

in staat stelt hun doelen te realiseren. Theorie is gebaseerd

tegen de boven beschreven elementen in hun adviespraktijk.

op causale relaties. Wanneer bekend is welke oorzaak tot welk gevolg leidt, kunnen oorzaken als middel geselecteerd

De wijze waarop economen advies conceptualiseren komt

worden om bepaalde gevolgen of doelen te realiseren. Klanten

in grote lijnen overeen met de manier waarop adviserende

moeten hun doelen precies formuleren, zodat adviserende

wetenschappers aankijken tegen argumentatie in hun advies-

wetenschappers in hun theorieën op zoek kunnen gaan naar

praktijk. De academische adviseur is neutraal, zegt alleen iets

de middelen die een klant kunnen helpen om de gewenste

bij voldoende zekerheid, baseert zich op causaliteitsargumen-

doelen te bereiken. Academici beperken zich daarbij tot in-

ten en theorie, gebruikt wetenschappelijke onderzoeksme-

strumentele vragen. Zij gaan niet de discussie aan of de doelen

thoden om feitelijke uitspraken te ondersteunen en besteedt

juist zijn. Deze opvatting gaat terug op economen als Robbins

veel aandacht aan legitimering van methode en conclusies in

en Tinbergen, maar wordt ook nu nog uitgedragen, bijvoor-

de presentatie van een adviesrapport. Ondanks dat enkele aca-

beeld door een econoom als Stiglitz. De benadering heeft zijn

demici kritische geluiden laten horen over de toepasbaarheid

beperkingen: klanten hebben vaak hulp nodig bij het formu-

van hun instrumentele en neutrale adviesbenadering, wordt

leren van doelen en middelen zijn vaak niet puur instrumen-

dit traditionele beeld toch breed uitgemeten. Ze geven aan

teel. Daarnaast zijn niet alle problemen helder te formuleren.

als adviseur wel baat te hebben bij hun ethos van neutrale,

Deze problemen worden omschreven als “ill-structured”.

objectieve adviseur. Het verhoogt hun autoriteit.

vuurwerk #8

oktober 2008

jaargang 4

29

Consultants hechten niet aan een neutrale positie: zij geven

advies ondergeschikt aan het belang van het advies zelf. Het

graag advies over wat beter kan, hoe het beter kan en wat als

advies, daar willen klanten voor betalen, daar wachten ze op

verbetering gezien moet worden. Zij zijn bereid om naast feite-

en dat presenteren ze dan ook met de meeste nadruk.

lijke argumenten ook normatieve of waarderende argumenten

30

te gebruiken. Dit om bijvoorbeeld kansen en bedreigingen

Adviespraktijk

aan te geven, of de sterke en zwakke punten in een organisatie,

Volgen consultants en academische adviseurs hun eigen uit-

een strategie of een beleidsvoorstel. Hun respect voor acade-

gangspunten? Om die vraag te beantwoorden is de argumen-

mische theorie is beperkt. Liever baseren zij hun rechtvaardi-

tatie in twintig rapporten onderzocht, tien geschreven door

gingen op doelmiddelargumentatie die direct inzichtelijk is

consultants en tien geschreven door academische adviseurs.

en op normatieve principes en motieven gerelateerd aan de

Tien rapporten gaan of over de wenselijkheid van verdere

belangen van hun klanten. De ondersteuning mag gebaseerd

groei van Schiphol en tien over de vraag onder welke voor-

zijn op hun eigen ervaring of de ervaring van anderen. Zo

waarden de elektriciteitsmarkt geliberaliseerd kan worden.

nodig vullen ze deze ervaring aan met wat interviews of bere-

Consultants en academische adviseurs hebben een gelijk aan-

keningen. Academici doen deze methode af als “quick-and-

deel in beide debatten. De onderzochte adviesrapporten zijn

dirty”. Consultants beschouwen de onderbouwing van een

geschreven in de jaren negentig en in het begin van 2000.

vuurwerk #8

oktober 2008

jaargang 4

Tabel 1: Voorkeursstijl van argumentatie Consultants

Adviserende wetenschappers

• Claim: concrete of evaluatieve conclusies

• Claim: algemene en neutrale conclusies.

en advies. Nadruk op waarschijnlijkheid en

Geen normatief advies. Nadruk op onzeker-

praktisch voorbehoud;

heid en theoretisch voorbehoud;

• Argumenten: meer breedte in de argumen-

• Argumenten: meer diepte in de argumen-

tatie: generalistische benadering. Doen van

tatie, specialistische benadering. Voorkeur

directe en concrete positieve uitspraken en

voor exacte, betrouwbare uitspraken,

waarderingen in adviesrapporten;

weinig feiten genererend onderzoek,

• Rechtvaardiging: vooral gebaseerd op

geen waarderingen;

“common sense” causaliteit en niet op

• Rechtvaardiging: vooral gebaseerd op theorie

zware theorie. Vaak verwijzing naar

ingebed in economische disciplines en op

waarden, motieven, normen, criteria;

niet controversiële waarden, motieven,

• Ondersteuning: gebaseerd op ervaring,

normen, criteria;

grove schatting en persoonlijke beoordeling.

• Ondersteuning: gebaseerd op wetenschap-

Resultaten moeten voldoen aan een

pelijke methode. Weinig sympathie voor

“common sense” toets;

“quick-and-dirty” onderzoek, ervarings-

• Presentatie: nadruk op advies, conclusies en

kennis en “common sense”;

de betooglijn. Deze wordt ondersteund door

• Presentatie: nadruk op wetenschappelijke

tekststructuur, kopjes, figuren en tabellen.

ondersteuning door presentatie van methode en theorie in de structuur van het rapport.

Figuur 1 geeft voor een aantal aspecten aan in hoeverre

Figuur 1 toont daarmee dat consultants voor de meeste cate-

consultants en academici argumenteren volgens hun eigen

gorieën werken zoals verwacht mag worden op basis van hun

uitgangspunten en dus in lijn met hun beroepsethos. De

ethos. Bij adviserende wetenschappers is dat minder het geval.

hoge waarden corresponderen met consultant ethos: dat ze

Bij een aantal categorieën zoals de normatieve aard van het

normatief advies geven, zekerheid van claims benadrukken,

advies en de normatieve argumentatie beweegt de academi-

aandacht hebben voor praktisch voorbehoud, etc. Een score

sche lijn sterk naar boven, in strijd met het eigen ethos.

van 10 geeft aan dat alle rapporten bijvoorbeeld normatief advies geven. Omgekeerd staan deze categorieën voor acade-

Bij andere punten zoals het aangeven van praktisch voor-

misch ethos: geen normatief advies, aandacht voor twijfel en

behoud of het kiezen van een tekststructuur die geordend

onzekerheid, geen praktisch voorbehoud etc. Dit correspon-

is volgens de belangrijkste onderwerpen in het rapport, in

deert met een lage score. De onderste lijn geeft dan ook aan

plaats van de belangrijkste onderzoeksstappen, is de spanning

hoeveel van de geanalyseerde academische rapporten niet

tussen consultantethos en academisch ethos minder groot.

voldoen aan het consultantethos, en daarmee wel aan het

Deze academische afwijkingen van het eigen ethos kunnen

academische ethos. De bovenste lijn geeft aan hoeveel van

ook gezien worden als een aanvulling op of ontwikkeling van

de tien consultantrapporten voldoen aan consultantethos.

de eigen adviespraktijk.

Omdat de bovenste lijn dicht bij de tien zit, illustreren veel consultantrapporten het consultantethos. De onderste lijn zit duidelijk minder dicht tegen de nul, dan dat de bovenste lijn bij de tien zit.

Figuur 1: Aantal rapporten volgens consultant ethos (boven) of academisch ethos (onder)

10

8

6

consultant rapporten

4

academische rapporten 2

ijl st ijf

si es

ex

pr

eo

ev

rie

e

pa

sc

ra

hr

gr

gr

af

aa

f

en

r uu ge

en

pu

re

m en ge

th

et

de

ho

rw

de

er

p

pa

st

ra

ru

on br

ge l in on

de on m

ct

ne

ie

n

s

it

nt re fe

re 20

an k ui br ge

in m

co

m

m

de

on

rd

iv

se

e

ns

ar

e

gu

ca

m

us

e

en

al

ta

ite

tie

ta da

ud

rd at rm no

ge lf

ee ic tif

an kw

ho ze

s en rg

ne

ho

ud

or vo

de

vo ch m

et

tis ak pr

be

ho be or

re ke

al or vo

no

rm

ze

at

ie

fa

cl

ai

dv

ie

m

s

s

0

vuurwerk #8

oktober 2008

jaargang 4

31

Conlusies

per zich tot positief onderzoek wil beperken. Dan past een

De manier waarop academici nu omgaan met normatieve

goed gedefinieerde opdracht en moet de klant nagaan of hij

uitspraken is problematisch: ze doen alsof hun normatieve

een opdracht voldoende scherp kan definiëren. Evaluerende

uitspraken geen uitleg vereisen, alsof ze vanzelfsprekend

en adviserende opdrachten kan een klant beter aan consul-

en niet controversieel zijn. Dit is weliswaar in lijn met hun

tants geven.

ethos zolang het om vanzelfsprekende normen en waarden gaat, zoals bij de toepassing van een wet. In hun adviezen zijn

Voor academische adviseurs is het advies om hun ethos van

de normen en waarden waar ze naar verwijzen vaak hoogst

neutrale adviseur aan te passen aan hun praktijk van eco-

controversieel, zoals de voordelen van marktwerking of de

nomische advocatuur, zoals geïllustreerd in de onderzochte

voordelen van groei van Schiphol. Dit controversiële karakter

rapporten. Anders stellen ze zich bloot aan het oordeel dat ze

wordt door de meeste academici genegeerd en dat is in strijd

hypocriet te werk gaan. Voor consultants is zo’n advies niet

met hun ethos van neutrale en objectieve wetenschapper.

van toepassing: zij dragen geen wetenschappelijke ethos uit

Adviserende wetenschappers zien meer positieve effecten van

zoals academische adviseurs, maar leveren desondanks meer

Schiphol en van liberalisering van de elektriciteitsmarkt dan

gebalanceerd advies en presenteren onderling minder strij-

consultants. In vier van de tien rapporten geschreven door

dige of conflicterende inschattingen in hun onderzoek.

academische adviseurs wordt zelfs helemaal geen aandacht

Consequentie van de minder hoge pretenties van academici

besteed aan negatieve effecten.

is dat ze erkennen dat kennis in de context van advies minder

Consultants beschouwen de onderbouwing van een advies ondergeschikt aan het belang van het advies zelf. Daarnaast zijn academici minder goed in staat hun positieve

universeel en algemeen is dan in de context van het weten-

of feitelijke claims te onderbouwen. Dit terwijl ze juist stellen

schappelijk debat. Daarnaast kan normatieve argumentatie

dat consultants onbetrouwbare kennis leveren, gebaseerd op

best controversieel zijn in de context van advisering, maar dat

oppervlakkige “quick-and-dirty” onderzoeksmethoden. In de

vereist wel dat adviserende wetenschappers dit controversiële

debatten tonen academici zich echter niet goed in staat met

karakter erkennen. Dit stelt vervolgens veel hogere eisen aan

eigen valide onderzoeksresultaten te komen. Op basis van

de onderbouwing van deze claims. Academische adviseurs

hun strengere onderzoeksmethoden komen ze wel tot minder

hebben vaak meer uit te leggen dan ze willen doen geloven.

onderzoeksresultaten dan consultants, maar toch zijn de

Dit maakt adviseren dus vooral tot een discursief en retorisch

resultaten van academici onderling veel tegenstrijdiger dan de

proces waarin klanten en hun stakeholders overtuigd moeten

resultaten die consultants presenteren. Een voorbeeld daarvan

worden. Dat moet een valide academische adviestheorie zicht-

is de inschatting van de multiplier van indirecte werkgelegen-

baar kunnen maken.

heid van Schiphol. Academici variëren met hun inschattingen van complete ontkenning tot de hoogste inschattingen van de multiplier van indirecte werkgelegenheid in het debat. Dat geeft weinig aanleiding hun onderzoeksmethode als robuuster te beoordelen dan die van consultants. Deze conclusies hebben consequenties voor potentiële klanten, voor academische adviseurs en voor de validiteit van de traditionele economische adviestheorie. Klanten moeten goed nagaan wat een individuele academische adviseur voor hen wil gaan doen, hoe hij onderzoek doet en hoe hij omgaat met normatieve vraagstukken. Een goede inschatting daarvan geeft de klant zicht op de vraag of de adviserende wetenschap-

32

vuurwerk #8

oktober 2008

jaargang 4

FEWEB bestaat 60 jaar.

Enkele cijfers uit de afgelopen 10 jaar. Tabel 5.

Tabel 1. Instroom aantal studenten Propedeuse Economie

Econometrie

Totaal aantal studenten FEWEB

BW

Totaal

1998-1999

2499

1998-1999

277

51

-

328

1999-2000

2456

1999-2000

301

37

-

338

2000-2001

2400

2000-2001

157

35

168

360

2001-2002

2595

2001-2002

228

25

232

485

2002-2003

2555

2003-2004

3070

2004-2005

3267

2005-2006

3413

2006-2007

3554

2007-2008

3600

Tabel 2. Instroom aantal studenten Bacheloropleidingen Economie

Econometrie

BW A’dam

IBA

Totaal

2002-2003

141

24

251

-

416

2003-2004

153

35

292

-

480

2004-2005

144

29

250

-

423

2005-2006

122

40

361

57

580

2006-2007

159

41

314

78

592

2007-2008

242

51

313

146

751

Tabel 4. Instroom aantal studenten PreMasteropleidingen Finance

Accounting

Marketing

Bus. Adm.

Totaal

2003-2004

8

27

109

130

274

2004-2005

24

12

109

114

259

2005-2006

23

30

112

138

303

2006-2007

22

15

90

133

260

2007-2008

17

19

116

169

321

Tabel 3. Aangepaste tabel instroom aantal studenten Masteropleidingen (doorstroom uit bachelor, premaster en nieuwe instroom) Finance

Accounting

Marketing

Economics

Economics ph

STREEM

Bus. Adm.

Econometrics

Totaal

2004-2005

13

25

95

4

5

-

185

2

329

2005-2006

40

26

128

33

6

-

187

2

422

2006-2007

47

77

136

46

6

-

210

12

534

2007-2008

50

56

94

30

2

8

267

14

521

Tabel 6.

Tabel 7. Totaal aantal diploma’s behaald FEWEB Propedeuse

Doctoraal

Bachelor

Totaal aantal promoties FEWEB

Master

Totaal

1998

7

1998-1999

194

353

-

-

547

1999

9

1999-2000

255

348

-

-

603

2000

12

2000-2001

260

303

-

-

563

2001

6

2001-2002

278

280

-

-

558

2002

15

2002-2003

219

252

-

-

471

2003

19

2003-2004

-

355

72

-

427

2004

14

2004-2005

-

412

169

213

794

2005

11

2005-2006

-

217

259

322

852

2006

16

1104

2007

14

nnb

Totaal

123

2006-2007 2007-2008

nnb

298 nnb

324 nnb

169 nnb

vuurwerk #8

oktober 2008

jaargang 4

33

LUSTRUM/

Adoptie van innovaties: Hester van Herk1

Het introduceren van nieuwe producten is zeer belangrijk voor ondernemingen. Doch niet alle nieuwe producten zijn verzekerd van succes en velen falen. Ondernemingen zijn niet genegen om informatie over dit falen prijs te geven, maar schattingen geven aan dat 40% tot 80% van de nieuwe producten faalt. Het is daarom niet verwonderlijk dat marketeers zeer geïnteresseerd zijn in de factoren die het succes van nieuwe producten bepalen. Dit laatste niet in het minst, omdat afzetmarkten niet meer beperkt zijn tot het eigen land en diffusie van innovaties in andere landen, waaronder opkomende markten, noodzakelijk geworden is. In de laatste decennia is er grote vooruitgang geboekt in de kennis over adoptie en diffusie van innovaties. In dit artikel wordt inzicht gegeven in deze kennis.

1 H  ester van Herk is Universitair Hoofddocent bij de afdeling Marketing, de Boelelaan 1105, 1081 HV Amsterdam, [email protected]

34

vuurwerk #8 #7 mei oktober 20082008 jaargang jaargang 4 4

succesfactoren in een wereldmarkt Inleiding

naar de mate waarin het product aansluit bij de waarden,

De mate waarin consumenten geneigd zijn om nieuwe

de behoefte, eerdere ervaringen en het gedrag van de koper.

producten aan te schaffen wordt adoptie van innovaties

Als het product complexer lijkt heeft dat een negatief effect

genoemd; diffusie van innovaties gaat over de snelheid waar-

op de adoptie-intentie; als niet duidelijk is hoe het product

mee een innovatie zich verspreidt. Of consumenten tot de

gebruikt moet worden koopt men het niet. Wanneer goed te

adoptie van innovaties willen overgaan, hangt af van diverse

communiceren is hoe het product gebruikt kan worden heeft

factoren: (1) de kenmerken van het product en de context

dat een positief effect op de adoptie-intentie. Ten slotte zal de

waarin het product wordt aangeboden en (2) kenmerken van

adoptie-intentie positief beïnvloed worden als de mogelijk-

de koper en zijn/haar cultuur.

heid bestaat om het product gratis of tegen lage kosten te proberen. Dit beperkt het risico van de adoptie. Welk product-

Kenmerken van een innovatie

kenmerk de adoptie-intentie het meest verklaart, is afhankelijk

Onderzoek naar adoptie van innovaties richt zich vooral op

van de productcategorie. Doch, duidelijk uit onderzoek is

de fase waarin een product voor het eerst op de markt wordt

het grote belang van relatief voordeel en compatibiliteit op

gebracht. Als innovaties beter in staat zijn consumentenbe-

adoptie­-intentie en adoptiegedrag van producten en diensten.

hoeften te bevredigen dan bestaande producten is de kans groter dat zij succesvol worden. Succes betekent in dit geval

Incrementele of radicale innovatie

een hoge mate van daadwerkelijke aankoop van de innovatie.

Innovaties zijn er in gradaties. De meeste innovaties zijn

Everett Rogers, de pionier op dit onderzoeksgebied, heeft een

aanpassingen van bestaande producten ofwel incrementele

aantal kenmerken van producten beschreven die bepalen

innovaties. Voorbeelden zijn een nieuwe smaak van Coca

of een nieuw product aantrekkelijk is voor kopers. Als een

Cola of een mobiele telefoon waarmee ook foto’s gemaakt

product waargenomen relatief voordeel heeft ten opzichte

kunnen worden. Een pen waarmee op een laptop geschreven

van bestaande producten, compatibel is met huidige pro-

kan worden waarna de tekst wordt geconverteerd naar een

ducten of huidig gedrag, lage waargenomen complexiteit

Worddocument is een radicale innovatie. Consumenten heb-

heeft, communiceerbaar is en een laag waargenomen risico

ben moeite met radicale innovaties, veelal omdat het risico

heeft, is de kans op adoptie groter. Uit onderzoek is gebleken

van de adoptie te groot wordt geacht. Onderzoek heeft aan-

dat het relatieve voordeel dat een product heeft een van de

getoond dat wanneer er een radicale innovatie op de markt

beste voorspellers is van de adoptie van een innovatie. Naast

wordt gebracht, het kan helpen om het product samen met

relatief voordeel is compatibiliteit belangrijk; dit refereert

een bekend product aan te bieden. Dit laatste is vooral zinvol

vuurwerk vuurwerk #8 #7 oktober mei 2008 2008 jaargang jaargang 4 4

35

voor mensen die geen ervaring hebben met de product­

veel minder gewaardeerd. Dit heeft duidelijke gevolgen voor

categorie en dus graag de verzekering willen hebben dat

het potentiële succes van innovaties in verschillende landen.

het risico van de aankoop niet groot is. Door technieken zoals Hazard-modeling (DeKimpe en colIn het voorgaande is er steeds van uitgegaan dat de adoptie

lega’s, 2000) is er in de afgelopen jaren inzicht ontstaan in

van een innovatie vrijwillig is. Bijna altijd is dat ook het

de redenen van succes of falen van innovaties in bepaalde

geval; wanneer een consument de nieuwste iPhone of een

landen. Een belangrijk criterium voor de succesvolle diffusie

nieuwe Coca-Cola-variant koopt bestaat er geen dwang.

van (technologische) innovaties blijkt het BNP per hoofd

Anders is het wanneer een bank haar klanten dwingt tot het

van de bevolking. Succes blijkt hoger in landen met een BNP

gaan gebruiken van geldautomaten of de Nederlandse Spoor-

per hoofd van de bevolking van meer dan 10.000 dollar ten

wegen loketten vervangen door kaartjesverkoopautomaten

opzichte van landen met een lager BNP per hoofd van de

(Reinders en collega’s, 2008). De dwang maakt dat er bij

bevolking. Echter, deze sociaaleconomische kenmerken zijn

voorbaat weerstand bestaat tegen de innovatie en dat men

niet voldoende om te verklaren waarom innovaties in Scandi-

negatieve gevoelens heeft ten opzichte van het bedrijf dat de

navië, Groot-Brittannië of Nederland eerder succesvol zijn

innovatie aanbiedt. De succesfactoren van zulke innovaties

dan in Spanje of Griekenland. De verklaring hiervoor ligt in

blijken sterk af te hangen van de mate waarin een bedrijf

cultuurverschillen tussen landen (Tellis en collega’s, 2003).

erin slaagt de klant de optie te bieden om terug te vallen op

Verschillende onderzoeken hebben aangetoond dat twee van

personeel dat kan helpen.

de vijf cultuurdimensies van Hofstede (2001), te weten Individualisme (positief) en Onzekerheidsvermijding (negatief)

Kenmerken van de kopers van innovaties

samenhangen met de mate waarin innovaties succesvol zijn.

Sommige mensen zijn meer geneigd om een nieuw product

In een individualistische samenleving staat het ‘ik’ meer cen-

te proberen dan anderen. Er werd lange tijd van uitgegaan

traal en wordt eigen initiatief gewaardeerd; in meer collecti-

dat de kopers van innovaties zich vooral bevinden onder

vistische landen maken mensen deel uit van hechte groepen

jonge hoog opgeleide welvarende consumenten. In een

waaraan men loyaal dient te zijn. Nederland is een sterk

recente meta-analyse (Arts en collega’s, 2008) wordt echter

individualistische samenleving net als de USA en Groot-

aangetoond dat de invloed van demografische variabelen

Brittannië, landen in Zuid-Europa en ook in Azië en Midden-

(leeftijd, opleiding, inkomen) op adoptie-intentie en gedrag

en Zuid-Amerika zijn meer collectivistisch. In culturen met

beperkter is dan gedacht en dat vooral meer psychografische

een sterke onzekerheidsvermijding voelen mensen zich

kenmerken zoals innovativiteit van een persoon, opinie-

bedreigd door onzekere of onbekende situaties; landen

leiderschap en productbetrokkenheid van grote positieve

met een sterke mate van onzekerheidsvermijding zijn

invloed blijken op de adoptie-intentie.

Griekenland, Portugal en Japan. Dit laatste in tegenstelling tot de (collectivistische) samenlevingen in China en Hong-

Innovatieve mensen vinden het leuk om nieuwe producten

kong waar onzekerheid niet als bedreigend wordt ervaren

te proberen of om zo nu en dan een ander merk of een andere

en waar men dan ook graag nieuwe technologische gadgets

productvariant te kopen. Zij hebben een waardepatroon

aanschaft.

waarin open staan voor veranderingen voorop staat. Zaken

36

als nieuwsgierigheid, vrijheid en creativiteit worden belang-

Adoptie van innovaties blijkt dus samen te hangen met ken-

rijker gevonden dan respect voor tradities en bescheiden

merken op landniveau en kenmerken op individueel niveau.

zijn. Zulke kenmerken gelden voor individuen, en blijken

Door technieken als multi-level analyse is het mogelijk gewor-

tevens een grote rol te spelen bij de diffusie van innovaties

den om na te gaan wat land en psychografische kenmerken

over landen heen. Bijvoorbeeld, Denemarken en Groot-Brit-

apart en samen bijdragen aan de adoptie-intentie. Uit zulk

tannië zijn landen waar men in het algemeen creativiteit en

onderzoek blijkt dat zowel landskenmerken als persoons­

vrijheid op prijs stelt. In Maleisië en op de Filippijnen daar-

kenmerken adoptie-intentie bepalen en dat dit per land

entegen worden autonome beslissingen van de bevolking

niet gelijk is. Bijvoorbeeld, traditionele (= minder innova-

vuurwerk #8

oktober 2008

jaargang 4

tieve) consumenten in een sterk onzekerheidsvermijdende

te introduceren. Door eerst te focussen op innovatieve

cultuur zijn minder geneigd een innovatie te kopen dan

landen en daarbinnen op innovatieve doelgroepen kan de

traditionele consumenten in een niet onzekerheidsvermij-

effectiviteit van marketinginspanningen verhoogd worden.

dende cultuur. Verder is gevonden dat de cultuur waarin men leeft invloed heeft op de relatie tussen kenmerken

Referenties

van de innovatie en de koopintentie ervan; bijvoorbeeld,

Arts, Joep W. C., Ruud T. Frambach, and Tammo H. A.

de invloed van relatief voordeel op adoptie-intentie is sterker

Bijmolt (2008), “Generalizations on Consumer Innovation

in minder onzekerheidsvermijdende culturen (Frambach en

Adoption: A Meta-Analysis on the Drivers of Intention and

collega’s, 2003).

Behavior,” Working Paper. Dekimpe, Marnik G., Philip M. Parker, and Miklos Sarvary

Deze resultaten geven inzicht, maar tot nu toe is bijna

(2000), “Global diffusion of technological innovations: A

alle onderzoek naar adoptie van innovaties gedaan in de

coupled-hazard approach,” Journal of Marketing Research, 37(1),

rijke Westerse wereld. Wat adoptie van innovaties verklaart

47-59.

in minder welvarende landen zoals in Zuid-Amerika of

Frambach, Ruud T., Hester Van Herk, and Manoj K. Agarwal

in Afrika is nog onduidelijk; het lijkt zelfs dat meer on­

(2003), Culture’s influence on innovation adoption: a global

zekerheidsvermijdende culturen in Afrika producten juist

study of managers’ adoption intention of telecom innovati-

eerder adopteren.

ons. Amsterdam: Vrije Universiteit.

Wat adoptie van innovaties verklaart in minder welvarende landen zoals in Zuid-Amerika of in Afrika is nog onduidelijk Conclusie

Reinders, Machiel J., Pratibha A. Dabholkar, and Ruud T.

Innovatie is belangrijk voor het voortbestaan van onder­

Frambach (2008), “Consequences of Forcing Consumers to

nemingen en ook regeringen zien innovatie als een basis-

Use Technology-Based Self-Service,” Journal of Service Research

voorwaarde voor de groei van de economie. Innoveren op

(nog te verschijnen).

zich is niet voldoende, producten en diensten moeten ook

Rogers, Everett M. (2003), Diffusion of innovations. New York

geaccepteerd en aangeschaft worden door consumenten.

[etc.]: Free Press.

Onderzoek naar adoptie van innovaties heeft gevonden

Tellis, Gerard J., Stefan Stremersch, and Eden Yin (2003),

welke aspecten hierbij belangrijk gevonden worden. Door

“The international takeoff of new products: The role of

hierop in te spelen wordt de kans op succesvolle introductie

economics, culture, and country innovativeness,” Marketing

van een innovatie vergroot. Ook is veel bekend geworden

Science, 22(2), 188-208.

over welke culturen het meest open staan voor nieuwe producten. Deze kennis helpt te bepalen in welke landen een innovatie het best geïntroduceerd kan worden en in welke landen het product beter later op de markt gebracht kan worden. Vervolgens kan de marketingstrategie in de gekozen landen aangepast worden aan de behoeften van individuen in deze landen. Door toepassing van deze wetenschappelijke resultaten hebben bedrijven nu een tool om stapsgewijs producten

vuurwerk #8

oktober 2008

jaargang 4

37

LUSTRUM/

Spitsmijden: werken prikkels? Jasper Knockaert en Erik Verhoef1

De groeiende filedruk is één van de grootste, snelst groeiende en meest weerbarstige problemen waar het verkeersbeleid in Nederland – maar ook daarbuiten – zich voor geplaatst ziet. Ondanks alle pogingen het tij te keren zijn de reistijdsverliezen op ons hoofdwegennet tussen 2000 en 2007 met 53% gestegen en worden de jaarlijkse economische kosten van files in 2007 op rond de 3 miljard Euro geschat (KIM, 2008)2. Het gaat daarbij onder meer om de waarde van verloren reistijd, van onbetrouwbaarheid, en van uitwijkgedrag om de ergste files te vermijden, zoals eerder of later reizen.

Vanuit economische optiek is er alle reden om dit

maatschappelijke kosten door de veroorzakers daarvan

probleem met actief beleid aan te pakken, en er niet

gedragen worden. In dit geval kan niet verwacht worden

op te vertrouwen dat een vrije markt aan Adam Smith’s

dat individuele weggebruikers rekening houden met de

onzichtbare hand vanzelf naar een maatschappelijk op-

extra reistijden die de eigen verplaatsing voor andere weg-

timum wordt geleid. Reeds in 1920 stelde Arthur Pigou

3

gebruikers zal veroorzaken. Het gevolg is overconsumptie:

namelijk vast dat er in het geval van verkeerscongestie

de weg wordt drukker bereden dan maatschappelijk

sprake is van zogeheten “externe kosten”. De vrije markt

optimaal zou zijn. Pigou gaf ook direct de economisch

faalt in het bereiken van een optimum, omdat niet alle

efficiënte oplossing voor dit probleem: een tol die gelijk

1 Jasper Knockaert is onderzoeker bij de afdeling Ruimtelijke Economie, de Boelelaan 1105, 1081 HV Amsterdam, [email protected]; Erik Verhoef is hoogleraar bij de afdeling Ruimtelijke Economie, de Boelelaan 1105, 1081 HV Amsterdam, [email protected] 2 KIM (2008) Mobiliteitsbalans 2008: Congestie in perspectief Kennisinstituut voor Mobiliteitsbeleid, Den Haag (http://www.verkeerenwaterstaat.nl/kennisplein/3/7/372414/Mobiliteitsbalans.pdf; laatst gezien 6 september 2008).

38

vuurwerk #8

oktober 2008

jaargang 4

Het gevolg is overconsumptie: de weg wordt drukker bereden dan maatschappelijk optimaal zou zijn is aan de waarde van de “marginale externe kosten” (de

dat lukken, dan zijn de files in theorie op te lossen en in de

totale voor anderen veroorzaakte kosten) zorgt ervoor dat

praktijk aanzienlijk te verkorten, zonder dat weggebruikers

het weggebruik wordt teruggedrongen tot het optimale

alternatief vervoer hoeven te kiezen of op andere momenten

niveau. Uiteraard is een dergelijke tol hoger naarmate het

op hun werk hoeven aan te komen. Het enige dat nodig is, is

drukker is en de optimale heffing zal dus variëren over

een afvlakking van de toestroom. En dat kan volgens Vickrey

tijd en plaats. Zie hier de basale economische motivatie

bereikt worden met een dynamische heffing, die eerst continu

voor gedifferentieerde kilometerheffingen, zoals die nu

stijgt en daarna weer daalt – eigenlijk net als de lengte van

zijn voorzien voor 2012 en later4.

files in het huidige evenwicht, zonder heffing.

In 1969 maakte de latere Nobelprijswinnaar William Vickrey5

Tot voor kort bleef de reikwijdte van de inzichten van Pigou

een belangrijke toevoeging aan de economische theorie­

en Vickrey toch voornamelijk beperkt tot de (vervoers-)econo-

vorming rond congestie en het beprijzen daarvan. Waar

mieboekjes. Maar dat is snel aan het veranderen. Succesvolle

Pigou een statisch denkmodel hanteerde, introduceerde

toepassingen van congestieheffingen zijn bijvoorbeeld al ope-

Vickrey dynamiek in de analyse, waarbij hij specifiek keek

rationeel in steden als Singapore (in oervorm al vanaf 1975)

naar files zoals we die ook in Nederland zo vaak waarnemen.

en London (sinds 2003). In Nederland wordt, zoals gezegd,

Daarbij groeit en slinkt een file vóór een knelpunt gedurende

ook al hard gewerkt aan het invoeren van Anders Betalen

de spits, terwijl het knelpunt al die tijd een constante uit-

voor Mobiliteit – het omzetten van vaste autobelastingen in

stroom van voertuigen heeft, welke gelijk is aan de capaciteit

tarieven per kilometer. In de aanloop daarnaar toe wordt in

van dat knelpunt. Eenvoudige mechanica suggereert dat die

diverse experimenten al ervaring opgedaan met het gebruik

file niet zou ontstaan als de toestroom van auto’s constant

van financiële prikkels in het wegverkeer. Eén van de eerste

tijdens de spits zou worden en gelijk aan de capaciteit. Zou

van dat soort experimenten was de proef Spitsmijden, die in

3 Pigou, A.C. (1920) Wealth and Welfare Macmillan, London. 4 V&W (2007) Starten met de Kilometerprijs Ministerie van Verkeer en Waterstaat, Den Haag (http://www.verkeerenwaterstaat.nl/Images/Starten%20met%20de%20KMprijs_tcm195-211932.pdf; laatst gezien 6 september 2008). 5 Vickrey, W. (1969). Congestion theory and transport investment. American Economic Review (Papers and Proceedings), 59, 251-261.

vuurwerk #8

oktober 2008

jaargang 4

39

deze bijdrage centraal staat. De proef was in veel opzichten

gevallen werd de voor de beloning vereiste gedragswijziging

uniek. Inhoudelijk gaf het ons voor het eerst de kans om

gebaseerd op het individuele referentiegedrag in de periode

niet op basis van enquêtes of modelstudies te onderzoeken

voor het experiment, zonder dat de deelnemers dat op dat

hoe weggebruikers op specifieke prikkels reageren, maar op

moment overigens wisten.

basis van “echt” gedrag (“revealed preference”, wordt dit wel genoemd). In technische zin was het vernieuwend om via

Voor de geldvariant werden gedurende tien weken (eind 2006)

“kastjes” in de auto passages van deelnemers elektronisch

verschillende beloningsschema’s uitgetest, waarbij beloningen

te meten, om aan de hand daarvan de prikkels daadwerkelijk

varieerden van drie tot zeven euro per gemeden spits. Voor de

te kunnen geven. In conceptuele zin was het vernieuwend

Yeti werd de beloningsperiode korter gehouden om gedurende

omdat niet – zoals in de conventionele theorie – de nadruk

de resterende periode ook het effect van verkeersinformatie

lag op de betaling van tol of heffingen, maar dat in plaats

(op de Yeti) te kunnen meten, dus zonder beloningen. Bij een

Het mijden van de spits wordt met name gerealiseerd door met de auto buiten de spits te gaan rijden daarvan een positieve benadering werd gekozen, waarin gro-

onvoldoende aantal spitsmijdingen moesten deze deelnemers

tere aanpassingen ten opzichte van het “nulgedrag” werden

de smartphone die ze ontvingen terug geven aan het einde van

gewaardeerd met grotere beloningen. Deels werd dit gevoed

het experiment.

door de inhoudelijke wens om te zien of “belonen” andere gedragsreacties oproept dan “bestraffen”. Deels kwam het

De meting van het gedrag gebeurde met behulp van een

voort uit de noodzaak om vrijwillige deelnemers te werven,

elektronische voertuigidentificatie, ondersteund door

en die komen nu eenmaal eerder op een beloning af dan

camera’s met kentekenherkenning. Voor deze metingen

op een straf. En, ten slotte, organisatorisch was het ver-

werd in het voertuig van de deelnemer een OBU (“on-board

nieuwend omdat in de proef werd samengewerkt door een

unit”) ingebouwd. Via de camera’s werd ook het gebruik

groot aantal partijen; komend vanuit het onderzoek, vanuit

van andere auto’s (zonder OBU’s) uit het gezin van de

de overheid, en vanuit het bedrijfsleven. Binnen de proef

deelnemer geregistreerd. De registratiesystemen stonden

besloeg het onderzoek meerdere velden, waaronder gedrags-

zowel op de A12 als op het onderliggend wegennet opgesteld.

analyse en modellering. In deze bijdrage beperken we

Naast de elektronische registraties vulden de deelnemers

ons tot een korte beschrijving van de proefopzet en geven

dagelijks een beperkt logboek in. Dit leverde aanvullende

we de meest aansprekende resultaten. Op dit moment is

gegevens op, bijvoorbeeld over het gebruik van alternatieve

gedragsmodellering op basis van de (enorme) database

vervoerswijzen en ritmotieven. De spelregels maakten duide-

die uit het project is voorgekomen nog in volle gang.

lijk dat deze aanvullende informatie geen invloed zou hebben op de beloning, zodat mensen zich niet geremd hoefden te

Opzet

voelen om eerlijk te antwoorden. Het beloningsexperiment

Het proefgebied betrof de A12, van Zoetermeer richting

werd verder aangevuld met enquêtes bij zowel deelnemers

Den Haag. Op dit traject is de fileproblematiek groot, terwijl

als niet-deelnemers, om op die manier meer inzicht te

het feit dat er weinig op- en afritten en routealternatieven

krijgen in de keuze om al dan niet deel te nemen.

zijn de proef relatief eenvoudig beheersbaar maakte. Voor

40

de proef was op basis van verkeersgegevens de periode

De deelnemers

07.30 – 09.30 uur als ochtendspits gedefinieerd. In principe

De deelnemers aan de proef bestaan voor 64,7% uit mannen

konden deelnemers een beloning verdienen als ze niet in

en wonen bijna allemaal in Zoetermeer. De helft van de deel-

deze periode met de auto van Zoetermeer richting Den Haag

nemers is tussen de 35 en 49 jaar; een kwart is ouder en een

reisden. Ze konden zelf kiezen wat voor beloning ze wilden:

kwart is jonger. Uit de opgegeven motieven voor deelname

geld of spaarpunten voor een smartphone genaamd Yeti.

blijkt dat de beloning weliswaar de belangrijkste reden voor

232 deelnemers kozen voor geld, 108 voor de Yeti. In beide

deelname is, maar dat ook andere motieven meespelen, zoals

vuurwerk #8

oktober 2008

jaargang 4

het bijdragen aan kennis over en vermindering van de filepro-

In de periodes zonder beloning (de voor- en nameting) reist

blematiek en het experimenteren met alternatieve reisopties.

47-50% van de deelnemers met de auto in de spits. Bij belonen

Om inzicht te krijgen in de mogelijkheden tot een groot­scha­

daalt dit percentage naar 26% (bij 3 euro) en 19% (7 euro en

liger toepassing, werden ook niet-deelnemers (en gebrui­kers

variabele beloning). Het effect van belonen op het reizen per

van de A12) gepolst naar hun bereidheid om mee te doen

auto in de spits is dus zeer significant: ongeveer de helft van

aan een beloningsexperiment. 29,4% gaf aan zeker wel of

de spitsritten wordt onderdrukt.

waarschijnlijk mee te zullen doen. 11,5% zegt misschien mee

Het mijden van de spits wordt met name gerealiseerd door

te zullen doen. Dit suggereert dat bij een grootschalige opzet

met de auto buiten de spits te gaan rijden. Het aantal autorit-

van een beloningsproef, waarbij alle regelmatige gebruikers

ten vóór 07.30 uur neemt toe van 20% tot 33-39%. Het aantal

van de A12 benaderd worden, maximaal ongeveer 40% hier-

autoritten na 09.30 uur neemt toe van 10% tot 15,1-16%. Het

aan zou kunnen meedoen.

totale autogebruik (over alle tijdsperioden) neemt af van

De belangrijkste reden om niet mee te doen is het niet kunnen mijden van de spits vanwege werktijden De belangrijkste reden om niet mee te doen is het niet kun-

80% tot 73-75%. De afname van het autogebruik wordt vooral

nen mijden van de spits vanwege werktijden (genoemd door

bereikt door een toename van OV-gebruik (van 4% in de voor-

65%). Uit de cijfers blijkt verder dat de deelnemers aan het

meting tot 9,5-12% bij belonen).

experiment op het punt van flexibiliteit (in tijdstipkeuze) representatief zijn voor potentiële deelnemers onder de

Het autogebruik in de spits keert na het ophouden van de

regelmatige A12-gebruikers.

beloning vrijwel terug naar het niveau van de voormeting. Het OV-gebruik is tijdens de nameting iets hoger dan tijdens

Gedragswijziging

de voormeting; het omgekeerde geldt voor de fiets. Ongetwij-

De hamvraag is, uiteraard: “En… werkt het?”. Het antwoord is

feld spelen seizoensinvloeden hier een rol (de proef was in

“Ja – sterker dan verwacht”. In Figuur 1 is voor de deelnemers

het najaar).

met geldbeloningen voor de voormeting, de drie beloningsschema’s (geldvariant) en de nameting de verdeling over

Vergelijking van de verschillende beloningsvarianten leert dat

vervoerswijzen en tijden weergegeven. Het betreft de verde-

het grootste effect (een reductie van het spitsverkeer van 50%

ling van alle dagen waarop woon-werkritten werden gemaakt

tot 26%) al met een beloning van 3 euro gerealiseerd wordt. De

of thuis werd gewerkt. Het beeld voor de mensen die voor een

variabele beloning en de beloning met 7 euro zorgen voor een

Yeti spaarden lijkt sterk op het in Figuur 1 getoonde beeld.

extra reductie tot 19%. Opvallend is dat de variabele beloning leidt tot een nagenoeg identieke verdeling over vervoerswijzen en tijden als de “vlakke” beloning van 7 euro. De relatief kleine gedragsveranderingen ten gevolge van dit soort aanpas-

Figuur 1: Gedragseffecten van beloningen in Spitsmijden

singen in de beloning zou goed kunnen samenhangen met het feit dat deelnemers voor de volledige duur van de proef afspraken thuis of op het werk gemaakt zullen hebben, waardoor het minder gemakkelijk wordt om op veranderingen in

ie

n

e An

de

re

w

er

kl

oc

at

ke er

sw

ijz

s re

Th ui

ve rv o

er w

et

V O

Fi

l oo

in

rp

in r

An de

Pa

ca

in

ge z

n ie

ag

bu ite

ui t to

au

au to

re de

ss

30 9.

ge z

.3 0 -9

au to

An

An

de

re

et

to M

au

na

.0 0 -9

9. 00

.0 0 et M

M

et

au

to

8. 00

-8

7. 30

to au

et M

M

et

au

to

vo

or

7.

30

de beloning tijdens de proef te reageren.

vuurwerk #8

oktober 2008

jaargang 4

41

Figuur 2: De spreiding van ritten over de spits

aandeel

met vrijwillige deelnemers, die zich natuurlijk eerder zullen aanmelden als ze verwachten meer beloningen te kunnen verdienen. Het is geen willekeurige trekking uit de totale populatie weggebruikers. De cijfers hoeven dus ook zeker niet representatief te zijn voor wat we zullen zien bij toepassingen met grotere aantallen deelnemers. Nieuwe proeven, die op dit moment in voorbereiding zijn, zullen moeten uitwijzen hoe effectief de maatregel is bij grotere aantallen deelnemers tijdstip

en daarmee hoe representatief onze groep deelnemers was. Een andere belangrijke vraag die speelt bij grotere toepassingen is hoe groot het latente vraag effect is. Dat wil zeggen: in welke mate wordt de vrijgekomen ruimte op de weg, ontstaan

Er treedt dus een duidelijke verschuiving op van de spits­

doordat deelnemers hun gedrag aanpassen, weer opgevuld

periode naar de perioden voor en na de spits. Voor de

door een toestroom van niet-deelnemers? Bij het bouwen en

verkeersafwikkeling is het van belang om de verdeling van

verbreden van wegen ter bestrijding van files vormt dergelijke

Het autogebruik in de spits keert na het ophouden van de beloning vrijwel terug naar het niveau van de voormeting autoritten in de tijd iets meer in detail te bekijken. In figuur

“latente vraag” vaak een notoire spelbreker, die de resultaten

2 is de verdeling van autoritten over de ochtendpiek weerge-

sterk kan laten tegenvallen. Ook op deze vraag zullen toekom-

geven. Bij belonen is duidelijk zichtbaar dat er twee nieuwe

stige proeven een antwoord moeten geven.

pieken optreden. De grootste piek, met 20-25% van de ritten, vindt plaats op 07.25 uur, dus net voor het kritische tijdstip

Hoewel Spitsmijden dus veel weg heeft van dynamische hef-

07.30 uur. Een tweede piek treedt op om 09.35 uur, dus net

fingen – tijdsafhankelijke beloningen vormen in feite een

na de kritische grens van 09.30 uur.

soort spiegelbeeld – is het waarschijnlijk weinig zinvol om de twee als concurrerende instrumenten te zien. Werken

Conclusies

met beloningen lijkt vooral geschikt voor tijdelijke proble-

De resultaten hierboven geven aan dat de deelnemers aan

men; niet alleen vanwege de kosten die er mee samenhan-

de proef Spitsmijden een onverwacht sterke gedragsreactie

gen, maar ook vanwege problemen met het definiëren van

lieten zien. De belangrijkste aanpassing was het verschuiven

“nulgedrag” en met het bepalen van de groep potentiële

van het tijdstip van de verplaatsing. Dit sluit aan bij de

deelnemers. Wegwerkzaamheden en evenementen worden

analyse van Vickrey, waarin tijdstipaanpassingen ook de

vaak genoemd als mogelijke toepassingsgebieden. Verschil-

belangrijkste gedragsdimensie vormen. Het impliceert dat

lende proeven die op dit moment lopen of in planning zijn,

de effectiviteit van kilometerheffingen bij het verminderen

zullen zich dan ook specifiek op dit soort situaties richten.

van congestie gebaat zal zijn bij het voldoende differentiëren

Dat neemt niet weg dat dit soort proeven ons veel kunnen

van de heffing over de tijd, zodat de prikkel om het tijdstip

leren over vragen die ons te wachten staan bij het invoeren

van de rit aan te passen inderdaad gegeven wordt. Het relatieve

van kilometerheffingen, zowel wat betreft de techniek, als

gemak van tijdstipaanpassingen maakt het experimenteren

de vormgeving van de prikkels, als de gedragsreacties die

met een heffing à la Vickrey extra aanbevelingswaardig.

daaruit voortkomen.

De onverwacht sterke gedragsreactie komt ongetwijfeld voor een belangrijk deel voort uit het feit dat we te maken hebben

42

vuurwerk #8

oktober 2008

jaargang 4

NIEUWS/FEWEB

> Seminars – Colloquia – Lezingen Op de Faculteit worden verschillende lezingen georganiseerd.

AGENDA > Promoties FEWEB • 1 2 september, Promotie Paul Claes (Aula), titel proefschrift: “Value-based Management Control systems: An Analysis of

Hieronder tref je een kort overzicht aan van de lezingen die de komende tijd plaatsvinden.



FaDo Lunch Seminars De FaDo (Faculteit op Donderdag) lunch seminars vinden om de twee weken plaats op donderdag van 12.30 uur tot 13.30 uur in zaal 2E-37. Voor lunch wordt gezorgd.

Design and Use”, Promotor: Prof.dr. T.L.C.M. Groot 11 september

Peter Peverelli (M&O)

22 september, Promotie Haralambie Leahu (Aula),

25 september

Boriana Rukanova (I&L)

titel proefschrift: “Measure-valued differentiation for Finite

9 oktober

Wouter Stam (M&O)

Products of Measures: Theory and Applications”. Promotor:

23 oktober

Henri Dekker (Accounting)

Prof.dr. H.C. Tijms en co-promotor: dr. B.F. Heidergott.

6 november

Onbekend

20 november

Claartje Vinkenburg/

•

• 8 oktober, Promotie Tjerk Budding (Aula), titel proefschrift:



Josje Dikkens (M&O)

“Decentralization, performance evaluation and

4 december

Jan-Maarten van Sonsbeek (gast)

government performance”. Promotor Prof.dr. T.L.C.M. Groot.

18 december

Harold Houba (Econometrie)

• 2 7 oktober, Promotie Andre Monteiro (Aula). Titel proef-

Voor meer informatie kun je contact opnemen met:

schrift: “The Dynamics of Corporate Credit Risk: An Intensity-

Paul Vlaar

[email protected]

based Econometric Analysis”. Promotor Prof.dr. A. Lucas.

Jacob Jordaan

[email protected]

Ina Putter

[email protected]

• 3 0 oktober, Promotie Wouter Vermeulen (Aula). Titel proefschrift: “Essays on housing supply, land use regulation and regional labour markets”. Promotor: Prof.dr. P. Rietveld. Co-promotoren: dr. J.N. van Ommeren en dr. J. Rouwendal.

•

4 november, Promotie F. Bijleveld (Aula). Titel proefschrift:

> Oraties en afscheidsredes FEWEB •3  oktober, oratie Prof.dr. E.L.H.M. van de Loo (Aula).

“Time Series Analysis in Road Safety Research using State

Hoogleraar Leiderschap en Gedrag,

Space Methods”. Promotoren: Prof.dr. S.J. Koopman en

titel: “De schaduw van de verandering.”

dr.ir. C.A.G.M. van Montfort.

•1  5 oktober, Afscheid Prof.dr. D. Keuning (Aula). Titel: “Structuurhygiene geboden! Over zindelijk denken

• 1 0 november, Promotie Nicky Pouw (Aula). Titel proefschrift: “The Priorities of Poor Small-Holder Farmers in Uganda.”

en handelen in organisatiestructuren.”

•1  4 november, oratie Prof.dr. P.W.A. Eimers (Aula).

Promotor: Prof.dr. J.W. Gunning en co-promotor: dr. C. Elbers.

• 1 3 november, Promotie Ronald Wolthoff (Aula). Titel proefschrift: “Essays on simultaneous search equilibrium.” Promotor: Prof.dr. G.J. van den Berg. Co-promotor: Dr. P.A. Gautier.

Prijzen en awards

• 1 4 november, Promotie Bert Steens (Aula). Titel proefschrift: “Impacts of Transfer Pricing on Value Creation”.

Eveline van Leeuwen wint EPAINOS prize 2008

Promotoren: Prof.dr. J.F.M.G. Bouwens en Prof.dr. F.A.Roozen.

Op 30 augustus, op het congres van de Europese Regional Science Association in Liverpool, ontving Eveline van Leeuwen (afdeling

• 2 4 november, Promotie Yin Yen Tseng (Aula). Titel

ruimtelijke economie) deze prijs.

proefschrift: “Valuation of Travel Time Reliability in Passenger

De prijs wordt gegeven voor het beste paper voor deelnemers tot

Transport.” Promotoren: Prof. dr. P. Rietveld en Prof.dr. E.T. Verhoef.

33 jaar. Evelines paper ging over ‘The effects of future retail developments on the local economy; combining micro and macro

• 1 december, Promotie Michel van der Wel (Aula). Titel

approaches’. In haar paper hanteert zij Social Accounting Matrices in

proefschrift: “Risk-Free Rate Dynamics: Information, Trading

combinatie met micro simulatiemodellen. Eerder dit jaar verdedigde

and State Space Modeling.” Promotoren: Prof.dr. A. Lucas en

Eveline van Leeuwen haar proefschrift over ‘Towns Today’.

Prof.dr. S.J. Koopmans. Co-promotor: dr. A. Menkveld.

vuurwerk #8

oktober 2008

jaargang 4

43

Pieter Gautier is gekozen tot docent van het jaar van

voor publicatie. Hij ontvangt de award “in great appreciation for the

het Tinbergen Instituut

outstanding service”.

Pieter Gautier (afdeling algemene en ontwikkelingseconomie) is gekozen tot docent van het jaar 2007/2008 door de eerstejaars

Onderwijsprijzen

studenten van het Tinbergen Instituut. Hij doceert het vak Macro

voor Kees van den Hoeven en Patrick Tuijp

labour and agency problems (onderdeel van macroeconomics).

Op 28 april jl. werden de facultaire onderwijsprijzen uitgereikt.

Siem Jan Koopman (afdeling econometrie) is op de tweede plaats

De prijs voor de beste docent was voor Kees van den Hoeven

geëindigd. Hij doceert het vak Advanced Econometrics.

(afdeling econometrie), terwijl de Best Student Award werd toegekend aan Patrick Tuijp. Het faculteitsbestuur feliciteert beiden met deze

Emerald Outstanding Paper Award 2008

bijzonder eervolle onderscheiding.

voor Bart Bossink en collega-onderzoekers Bossink (afdeling M&O) ontving de prijs voor het artikel: “Corporate real

Weer een Best Paper Award voor ITAIDE

estate and competitive strategy”. Collega-onderzoekers zijn Bas Singer

ITAIDE heeft voor de tweede keer op een rij de Best Paper Award

en Herman van de Putte, beiden van de Faculteit Bouwkunde-TU Delft.

gewonnen op de Bled Electronic Commerce Conference, die elk jaar

Het artikel is gepubliceerd in the Journal of Corporate Real Estate.

wordt gehouden in Bled, Slovenia. Deze conferentie hoort bij de top-5 internationale conferenties op het

Associate Editor Award 2007

gebied van electronic commerce. De Conferentie werd dit jaar voor

voor Gerard van den Berg

de 21e keer gehouden, en het is nog nooit eerder voorgekomen dat

Van den Berg (afdeling algemene en ontwikkelingseconomie) ontving

een groep twee keer achter elkaar deze prijs heeft gewonnen. In beide

de award van het toptijdschrift ‘Journal of Econometrics’. Als ‘Associate

gevallen gingen de papers over resultaten van het ITAIDE project.

Editor’ heeft hij zorggedragen voor het selectieproces van papers

Gegevens van de paper:

FEWEB viert 60-jarig lustrum!

Zaterdag 25 oktober | VESVU/AVE/Aureus alumni dag

De faculteit bestaat in 2008 60 jaar en daar zullen we met name in de

Op 25 oktober organiseert Aureus een alumnidag voor iedereen die

week van 20 oktober uitgebreid bij stilstaan. Het programma van die

in de afgelopen 60 jaar actief lid is geweest van Aureus/AVE/VESVU.

week is als volgt:

Dit is een uitgelezen mogelijkheid om bij te praten met studiegenoten! De alumnidag zal op zaterdag 25 oktober plaatsvinden bij Strand West.

Maandag 20 oktober | Op maandag 20 oktober viert de Vrije

De dag begint om 15.00 tot 18.30 en aansluitend is er de mogelijkheid

Universiteit haar 128ste verjaardag. Dit jaar staat de dies natalis in het

om een vorkje mee te prikken.

teken van Crises op de financiële markten. Sprekers zij o.a Lex Bouter, rector magnificus en André Lucas, hoogleraar Financiële markten

Woensdag 29 oktober | Amsterdam Academic Conference

en instellingen aan de Faculteit der Economische Wetenschappen en

De laatste dag van het lustrum zal beginnen met het Amsterdam

Bedrijfskunde. Daarnaast zal een eredoctoraat worden uitgereikt aan

Academic Conference (AAC). Het thema van het AAC is “Diversity;

voormalig minister van financiën, Gerrit Zalm. De dies begint om

Managing Differences”. De volgende sprekers zullen aanwezig zijn:

14.45 uur, aula hoofdgebouw VU, Boelelaan 1105, Amsterdam.

• Sybilla Dekker (voormalig minister van VROM) • Anja Groenewoud ( CEO Accenture)

Dinsdag 21 oktober | Ter ere van haar 60-jarig jubileum organiseert

• Agnes Jongerius ( Voorzitter FNV Bondgenoten)

de Faculteit der Economische Wetenschappen en Bedrijfskunde op

• Jan Nooitgedagt (Ernst & Young)

dinsdag 21 oktober een lustrumsymposium. Dit symposium zal

• Jos Nijhuis (CEO PWC)

plaatsvinden van 13.00 tot 17.00 in de Aula van de Vrije Universiteit.

• David Pinto (hoogleraar interculturele communicatie)

Het thema van het symposium handelt over de ontwikkeling van het Nederlandse begrotingsbeleid en de regulering van de financiële sector,

Intense “Lustrum Edition” | Tijdens het lustrum organiseert Aureus

met bijdragen van Gerrit Zalm, Wouter Bos, Rick van der Ploeg, Sweder

in samenwerking met de faculteit het grootste feest ooit! Met Intense:

van Wijnbergen en Coen Teulings. Na afloop van dit symposium vindt

lustrum edition wordt het lustrum knallend afgesloten. Op 29 oktober

in de foyer voor de Aula de jubileumreceptie van de faculteit plaats.

zal dit grootse feest plaatsvinden in de Escape. Het gaat hier om

De receptie zal niet alleen een uitstekende gelegenheid zijn om de

Escape Club, Escape Studio en Escape deLux.

faculteit te feliciteren, maar ook om oude en jonge contacten te

Tijdens het feest zullen onder andere ErickE, Sidney Samson, Gregor

verstevigen, nieuwe contacten op te doen en om gewoon weer eens

Salto en dj Rockid draaien. Voor Aureus leden bedraagt de entree

op de VU te zijn.

slechts 6 Euro, voor medewerkers van FEWEB is de entree 8 Euro en voor introducees bedraagt de entree 10 Euro.

44

vuurwerk #8

oktober 2008

jaargang 4

Yao-Hua Tan, Multi-Level Analysis of Complex IS Change: A Case Study

Peter Nijkamp bij beste 100 economen van de wereld

of eCustoms, Proceedings of the 21th Bled Electronic Commerce

Prof.dr. P. Nijkamp (afdeling ruimtelijke economie) staat op plaats 96

Conference, Bled, Slovenia, June, 15-18, 2008.

van de wereldranglijst van economen. Dat blijkt uit cijfers van de

Boriana Rukanova en Yao-Hua Tan (I&L) zijn werkzaam op het ITAIDE

RePEc, een database met gegevens over 17.000 economen. Nijkamp

project bij FEWEB; Ziv Baida was tot 2007 werkzaam op het ITAIDE

heeft in de meetperiode van alle economen de meeste stukken

project en is nu werkzaam bij IBM Nederland B.V.; Eveline van Stijn

geschreven (436 works) en de meeste onderscheidende stukken

en Helle Zinner Henriksen zijn van de Information Management

gepubliceerd (409 distinct works). Van de in Nederland werkende

Department, Copenhagen Business School.

economen op de wereldranglijst staat alleen Florencio Lopez-de-Silanes

Boriana Rukanova, Eveline van Stijn, Helle Zinner Henriksen, Ziv Baida,

(nummer 75) hoger.

Albert Menkveld wint Best Paper award Albert Menkveld, heeft op de 2008 Western Finance Association (WFA) Meeting in Hawaii (22 – 25 juni) de NYSE Euronext Award For the Best Paper on Equity Trading ontvangen. De titel van de paper luidt: ‘Does Algorithmic Trading Improve Liquidity?’ Menkveld schreef de paper

Jan Willem Gunning benoemd tot KNAW lid

in samenwerking met Terence Hendershott (University of California,

Prof. dr. J.W. Gunning (afdeling algemene en ontwikkelingseconomie)

Berkeley) en Charles Jones (Columbia University).

is tijdens de laatste vergadering van de Koninklijke Nederlandse Academie van Wetenschappen benoemd tot gewoon lid. De KNAW heeft maximaal 220 gewone leden onder de vijfenzestig jaar. Daarnaast kent de KNAW rustende leden (gewone leden ouder dan 65 jaar), buitenlandse leden en correspondenten. De leden van de KNAW worden gekozen op grond van hun wetenschappelijke prestaties. Ze worden benoemd voor het leven. Dit bijzonder eervolle lidmaatschap werd eerder aan drie andere hoogleraren van onze

Summerschool Ondernemerschap 2008 gewaardeerd met 9.1

faculteit toegekend: Peter Nijkamp, Hans Opschoor en Karel Davids.

De Amsterdamse Summerschool Ondernemerschap 2008, die plaatsvond van 7 tot en met 11 juli, is door de deelnemers gewaardeerd met een 9.1! Deze hoge score bleek uit een enquête die onder de deelnemers is

Gerrit Zalm krijgt eredoctoraat

gehouden, de waardering voor de verschillende aspecten van de

De Vrije Universiteit Amsterdam (VU) heeft besloten een eredoctoraat

summerschool was uitzonderlijk hoog. De enthousiaste reacties van

te verlenen aan drs. Gerrit Zalm.

de deelnemers tijdens de week bevestigden dat ook: de geselecteerde

Hij zal dit eredoctoraat in ontvangst nemen op 20 oktober 2008,

groep bleek ontzettend enthousiast en ambitieus en gaf elkaar, de

de 128ste dies natalis van de VU. Het eredoctoraat wordt hem

begeleiders en de sprekers daardoor veel energie. Dit resulteerde

toegekend voor zijn wezenlijke bijdrage aan de ontwikkeling,

in een zeer hoge kwaliteit van de uiteindelijke businessplannen

invoering, vormgeving en uitvoering van het trendmatig begrotings­

en elevator pitches tijdens de finaledag. De Summerschool

beleid en daarmee aan de vernieuwing van het Nederlandse

Ondernemerschap werd dit jaar georganiseerd door ABN AMRO en

begrotingsbeleid, vanaf het begin van de jaren ‘90. Zalm ontvangt

CASE. CASE is het nieuw opgerichte Centrum van Amsterdamse

het eredoctoraat op voorstel van de faculteit der Economische

Scholen voor Entrepreneurschap, het samenwerkingsverband van

Wetenschappen en Bedrijfskunde.

Universiteit van Amsterdam (UvA), Hogeschool van Amsterdam

De heer Zalm begon in 1975 zijn carrière bij het ministerie van

(HvA), Hogeschool Inholland en Vrije Universiteit (VU). Tijdens deze

Financiën, was van 1989 tot 1994 directeur van het Centraal

Summerschool werkten studenten hun businessidee uit onder

Planbureau en bijzonder hoogleraar Economische Politiek bij de

begeleiding van diverse professionals.

economische faculteit aan de VU en vervolgens in verschillende kabinetten minister van Financiën en vice-premier.

Hij is thans werkzaam bij DSB en bekleedt, naast enkele andere adviesfuncties, het voorzitterschap van de International Accounting Standards Committee Foundation. Als erepromotor is aangewezen prof.dr. Harmen Verbruggen, hoogleraar aan en decaan van onze faculteit.

vuurwerk #8

oktober 2008

jaargang 4

45

Naar aanleiding van het toekennen van een ere-

niveau van binnenlandse investeringen van de marktsector bij volledige

doctoraat aan Gerrit Zalm op de Dies Natalis van

werkgelegenheid. Als de overheid dat structurele spaaroverschot van de

de VU op 20 oktober, hebben wij van Professor

marktsector niet naar zich toe zou trekken via haar tekort, zou dit tot

L.F. van Muiswinkel de volgende bijdrage ontvangen

een deflatoire ontwikkeling leiden en dat moest worden voorkomen.

over de verdiensten van Gerrit Zalm.

De overheid moest dus een tekort hebben.

De verdiensten van Gerrit Zalm voor de overheidsfinanciën in Nederland

Zijlstra had daarmee in zijn periode als minister van financiën gelijk, omdat er toen nog geen vrij internationaal kapitaalverkeer bestond. Die overmaat van besparingen kon geen andere kant op en buitenlandse investeerders kregen in Nederland geen kans. Terzijde, later is het kapitaalverkeer natuurlijk wel vrij geworden en ging dit deel van het verhaal van Zijlstra, dat de overheid een tekort van een bepaalde omvang behoorde te hebben, niet meer op. Zijlstra had dit later uiteraard ook wel door, zoals bleek toen ik daar met hem over sprak. Hoe dan ook, het voorgaande verklaart waarom

Dik van Muiswinkel

men ook wel sprak over het structurele begrotingsbeleid van Zijlstra.

1

De overheid behoorde dus een tekort te hebben dat een bepaald percentage vormde van het nationale inkomen. Zijlstra dacht daarbij

De verdienste van Gerrit Zalm op begrotingsterrein bestaat

aan 5% voor de gehele overheid; 3,5% voor de Rijksoverheid en 1,5%

vooral hierin dat hij het gedachtegoed van Zijlstra, aangepast

voor de lagere overheden.

aan een nieuwe situatie, weer in ere hersteld heeft.

begrotingsbeleid van Zijlstra

Nu het begrotingsbeleid. Stel dat in de uitgangssituatie het werkelijk O–B overheidstekort gelijk is aan het structureel gewenste tekort. Als Y in de loop van de tijd structureel constant moet blijven kan bij een

Zijlstra merkte dat de politiek voordurend de neiging had zich

trendmatige groei van het nationale inkomen het overheidstekort

procyclisch te gedragen. In goede tijden, als de belastinginkomsten

pleiten voor allerlei extra uitgaven onder het motto: “het geld is er

(O – B) in absolute termen mee stijgen. Als men ernaar zou streven de B collectieve lastendruk in de loop van de tijd constant te houden Y dan werd de trendmatige ruimte voor uitgavenvergroting bepaald door

toch”. In slechte tijden gebeurde het omgekeerde; tegenvallende

de trendmatige groei van Y. Als het belastingbeleid erop gericht zou

belastinginkomsten moesten leiden tot beperking van uitgaven.

zijn de collectieve belastingdruk bewust te verhogen dan was daarvan

Zijlstra wilde af van dit procyclisch gedrag, hij wilde rust in de tent.

een grotere ruimte voor uitgavenvergroting het gevolg. Omgekeerd

Zijn uitgangspunt was dat de overheid structureel een tekort mocht

betekende een bewust verlagen van de collectieve lastendruk minder

en moest hebben dat gelijk behoorde te zijn aan het spaaroverschot

ruimte voor de groei van de overheidsuitgaven. De bekende regel

van de marktsector. Voor het gemak in vergelijkingen (vergeef me,

luidde dan ook dat de begrotingsruimte die de trendmatige groei

ik blijf een schoolmeester):

van het nationale inkomen bood gebruikt kon worden voor uitgaven­

Het structurele, dan wel trendmatige,

overvloedig binnenstroomden, had het parlement de neiging te

(

vergroting, belastingtariefsverlagingen of een combinatie van die

Y = C + I + O + X – M

(1)

beide (een belastingtariefsverhoging werd behandeld als een

Y = C + B + S

(2)

negatieve belastingtariefsverlaging).

of (O – B) = (S – I) – (X – M) O–B S–I X–M of = –

(3)

Heel concreet: Stel dat aan het begin van de kabinetsperiode het

(4)

overheidstekort gelijk was aan het structureel aanvaardbare. Men nam

(

Y

) (

Y

)(

Y

)

vervolgens een verwachte trendmatige groei van het nationale inkomen Ervan uitgaande dat de lopende rekening over langere termijn genomen

aan en berekende op grond daarvan de begrotingsruimte. Vervolgens

in evenwicht behoorde te zijn, kwam Zijlstra ertoe te zeggen dat het

werd een politieke beslissing genomen over de verdeling van die

structurele tekort van de overheid gelijk mocht en moest zijn aan het

ruimte over uitgavenvergroting en belastingtariefsveranderingen.

structurele spaaroverschot van de marktsector (beide uitgedrukt in een

Zijlstra zelf was voorstander van een zodanige verdeling van de

percentage van het nationale inkomen). In Nederland werd en wordt

begrotingsruimte dat de macro-economische belastingdruk niet zou

permanent meer gespaard dan nodig is ter financiering van een goed

stijgen. Het zogenaamde progressie-effect moest ieder jaar ongedaan

1 Dik van Muiswinkel is emeritus hoogleraar Openbare Financiën aan de Faculteit der Economische Wetenschappen en Bedrijfskunde. Hij is 7 jaar decaan geweest over drie verschillende periodes (1972-1974, 1993-1995, 1997-1998). Op 27 november 2002 nam hij afscheid van de faculteit nadat hij 35 jaar als lector en hoogleraar aan de faculteit verbonden was geweest.

46

vuurwerk #8

oktober 2008

jaargang 4

)

gemaakt worden. Daarna beschikte men over een aanvaardbaar

Bereken de endogene toename van de belastingontvangsten, gegeven

VOLGEND NUMMER

In dit nummer:

uitgavenpad voor de kabinetsperiode waarvan niet mocht worden

de bestaande tariefstructuur, wanneer het nationale inkomen zou

De volgende Vuurwerk verschijnt

Thema LUSTRUM

afgeweken wat er ook gebeurde met de feitelijke ontwikkeling van het

groeien volgens een aangenomen trendmatige ontwikkeling. Dit

in mei 2009. Deadline kopij: 1 april 2009.

nationale inkomen. Groeide het nationale inkomen feitelijk harder dan

is de ruimte waarmee wat gedaan kan worden. De gehanteerde

Redactioneel

3

de aangenomen trend dan werd het feitelijk overheidstekort kleiner

trendmatige ontwikkeling van het nationale inkomen is bewust laag

Overzicht FEWEB

4

dan het structureel aanvaardbare tekort. Het omgekeerde gebeurde

geschat, men spreekt van een behoedzaam scenario. Kies vervolgens

Overzicht opleidingen FEWEB

5

bij een feitelijk lagere dan trendmatige groei. Dus rust in de tent met

het gewenste percentage dat het overheidssaldo aan het eind van

6

een van te voren bekend uitgavenpad waaraan niet getornd werd.

de kabinetsperiode zou moeten vormen. Dit in verband met de

De departementen wisten waar ze aan toe waren.

deelname aan de Monetaire Unie in Europa met de Euro. De ruimte

Singles and the city De BNP paradox

10

De gemeentelijke lokale lasten

15

Interview met Wim Kuijken

19

De teloorgang van het trendmatige begrotingsbeleid

financieringstekort om te kunnen voldoen aan de toetredingscriteria

China als belegging

22

van Zijlstra

van de Euro. Maak vervolgens een politieke keuze op het terrein van

Besliskunde en het ‘Rondje om de kerk’

24

Kabinetten na Zijlstra hebben het trendmatige begrotingsbeleid laten

eventuele belastingtariefveranderingen. Ook dit kost een deel van

Economisch contractonderzoek

28

verwateren. De bekendste gemaakte fouten zijn:

de ruimte (tariefverlagingen) of voert ruimte op (tariefsverhoging).

moet dus voor een deel gebruikt worden voor een verlaging van het

en het economisch adviesbegrip

Het overblijvende deel van de ruimte is uiteindelijk beschikbaar voor

Cijfers FEWEB

33

a. Men schatte de trendmatige groei van het nationale inkomen, waarop

uitgavenvergroting bij de departementen, waar zij onvoorwaardelijk

Adoptie van innovaties

34

de ruimteberekening gebaseerd was, te hoog in. Niet de redelijk

op kunnen rekenen.

Spitsmijden: Werken prikkels?

38

verwachte groei maar de “gewenste” groei werd als uitgangspunt

Het werd weer een echt trendmatig begrotingsbeleid. Groeide de

Agenda

44

genomen. De te hoog geschatte trendmatige groei en daarmee de te

economie sneller dan aangenomen in het behoedzaam scenario dan

Nieuws FEWEB

45

hoog berekende ruimte werd natuurlijk wel geheel gebruikt met als

tikte dat door naar een snellere daling van het financieringstekort, of

resultaat dat het financieringstekort voortdurend opliep.

beter gezegd: verbetering van het financieringssaldo (er komen zo

De verdiensten van Gerrit Zalm voor de overheidsfinancien in Nederland

46

Prijzen en awards

47

langzamerhand ook financieringsoverschotten om de hoek). Bij een b. Bij de verdeling van de ruimte koos men steeds voor louter uitgaven­

tegenvallende economische ontwikkeling zou het slechter aflopen met

vergroting en niet voor een deel voor belastingtariefsverlaging. De

het financieringssaldo maar in de werkelijkheid kwam dat niet zo gauw

macro-economische belastingdruk begon dan ook op te lopen wat

voor omdat men had gekozen voor een behoedzaam scenario. Het

slecht was voor de economische ontwikkeling (niet voor niets kwam

beleid van Gerrit Zalm sloot aan op het gedachtegoed van Zijlstra.

de aanbodseconomie in zwang).

Toch zijn er verschillen.

De tegenvallende economische groei liet vervolgens het feitelijk financieringstekort als percentage van het nationale inkomen verder

Zijlstra ging uit van een structureel aanvaardbaar overheidstekort,

oplopen. Op den duur liep het financieringstekort volledig uit de

afgestemd op het spaaroverschot van de marktsector. Gerit Zalm kiest

hand. Het probleem van de rentelasten en de hoge schuldquote

voor een saldo op de overheidsbegroting dat deelname aan de Europese

diende zich aan.Er volgt dan een periode waarin opeenvolgende

Monetaire Unie en de Euro mogelijk maakt en de rentelasten van de

Singles and the city

kabinetten maar één begrotingsdoelstelling hebben: het terugdringen

overheid laat teruglopen om ruimte te scheppen voor het toekomstige

/ pagina 6

van het feitelijk financieringstekort als percentage van het nationale

vergrijzingbeleid. Zijlstra werkte met de verwachte trendmatige groei

inkomen. Het trendmatige element ontbreekt geheel. Uiteraard werkt

van het nationale inkomen. Gerrit Zalm kiest bewust voor een laag

dit beleid procyclisch. Tegenvallende economische ontwikkelingen

ingeschatte trendmatige groei, het behoedzaam scenario.

China als belegging

doen het financieringstekort oplopen boven het gewenste niveau

/ pagina 22

COLOFON

en nopen dus tot ombuiging van de uitgaven. De departementen

De verdienste van Gerrit Zalm is dat hij heeft willen teruggrijpen

worden dolgedraaid, de ene bezuiniging volgt op de andere. De

op de gedachten van Zijlstra waardoor hij rust kon brengen in de

afwegingsfunctie van de begroting komt in gevaar, men bezuinigt

overheidsfinanciën. Hij heeft het trendmatige begrotingsbeleid

Vierde jaargang, nr. 8, oktober 2008

Ontwerp en opmaak

Spitsmijden: werken prikkels?

niet op de minst nuttige overheidsuitgaven maar op die uitgaven die

geactualiseerd en het in zijn tijd afgestemd op wat nodig was voor

Vuurwerk is het relatiemagazine van de

Room for ID’s, Nieuwegein

/ pagina 38

het snelst of het gemakkelijkst kunnen worden omgebogen.

het toetreden tot de Euro. Tevens heeft hij de verlaging van de

Faculteit der Economische Wetenschappen

Druk

en Bedrijfskunde (FEWEB).

Drukkerij Damen, Werkendam

Het begrotingsbeleid van Gerrit Zalm

Redactie

Fotografie

Gerrit Zalm heeft de rust in het begrotingsbeleid weer teruggebracht

Frans Snijders, Iris Visser, Ina Putter,

FEWEB, Johan Hoekstra, Room for ID’s

door terug te grijpen op de gedachten van het trendmatige begrotings­

Henri de Groot

Oplage

beleid van Zijlstra. Aan het begin van de kabinetsperiode bepaalt

Adres

Vuurwerk verschijnt twee keer per jaar

hij het (reële) uitgavenpad van de departementen voor de gehele

Faculteitsbureau FEWEB,

in een oplage van 7.500 exemplaren.

kabinetsperiode. Hier kunnen zij op rekenen, wat er ook gebeurt met de

rentelasten bevorderd waardoor de kosten van de vergrijzing beter

De Boelelaan 1105, 1081 HV Amsterdam

feitelijke economische ontwikkeling. Bij economische tegenvallers wordt

[email protected], (020) 598 61 57

er niet gekort op de toegestane uitgavenpaden van de departementen.

kunnen worden gedragen.

De bepaling van de toegestane uitgavenontwikkeling verliep als volgt.



vuurwerk #8

oktober 2008

jaargang 4

vuurwerk #8

oktober 2008

jaargang 4

47

Bereik méér aan de VU! Certified Management Accountant • Char-

Ben jij een professional met een goede baan? Dan heeft de VU-Postgraduate

tered Financial Analyst • Controller in de

School dé opleiding voor jou. De VU Postgraduate School biedt dé manier om

publieke en non-profitsector • Corporate

een titel te behalen en je deskundigheid te vergroten.

Compliance • Financieel en Beleggingsanalist • Health Care Management • Management

Aan de Amsterdamse zuidas heeft de VU-Postgraduate School zich in korte tijd

Consultant • Basisopleiding Management

ontwikkeld tot een academisch centrum voor wetenschappelijk georienteerde

Consultant • Parttime opleiding master

beroepsopleidingen en executive onderwijs. In samenwerking met de Faculteit

Bedrijfswetenschappen • Parttime opleiding

der Economische Wetenschappen en Bedrijfskunde (FEWEB) biedt de Postgraduate

master Accounting & Control in combinatie

School veertien gerenommeerde deeltijdopleidingen aan.

met Registeraccoutant • Registeraccountant • Registercontroller • Register EDP-auditor

Typerend voor het onderwijs aan de Postgraduate School is de interactie tussen

• Treasury Management • Verandermanage-

theorie en praktijk, tussen cursist en docent en tussen cursisten onderling. Inter­

ment • Basisopleiding Verandermanagement

actie is zowel op de uitwisseling van kennis als op de uitwisseling van ervaring gericht. Interactie staat borg voor de practische toepasbaarheid van de leerstof. Interactie wordt niet alleen bewerkstelligd door een optimale integratie van theorie en praktijk in de leerstof maar tevens door voor het leerproces gebruik te maken van hoogleraren en docenten die naast hun aanstelling aan de universiteit tevens werkzaam zijn in de praktijk. De verankering met de Vrije Universiteit Amsterdam waarborgt het hoge niveau van de opleidingen. De verbondenheid van de opleidingen met de praktijk is een garantie voor de actualiteit van de programma’s.

vuurwerk Lustrum: FEWEB 60 jaar Singles and the city • De BNP paradox • Gemeentelijke lokale lasten • China als Belegging • Besliskunde en het rondje om de kerk • Economisch contract-

Meer weten? Surf naar www.feweb.vu.nl en klik op ‘postgraduate school’ voor informatie over de postgraduate opleidingen. Van iedere opleiding is

onderzoek en het adviesbegrip • Adoptie van innovaties • Spitsmijden

uitgebreide documentatie beschikbaar. Voor nadere inlichtingen kun je je ook wenden tot het secretariaat van de Postgraduate School. Telefoon (020) 598 6045.

#8

oktober 2008

jaargang 4

Relatiemagazine van de Faculteit der Economische Wetenschappen en Bedrijfskunde