VERENIGING DOET: GELEIDELIJKE OVERGANG VAN PUBLIEKE NAAR PRIVATE FINANCIERING LAADPUNTEN

INHOUD NEDERLAND-VLAANDEREN IN EUROPESE WATERSTOFKOPGROEP VERBINDING NEDERLANDSE EN CALIFORNISCHE EV-PIONIERS

VA K T I J D S C H R I F T B E N E LU X D E C E M B E R 2 0 1 2

SPANNING STIJGT: NADERENDE BEKENDMAKING E-AWARD URBAN ARROW STEEKT NEDERLANDSE FIETSTRADITIE IN MODERN ELEKTRISCH JASJE GEDEPUTEERDE BERT PAULI: ‘LEIDENDE POSITIE BRABANT GEKEND EN HERKEND’

VERENIGING DOET:

GELEIDELIJKE OVERGANG VAN PUBLIEKE NAAR PRIVATE FINANCIERING LAADPUNTEN

T R U E K S D GRI CTEN GOED T R A M S JE TKI O R P S E Z EERSTE

INHOUD www.twitter.com/emobility_solar

E-Mobility vernieuwt: van smart grids tot waterstof en elektrische voertuigen

Vereniging DOET pleit voor geleidelijke overgang van publieke naar private financiering van laadpunten

10

Column Elliot Wagschal Kosten reduceren van de publieke laadinfrastructuur

Voor het eerst moet ik voor u als lezer door het stof. De afgelopen twee jaar dat u het magazine E-Mobility ontvangt, hebben wij namelijk iets fout gedaan. Dit kwam pas recent aan het licht in de jaarlijkse evaluatie op onze redactie. Waar wij de indruk hadden dat het voor u als lezer meer dan duidelijk was dat wij iedere editie (ook) aandacht smart grids, bleek dit niet het geval.

13

PowerMatching City II moet smart grid definitief vormgeven

14

Succesvolle missie naar Baden-Württemberg rond thema ‘Innovatie in elektromobiliteit’

15

‘Leidende positie van Brabant gekend en herkend’

17

TKI Switch2SmartGrids keurt als eerste zes projecten goed

18

Creëren van tegenstelling waterstof versus elektro-auto onwenselijk

20

Rijksoverheid jaagt waterstofeconomie aan

22

‘Regio Nederland-Vlaanderen in kopgroep Europees waterstofpeloton’

23

Spanning stijgt bij naderende bekendmaking winnaar E-Award

25

Urban Arrow steekt Nederlandse fietstraditie in modern jasje

26

Column Jan-Willem Tolkamp - Laden met je eigen duurzame stroom...

27

Technolution integreert techniek in smart grids

29

Verbinding tussen Nederlandse en Californische ev-pioniers

30

Column Tijmen de Groot - Gas explodes, you know!

33

‘Stevig projectmanagement biedt elektrisch vervoer meer kansen’

35

In ons lezersonderzoek kwam duidelijk naar voren dat velen van u zelfs niet eens wisten dat wij over smart grids schrijven. Wij hebben dan ook naar u als lezer geluisterd en hebben ons magazine kritisch onder de loep genomen en daar waar nodig vernieuwd een aangescherpt. Zo kunt u vanaf nu per pagina door middel van een kleur zien (zie ook de legenda op pagina 4) welk thema behandeld wordt: van smart grids tot elektrisch rijden op energie uit een batterijpakket of elektrisch rijden via energie opgeslagen in waterstof. Want als er één ding belangrijk is in het verhaal van elektrisch vervoer, is dat het vermijden van het creëren van tegenstellingen door een tweestrijd te creëren tussen de elektroauto en waterstofauto. Het creëren van een tegenstelling zou ook feitelijk onjuist zijn. Want welke hoogleraar of automotive expert u het ook vraagt, allen zullen zij u uitleggen dat de waterstofauto ook een elektrische auto is. Het enige verschil is dat bij een auto die gebruikt maakt van waterstof, waterstof de energiedrager is in plaats van het batterijpakket. In deze laatste editie van het kalenderjaar treft u een grote hoeveelheid artikelen aan over alle onderwerpen die ik zojuist met u besproken heb. Zo vertelt het innovatieve Technolution – een van Nederlands koplopers op het domein van smart grids – welke invloed elektrische voertuigen op het Nederlandse elektriciteitsnet hebben, spraken wij met diverse stakeholders over de ‘opvolger’ van e-laad (het door de markt in het leven geroepen eViolin) en spraken wij met Adwin Martens, voorzitter van het grensoverschrijdende innovatienetwerk WaterstofNet. En natuurlijk wens ik u nu de maand december al weer halverwege is, fijne feestdagen toe en hoop ik u in januari op een van de vele nieuwjaarsborrels te treffen! Edwin van Gastel, hoofdredacteur E-Mobility

European Electric Mobility Center geopend

Amsterdam deelnemer Europees programma voor schoon vervoer De gemeente Amsterdam is lid geworden van HyER, een Europese organisatie die kennisdeelt over slim en schoon vervoer. HyER. HyER staat voor Hydrogen, fuel cells and electro-mobility in European Regions. Deze organisatie richt zich op het monitoren en ontwikkelen van emissievrije mobiliteit en heeft recent van de Europese Com-

Op de Helmondse AutomotiveCampusNL is eind oktober het European Electric Mobility Center (EEMC) geopend. De officiële openingshandeling werd verricht door burgemeester Fons Jacobs van Helmond en Victor Elsendoorn, directeur TNO Companies. Het EEMC is een nieuw test- en expertisecentrum op het gebied van elektrische en hybride voertuigen, inclusief batterijen aandrijftechnologie, dat wordt geëxploiteerd door TASS International. De nieuwe faciliteiten zijn deels geïntegreerd met die van TNO en bevinden

zich ook fysiek op het TNO-terrein op de Campus. Vanaf 1 januari 2013 zal het European Electric Mobility Center volledig operationeel zijn. Met de opening van het EEMC is het eerste onderdeel van het Automotive Facilities Brainport (AFB) programma gerealiseerd. Naast het EEMC worden binnen AFB ook het Driving Guidance Lab, het Manufacturing & Process Lab, het Test & Education Lab en het Automotive Accelerator & Incubatorcenter ontwikkeld. Het complete programma wordt in september 2013 opgeleverd.

DNV KEMA inventariseert wereldwijd smart grid demonstratieprojecten In opdracht van brancheorganisatie Netbeheer Nederland heeft energiekennisbedrijf DNV KEMA Energy & Sustainability een studie gemaakt van de wereldwijd lopende smart grid demonstratieprojecten. In deze studie is zowel naar de technische aspecten als naar beleidsmatige, regulatorische en sociale aspecten gekeken. De netbeheerders gebruiken de leerpunten uit deze studie in de huidige en toekomstige smart grid projecten

in Nederland. Intelligente energienetten zijn een belangrijke randvoorwaarde om de energietransitie mogelijk te maken. De Nederlandse netbeheerders investeren jaarlijks circa anderhalf miljard euro per jaar in de vervanging en uitbreiding van hun netten. Tot 2050 moet in Nederland tussen de twintig en zeventig miljard euro extra worden geïnvesteerd om de energienetten aan te passen en intelligenter te maken.

NIEUW! Legenda E-Mobility Bij de verschillende artikelen in dit magazine treft u onderaan de pagina een gekleurde balk met aan. Deze kleuren refereren aan het thema waarover de artikelen gaan. De balken symboliseren de volgende thema’s: = Smart Grids = Elektrisch rijden op waterstoftechnologie = Elektrisch rijden op batterijtechnologie

4

Benteler Engineering Services wint eCarTec Award

missie de opdracht gekregen een monitoringsprogramma op te zetten voor elektrisch rijden op basis van batterij- en waterstoftechnologie. Europa verwacht veel van deze monitoring en zal de uitkomsten en bijbehorende aanbevelingen gebruiken voor haar beleid voor duurzame mobiliteit in de komende jaren.

E-mobility nieuwe speerpunt tijdens succesvolle beurs Energie 2012

In de Brabanthallen ’s-Hertogenbosch vond van 9 tot en met 11 oktober Energie 2012 plaats. De vakbeurs was het toneel van de laatste trends, nieuwe producten en innovaties in de energiebesparing, maar ook in de nieuwe speerpunten e-mobility, solar en passief bouwen. Grote en kleine bedrijven presenteerden tal van oplossingen en nieuwe producten. Daarnaast konden bezoekers deelnemen aan een uitgebreid seminarprogramma. Het aanbod op Energie 2012 was groot en divers: van duurzaam bouwen tot elektrische mobiliteit en van warmtepompen tot biomassa. Extra aandacht ging uit naar zonne-energie: het aanbod in solar was met circa vijftig exposerende bedrijven aanzienlijk groter dan voorheen. Ook vond dit jaar voor het eerst het Passief Bouwen Event plaats. Dit alles viel bij de bezoekers in goed aarde: uit onderzoek blijkt dat eenennegentig procent van de bezoekers tevreden was met het beursaanbod. Om het belang van innovatie te onderstrepen, werden op de eerste beursdag de Spirit of Innovation Award uitgereikt, de prijs voor exposanten van de vakbeurs met een energiebesparende innovatie. De Award is gewonnen door exposant Ceramic Fuel Cell met de BlueGen brandstofcel. Deze brandstofcel op groengas (of aardgas) voor thuis of op kantoor heeft een zeer hoog elektrisch rendement van zestig procent. Energie 2013 vindt plaats van dinsdag 24 tot en met donderdag 26 september in de Brabanthallen in ‘s-Hertogenbosch. Meer informatie over Energie is te vinden op de website www.energievakbeurs.nl

‘Waterstofregio’ behaalt finale van de Regiostars Awards

Benteler Engineering Services en MAN Truck & Bus hebben gezamenlijk de eCarTec Award 2012 gewonnen met de hybride vuilniswagen ‘Metropolis’ in de categorie Nutzfahrzeuge – Elektrofahrzeug. Heiko Vieweg (Managing Director Benteler Engineering Services) en Bernd Maierhofer (Director R&D MAN Truck & Bus) hebben de award uit handen van staatsecretaris Katja Hassel mogen ontvangen tijdens de eCarTec beurs die eind oktober plaatsvond

in München. De Metropolis – met als basis een MAN TGS 26t – is in een consortium van deskundigen ontwikkeld en volledig bij Benteler Engineering Services in Helmond gebouwd. Deze plug-in hybride vuilniswagen is in staat om CO2-vrij en bijna geluidloos zware transporten uit te voeren in aan te wijzen gebieden. Benteler Engineering Services bundelde in dit project een indrukwekkend aantal nieuwe en bestaande technologieën en innovaties.

Smart grid centrum Watt connects geopend DNV KEMA, Liander, TenneT en TCN hebben het smart grid inspiratie- en demonstratiecentrum Watt connects geopend. Watt connects heeft als doel om bedrijven, overheden en kennisinstellingen interactief kennis te laten maken met intelligente energienetten en deze partijen in een inspirerende omgeving met elkaar te verbinden. Watt connects is gevestigd op Energy Business Park Arnhems Buiten in elektriciteitsstad Arnhem. Het initiatief is mede mogelijk gemaakt door de gemeente Arnhem en dankzij financiering van de Provincie Gelderland.

Event Slimme Energie Infrastructuur viert lustrum Het evenement Slimme Energie Infrastructuur is het enige smart gridsplatform van Nederland en viert op 4, 5 en 6 maart 2013 haar jubileum. De conferentie heeft zich ontwikkeld tot het platform voor het uitwisselen van kennis en ervaring met betrekking tot de verduurzaming en de decentralisatie van onze energievoorziening. Maar liefst

veertig sprekers geven acte de présence. Natuurlijk wordt opnieuw de IIR Smart Grids Innovation Award uitgereikt. Deze keer aan het meest geslaagde project dat, in lijn met het thema van dit jaar, de eindgebruiker centraal stelt. Meer informatie verkrijgbaar via de website www.iir.nl/energy/event/ slimme-energie-infrastructuur/

Rotterdam krijgt waterstoftankstation

INTERNATIONAAL Nissan en Ecotricity bouwen Brits snellaadnetwerk Autofabrikant Nissan en mobiliteitsprovider Ecotricity zijn gestart met de bouw van een snellaadnetwerk door GrootBrittannië. De vijftig snelladers komen op strategische posities langs belangrijke wegen. Elektromobilisten kunnen er gratis en volledig duurzaam opladen terwijl zonnepanelen de stroom leveren. Elektrische auto niet altijd beter voor het milieu Elektrische auto’s zijn in veel gevallen vuiler dan benzine- en dieselauto’s, zo blijkt uit een onderzoek van het ‘Norwegian University of Science and Technology’. Zo vergt de productie twee keer zoveel energie als die van een conventionele auto. Tijdens het rijden maakt het voertuig vanwege de lage CO2-uitstoot veel goed. Hoe ‘schoon’ de elektrische auto is hangt af van de herkomst van de gebruikte stroom. Lithium-ion accu laadt sneller op door algoritme Wetenschappers van de University of California in San Diego hebben een algoritme ontwikkeld waardoor lithiumion accu’s twee keer zo snel kunnen opladen. Een gemiddelde lithium-ion accu is zo in vijftien minuten op te laden. In plaats van zich te richten op voltages en stroom kijken de onderzoekers naar de elektrochemische processen. Aziatische merken kiezen samen voor waterstofauto Nissan gaat met Toyota, Honda en Hyundai waterstofauto’s ontwikkelen. De overeenstemming tussen de Aziatische autobouwers heeft als doel tussen 2014 en 2017 elektrische brandstofcelvoertuigen (FCEV’s) op de markt te brengen. Het is de bedoeling dat de waterstofauto’s eerst in Noorwegen, Zweden, IJsland en Denemarken worden getest. Audi: ‘F12 is basis voor onze elektrische auto’s’ Audi rondt na drie jaar zijn onderzoek naar een nieuwe elektrische aandrijflijn af. Als onderdeel van dit e-performance traject is de volledig elektrische Audi F12 ontwikkeld. Volgens de Duitsers de basis voor alle toekomstige elektrische auto’s van het merk. Samen met toeleverancier Bosch en de onderzoekers van RWTH fonts

Lettercountouren

De ‘Waterstofregio Vlaanderen-Zuid-Nederland’ heeft de finale bereikt van de Regiostars Award van de Europese Commissie. De Regiostar Awards worden toegekend aan originele en innovatieve voorbeeldprojecten die inspirerend zijn voor andere regio’s. Ze maken deel uit van het programma ‘Regions for economic change’. Half oktober heeft de regio zich gepresenteerd voor de jury. De awards zelf worden uitgereikt op 7 februari 2013.

Als onderdeel van het Europese ‘Hydrogen Infrastructure for Transport’ (HIT-)project krijgt Rotterdam een waterstoftankstation. Doel van het project is een uniforme uitrol van waterstof tankstations te ontwikkelen. Hiervoor wordt samengewerkt met partnerlanden Zweden, Denemarken, Frankrijk, Duitsland en Engeland. Er is in totaal voor dit Europese project bijna vier miljoen euro aan Europese subsidie verkregen.

Aachen University, heeft Audi 36 miljoen euro gestoken in het vernieuwende elektrische concept. BYD levert vijftig elektrische taxi’s aan Londen Het Chinese BYD levert vijftig volledig elektrische taxi’s aan Green Tomato Cars uit Londen. Het taxibedrijf voegt deze BYD-voertuigen toe aan het wagenpark van driehonderd auto’s. De vijftig elektrische BYD e6 taxi’s gaan rijden vanaf het tweede kwartaal van 2013. Formule E koopt elektrische raceauto’s Het team achter het FIA Formula E Championship heeft aangekondigd tweeënveertig elektrische raceauto’s te hebben aangeschaft. Het Amerikaanse Spark Racing Technology (SRT) levert de elektrische auto’s, die in 2014 voor het eerst aan de start verschijnen. General Motors gaat voor leidende rol plug-in markt General Motors focust zich in de toekomst op het bouwen van stekkervoertuigen met range-extender en de volledig elektrische auto. De Amerikanen zien geen toekomst meer in hybride auto’s. Mary Barra, productmanager bij General Motors: ‘Het doel is om in 2017 maar liefst vijfhonderdduizend elektrisch aangedreven auto’s per jaar te produceren. Dat is ongeveer vijf procent van onze wereldwijde productie van negen miljoen auto’s.’ Markt oplaadstations groeit tot 930 miljoen euro in 2020 De wereldwijde markt voor oplaadstations heeft de potentie om tot 2020 te groeien naar een omzet van 930 miljoen euro. Dat blijkt uit cijfers van het Amerikaanse onderzoeksbureau Lux Research. Markt oplaadstations. Wereldwijd zijn er in 2012 circa honderdtwintigduizend oplaadstations verkocht, in 2020 moeten dat er 1,3 miljoen zijn. De omzet van de gehele markt zal in 2020 zijn gestegen naar 930 miljoen euro, in 2012 is dat nog 108 miljoen euro. In 2020 moeten er in de Europese landen 480.000 stuks van eigenaar wisselen.

De rubriek ‘Internationaal’ bevat publicaties van:

Lettercountouren No pay off

5

ecomobiel 2012: kwaliteit voorop bij groeiende netwerkbeurs In Ahoy Rotterdam vond op dinsdag 9 en woensdag 10 oktober de duurzame mobiliteitsbeurs ecomobiel plaats. Het evenement kende een succesvolle vierde editie met een groei in aantal en kwaliteit van bezoekers. De beursvloer toonde het volledige spectrum aan alternatieve brandstoffen – van honderd procent elektrisch tot waterstof – met

de nieuwste auto’s, trucks, e-scooters en fietsen. Daarnaast werden de thematische lunchsessies rond fleetmanagement, duurzaam transport en slim werken en reizen zeer goed bezocht. Directeur Gerben Bierbooms van beursorganisator 54Events blikt zeer tevreden terug op de beurs. ‘De kwaliteit van de bezoekers was goed, dat hebben we ook

van onze deelnemers terug gekregen. Met 5.263 bezoekers werd een absolute groei behaald van vier procent in vergelijking tot de vorige editie. We hebben het echter letterlijk over een veel grotere groei van zo’n dertig procent, omdat bij de vorige beurs in 2011 zo’n vijfhonderd consumenten en zeshonderd studenten deel uitmaakten van het bezoek. Dit jaar hebben we geen consumentenopening gehad en ook het aantal studenten is sterk teruggelopen.’ ecomobiel 2013 vindt plaats op dinsdag 8 en woensdag 9 oktober 2012, meer informatie is te vinden op www.ecomobiel.nl

Samenwerking ALFEN en ChargePoint Network ALFEN levert sinds kort laadpunten die geschikt zijn voor het ChargePoint Network. De laadpunten bieden volledige ondersteuning voor het Open Charge Point Protocol (OCPP) 1.5, een wereldwijde standaard voor de communicatie tussen laadpunten en netwerkdiensten. ALFEN presenteerde de laadpunten met het ChargePoint Network op ecomobiel 2012. ALFEN biedt met de levering van ChargePoint Network-geschikte laadstations een totaaloplossing, welke vanaf nu verkrijgbaar is in heel Europa. Het biedt elektrische rijders en eigenaren van laadvoorzieningen belangrijke functionaliteiten, zoals afrekenmogelijkheden, real-time beschikbaarheid van laadpunten en uitgebreide controle over de laadinfrastructuur. Het partnerschap met ChargePoint, dat meer dan 2.800 laadpunten door Europa heeft geïnstalleerd, maakt het

mogelijk dat klanten deel uit kunnen maken van het grootste netwerk voor laadpunten ter wereld. ‘De samenwerking tussen ALFEN en ChargePoint duurt al meer dan een jaar en heeft geresulteerd in de integratie van het ChargePoint netwerk en ALFEN ICU oplaadpunten op de Europese markt. Wereldmarktleider ChargePoint biedt ons de mogelijkheid om onze service uit te breiden en onze klanten meer mogelijkheden te bieden. We zijn daarom erg blij hun team te mogen versterken’, aldus Jerry van Zundert, commercieel directeur bij ALFEN. Alle laadpunten van ALFEN, waaronder de nieuwe ICU EVe, ICU Twin, ICU Tube en ICU Tulip voor zowel publieke als private toepassingen, zijn voorbereid op koppeling met het ChargePoint Network.

Succesvolle ledenvergadering AutomotiveNL AutomotiveNL – eerder dit jaar ontstaan uit de fusie van het Automotive Technology Centre, het innovatieprogramma High Tech Automotive Systems en de High Tech Automotive Campus – heeft haar eerste ledenvergadering achter de rug. De leden en andere genodigden werden ontvangen in het Automotive House op de AutomotiveCampusNL waar iedereen op het marktplein kon kennismaken met de teams binnen AutomotiveNL. Na het ontvangst verhuisden de gehele groep van zo’n honderd personen naar de congresruimte voor het officiële gedeelte. Het businessplan 2013-2015 werd door Fred Welschen, directeur AutomotiveNL, toegelicht en vervolgens goedgekeurd door de aanwezige leden.

Chevrolet verlengt samenwerkingscontract met EV-Box voor Chevrolet Volt Chevrolet heeft haar samenwerkingscontract met EV-Box verlengd. In Nederland zijn inmiddels ruim driehonderd Chevrolets Volt verkocht en dat aantal zal in de nabije toekomst alleen nog verder groeien. Lukas Knol, Marketing Manager van Chevrolet Nederland: ‘Vanaf de marktlancering hebben wij de grootste zorg besteed aan

6

de mogelijkheid van een goed laadstation voor zowel privé als zakelijke rijders. Waarom EV-Box? Gezien de hoogwaardige kwaliteit van hun product en de goede aanvullende diensten die ze leveren, waarbij de klant door EV-Box geheel ontzorgd wordt. Dit is nodig omdat er altijd vragen en onduidelijkheden zijn voor mensen

die zich oriënteren op en overgaan tot de aanschaf van een elektrische laadpaal.’ Huub Rothengatter van EV-Box vult aan: ‘Uiteraard zijn we zeer verguld met het feit dat we als ‘preferred supplier’ van Chevrolet de oplaadstations mogen leveren aan de Volt-rijders in Nederland. Zelf rijden wij met volle tevredenheid ook een Chevrolet Volt.’

Werkgroep Waterstof Automotive moet Nederland klaarstomen De werkgroep ‘Waterstof Automotive’ moet Nederland klaarstomen voor een toekomst in waterstof. Oprichters van de werkgroep zijn Het Platform Elektrische Mobiliteit (PEM) van RAI Vereniging, de Nederlandse Waterstof Vereniging (NWV)/DutchHy en het ministerie van Infrastructuur & Milieu. De werkgroep ziet het als taak om duurzame mobiliteit en met name waterstof verder te stimuleren. Op dit moment zet Nederland voorzichtig de eerste stappen om auto’s met brandstofcellen te faciliteren. Om ervoor te zorgen dat er in de periode 2012-2015 enkele tientallen tot honderden waterstofauto’s in ons land rondrijden. Zo zijn er plannen voor een grote waterstoffabriek en -tankstation in Rotterdam. Ook in Arnhem staat een groot full service Shell waterstof-tankstation, gebouwd door VéBé van Steijn. Om ervoor te zorgen dat er in 2012 – 2015 enkele tientallen tot honderden waterstofauto’s in ons land rondrijden, wil Nederland een rol vervullen in het Europese project Hydrogen Infrastructure for Transport (HIT).

7

Lidl lanceert eigen oplaadpunten en oplaadpas in Vlaanderen In haar Vlaamse filialen in Mariakerke en SintNiklaas heeft supermarktketen Lidl haar eerste eigen laadpunten voor elektrische wagens en fietsen in gebruik genomen. Beide laadpalen zijn gekoppeld aan zonnepanelen op de daken. Het jaarlijks volume groene stroom die de panelen genereren, laat toe tien keer CO2-neutraal de wereld rond te reizen, oftewel

vierhonderdvijftigduizend elektrische kilometers. Met een Lidl-oplaadpas van vijf euro kan de klant tot eind 2015 vrij stroom tanken. Lidl is de eerste retailer in België die zelf intelligente laadpunten met eigen oplaadpassen aanbiedt. De Lidl-laadpunten worden in een groter Europees netwerk geïntegreerd. Daarvoor werkt het bedrijf we samen met partner Blue Corner. Concreet betekent dit dat

klanten de oplaadpas via Blue Corner kunnen upgraden om van vijftienhonderd andere punten in het Europees netwerk gebruik te maken. Tenslotte treedt Lidl ook tot het EVA-platform van de Vlaamse overheid toe. Dat houdt onder meer in dat Vlaamse universiteiten de data van de laadpunten kunnen gebruiken voor verdere studies over elektromobiliteit.

Europcar België voegt Nissan Leaf toe aan portfolio Europcar voegt in België de Nissan Leaf toe aan haar vloot van huurauto’s. ‘Europcar vindt elektrische auto’s belangrijk voor duurzame mobiliteit en wil een bijdrage leveren aan een snellere expansie. We zijn blij met een samenwerking met Nissan om onze klanten een zo groen mogelijke mobiliteitsoplossing te bieden’, aldus Rafael Girona, Chief Operating Officer van Europcar. Na een proefperiode in Parijs, Londen en Amsterdam is de Nissan Leaf een aanvulling op de Peugeot iOn die in België al verhuurd wordt.

Federauto waarschuwt voor keuze batterij elektrische fiets Branchevereniging Federauto waarschuwt voor de ‘razzia die gehouden wordt op alle promotieaanbiedingen om de elektrische fiets op de voorgrond stellen’. Zowel in het noorden als in het zuiden van het België is het enthousiasme voor de elektrische fiets ongekend groot, maar niet alle spelers bieden volgens Federauto de juiste kwaliteit van de fietsonderdelen. Welke batterij is dan een goede keuze?

Federauto geeft verdeelt de batterijen voor elektrische fietsen onder in vijf categorieën: lood- of gelbatterijen, nikkel-metaalhydridebatterijen, lithium-ionbatterijen en tot slot lithium-ijzerfosfaatbatterijen. Federauto adviseert potentiële afnemers zich te laten adviseren door leden van FederProCycle – een dochterorganisatie van Federauto – voor de keuze die het beste bij hun gebruikersprofiel past.

Inverto bouwt magneetvrije elektrische motor

Stad Gent koopt honderdtal elektrische wagens

Voorzitterswissel binnen Smart Grids Flanders themagroep Grid Intelligence

De stad Gent wil de komende vier jaar honderd elektrische voertuigen kopen om haar bestaande wagenpark te vervangen. Het nieuwe raamcontract omvat vijf types voertuigen, waaronder veertig kleine personenwagens (Peugeot iOn), twintig voertuigen uit de kleine middenklasse (Nissan Leaf), zestien bestelwagens met lang chassis in de personenversie (Renault Kangoo Maxi), zestien bestelwagens lang chassis met een gesloten vrachtruimte (Renault Kangoo) en zestien bestelwagens met kort chassis (Renault Kangoo Express). Met de gunning kunnen de komende vier jaar, naargelang de vraag en de budgettaire ruimte, een honderdtal voertuigen aangekocht worden zonder dat bestekken telkens door de gemeenteraad moeten worden goedgekeurd. De stad Gent is in Vlaanderen al langer een pionier op het vlak van milieubewuste en innovatieve voertuigen. In het kader van het Europese CIVITAS-programma rijden momenteel al dertien elektrische wagens van de stad rond en kocht Gent als eerste overheid ook een hybride vrachtwagen.

De Smart Grids Flanders-themagroep Grid Intelligence, die voornamelijk de focus legt op het ‘intelligenter’ maken van elektriciteitsnetten, heeft een nieuwe voorzitter. Ward Gommeren, één van de pioniers binnen het Smart Grids Flandersplatform, geeft de fakkel door aan Stefaan Mensaert. De nieuwbakken voorzitter over zijn aanstelling: ‘Ik zie enkele grote thema’s die ik graag verder vorm wil geven. Eerst en vooral is het belangrijk dat we ons netwerkplatform blijven uitbouwen in functie van de diverse spelers die actief zijn binnen grid intelligence. Daarnaast heb ik ook enkele aanvullende thema’s die ik op termijn graag op de agenda wil zetten zoals power quality, energy storage, smart grids versus smart metering en het ganse gebeuren rond power line communication.’

8

Inverto heeft een magneetvrije motor ontwikkeld voor de elektrische automobielindustrie. De allereerste nieuw geschakelde magneetvrije reluctantiemotor bestaat enkel uit koper en motorblik. De motor wordt getest in een Range Rover Evoque binnen een proefproject van Flanders’ DRIVE. ‘In klassieke motoren zijn magneten nodig, een stof die meer en meer zeldzaam wordt, waarbij alleenontginner China productiequota oplegt en waarvan de prijzen op korte tijd verzevenvoudigden’, schets Peter Besard, voorzitter van de raad van bestuur van Inverto, het probleem. Het principe van de magneetvrije motortechnologie bestaat al langer, maar Inverto optimaliseerde die als eerste voor toepassingen op elektrische voertuigen. De nieuwe motoren zijn performanter bij hoge snelheden en betrouwbaarder, bij problemen wordt in neutraal geschakeld. De optimalisatie is ook klaar voor industriële nichetoepassingen. De ontwikkeling en productie gebeurt in het Oost-Vlaamse Evergem.

Holiday Inn Express Gent biedt gasten gratis oplaadbeurt Holiday Inn Express Gent biedt haar gasten een gratis oplaadbeurt voor elektrische voertuigen aan. In samenwerking met EcoPlug probeert het hotel zo haar imago als milieuvriendelijkste onderneming in de toeristische sector te versterken. Klanten kunnen ‘elektrisch tanken’ op basis van honderd procent groene energie, gebaseerd op waterkracht.

Renault en Nissan: ‘België geeft elektrische auto geen kans’ Het gaat niet goed met de verkoop van de elektrische auto in België. Tenminste dit stellen de Belgische woordvoerders van Renault en Nissan. Volgens hen komt dit doordat de regering geen financiële maatregelen treft om elektrisch rijden aantrekkelijk te maken. In 2013 zullen er in België naar verwachting driehonderd elektrisch aangedreven auto’s op de weg rijden. Woordvoerder Karl Schuybroek van Renault: ‘Vlaanderen is nagenoeg de enige regio in West-Europa die geen maatregelen neemt om de elektrische auto een kans te geven. Particulieren die een elektrische auto kopen krijgen geen financiële of fiscale tegemoetkoming, daar waar die in de ons omringende landen kan oplopen tot achtduizend euro.’ Schuybroek is wel lovend over de initiatieven van de Belgische minister Lieten van Innovatie, maar helaas komt er maar weinig van die voornemens terecht. ‘Lieten steunt projecten die onderzoek doen naar alternatieve aandrijfsy-

stemen, maar haar collega’s in de Vlaamse regering zijn niet bereid om kopers van een elektrische auto een steuntje in de rug te geven.’ Voor 2013 zou het gaan volgens Schuybroek om hooguit twee miljoen euro subsidiegeld. Maar de politieke wil is volgens hem niet aanwezig. ‘Dan moet je ook niet klagen dat de auto-industrie in Vlaanderen achteruitgaat.’ Ook Marie-Louise Van Dyck, de Belgische woordvoerster van Nissan, wijst erop dat subsidies nodig zijn om elektrisch rijden van de grond te krijgen. ‘De Noorse regering heeft elektrische auto’s vrijgesteld van btw, belastingen en tolgeld. Bovendien mogen elektrische auto’s in Noorwegen rijden op busbanen en gratis parkeren en opladen op gereserveerde parkeerplaatsen. Die maatregelen gelden zeker tot 2018 en zorgen ervoor dat elektrisch rijden in Noorwegen flink in de lift zit. Een Nissan-dealer in Oslo heeft bijvoorbeeld al duizend Nissans Leafs verkocht.’

VLAANDEREN

9

Andere ‘ev-prominenten’ over naderend einde e-laad

Vereniging DOET pleit voor geleidelijke overgang van publieke naar private financiering van laadpunten In het kalenderjaar 2009 zag de stichting e-laad het levenslicht. De organisatie werd opgericht door de Nederlandse netbeheerders om voor een periode van drie jaar elektrisch rijden te stimuleren door het plaats van laadpunten in de publieke ruimte. In de afgelopen periode heeft de stichting ruim tweeduizend laadpunten geplaatst in zo’n tweehonderdvijftig gemeenten. Deze zomer besloot de minister echter dat het uitrollen en beheren van de publieke laadinfrastructuur geen taak is van de netbeheerders. Het gevolg? Stichting e-laad stopt ermee en de overheid wil dat de markt de taak van e-laad overneemt. ‘De stichting e-laad heeft de afgelopen drie jaar een grote rol gehad in het op de kaart zetten van elektrisch vervoer, dat staat buiten kijf’, stelt een woordvoerder van Vereniging DOET. ‘De zekerheid van het verkrijgen van een publiek laadpunt heeft het vertrouwen in elektrisch rijden aanzienlijk vergroot. De stichting heeft bovendien een wezenlijke bijdrage geleverd aan de ontwikkeling van interoperabiliteit en dat in samenwerking met een groot aantal marktpartijen. Na

diverse successen volgde afgelopen zomer het besluit van de minister om het verzorgen van een publieke laadinfrastructuur voorlopig niet op te nemen in het gereguleerde takenpakket van de netbeheerders.’ De stichting e-laad heeft het plafond van haar budget bereikt en handelt alleen nog de lopende aanvragen af. Voor de al geplaatste laadpunten zal e-laad nog wel in 2013 en 2014

de exploitatie verzorgen. DOET: ‘Het opschorten van de aanvragen is een acuut probleem. Mensen die nu een elektrische auto kopen en een laadpaal in de publieke ruimte willen, krijgen er geen. Elke dag worden er daardoor auto’s niet verkocht, omdat mensen zeggen ik krijg geen laadpaal. Als marktpartijen willen wij graag voor de langere termijn deze rol verzorgen en willen daar ook in investeren, maar voor de komende tijd kan de markt de onrendabele top niet alleen fi-

nancieren. Deze vergt in de overgangsperiode nu eenmaal een publieke investering.’ Volgens DOET is de realisatie van een publieke laadinfrastructuur van groot belang omdat een groot deel van de Nederlanders niet op eigen terrein kan parkeren. ‘Bovendien vergroot het laden in de publieke ruimte de zichtbaarheid van elektrisch rijden’, stelt de DOET-woordvoerder. ‘Een derde argument is de vergroting van de actieradius. Tegelijkertijd is het realiseren van publieke laadpunten relatief duur omdat er dure netmeters in de palen zitten, de palen vandalismebestendig moeten zijn en allerlei intelligente functies moeten hebben zoals de mogelijkheid tot afrekenen. In feite is het publieke laadpunt het duurste – in vergelijking met bijvoorbeeld een wandbox waarmee mensen thuisladen – en kent deze een onzekere bezettingsgraad. Zo weet je van een publiek laadpunt niet hoe vaak het gebruik gaat worden, maar is de materie ook complex omdat veel verschillende partijen betrokken zijn. Van netbeheerder, tot energieleveranciers, gemeenten en berijders. Al die partijen komen samen bij een publiek laadpunt en met hen allemaal moet je afspraken maken. Al deze punten in ogenschouw nemende, is het in de huidige markt onmogelijk om publieke laadpunten op de korte termijn terug te verdienen. Er is dus een onrendabele top.’ Meerdere sporen ‘Na de voorgaande constatering rijst de vraag hoe je met die tijdelijke onrendabele top omgaat’, vervolgt de woordvoerder. ‘Het omslaan over alle Nederlanders via de netkosten is met het besluit van de minister onmogelijk geworden. Een andere optie is het laten oppakken door de markt waarbij deze tijdelijk steun krijgt om de onrendabele top te dekken. Dit zien wij bijvoorbeeld bij de grote vier Nederlandse steden. Zij hebben

10

aanbestedingen georganiseerd voor het realiseren van publieke laadinfrastructuur en kunnen de komende drie jaar nog laadpunten realiseren. Deze gemeenten financieren de onrendabele top vanuit hun budget voor luchtkwaliteit. Hier ligt ook een kans voor andere gemeenten of provincies door het creëren van een fonds van publieke partijen waarmee voor een vastgestelde tijd de onrendabele top gedekt kan worden. Via het fonds kunnen alle partijen die een publiek belang hebben bij de groei van elektrisch vervoer – van het Rijk tot gemeenten en netbeheerders via e-laad – samenwerking zoeken met marktpartijen, een soort publiek-privaat samenwerkingsverband.’ Een tweede denkrichting is volgens DOET het tijdelijk doorvoeren van wijzigingen in de wet om publieke laadpunten goedkoper te maken. ‘Elk laadpunt telt nu bijvoorbeeld als een individuele kleinverbruikaansluiting. Je zou toe moeten naar een model waarbij je honderd laadpunten als één grootverbruikaansluiting ziet. Ook een aanpassing van de aansluitcategorie, nu gebaseerd op een huishouden, en aanpassing van de bemetering kunnen de kosten van laadpunten flink drukken. Als daarbij de laadpunten door opschaling uiteindelijk zo’n vijftienhonderd euro gaan kosten, ontstaat een rendabele business case. Tegelijkertijd wordt nu de nood hoog is de creativiteit gestimuleerd, zo zijn er plannen om publieke laadpunten aan te sluiten op de netaansluiting van een naastgelegen woning of bedrijf. Of een elektrisch rijder die een publiek laadpunt aanvraagt, betaalt mee aan ‘zijn’ publieke laadpaal. Er zijn al met al nog vele oplossingen voorhanden. Het gaat al goed met de private laadpunten en met de snellaadpunten. Nu is het zaak met alle partijen aan de slag te gaan om ook de publieke laadpunten te realiseren zodat elektrisch vervoer ook in 2013 snel vooruit kan!’

Michel Bayings, business manager Duurzaam Transport & Mobiliteit bij TNO: ‘Los van het feit dat het ontzettend jammer is dat de stichting e-laad moet stoppen, zijn er een paar mogelijkheden om toch publieke laadpunten te plaatsen. Zo heeft een groot reclamebureau al eens aangegeven dat ze gratis palen willen plaatsen en deze maandelijks willen schoonmaken als ze ergens in de stad billboards mogen plaatsen. Dat hoeft dus niet bij de palen te zijn of reclame op de palen. De inkomsten van de billboards wegen ruim op tegen de kosten van de laadpalen. Verder kunnen lokale overheden laadpalen combineren met andere voorzieningen zoals bijvoorbeeld prullenbakken of lantaarnpalen. Beiden worden dan wel iets duurder, maar dat is nog altijd minder dan dat je ze afzonderlijk moet plaatsen. Tenslotte kunnen parkeerbeheerders door een gemeente worden verplicht om op parkeerplaatsen waar je moet betalen voor het parkeren ook een aantal laadpunten neer te zetten. Kortom er zijn best wat mogelijkheden.’ Maarten Linnenkamp, lid van de Taskforce Formule E-team: ‘Ik zie een rol voor de taskforce om te bekijken wat wij kunnen ondernemen om het voorlopige gat op te vullen, bijvoorbeeld door samen een aanbesteding uit te schrijven. Aanknopingspunten om het gat van e-laad op te vullen zie ik in de aanpak van de luchtkwaliteit en de samenwerking met netbeheerders. Wij moeten niet gaan zitten wachten, maar samen dingen doen.’ Ingrid Post, lid van de Taskforce Formule E-team: ‘Dankzij e-laad zijn er ruim tweeduizend openbare laadpunten. Nederland is met zijn laadinfrastructuur koploper in Europa. De stichting heeft dus goed werk verricht, maar nu moeten initiatieven uit de markt de ruimte krijgen. Het Rijk staat een rolverdeling voor ogen, waarin gemeenten en provincies verantwoordelijk zijn voor de concessies en aanbestedingen. De netbeheerders zorgen alleen voor de aansluiting op het net. De markt neemt de plaatsing, beheer en dienstverlening over. De markt is er wel, maar wij zitten eerst nog met een onrendabele top. De uitdaging is om een verdienmodel te vinden waarmee we die kosten kunnen terugverdienen.’

11

Kosten reduceren van de publieke laadinfrastructuur Intelligente verkeersmanagementsystemen Om de toenemende drukte op de wegen beter te kunnen beheersen, ontwikkelen wij systemen die informeren, waarschuwen, adviseren en soms ook ingrijpen.

Afgelopen zomer heeft Energieonderzoek Centrum Nederland samen met Agentschap NL het rapport ‘Elektrisch vervoer in Nederland in internationaal perspectief’ gepubliceerd. Hierin wordt Nederland uitgeroepen tot een van de koplopers met de uitrol van voertuigen en laadinfrastructuur.

Smart grid Wij ontwikkelen met energiebedrijven oplossingen om een balans te krijgen tussen decentrale energieopwekking en de veranderende energiebehoefte.

Dat is mooi nieuws. Betrokken partijen, waaronder Energie-Nederland willen deze ontwikkeling graag kracht bijzetten. Momenteel is een van de uitdagingen voor de verdere ontwikkeling van elektrisch vervoer in Nederland de beschikbaarheid van de publieke laadinfrastructuur. Energie-Nederland heeft samen met de andere Taskforce van het Formule E-team deze uitdaging langs verschillende lijnen opgepakt.

Elektrische auto’s Binnen energieketens kijken wij met energiebedrijven naar de mogelijkheden om het elektriciteitsnet gereed te maken voor het gebruik van de elektrische auto. Technolution ontwikkelt innovatieve technologische oplossingen voor onder andere Rijkswaterstaat, Transport for London, SpitsScoren, Gemeente Rotterdam, ASML, Philips, Mister Green, Enexis, Essent, Eneco en Stedin. >the right development

www.technolution.eu

Join the future of Automotive! High Tech Automotive region Eindhoven System oriented education and research • Smart mobility concepts • Clean, efficient & smart vehicle technology

De relatief hoge kosten om de publieke laadinfrastructuur te realiseren leiden ertoe dat de publieke laadinfrastructuur zo voordelig mogelijk door de betrokken partijen gerealiseerd moet worden. De Taskforce heeft daarom geïnventariseerd wat de mogelijkheden zijn om de kosten die hiermee gemoeid zijn zo veel mogelijk naar beneden te brengen. De publieke laadinfrastructuur valt momenteel in een standaard aansluitingscategorie. Daarbij horen de standaard aansluitkosten op het netwerk en het capaciteitstarief. De Taskforce heeft in het kader van het wetwijzigingstraject STROOM van het ministerie van Economische Zaken onder andere voorgesteld om te onderzoeken wat de mogelijkheden zijn om de kosten te reduceren van de publieke laadinfra door een aparte aansluitcategorie in te voeren voor laadpalen met een lager capaciteitstarief met betrekking tot de transportkosten. Dit zou dan weer gekoppeld kunnen worden aan de mogelijkheden voor smart charging. Het tweede voorstel is om de mogelijkheden te onderzoeken of een netwerk van laadpalen –bijvoorbeeld per

laadpuntexploitant – behandeld zou kunnen worden als één grootverbruikersaansluiting en dat bijvoorbeeld per gemeente. Momenteel gebeurt dit ook al voor andere objecten zoals bij openbare verlichting, riolering en telecommunicatienetwerken. Een andere mogelijkheid is om de vereisten waaraan de slimme meter in de laadpaal moet voldoen aan te passen. Momenteel moet de meetinrichting in de laadpaal aan bepaalde vereisten voldoen. Echter de mogelijkheid bestaat bijvoorbeeld ook om een of meerdere laadpalen met meters achter één netaansluiting te plaatsen – uiteraard onder de voorwaarde dat de laadinfrastructuur wel onder de gestelde kwaliteits- en functionaliteitseisen voldoet. De volledige tekst van het voorstel van de Taskforce kunt u raadplegen op de Linkedin pagina van het ministerie van Economische Zaken ‘Wetgevingsagenda STROOM’. Naast het reduceren van kosten voor de uitrol van de laadinfastructuur is het ook van groot belang dat de infrastructuur zo efficiënt mogelijk wordt uitgerold. Om de soms lange doorlooptijden voor de gunning en plaatsing van publieke laadinfrastructuur te reduceren is de Taskforce dit jaar begonnen met het Centrum voor Regelgeving en Onderzoek in de Grond-, Water- en Wegenbouw en de Verkeerstechniek (CROW) aan een project om een praktische en generieke richtlijn op te stellen waar gemeenten gebruik van kunnen maken voor het plaatsen en onderhouden van laadpunten. Om te beginnen aan de hand van een eenduidige gunningsprocedure. De verwachte opleveringsdatum van de richtlijn is medio 2013. Kortom, er zijn een divers aantal mogelijkheden om de ontwikkeling van de publieke laadinfrastructuur in Nederland verder vooruit te helpen. Elliott Wagschal Vereniging Energie-Nederland

Undergraduate Program • Bachelor of Science Automotive (information days: October 19 & 20) Graduate Program Automotive Systems • Master of Science Automotive Technology • Post-Master Automotive Systems Design • PhD program Automotive

stand A076

----------------------------------------------------------------------------------------------More info: [email protected] - www.tue.nl/smartmobility

Where innovation starts 13

Vlaamse Proeftuin Elektrische Voertuigen:

PowerMatching City II moet smart grid definitief vormgeven

Succesvolle missie naar Baden-Württemberg rond thema ‘Innovatie in elektromobiliteit’

In het Groningse dorp Hoogkerk vindt momenteel het innovatieproject ‘PowerMatching City II’ plaats. Het is het vervolg op deel I waarbij met vijfentwintig huishoudens, HRe-ketels, hybride waterpompen, zonnestroominstallaties, ‘slimme’ apparaten en twee elektrische voertuigen een smart grid werd getest. Het project maakt onderdeel uit van het Innovatie Programma IntelligenteNetten (IPIN). ‘PowerMatching City II is een logische opvolger maar met een veel grotere opzet’, aldus Albert van den Noort, specialist smart grids en projectleider bij DNV KEMA.

In samenwerking met Flanders Investment and Trade (FIT), Flanders’ DRIVE, Agoria en IWT organiseerde het Programme Office van de Vlaamse Proeftuin Elektrische Voertuigen recent een succesvolle missie naar Baden-Württemberg. Tijdens het tweedaagse programma kon de Vlaamse delegatie van meer dan vijftig bedrijven uitgebreid kennismaken met de belangrijkste initiatieven en bedrijven uit de regio Baden-Württemberg.

Deelnemers aan het innovatieproject zijn DNV KEMA, ICT Automatisering, TNO, Essent, Enexis, Gasunie, Technische Universiteit Eindhoven,TU Delft en Hanzehogeschool. PowerMatching City II kent ten opzichte van haar voorganger zo’n twintig extra huishoudens, maar liefst tien elektrische voertuigen en twee slimme distributietransformatorhuisjes (trafo’s). ‘Zo willen wij ervaring opdoen met nieuwe tariefstructuren en het slim invoeden van duurzame energie in het elektriciteitsnet’, aldus Van den Noort. ‘In feite demonstreren wij het energiesysteem van 2030.’ Nieuwe diensten De centrale onderzoeksvraag van PowerMatching City II is bijna vanzelfsprekend hoe het energiesysteem van de toekomst eruit moet zien. ‘PowerMatching City I heeft aangetoond dat het technisch mogelijk is om met

bestaande technologieën een slim energienet te creëren met het bijbehorende marktmodel, waarbij continu vraag en aanbod op elkaar worden afgestemd’, licht Van den Noort toe. ‘In dit nieuwe project bekijken we hoe we nieuwe energiediensten kunnen formuleren op dit werkend technisch systeem. Wij gaan kijken welke diensten wij kunnen aanbieden waar de afnemers en aanbieders ook daadwerkelijk wat aan hebben. Het gaat om het formuleren en demonstreren van deze proposities. Door het dynamisch prijzen van elektriciteit – deze wordt immers door de duurzame energiesystemen niet altijd gelijkmatig opgewekt – ontstaat een volledig nieuwe situatie. Hiervoor worden ook de processen van het energiebedrijf; van het opnemen van de meterstand tot het factureren onder de loep genomen. Verder is capaciteitsmanagement een belangrijk issue. Door veel elektrische auto’s tegelijk op te laden of warmtepompen

tegelijk te laten draaien kunnen forse pieken op het net ontstaan. Door middel van ‘peak shaving’ kunnen deze pieken verlaagd worden waardoor overbelasting van het netwerk of contractoverschrijdingen voorkomen kunnen worden. In het innovatieproject wordt een aantal woningen binnen een bepaalde straat uitgerust met slimme verwarmingsapparatuur in combinatie met bestaande zonnepanelen zodat de netwerkbelasting optimaal kan worden getest.’ Slim laden ‘En parallel worden bij Essent tien elektrische voertuigen op één locatie getest’, vult Wim van der Veen, specialist slim laden bij Essent, aan. ‘Het doel is om met de aan te leggen laadpunten binnen de aansluitcapaciteit van het kantoorgebouw te blijven. Met de elektrische voertuigen streven wij twee doelen na. Hoofdmoot is het in de praktijk testen van slim laden. De impact van een elektrisch voertuig op het net is namelijk behoorlijk groot. Het stroomverbruik van een elektrische auto die vijftienduizend kilometer per jaar rijdt, is gelijk aan dat van een tweepersoonshuishouden. Een groot aantal elektrische voertuigen in een bepaalde straat heeft dientengevolge een drastische impact op het elektriciteitsnet van een woonwijk. Door slim te laden kun je dit in juiste banen leiden.’Het consortium is volgens Van der Veen momenteel druk doende om de aanpassing van de voertuigen door te voeren. ´De bedoeling is dat de testen met de auto´s grotendeels in de eerste helft van volgend jaar plaatsvinden.’

Deze missie liep in parallel met de Technologietag die jaarlijks door e-mobil BW wordt georganiseerd. Vlaanderen was dit jaar uitgenodigd als gastland. De Technologietag is trekt als congres met beurs jaarlijks honderden bedrijven aan die actief zijn in elektrische mobiliteit. Op de beurs was een stand ingericht door Flanders’ DRIVE en op het congres werd een Vlaamse sessie, gemodereerd door FIT, ingevuld door sprekers van Umicore, LMS en Van Hool. Matchmaking Parallel met de Technologietag werd door FIT een business-to-business matchmaking georganiseerd. Hierop zijn maar liefst honderdvijfenzeventig meetings gehouden waarbij eenenveertig Vlaamse en Duitse bedrijven betrokken waren met zeer positieve reacties tot gevolg. Op de tweede dag van de missie wisselden tientallen Duitse en Vlaamse experts ideeën en kennis uit tijdens de Workshop ‘E-mobility in Baden-Württemberg and

Flanders, looking fifteen years into the future!’. Na een toelichting van de beleidsvisie in Vlaanderen en Baden-Württemberg door respectievelijk kabinetschef Patrick Verjans en ministerialdirektor Wolfgang Leidig, konden de bedrijven in drie parallelsessies verder in detail de mogelijkheden en uitdagingen rond elektrische mobiliteit bespreken. In de namiddag konden de bedrijven nog een bezoek brengen aan IBM, Fraunhofer of Bosch Software Innovations. ‘Kortom een zeer intensieve, informatieve en geslaagde tweedaagse missie voor de bedrijven uit de Vlaamse Proeftuin Elektrische Voertuigen’, aldus Carlo Mol, directeur van het Program Office Vlaamse Proeftuin Elektrische Voertuigen. Meer informatie over de missie en de Vlaamse Proeftuin Elektrische Voertuigen zijn te verkrijgen bij Carlo Mol via het e-mailadres [email protected]

‘Niet alleen het werkpakket rond elektrisch rijden is op stoom, maar ook alle andere werkpakketten zijn dit’, vervolgt Van den Noort. ‘De werkzaamheden rond facturering komen natuurlijk later op gang dan de marktprocessen waarvoor wij nu al proposities ontwikkelen. Al met al hopen wij in de maanden april en mei alle fysieke aanpassingen bij de betrokken huishoudens en bedrijven doorgevoerd te hebben zodat de praktijktesten volledig van start kunnen.’

14

15

Verlaag uw CO2-uitstOOt VerhOOg uw bedrijfsresultaat 0 WEGENBELASTING 0 EMISSIE

Bert Pauli, gedeputeerde Economische Zaken Provincie Noord-Brabant, over effect investeringen:

‘Leidende positie van Brabant gekend en herkend’ De negen innovatieprojecten van de Brabantse stimuleringsregeling ‘Elektrisch Rijden en slimme decentrale netwerken’ (SLIM ERB-regeling) worden eind dit jaar afgerond. Tijd voor de Brabantse gedeputeerde Bert Pauli om de balans op te maken van de provinciale investeringen die onder zijn bewind de afgelopen twee jaar plaatsvonden.

pROFITEER Nú VAN MINIMAAL

0 GELUID

e3000

0 BIjTELLING

SUBSIDIE

‘Het wordt algemeen gekend en herkend dat NoordBrabant een leidende positie in de nationale elektrische mobiliteitswereld bekleedt’, opent Pauli het gesprek. ‘Dat is een van de grote verdiensten van de inspanningen van ons als overheid, maar net zo goed voor die van het bedrijfsleven en de kennis- en onderwijsinstellingen. De cross-over tussen de high tech systems en automotive industrie wordt langzamerhand optimaal benut. Het is een van de belangrijkste voortvloeisels uit de SLIM ERB-regeling.’ Zucht naar innovatie ‘Met het inzetten op elektrische mobiliteit bereiken wij in de komende jaren als provincie meerdere zaken’, vervolgt Pauli. ‘Ik denk daarbij niet alleen aan het halen van duurzaamheidsdoelstellingen, maar zeker ook aan het creëren van nieuwe banen.’ Pauli hoopt dat in de komende jaren de werkwijze die eerder in de high tech industrie al succesvol was, nu ook zal slagen rond elektrische mobiliteit. ‘Op en rond de High Tech Campus Eindhoven hebben investeringen ertoe geleid dat een ongekend sterk en omvangrijk high tech ecosysteem is ontstaan dat op tal van sectoren tot de wereldtop behoort, van halfgeleiders tot medical en solar. Daar hebben wij gezien dat de grote multinationals in hun zucht naar innovatie de midden- en kleinbedrijven hebben meegetrokken. Hetzelfde hopen wij in het elektrisch mobiliteitsdossier te bereiken. Grote spelers als TomTom, NXP en Benteler kunnen samen met het midden- en kleinbedrijf de regio wereldwijd op de kaart zetten als het gaat om elektrisch vervoer.’

Met de 100% elektrische Renault Kangoo Z.E. maakt uw onderneming een sprong op de CO2-prestatieladder. En dat levert uw bedrijf veel voordeel op. U betaalt namelijk géén bijtelling en kunt bovendien aanspraak maken op een nationale subsidie van minstens € 3.000,- speciaal voor ondernemers. En dat náást eventuele lokale subsidies. Uw Z.E.-expert vertelt u graag hoe aantrekkelijk elektrisch rijden voor úw bedrijf kan zijn. Of kijk zelf op renault.nl/fiscalevoordelen.

RENAULT KANGOO Z.E. VANAF

€ 20.000,-*

HUUR BATTERIj VANAF € 73,- pER MAAND** LEASEpRIjS VANAF pER MAAND

€ 579,-

DRIVE THE CHANGE * Bedrag is excl. BTW en excl. lokale en nationale (fiscale) stimuleringsmogelijkheden. BPM en motorvoertuigenbelasting vrij en 0% bijtelling. ** De huurprijs van de batterij is excl. BTW en op basis van een contract van 10.000 km/jaar en een looptijd van minimaal 36 maanden (max. 84 maanden). Leasetarieven per 1 november 2011 o.b.v. Full Operational Lease via Renault Business Finance incl. batterijhuur en -verzekering excl. BTW, brandstof en vervangend vervoer bij een looptijd van 48 maanden en 15.000 km per jaar. Informeer bij uw Renault Z.E.-dealer naar de lease- en subsidiemogelijkheden.

vernieuwen, initiëren, faciliteren en ondersteunen serieus opgepakt. Waar de SLIM ERB-regeling vooral aan de voorkant van de innovatieketen bevond, kiezen wij daarbij als provincie vanaf nu voor het revolverend inzetten van de middelen. Dat past niet alleen bij de marktfase, maar ook bij de huidige financiële kaders van de overheid.’ Een van de zaken die binnen het dossier elektrisch rijden momenteel ongekend hoog op de agenda staat, is volgens Pauli de laadinfrastructuur. ‘Die is binnen onze provincie nog altijd volstrekt ontoereikend en staat een snelle uitrol van elektrisch vervoer in de weg. Het is topprioriteit voor

2013 om de laadinfrastructuur te verbeteren en zo het gebruikersgemak van elektrisch rijders aanzienlijk te verhogen.’ Tenslotte wil Pauli ook nog wel wat kwijt over de eventuele ‘elektrificering’ van het openbaar vervoer. ‘Momenteel wordt hard gewerkt aan het programma van eisen voor de aanbesteding van het openbaar busvervoer per 1 januari 2015. Wij streven hierbinnen naar de introductie van een aantal nul-emissievoertuigen. Het zou immers gek zijn als wij flinke ambities hebben op het terrein van duurzaamheid en dit niet zouden laten terugkomen in de aanbestedingseisen. Bovendien laten de diverse pilots zien dat de technologie van nul-emissiebussen marktrijp is.’

Tempo Dat de technologische en marktontwikkelingen nog niet in het tempo verlopen waarop iedereen had gehoopt, is volgens Pauli jammer, maar ook niet meer dan dat. ‘Het gaat om de ontwikkeling van een nieuw marktsegment en dat vergt nu eenmaal tijd. Ik ben er echter van overtuigd dat de elektrische auto vroeg of laat gretig aftrek zal vinden. Door vanuit onze regio een mitrailleurvuur aan innovaties los te laten op deze branche, kunnen wij in de toekomst succes oogsten. Bovendien heeft deze regio ook de kans om in het heavy duty segment van bussen en transportvoertuigen een stevige partij mee te spelen.’ De SLIM ERB-regeling was hierbij volgens Pauli een mooie start. ‘Wij hebben hiermee als overheid onze taken van

17

Topconsortium voor Kennis & Innovatie (TKI) koploper binnen topsectorenbeleid:

TKI Switch2SmartGrids keurt als eerste zes projecten goed Waar in de vorige editie van E-Mobility al gemeld kon worden dat Frits Verheij – director Smart Energy bij energiekennisbedrijf DNV KEMA Energy & Sustainability – aangesteld is als voorzitter van de Stichting TKI Switch2SmartGrids, zijn inmiddels ook de eerste zes innovatieprojecten goedgekeurd. De zes projecten maken onderdeel uit van de topsector Energie en worden gecoördineerd door de TKI Switch2SmartGrids. Het is de eerste van het grote aantal TKI’s dat officieel van start is gegaan met een reeks innovatieprojecten. De zes smart grid innovatieprojecten sluiten aan bij de vier programmalijnen van het Innovatiecontract Smart Grids. Deze programmalijnen zijn achtereenvolgens diensten en producten (intelligente applicaties en energiemanagement), de virtuele infrastructuur (internationale standaardisering), de fysieke infrastructuur (energieconversie en netintegratie) en tenslotte institutionele en sociale innovatie. De kunst van het optimaliseren ‘Building and Energy Management System (BEMS): de kunst van het optimaliseren van vraag en energie aanbod’ is de titel van het eerste innovatieproject. Penvoerder is Kropman Installatietechniek en verder nemen ook Almende, de Technische Universiteit Eindhoven en CWI deel. Het doel dat het consortium nastreeft is het optimaliseren van de interactie met de eindgebruikers. Kropman heeft de afgelopen jaren samen met Energieonderzoek Centrum Nederland (ECN) aan de basis gestaan van de Power Matcher en de Heat Matcher. Dit zijn applicaties die momenteel veelvuldig in testlocaties voor smart grids worden toegepast. Uit de opgedane ervaringen is naar voren gekomen dat er een fundamentelere aanpak noodzakelijk is om te komen tot een nieuwe generatie ict-tools om de koppeling tussen smart grid en gebouwde omgeving te optimaliseren. Het project beoogt een combinatie tussen een fundamentele onderzoeksaanpak en de reflectie van experimenten in de gebouwde omgeving. Dit moet leiden tot een synergetisch effect dat nodig is voor de technologische doorbraak om smart grids en gebouwde omgeving flexibel te verbinden. I-Balance Het tweede innovatieproject is I-Balance. De belangrijkste uitdaging in de transitie van de energiemarkt is het evenwicht behouden tussen de vraag naar en het aanbod van elektriciteit. Hiertoe is inzicht in productie- en consumptiepatronen in combinatie met toegang tot actuele informatiestromen essentieel.

18

De projectpartners – Hanzehogeschool Groningen, TNO, iNRG, Westland Infra, GasTerra, GasUnie, Stichting Hooghalen Duurzaam en RWE Wind – streven hiertoe drie doelen na. Allereerst het balanceren van de decentrale consumptie en productie van energie. Ten tweede het flexibele integreren van decentrale energie in het elektriciteit- en gasnetwerk en tenslotte het ontwikkelen van een integraal energiemodel voor gebalanceerde en flexibele integratie van decentrale energie. Smart Grid MeppelEnergie In de loop van de komende twintig jaar zal de Gemeente Meppel de unieke woonwijk Nieuwveense Landen ontwikkelen met vierendertighonderd duurzame woningen. De gemeente Meppel en RENDO hebben hiertoe de energie-exploitatiemaatschappij MeppelEnergie opgericht. In de eerste fase van vierhonderdvierenveertig woningen wordt een smart grid gedemonstreerd om de biogas-warmtekrachtkoppelingsinstallatie zo efficiënt mogelijk te verzorgen. Daarnaast zal door middel van bewonersmonitoring, participatie en gaming geïnventariseerd worden op welke manier bewoners zijn aan te sporen zijn tot besparen. In dit innovatieproject van de TKI Switch2SmartGrids werken achtereenvolgens MeppelEnergie, RENDO Duurzaam, de gemeente Meppel, iNRG de TU Delft en de Universiteit Twente samen. Virtuele Infrastructuur Operating Systeem Het project Virtual Infrastructure Operating System (VIOS) is gericht op het realiseren van de samenwerking van een aantal dominante en populaire smart grids initiatieven die op dit moment (inter)nationaal ontwikkeld worden. Die samenwerking is volgens de projectpartners TNO, Alliander, iNRG en Technolution nodig omdat de huidige initiatieven elkaar onvoldoende aanvullen. Dit geldt ook voor de verschillende standaarden die op deelonderwerpen van smart grids (inter)nationaal worden ontwikkeld. Het VIOS-project wil interoperabiliteit van standaarden creëren. VIOS zal na een eerste onderzoek een aantal koppelpunten definiëren waarmee aanbieders en afnemers van elektriciteit de mo-

gelijkheden van hun apparatuur in de vorm van ‘capabilities’ aan dienstenontwikkelaars en -leveranciers kunnen aanbieden. De koppelpunten worden zodanig gedefinieerd dat integratie van verschillende standaarden en benaderingen relatief weinig tot geen tijd en energie vereisen. PV SiMS Storage integrated Multi agent controlled Smartgrid (PV SiMS) is de titel van het vijfde TKI-traject. Doel is de succesvolle inpassing van kleinschalige en duurzame elektriciteitsbronnen in de totale elektriciteitsvoorziening. Dit vraagt in de toekomst een andere opbouw van de elektriciteitsvoorziening en een aanpassing achter de (zakelijke) relatie tussen de stroomproducerende consument (prosument), de elektriciteitsleverancier en de netwerkoperator. Binnen het PV SiMS project werken de partners Mastervolt, TU Eindhoven, Alliander, AmsterdamSmartCity en Greenspread InEnergie samen in de ontwikkeling van de technologie én nieuwe businessmodellen die opslag en verhandeling van elektriciteit mogelijk. CERISE-SG Het laatste innovatieproject uit de eerste reeks kent de titel ‘Combineren van Energie- en Ruimtelijke Informatie Standaarden als Enabler – Smart Grids’. Projectpartners zijn achtereenvolgens TU Delft, TNO, Geonovum, Kadaster, Geodan, het NEN Normalisatieplatform Smart Grids, Dutch Power en stichting Kien. Zij richten zich op interoperabiliteit, toegespitst op informatiekoppelingen van smart grids met haar omgeving. Met name netbeheerder en penvoerder Alliander is gebaat bij de totstandkoming van de koppelingen, omdat deze zorgen voor flexibelere it-systemen die in toenemende mate integraal onderdeel van de netbeheeractiviteiten zijn. Tot 1 oktober konden bedrijven voor de tweede tender van de TKI Switch2SmartGrids projecten indienen, naar verwachting worden de gehonoreerde projecten uit de tweede tender binnenkort bekendgemaakt.

19

‘Waterstof’- en ‘batterij’-aanhangers moeten samenwerken om elektrische mobiliteit naar hoger niveau te brengen De redactie van E-Mobility breekt in deze editie van haar tijdschrift een lans voor de samenwerking tussen ‘waterstof’- en ‘batterij’-aanhangers. Met vereende krachten kunnen beide ‘kampen’ naar het idee van de redactie elektrische mobiliteit in zijn geheel naar een hoger platform brengen. Wij vroegen onder meer hoogleraar Maarten Steinbuch van de Technische Universiteit Eindhoven - en lid van het Formule E-team - via drie stellingen naar zijn mening over een mogelijke samenwerking. Een tegenstelling creëren door te spreken over een elektroauto en een waterstofauto is onjuist, technologisch gezien gaat het immers bij beide gevallen om elektrisch rijden. Steinbuch: ‘Sterker nog een waterstofauto heeft vrijwel altijd een (klein) batterijpakket, en daarmee is het eigenlijk een (plug-in) hybride. De Internal Combustine Engine, oftewel de verbrandingsmotor is daarbij in een waterstofauto vervangen door een brandstofcel. Daarmee ontstaat een zogenaamd fuel cell electriv vehicle (fecv). De regio Nederland-Vlaanderen heeft alles in zich om ook op het gebied van waterstof-elektromobiliteit een gidsland te worden. Steinbuch: ‘Nee, dat denk ik helaas niet. Wij zijn een regio die goed kan volgen, maar geen gidsland. Als ik bijvoorbeeld kijk naar een land als Duitsland, kunnen wij dat tempo nooit bijbenen. Onze oosterburen maken serieus werk van waterstofmobiliteit. Zij steken veel tijd en financiële middelen in de bijbehorende technologieontwikkeling. Daar waar wij met elektrische auto’s op batterijtechnologie wel vooroplopen - zeker qua infrastructuur en relatief gezien qua aantallen auto’s - verwacht ik niet dat wij daar ooit ook toe in staat zijn bij waterstofauto’s.’ En dan nu de stelling van de redactie: ‘waterstof’- en ‘batterij’-aanhangers moeten de handen ineenslaan om elektrische mobiliteit in zijn geheel naar een hoger niveau te brengen. Steinbuch: ‘Deels hebben we dezelfde belangen, bijvoorbeeld op het gebied van het fiscale regime. Samen optrekken zou daarbij logisch zijn. Anderzijds zijn er ook grote verschillen zoals de benodigde investeringen in infrastructuur die bij waterstof vele malen hoger zijn. Verder is ook het tijdspad van de technologie verschillen. De grootschalige uitrol van batterijgebaseerde elektrische voertuigen begint nu al, terwijl waterstofauto’s pas over vijf tot zes jaar wellicht in een vergelijkbare fase zijn waar batterijgebaseerde elektrische voertuigen nu in zetten. Al met al zijn waterstofauto’s nog erg duur. Dit neemt niet weg dat wij ons goed moeten voorbereiden op de situatie. Indien nodig moeten wij snel kunnen opschalen.’

20

Waterstoftankstation Daar waar hoogleraar Maarten Steinbuch dus zeer gereserveerd is over de Nederlandse kansen rond waterstofmobiliteit, is minister SChultz van Haegen van Infrastructuur en Milieu een stuk opgetogener. Twee jaar geleden kondigde zij op de duurzame mobiliteitsbeurs ecomobiel aan van Nederland een waterstofwalhalla te willen maken en afgelopen oktober herhaalde zij deze boodschap op dezelfde locatie nogmaals. In 2010 kondigde zij daarbij ook aan een bedrag van vijf miljoen euro vrij te maken voor onderzoeken en proeven met waterstof en tankinfrastructuur. Afgelopen oktober kon zij dit bedrag verhogen met 1,2 miljoen euro. De minister maakte namelijk bekend dat zij in Europees verband gaat samenwerken op terrein van waterstofauto’s. Nederland is eerste verantwoordelijke

voor het zogeheten Europese ‘Hydrogen Infrastructure for Transport’ (HIT) project dat tot doel heeft een uniforme uitrol van waterstof tankstations te ontwikkelen. Het Rijk werkt hiertoe samen met Zweden, Denemarken, Frankrijk, Duitsland, Engeland en private partijen. In het kader van het project is afgesproken dat er in Nederland drie nieuwe waterstoftankstations worden gebouwd, waarvan één in Rotterdam. Er is voor het HIT-project bijna vier miljoen aan Europese subsidie verkregen, waarvan dus 1,2 miljoen euro voor Nederland bestemd is. Wil Schultz van Haegen haar woorden - ‘Nederland moet een waterstofwalhalla worden’ - echter kracht bijzetten zal zij ook tempo moeten maken. Diverse buurlanden streven Nederland inmiddels voorbij als het gaat om investeringen in waterstof. Zo besloot Schotland afgelopen zomer voor

een bedrag van 3,5 miljoen pond vrij te maken voor het realiseren van een waterstoftankstationsnetwerk en de aanschaf van tien Belgische Van Hool stadsbussen op waterstof. In 2014 moet de Schotse stad Aberdeen zelfs Europa’s grootste busvloot op duurzaam geproduceerde waterstof binnen haar stadsgrenzen hebben rondrijden. HyET En wat vindt ondernemend Nederland eigenlijk van alle waterstofontwikkelingen? Een van de meeste actieve ondernemingen in waterstof is HyET uit Arnhem. Dit bedrijf dat geleid wordt door chief executive officer Frans Mulder, zorgde er in 2011 nog voor dat belangrijke waterstofkennis voor Nederland behouden bleef door een deel van de onderzoeksactiviteiten op dit domein van Energieonder-

zoek Centrum Nederland (ECN) over te nemen. HyET, wat staat voor Hydrogen Efficiency Technologies, is in 2008 opgericht met als doel het ontwikkelen van efficiënte waterstoftechnologie. Inmiddels beschikt het bedrijf over een technologie waarmee waterstof met heel weinig energie op hoge druk gebracht kan worden. Deze vinding is van groot belang voor het realiseren van waterstoftankstations. De zeer efficiënte waterstofcompressoren van het bedrijf kennen geen bewegende onderdele waardoor geen wrijving of warmte ontstaat en in tegenstelling tot bij haar concurrenten het energieverbruik veel lager is. HyET is zelfs als enige in de wereld in staat om met deze elektrochemische compressor een druk van meer dan vierhonderd Bar te bereiken. ‘Onze compressoren worden in toenemende mate gebruikt in de industrie en voor waterstoftankstations’,

duidt Mulder. ‘Wij doen onder meer zaken met en Japanse autofabrikant die in 2015 op grote schaal waterstofauto’s in de markt wil zetten. De Japanse regering heeft afgelopen kalenderjaar aangegeven niet verder te willen met kernenergie en als gevolg hiervan stapt Japan zeer waarschijnlijk over op een waterstofgebaseerde economie. Voor ons bedrijf brengt dat geweldige kansen met zich mee en in het bijzonder in de automotive industrie.’

Waterstof in het kort Waterstof kan meerdere duurzame toepassingen hebben, maar wordt over het algemeen gezien als een van de mogelijke vervangers van fossiele brandstoffen die bedoeld zijn om voertuigen aan te drijven. Belangrijk om te beseffen is dat waterstof geen energiebron is zoals benzine en diesel, maar een energiedrager. Rijden ‘op’ waterstof Waterstof wordt via een chemische reactie met zuurstof in een brandstofcel omgezet naar elektriciteit en water. Dit gebeurt efficiënt en milieuvriendelijk, aangezien water het enige restproduct is. De elektriciteit kan worden gebruikt om een elektromotor te voorzien van energie, welke weer het voertuig aan kan drijven. De toepassing van de brandstofcel kan zodoende worden vergeleken met de toepassing van accu’s in elektrische auto’s. Productie van waterstof Door een proces wat elektrolyse wordt genoemd kan waterstof worden geproduceerd. Tijdens dit proces wordt water omgezet in waterstof en zuurstof met behulp van elektriciteit. De elektriciteit die de brandstofcel produceert, is er dus bij de productie van

waterstof ingestopt. Waterstof is dus een energiedrager en geen energiebron. Duurzame waterstof De elektriciteit die wordt gebruikt bij de productie van waterstof bepaalt of de waterstof per definitie duurzaam is: wanneer de elektriciteit is geproduceerd met verbranding van fossiele brandstoffen, is waterstof niet duurzaam. Wanneer het door duurzame energie is geproduceerd, is het wel duurzaam. In het eerste geval kan waterstof wel bijdragen aan het bezuinigen van fossiele brandstof in de transportsector, omdat de omzetting efficiënter verloopt. Daarnaast voorkomt het lokale luchtverontreiniging in steden en drukke verkeerspunten, aangezien schadelijke stoffen alleen vrij komen op de plaats waar waterstof wordt geproduceerd. In het tweede geval zou de transportsector geheel duurzaam zijn. Dit betekent dat de vraag naar groene stroom gigantisch zal stijgen. Aangezien groene elektriciteit op dit moment maar een klein deel van de huidige vraag naar elektriciteit kan dekken, is het de komende jaren niet mogelijk omde gehele transportsector te voorzien van groene stroom.

21

Adwin Martens, directeur van WaterstofNet:

‘Regio Nederland-Vlaanderen in kopgroep van Europese waterstofpeloton’ Medio 2009 ging in de regio Nederland-Vlaanderen WaterstofNet van start op basis van een Europees Interreg-project. De Nederlandse en de Vlaamse overheid, de provincies Noord-Brabant, Limburg en Zeeland en de industrie de handen slaan hiermee de handen ineen om zich binnen Europa te profileren als toonaangevende waterstofregio. Anno 2012 behoort de regio volgens WaterstofNet-directeur Adwin Martens tot de kopgroep van het Europese waterstofpeloton.

Links een visuele weergave van de sectoren die volgens WaterstofNet potentiële afnemers zijn van waterstof. Boven WaterstofNet-directeur Adwin Martens.

‘Vanuit regionaal draagvlak is inmiddels een duidelijk omschreven programma uitgewerkt met focus op “duurzame waterstof”, “vroege markt toepassingen” en “onderwijs”’, opent Martens het gesprek. ‘Concreet heeft het een en ander onder meer geresulteerd in een zeventiental concrete innovatieprojecten en er zullen er nog meer volgen. Verder is het door de acht hogescholen en één universiteit uitgewerkte onderwijsprogramma sinds september opgenomen in lespakketten.’ In serie Wereldwijd signaleert Martens een trend zichtbaar waarbij de koplopers uit de industrie de stap van puur onderzoek naar implementatie beginnen te maken. ‘In de early markets als boten, heftrucks en bussen worden ook vanuit onze regio concrete stappen gemaakt. Wij beschikken met Van Hool over een wereldwijd leidende fabrikant van waterstofbussen, over een waterstoftankstation in Brussel en een één megawatt waterstofplant van Solvay in Antwerpen. Verder wordt binnen enkele maanden een waterstoftankstation op de High Tech Automotive Cam-

pus in Helmond geoperationaliseerd en werkt ook VDL samen met APTS aan waterstofbus en E-Trucks Europe aan een vuilniswagen.’ Bussen ‘De ambitie van WaterstofNet is dan ook niets minder om in het Europa van morgen – waar waterstof een prominente plaats – als regio een hoofdrol te spelen op het vlak van ontwikkeling en implementatie’, stelt Martens. Tegelijkertijd beseft de WaterstofNet directeur dat elektrische mobiliteit op basis van batterijtechnologie commercieel verder is dan elektrische mobiliteit op basis van waterstof. ‘Elektrische “batterij-auto’s” worden immers al in serie geproduceerd. Anderzijds geldt voor elektrische voertuigen die over een waterstoftank beschikken, dat zij technisch gezien qua range al meer mogelijkheden hebben. Hyundai is al zo ver dat ze een voertuig kan maken dat met vijf kilo waterstof vijfhonderd kilometer kan afleggen en het voertuig in drie minuten volgetankt kan worden. Dat kan een elektrische auto niet, toch wordt deze al massaal geproduceerd.’

‘Al met al ben ik absoluut voorstander van de elektrificatie van transport’, vervolgt Martens. ‘Het is een van de belangrijkste ontwikkelingen van de toekomst. Daarbinnen heeft elektrische mobiliteit op basis van waterstof het meeste potentieel voor de lange afstanden. Op wereldschaal zien wij dat de meeste nieuwe technologie voor de automotive markt uit Azië komt en in het bijzonder uit Japan en Korea. De Verenigde Staten volgt hen op de voet en dan komt Europa. Binnen Europa zijn een aantal regio’s drukdoende zichzelf op de kaart te zetten. De regio Nederland-Vlaanderen bevindt zich daarbij in de kopgroep van het Europese peloton rond waterstof binnen. Een nadeel voor onze regio is dat wij op het vlak van personenwagens weinig ontwikkeling hebben, het tegendeel is echter het geval met bussen. Van Hool heeft wereldwijd al meer dan vijfentwintig waterstofbussen geleverd en is daarmee een wereldwijd leidende fabrikant. Tel daarbij de aanwezigheid en investeringen van VDL in waterstofbussen op, dan is dit een toepassingsgebied waar wij als regio tot de absolute top kunnen gaan behoren. Binnen Europa is niet minder dan de top drie voor de komende jaren het doel.’

23

www.citroen.nl

Prijsuitreiking tijdens Formule E-teamcongres op 11 april 2013:

Spanning stijgt bij naderende bekendmaking winnaar E-Award Het Formule E-Teamcongres wordt komend kalenderjaar georganiseerd op donderdag 11 april 2013. Het evenement is voor het eerst ook plaats van handeling van de uitreiking van de E-Award. Deze award beloont de Nederlandse gemeente die in 2012 de meeste versnelling heeft bereikt op het dossier elektrisch rijden. Alkmaar, Almere, Amsterdam, Arnhem, Bergen, Bernheze, Bernisse, Beuningen, Binnenmaas, Breda, Bronckhorst, Bussum, Castricum, Delft, Den Bosch, Eindhoven, Enschede, Geldermalsen, Graft-De Rijp, Haarlemmermeer, Heerhugowaard, Heiloo, Hoorn, Kerkrade, Langedijk, Leeuwarden, Leudal, Neder-Betuwe, Nieuwegein, Noordoostpolder, Nuenen, Purmerend, Schermer, Rotterdam, Sittard-Geleen, Son en Breugel, Texel, Tholen, Tiel, Tytsjerksteradiel, Urk, Utrecht, Veere, Veldhoven, Venray, Vlaardingen, Westland, Woerden, Zaanstad, Zeist, Zoetermeer. Dit zijn de maar liefst eenenvijftig gemeenten die zich ingeschreven hebben voor de eerste E-Award.

NIEUWE ENERGIE

PROBEER HET NU ZELF

0% BIJTELLING

Versnelling ‘Het gaat niet om “de beste” gemeente, maar om de gemeente die in 2012 de meeste versnelling weet te realiseren: met laadinfrastructuur, meer voertuigen op de weg, beleid en commitment’, benadrukt Willem-Jan van Grondelle nog eens bij de opening van het gesprek. Van Grondelle is werkzaam bij Natuur & Milieu die samen met het Formule E-team, de stichting e-laad en het ministerie van Economische Zaken initiatiefnemer is van de E-Award. ‘Voor alle vier onze organisaties is het versnellen van de introductie van elektrisch rijden een belangrijk thema en om die reden hebben we de E-Award in het leven geroepen. Bij het versnellen van de uitrol van elektrische voertuigen is een belangrijke rol weggelegd voor gemeenten. Dat was voor ons reden om de gemeenten – en niet alleen de bekende voorbeelden als Amsterdam, Rotterdam en Utrecht – landsbreed een extra stimulans te geven om actief aan de slag te gaan met elektrische mobiliteit. Zoals gezegd gaat het niet per se om de gemeente die het verst is, dat zou immers al snel een van de grote steden zijn. Ons doel

is namelijk juist om ook kleine gemeenten te enthousiasmeren stappen vooruit te maken.’ Een deskundige jury bestaande uit Joost Helms (klimaatambassadeur Duurzame Mobiliteit en wethouder van de gemeente Eindhoven), Marijke van Haaren (voorzitter Taskforce Formule E-team) en Marko Hekkert (hoogleraar Innovatiewetenschappen) bekijken de verslagen die de gemeenten uiterlijk 15 januari dienen aan te leveren. ‘De gemeenten zijn sinds begin mei aan de slag met behulp van onze checklist en de startgids elektrisch rijden van AgentschapNL ’, licht Van Grondelle toe. ‘Bovendien bieden wij ze de kans informatie uit te wisselen via het ROMnetwerk (red. het netwerk voor gemeenteambtenaar ruimtelijke ordening en milieu) en zijn er evenementen georganiseerd, zoals recent een workshop tijdens de beurs ecomobiel. De gemeenten naderen hun afrondende werkzaamheden voor de verslaglegging en de jury zal in januari een aantal genomineerden selecteren. Deze krijgen de gelegenheid om aan de jury en alle E-Award gemeenten te laten zien wat zij gedaan hebben om het elektrisch rijden in hun gemeenten te versnellen en waarom juist zij in aanmerking komen voor de E-Award. Dit zal gebeuren tijdens een bijeenkomst in maart waarna op 11 april 2013 de E-Award wordt uitgereikt.’ Van Grondelle besluit: ‘Het leuke aan de E-Award is dat daadwerkelijk over het hele land gemeenten meedoen waaronder ook kleinere gemeenten als Bernisse, Urk en Heiloo. Het is ook voor ons een verrassing wat de eenenvijftig rapportages gaan opleveren. Wij hopen dat de bundel van wedstrijdverslagen een groot aantal ervaringen en inzichten oplevert waarna generieke versnellingspunten voor gemeenten opgetuigd kunnen worden.’

CITROËN C-ZERO

100% ELEKTRISCH

Geen brandstof. Geen CO2-uitstoot. Geen geluid. NU MET GRATIS THE NEW MOTION-STARTPAKKET

van oplaadmogelijkheden bij u thuis • Aanvraag van een laadpunt op openbare parkeerplaats • Inventarisatie • Toegang tot het snellaadnetwerk • Nationale Laadpas • Toegang tot de “The New Motion” helpdesk

25

Laden met je eigen duurzame stroom... Elektrisch rijden is schoon, maar natuurlijk alleen wanneer we onze accu’s laden met duurzaam opgewekte stroom. De stroom die uit ons stopcontact komt wordt helaas nog met een mix van kolen, gas, nucleair en een beetje zon en wind opgewekt, waarbij uit de oorspronkelijke brandstof aan ons stopcontact nog slechts zo’n vijfentwintig a dertig procent resteert. In deze mix wordt meer dan zestig procent van de oorspronkelijke energie uit de brandstof als warmte in koeltorens vernietigd en nog eens acht tot twaalf procent in ons elektriciteitsnet door trafo’s en kabels. Hoe schoon is elektrisch rijden dan nog?

Urban Arrow steekt Nederlandse fietstraditie in modern jasje:

‘Vergroening van stedelijke mobiliteit is heilig’ In de rubriek de tweewieler spreekt E-Mobility ieder kwartaal met een Nederlandse producent van elektrische scooters, fietsen of andersoortige twee- en driewielers. In deze editie aandacht voor Urban Arrow uit Amsterdam. ‘Met onze transportfiets voor zakelijk en particulier gebruik willen wij een belangrijke bijdrage leveren aan de vergroening van internationale steden’, aldus Jorrit Kreek, directeur van Urban Arrow. Jorrit Kreek en Gerard van Weel liepen als vaders van kleine kinderen enkele jaren geleden tegen dezelfde problematiek aan; de opgave om je duurzaam te verplaatsen in een steeds verder vollopende stad. Kreek: ‘Wij reden beiden met een houten en logge bakfiets door Amsterdam om onze boodschappen te doen en onze kinderen naar sportclubs, school en vriendjes toe te brengen. Wij dachten dat moet op een meer comfortabele manier kunnen. Maar hoe? Toen kwamen wij op het idee van een elektrisch ondersteunde transportfiets waarmee je ook langere afstanden kunt afleggen.’ Award ‘Deze hele thematiek komt dus voort uit de vergroening van de stadsmobiliteit’, vervolgt Kreek. ‘Auto’s worden meer en meer geweerd uit de binnensteden vanwege parkeerproblemen en milieuoverlast. Omdat het toenmalige aanbod bakfietsen veel te zwaar trapte, zijn wij gaan werken aan een elektrische ondersteunde transportfiets die door bedrijven ook te gebruiken is voor het vervoeren van goederen.’

Designtalent Wytze van Mansum tekende voor het ontwerp van de fiets. ‘Daarbij hebben wij gekozen voor een aluminium frame met het superlichte materiaal Expandeerbaar Polypropyleen (EPP) als bak’, licht Kreek toe. ‘In 2010 wonnen wij met het prototype van onze fiets de Eurobike Award. Inmiddels zijn wij twee jaar verder en sinds september vorig jaar actief met de verkoop van het product. Ons verkoopkanaal is ingericht met dealers. Wij geloven namelijk dat een kwaliteitsproduct als een fiets het beste via een traditionele methode – de fietsvakhandel – in de markt gezet kan worden.’ Urban Arrow beschikt inmiddels over dealers in Nederland, België, Frankrijk, Duitsland en Zwitserland. ‘Zestig procent van onze fietsen wordt geëxporteerd’, deelt Kreek mede. ‘Nederland is een fietsland pur sang, maar wij merken dat ook het buitenland aan het fietsen heeft geroken. Fietsen met trapondersteuning vindt juist in het buitenland gretig aftrek. Veel landen waar onze producten verkocht worden zijn ook meer geaccidenteerd dan het vlakke Nederland. In de komende jaren willen wij in de landen waar wij actief

zijn nog aanzienlijk groeien. In Frankrijk beschikken wij al over dertien dealers, in de andere landen varieert dit van drie tot vijf. Per land willen wij het dealeraantal vergroten en bovendien kijken wij ook naar het betreden van de Scandinavische markt. Vanaf 2013 starten wij met de verkoop in Zweden, Noorwegen en Finland. Begin 2014 willen wij ook een overzeese stap gaan maken naar de Verenigde Staten. Groeien is voor ons niet heilig, maar wel noodzaak om onze fiets als alternatief voor auto’s en scooters te positioneren. Wij willen daadwerkelijk bijdragen aan vergroening van stedelijke mobiliteit, dat is voor ons wél heilig.’

De mensen die hun eigen zonnepanelen op het dak hebben liggen weten waar ik het over heb als ik zeg dat het enorm goed voelt om ‘zelfvoorzienend’ te zijn. Door het jaar heen dus voldoende energie zelf opwekken om in je eigen behoefte te voorzien. Als iedereen dat doet, inclusief de industrie, dan zijn we er al..... Daar gaan we gelukkig ook steeds meer naar toe: decentrale energieproductie, daar opwekken waar je het nodig hebt. En zo, veel meer van de oorspronkelijke energie benutten. Wist u dat er in Nederland al meer dan driehonderdvijftig lokale coöperaties actief zijn die hier hard aan werken? Voor waterstof geldt een vergelijkbaar verhaal: net als stroom moeten we dat eerst zelf produceren. Het is dan

Er bestaat tegenwoordig al een commercieel verkrijgbare stroomcentrale (BlueGen) met een brandstofcel voor thuis. Deze maakt haar eigen waterstof efficiënt uit methaan – groen gas, aardgas of straks synthetisch gas – en zet dat direct om in stroom en warm tapwater voor in je boiler. Deze micro-warmtekrachtkoppeling zet zestig procent direct om in stroom en zo’n dertig procent in warmte en haalt daarmee maar liefst negentig procent bruikbare energie uit de oorspronkelijke bron. Dat is drie zo veel als onze huidige grote centrales! Laden we met deze efficiënt opgewekte stroom een elektrische auto dan zijn we energetisch gezien twee keer zo goed bezig als rijden met een waterstofauto, maar ook een auto geladen met stroom uit ons stopcontact! Ik hoorde onlangs een spotje van een leasemaatschappij die een contract voor een e-auto aanbood inclusief laadpaal thuis en op het werk. Wellicht zien we binnenkort een eerste aanbieding inclusief laadpaal en een eigen energiecentrale...! Jan-Willem Tolkamp Ceramic Fuel Cells

En de technologische ambities? ‘Ons eerste model bakfiets is voorzien van twee wielen en in de toekomst willen wij ook een driewielervariant ontwikkelen’, stelt Kreek. ‘Verder ligt uitbreiding op het gebied van accessoires in het verschiet om het gebruik te vergemakkelijken. Het zal gaan om zowel extra onderdelen voor de business-to-business markt als voor de particulieren.’

DE 2WIELER 26

Het leeuwendeel van de stroom in onze elektrische auto’s is dus vooralsnog helaas grijs. De honderd procent groene stroom van een aantal energie-leveranciers is eigenlijk boekhoudkundig en wordt gerealiseerd door het opkopen van ‘groenestroomcertificaten’. Daar is op zich niets mis mee, want hoe meer vraag naar deze certificaten hoe groter de roep om duurzame energieproductie.

ook geen brandstof maar een energiedrager net als een accu bijvoorbeeld. De ‘waterstof economie’ zal pas echt op gang komen als we voldoende groene stroom uit wind en zon over hebben om waterstof economisch rendabel te produceren. Waterstofproductie uit stroom kost immers veel energie. De beste waterstoffabrieken – op megawattschaal – zetten zeventig procent van de stroom om in waterstof. Na compressie en transport blijft slechts vijftig à zestig procent over in onze tank en slechts zo’n vijfentwintig procent aan het wiel in een waterstofauto. Bij onze huidige keuzes is het dus goed om vooral ook naar de energetische kant te kijken: ‘well-to-wheel’.

27

Technolution integreert techniek in smart grids ‘Wij geloven in smart grids omdat meer en meer de bewustwording ontstaat dat er hoe dan ook behoefte gaat komen aan een intelligent net. Wij hebben daarbij een unieke positie vanwege onze brede technologiekennis in meerdere domeinen en hebben daarmee de beschikking over een brede gereedschapskist met oplossingen.’ Aan het woord is Marcel Dukker, Directeur Business Development bij Technolution.

Het in 1987 door vier vrienden opgerichte Technolution ontwikkelt vanuit Gouda geavanceerde elektronica- en software-oplossingen voor technische informatiesystemen. Markten waarop het bedrijf zich met deze informatiesystemen richt, zijn onder meer de verkeers- en vervoermarkt, de hightech industrie en de energiemarkt. Zo’n vijf jaar geleden zette Technolution haar eerste stappen in de markt van smart grids. ‘In feite was de elektrische auto onze verbintenis met het intelligente net’, vertelt Dukker. ‘Wij

waren immers al actief in de energiemarkt – van slimme meters tot walstroom – en in de verkeers- en vervoerssector met in-car toepassingen. Die twee markten zijn via de elektrische auto bij elkaar gekomen en daaruit voortkomend zijn wij gaan zoeken naar onze plek in het dossier van de smart grids.’ Verbintenis De afgelopen jaren ontwikkelde Technolution diverse producten die (in)direct toepassing vinden in het smart

grid. Zo is er de MobiBoxx, een computerplatform voor in de auto dat van alles kan meten en regelen en is aan te passen voor verschillende gebruikssituaties. De MobiBoxx is als intelligent computing platform ook buiten de auto toegepast in het smart grid. Een doorontwikkeling heeft geresulteerd in de SmartBoxx, deze wordt onder andere geplaatst in de meterkast om het energieverbruik te meten en regelen en de gebruiker te informeren en adviseren over zijn energiegebruik. ‘Voor ons is het in de

komende periode belangrijk dat elke partij die bij het dossier smart grid betrokken is – van energieleveranciers tot netbeheerders en de industrie – ook weet wat de toegevoegde waarde van onze organisatie is als het om intelligente netten draait. In de visualisatie van het smart grid (red. zie afbeelding) zijn wij actief in iedere schakel en realiseren wij op al die plekken concrete zaken, zowel in hardware als in software, in het veld en in de back office.’ TKI Het een en ander is ook niet onopgemerkt gebleven bij de Rijksoverheid. Technolution werd in het kader van het Topsectorenbeleid dit jaar gevraagd om namens het Nederlandse midden- en kleinbedrijf plaats te nemen aan de innovatietafel van de TKI Switch2SmartGrids. ‘Deze uitdaging hebben wij natuurlijk aangenomen’, stelt Dukker. ‘Wij willen vooroplopen en de toekomstige richting van smart grids mede ondersteunen. Als bedrijf zijn wij in staat nieuwe technologieën, toepassingen en diensten te ontwikkelen. De realisatie van het smart grid is ons op het lijf geschreven en wij praten dan ook graag mee over het Nederlandse innovatiebeleid. Bovendien stellen wij binnen ons eigen bedrijf ieder half jaar het beeld van het smart grid opnieuw scherp om vast te stellen of wij de goede weg bewandelen.’ Greenfield ‘En een dergelijke zoektocht is niet eenvoudig’, vervolgt Dukker. ‘Wij hebben te maken met een zogenaamde “greenfield”-situatie waarbij alle partijen nog zoekende zijn. Iedereen doet aan smart grids, maar iedereen doet iets anders. Het positieve aan het Topsectorenbeleid – en de bijbehorende TKI Switch2SmartGrids – is in mijn optiek dan ook de onderlinge afstemming. Marktpartijen, kennisinstellingen en overheden werken via de TKI aan generieke en open standaarden. Waar de proeftuinen van het Innovatieprogramma Intelligente Netten (IPIN) de mogelijkheid tot demonstratie bieden, zorgt het TKI voor de juiste routing naar de toekomst. Het valt daarbij op dat zowel de Nederlandse industrie als de branchevereniging Netbeheer Nederland smart grids bestempelen als een

28

potentieel exportproduct. Hiermee geeft het invulling aan een van de doelstellingen van het topsectorenbeleid. Er wordt een omgeving gecreëerd waar ruimte bestaat voor innovatie. Er is ruimte voor experimenteren en uitkomsten mogen afwijken van de verwachting en dat is prettig, want als dat niet het geval is sla je innovatie dood.’ Innovatie via techniek Volgens Dukker heeft Technolution de ambitie om in Nederland in de top mee te spelen als het gaat om smart grids. ‘Wij willen in de top van actieve en innovatieve bedrijven in smart grids behoren. Daarbij hopen wij onder andere een belangrijke bijdrage te leveren aan een grote uitdaging voor het realiseren van een smart grid: het intelligent maken van de tweehonderdduizend transformatorhuizen die Nederland telt. Op het moment dat deze via een gestandaardiseerde en niet al te dure ict-oplossing intelligent gemaakt worden, wordt een belangrijke stap gezet richting een smart grid, waarin meting en sturing mogelijk wordt voor de netbeheerders.’ Eerste lessen Dukker maakt een vergelijking met de verkeers- en vervoersmarkt waar Rijkswaterstaat bijvoorbeeld de infrastructuur bestaande uit wegkantstations en matrixborden op het gehele hoofdwegennet uniform en intelligent heeft gemaakt. ‘Ook daar is een standaard gecreëerd die op meerdere niveaus gebruikt wordt en waardoor de control room het wegennet als één netwerk bestuurd ondanks dat verschillende leveranciers delen leveren in de keten. Iets dergelijks moet ook in de energiewereld mogelijk zijn. Keer op keer merken wij namelijk dat het verschil gemaakt kan worden door te standaardiseren. En bij smart grids heb je nog geen standaarden omdat het een “greenfield”-situatie betreft. Ook hier is het belangrijk om vanuit de TKI een visie te ontwikkelen op datgeen wat het smart grid maakt, een soort gezamenlijke programmering. De grootste opgave voor 2013 is in mijn optiek is om te kijken of het initiële plan dat daarbij gemaakt is klopt. De marktpartijen leren nu volop van alle experimenten en projecten en de eerste lessen kunnen geleerd worden.

29

Electrifying West Coast Holland

Verbinding tussen Nederlandse en Californische ev-pioniers ‘I think we’ve just met our parallel universe in electric driving!’ Commissioner Carla Peterman van de California Energy Commision vat in één zin samen wat het bezoek van de Nederlandse elektrische vervoers (ev-)delegatie aan Californië volgens haar inhoudt. De ontwikkelingen en hindernissen rond elektrisch rijden vertonen veel parallellen. Al trekt Californië met gemak honderd miljoen dollar per jaar uit om elektrisch rijden aan te moedigen. In de Amerikaanse staat is het urgentiegevoel groot. Niet alleen zijn er de nodige issues met luchtkwaliteit (Los Angeles, LA) ook groeit de weerstand om jaarlijks honderden miljarden dollars te exporteren naar landen die olie leveren. En last but not least zien de Amerikanen kansen een nieuwe maak- en kennisindustrie op poten te zetten. Staten, steden en bedrijven proberen elkaar daarbij te vinden. Eigen ogen Met eigen ogen zagen de zeventien leden van de studiereis Electrifying Holland-West Coast hoe Amerikaanse bedrijven, overheden en universiteiten zich bezighouden met de ontwikkeling van elektrisch rijden. De reis was een initiatief van het Platform Elektrische Mobiliteit van RAI Vereniging. De delegatie telde vertegenwoordiger van onder meer het Formule E-team en haar Taskforce, de BOVAG, RAI Vereniging, DOET, Technische Universiteit Eindhoven

(TU/e) en de Provincie Noord-Holland. Van deze laatste was Peter van Deventer die de aanzet gaf om beide regio’s met elkaar te verbinden. Consul Generaal Bart Bolhuis smeedde het programma. Een week lang trok de delegatie rond, van LA naar Santa Monica, Sacramento en Bay Area (in en rond San Francisco). De rol van de overheid blijkt daarin tweeslachtig. Michael Boehm (Sustainovation Group): ‘De overheid maakt geen keuzes als het gaat om techniek, dat doen kopers en aanbieders zelf. Het is een kapitalistisch model. Als het gaat om techniekstandaarden komt er vanzelf een winnaar en zullen andere aanbieders die moeten volgen.’ Anderzijds zijn het vooral overheden die flinke orders plaatsen en fondsen verdelen waarmee ze al dan niet bewust marktpartijen in het zadel van de ev-markt helpen. Ook Tesla Motors, letterlijk gebouwd op de overblijfselen van de klassieke automobielindustrie, profiteert van fondsen die de overheid beschikbaar stelt.

Best quotes #PEMUSA ‘De Toyota-dealers waren niet geïnteresseerd in trainingen, ze wilden liever traditionele auto’s blijven verkopen. De kunst is binnen een bedrijf een ambassadeur te vinden die er wel voor open staat.’ Michael Boehm, Sustainovation Group, beschrijft zijn ervaringen met het opleiden van autodealers tot verkoper van elektrische auto’s. ‘Via het control center kun je zaken als prijs, eindtijd en dergelijke instellen. We noemen het one touch smart grid – de gebruiker zit daarbij aan het stuur.’ Rajid Gadh, UCLA Smart Grid Energy Research Center, heeft de software klaar waarmee elektrische voertuigen als buffer aan het netwerk gekoppeld worden volgens voorkeuren van de eigenaren. ‘In vijf jaar tijd willen we tachtig procent van alle vijfentwintighonderd taxi’s elektrisch laten rijden. Bereik? In LA tel je niet in afstand maar in tijd.’ Jaime de la Vega van het LA Department of Transportation wil bussen en taxi’s op stroom laten rijden. Fietsen eventueel ook. ‘We’re not making money, but we’re making change!’ Autoverkoper Paul Scott over de verkopen van de Nissan LEAF. ‘It’s very stupid to wait until all oil is used up.’ Nogmaals Paul Scott, nu over het waarom van de elektrische auto. ‘Als je de kosten van vervuiling en oorlogen meetelt is onze olie echt belachelijk goedkoop.’ Paul Scott, maakt zich kwaad over de (Republikeinse) tegenkrachten.

30

‘It’s all about getting the but in the seat, ervaren wat het is.’ Greg Tabak, Director Enterprise Business Sales Enterprise Holding (autoverhuur) ziet autoverhuur als een belangrijk promotiekanaal voor elektrisch rijden. ‘LA is smog capital of the world, elektrisch rijden heeft een toekomst, maar er zijn veel onzekere business modellen. Welke wordt de winnaar? Dat is nauwelijks te voorspellen.’ Dean Taylor, Southern Edison, vindt dat LA weinig keus heeft als het gaat om het verbeteren van de luchtkwaliteit. ‘Als de elektrische auto onderdeel wordt van de frequency regulation en grid balancing, dan zou opladen ook gratis kunnen worden. De voertuigeigenaar krijgt een vergoeding of aangepast stroomtarief voor de dienst van zijn auto binnen het net.’ Nogmaals Richard Lowenthal, nu over de rol van de elektrische auto om de kwaliteit van het elektriciteitsnetwerk te verhogen. Ook in Nederland is de netfrequentie een serieuze business opportunity voor elektrisch rijden.

over waarom er honderd miljoen dollar per jaar wordt geïnvesteerd in de uitrol van elektrisch rijden. ‘De West-Coast en Nederland staan voor vergelijkbare vragen en uitdagingen. Ze onderkennen dezelfde business kansen met daarbij veel onzekerheden. We willen kennis uitwisselen, bedrijven laten samenwerken en 5 pilotprojecten voor nieuwe ondernemingen opzetten.’ Peter van Deventer, Programmamanager Electrifying Holland West Coast, hoopt dat beide regio’s elkaar vooruit kunnen helpen. ‘Een vreemde die doet alsof hij veel weet van elektrische auto’s, heeft de meeste invloed op iemands mening over elektrisch rijden.’ Dahlia Garas, Plug-in Electric Vehicle Research UC Davis, deed onderzoek naar meningsvorming over elektrisch rijden. ‘Chademo-snelladen verdwijnt, het is geen goede standaard.’ Richard Lowenthal, oprichter van Coulomb/Chargepoint.

‘In 2015 rijdt twee procent van onze leden elektrisch.’ AAA, Amerikaanse ANWB, ziet nog geen grote business in elektrisch rijden. Of wacht eens, dat zijn vierhonderdduizend (!) voertuigen.

‘Tweeënveertig procent van de ev-rijders heeft ook zonnepanelen. Bijna zeventig procent reed of rijdt een hybride.’ Gil Tal , Plug-in Electric Vehicle Research UC Davis, deed onderzoek naar de ev-kopers en ondervroeg twaalfhonderd ev-rijders.

‘Over tien jaar moet de NOx-uitstoot tachtig procent lager liggen dan nu. We investeren in technologie en opladen, met name op zoek naar oplossingen voor mensen die in appartementen wonen.’ Commissioner Carla Peterman van de California Energy Commission

‘Bijna allemaal zijn ze geweldig blij met hun auto. Volgens mij is het rijden met de auto de beste promotie die je kunt bedenken.’ Gary Lieber is LEAF-rijder en richtte de community BatyLEAFs op met inmiddels meer dan vierduizend leden.

31

Slimme Energie Infras Infra structuur 2013

De eindgebruiker en decentrale energieproductie centraal! Partners

Mediapartners

Aanmelden via: www.iir.nl/smartgrids | 4, 5 en 6 maart 2013 | Van der Valk Hotel Breukelen

Gas explodes, you know! Soms werpt het fantaseren over een historische gebeurtenis die nét iets anders gelopen zou zijn, een interessant licht op de geschiedenis. Vele fantasierijke geesten stonden aan de wieg van deze aparte discipline genaamd what if history of alternate history. Zo had onze mobiliteit er ook volstrekt anders uit kunnen zien als niet de auto met verbrandingsmotor, maar de elektrische auto tot onze heilige koe uitgegroeid was. De wedloop tussen benzine- en diesel aangedreven motoren aan de ene zijde en elektrisch aangedreven motoren aan de andere zijde was honderd jaar geleden per slot van rekening nog in volle gang. Als de elektrische auto inderdaad dominant was geworden keek de wereld momenteel wellicht met een flinke dosis scepsis naar een selecte groep ondernemers die probeerde het rijden op fossiele brandstof van de grond te krijgen. Voor bezwaren hadden we niet ver hoeven zoeken. Een mooi voorbeeld komt uit een Hollywood film die zich afspeelt in het jaar 2035, waarin de wereld niet alleen gedomineerd wordt door robots, maar iedereen uiteraard ook elektrisch rijdt. Zo leidt dit tot de pakkende uitspraak van één van de hoofdrolspeelsters die weigert om achterop een motor met verbrandingsmotor plaats te nemen. Haar commentaar is dan ook: ‘Are you being funny? Gas explodes you know!’

Uiteraard zou de scepsis voor de verbrandingsmotor alleen maar toenemen als de milieueffecten van het verbranden van fossiele brandstof duidelijk zou worden. Naast het langetermijnprobleem van de opwarming van de aarde zouden er al direct rapporten verschijnen over korte termijn milieuproblemen. Denk alleen al aan de olielekkages bij het winnen van olie en de uitstoot van schadelijke gassen bij de verbranding ervan. Geen weldenkend mens zou rijden op fossiele brandstoffen een levensvatbare kans geven als we honderd jaar ervaring en ontwikkeling hadden doorlopen met elektrisch rijden. Helaas liep de geschiedenis anders en zitten we anno 2012 met een verzameling voertuigen, infrastructuur, instituties en denkbeelden die niet bepaald openstaan voor de elektrische revolutie. Gelukkig weerhoudt dit een groeiende groep ondernemers, beleidsmakers en consumenten er niet van om met enthousiasme de elektrische kar te trekken. Het zal niet de eerste keer zijn dat de geschiedenis simpelweg herschreven moet worden. Tijmen de Groot Ebretti Benelux

Juni/juli 2011 Jaargang 2, nummer 2

De hoge explosieve kracht van de inhoud van een benzinetank, zou niet de enige beer op de weg zijn.

Wat te denken van de volstrekt ontbrekende aanvoer van brandstof? Je zou niet alleen bedrijven nodig hebben voor het zoeken, winnen, raffineren en transporteren van aardolie, maar ook bedrijven die bereid zijn te investeren in de aanleg van vele duizenden tankstations in Nederland (Nederland kent momenteel ruim vierduizend tankstations!). Al met al een klus van wereldformaat en waarvoor precies?

Nationaal Actieplan Zonnestroom wil 4 gigawatt in 2020

Solar magazine nummer 5.indd 1

Position paper pv vindt deels gehoor bij topteams Rijk

Pionieren met Peer+, Femtogrid en Dimark Solar

• • • • • •

19-06-11 20:46

33

Je kan toch helemaal niet .nl ver rijden met een nieuws / elektrische discussies / achtergronden auto? over elektrisch rijden Mark van Kerkhof en Maarten Linnenkamp:

ZERAUTO

Gaat een accu snel kapot?

Is elektrisch rijden duur?

http://www.zerauto.nl

Branchevereniging voor elektrisch vervoer

Promotie Kennisdeling Lobby

nieuws / discussies / achtergronden over elektrisch rijden

Promotie Branchevereniging Kennisdeling Lobby elektrisch vervoer

voor

Branchevereniging voor Promotie Branchevereniging voor Kennisdeling Branchevereniging voor elektrisch vervoer Lobby elektrisch vervoer

elektrisch Dutch Organisation forvervoer Electric Transport Promotie Kennisdeling Lobby

Promotie Kennisdeling Lobby

Promotie Kennisdeling Lobby

Word lid: [email protected]

Word lid: [email protected] Word lid: [email protected]

Word lid: [email protected]

‘Stevig projectmanagement biedt elektrisch vervoer meer kansen’

Word lid: [email protected]

Branchevereniging voor elektrisch vervoer

Is rijden op stroom wel goed voor het milieu?

Welke modellen kan ik kopen?

Het gaat goed met het elektrisch vervoer in Nederland. We zijn ons aan het ontwikkelen tot een gidsland dat aantrekkelijk is voor grote buitenlandse investeerders. Maar toch, we zouden het initiatief nog meer naar ons toe kunnen trekken. Althans, dat vinden Mark van Kerkhof (manager van APPM Management Consultants) en Maarten Linnenkamp (projectmanager Metropoolregio Amsterdam Elektrisch en lid van de Taskforce Formule E-Team). Linnenkamp: ‘Het projectmanagement wordt ondergewaardeerd. Als we hier meer aandacht aan besteden, krijgen we nog meer projecten van de grond.’ Metropoolregio Amsterdam (MRA) Elektrisch is sinds enige tijd gevestigd in het Nemo in Amsterdam. Vanuit zijn kantoor vertelt projectmanager Maarten Linnenkamp over zijn zoektocht naar geld. Van de regionale overheden kreeg MRA Elektrisch de eerste subsidie. Daarmee stapte hij naar de landelijke overheid, die het bedrag verhoogde. Tenslotte klopte hij met een reeds gevulde portemonnee bij de Europese Unie aan, die bereid was de aanvullende subsidie te verstrekken. Zo slaagde hij erin om van een beetje geld veel geld te maken, genoeg om MRA Elektrisch te bemensen en handen en voeten te geven aan de doelstellingen van het programma. Verschillende werelden Geld vergaren is een van de taken van een projectmanager, het bij elkaar brengen en houden van partijen een andere. Mark van Kerkhof neemt de regiotaxi in de Oosterschelderegio als voorbeeld: ‘Het Samenwerkingsverband Welzijnszorg Oosterschelderegio wilde regionaal elektrisch taxivervoer introduceren. Ik heb als projectmanager bijeenkomsten georganiseerd met regionale bestuurders. Die hebben uiteindelijk het initiatief omarmd. Zonder projectmanagement was dit niet van de grond gekomen.’ Linnenkamp: ‘Bij elektrisch vervoerprojecten komt vaak een veelheid aan partijen bij elkaar die voor het eerst zaken met elkaar doen. Bijvoorbeeld een overheid, een bank, een energieleverancier, een netbeheerder en bedrijven uit de automotive sector. Die verschillende werelden moeten aan elkaar gekoppeld worden. Dat is een vak apart. Je zult daar een onafhankelijke projectmanager voor moeten aanstellen, die de partijen bij elkaar brengt en bij elkaar houdt en het algemene projectbelang bewaakt. Hij is de interface die bij iedereen de luiken openzet, zodat wederzijds begrip ontstaat en er zicht komt op de mogelijkheden die elektrisch vervoer voor iedereen biedt.’

Uit de wind Een andere rol is die van ‘ontzorger’, wat geïllustreerd wordt met een voorbeeld uit de landelijke Proeftuin Hybride en Elektrisch Rijden. Van Kerkhof: ‘Aan een vervoerder werd een aanzienlijke subsidie toegewezen zodat hij een deel van zijn wagenpark kon elektrificeren, maar aan zo’n subsidie zitten risico’s. Als het project niet slaagt, moet de ondernemer het geld dat hij heeft uitgegeven terugbetalen. Ondertussen eist de bedrijfsvoering al zijn aandacht op en heeft hij ook niet de kennis om het project te managen. Uiteindelijk gebeurt er niets. Jammer! Een partij als deze moeten we koesteren, anders houd je hem niet binnenboord. Een onafhankelijke projectmanager houdt de ondernemer uit de wind en heeft de specifieke kennis en het specifieke netwerk waarmee de doelen worden gehaald.’ De moraal van het verhaal van Van Kerkhof en Linnenkamp is duidelijk: projectmanagement is nodig om (nog meer) projecten te realiseren. Van Kerkhof begrijpt dat hij de verdenking over zich afroept dat hij voor eigen parochie preekt. ‘Maar ik ervaar het succes in de praktijk. Partijen voelen zich comfortabeler als een onafhankelijke regelaar het project bewaakt. Er ontstaat een positieve flow die de vaart er in brengt.’ Linnenkamp en Van Kerkhof pleiten voor een apart budget. Linnenkamp: ‘Je zou bijvoorbeeld in het geval van de proeftuinen een klein deel van de subsidie kunnen loskoppelen en reserveren voor een projectmanager. Dat geld moet dan niet ‘risicodragend’ zijn, dat wil zeggen niet gekoppeld aan het welslagen van het project. Ook zouden bestaande organisaties hun krachten kunnen bundelen. Voeg de projectmanagementkwaliteiten samen in een soort kenniscentrum.’ Van Kerkhof besluit: ‘Investeren in projectmanagement loont. Je krijgt meer van de grond, wat het vestigingsklimaat verbetert. En met een beetje geluk verdient de manager zijn eigen kosten dubbel en dwars terug.’

35

E-Mobility Activiteitenkalender Smart Grids Summit – 28-30 januari 2013 – Berlijn, Duitsland

Nederland mooier maken

Met de Energie 2020-strategie in het achterhoofd, levert de Smart Grid Summit 2013 waardevolle inzichten in de belangrijkste projecten, onderzoeken en ontwikkelingen binnen Europa op onder meer het gebied van smart grids. www.thesmartgridsummit.com

Uitgaande missie Smartenergy & E-World – 5-7 februari 2013 – Essen, Duitsland

De Nederlands-Duitse Handelskamer en Cleantech Holland organiseren voor de tweede keer een uitgaande missie naar de E-world Energy & Water-beurs. Smaakmakers op de beurs zijn dit jaar de hallen met thema’s Smart Energy en Future of Mobilityen de Duitse Smart Grid proefprojecten. www.cleantechholland.nl en www.e-world-2013.com

Opleiding smart grids – 19-21 februari 2013 – Brussel, België

Elektrisch Vervoer APPM realiseert elektrisch rijden voor talloze

De tweede editie van de smart grids opleiding aangeboden door Smart Grids Flanders zal voortbouwen op de ervaring en terugkoppeling van de eerste editie en vindt plaats in Brussel. www.smartgridsflanders.be

Slimme Energie Infrastructuur 2013 – 4-6 maart 2013 – Breukelen, Nederland

overheden en bedrijven in Nederland, sinds de opkomst

Deze tweedaagse conferentie beleeft haar vijfde editie. De eindgebruiker en decentrale energieproductie staan centraal, evenals het innovatiecontract Smart Grids 2013 met de tittel ‘Groeibriljant voor Nederland?’. www.iir.nl/energy/event/slimme-energie-infrastructuur

van Elektrisch Vervoer. Als marktleider in Nederland hebben we de kennis op dit gebied, veel ervaring en een groot netwerk.

Wat kunnen wij voor u betekenen?

EVER Monaco 2013 – 27-30 maart 2013 – Monaco, Frankrijk De EVER Monaco is een vakbeurs voor producenten van ecologische voertuigen en duurzame energiesystemen. www.ever-monaco.com

EV Taiwan 2013 – 10-13 april 2013 – Taipei, Taiwan De 2013-editie van EV Taiwan kent maar liefst tweehonderdvijftig exposanten met in totaal zevenhonderdvijftig stands. www.evtaiwan.com.tw -

Identificeren van kansen op het gebied van Elektrisch

APPM bestaat uit zo’n

Vervoer voor uw organisatie;

60 professionals. Onze

Vertalen van kansen naar concrete actie- en uitvoerings-

bedrijfscultuur is gebaseerd

programma’s, quick wins en projectvoorstellen;

op vrijheid, verantwoor-

Projectmanagement en aanbesteding voor de uitrol van

delijkheid en vertrouwen.

elektrisch vervoer en (snel)laadinfrastructuur in het bijzonder;

Wilt u kennis met ons maken?

Organiseren van samenwerking, met o.a. overheden,

Neem dan contact op met

netbeheerders, energieleveranciers en andere marktpartijen;

Mark van Kerkhof, via

-

Communicatie en flankerende maatregelen;

079 - 3600044 of

-

Ontwikkelen van mobiliteitsconcepten die bijdragen aan

kerkhof @appm.nl.

het gebruik van Elektrisch Vervoer, zoals elektrisch OV, taxi’s en scooters; -

Advies, strategie en beleid.

breda

100%

hoofddorp

zoetermeer

appm.nl 37

E-Mobility Register

COLOFON

Door uw bedrijf en bedrijfsactiviteiten op te laten nemen in het E-Mobility Register wordt u voor slechts 500 euro per jaar ieder kwartaal onder de aandacht gebracht bij duizenden elektrisch rijden professionals, van autofabrikanten, tot it-bedrijven, materialenleveranciers, financiële instellingen, onderzoekers en investeerders. Vul het ‘E-Mobility Register’ formulier digitaal in via www.e-mobilitymagazine.nl/industrieregister

AutomotiveNL Branchevereniging automotive industrie Steenovenweg 1, 5708 HN Helmond T. 0492-562500 / E. [email protected]

LYRIC Motion Benelux Personal Transportation Vehicle (PTV) Dorpsstraat 64, 7261 AX Ruurlo I. www.lyricmotion.nl / E. [email protected]

Jaargang 3 – Nr. 4 December 2012 E-Mobility is een onafhankelijk vakblad over elektrisch rijden en smart grids en verschijnt vier keer per jaar in een oplage van 5.000 exemplaren in Nederland en Vlaanderen. Uitgever & Hoofdredacteur Edwin van Gastel (EG Media) (E). [email protected]

Word partner of ambassadeur van E-Mobility en ontvang jaarlijks:

Vormgeving Bette van Loenen (EG Media) (E). [email protected] Eindredactie Els Stultiens Fotografie Vincent Knoops en Robert ten Berge

ALFEN bv ALFEN levert onder de naam ICU een complete reeks van oplossingen voor het opladen van elektrische voertuigen Postbus 1042, 1300 BA Almere T. 036 - 549 34 00 / E. [email protected]

APPM management consultants Spicalaan 8, 2132 JG Hoofddorp T. 023-5621630 / I. www.appm.nl

Brabantse Ontwikkelings Maatschappij Ontwikkelingsmaatschappij van de provincie Noord-Brabant Goirleseweg 15, 5026 PB Tilburg T. 088-8311120 / I. www.bom.nl

Dutch Organisation for Electric Transport

Vereniging DOET Branchevereniging voor elektrisch rijden E. [email protected] I. www.doetdoet.nl

Advies- en ingenieursbureau Movares Actief op het raakvlak van energie, mobiliteit, ruimte en infrastructuur / I. www.movares.nl/elektrischrijden T. 030-265 3712 / E. [email protected]

Netbeheer Nederland Brancheorganisatie van regionale en landelijke netbeheerders Utrechtseweg 310, 6812 AR Arnhem T. 026-3569500 / I. www.netbeheernederland.nl

Technische Universiteit Eindhoven Diverse wetenschappelijke automotive opleidingen E. [email protected] I. www.tue.nl/automotive

Technolution B.V. The right development Zuidelijk Halfrond 1, Postbus 2013, 2800 BD Gouda T. 0182-594000 / I. www.technolution.eu

Columnisten Renate Hemerik (VNA Lease), Marc de Haas (NV BOM) en Mark Dijkstra (Europcar) Druk Roto Smeets Abonnementen & Advertenties www.emobilitymagazine.nl of [email protected] Redactieadviesraadleden Steef Korfker (Vereniging DOET), Inge Wijgerse (Stedin), Anton Wolthuis (AutomotiveNL), Edith Groenewolt (BOM) en Marianne van den Oever (Formule E-Team)

Partnerpakket - 5070 euro Vier hele pagina’s advertentie ter waarde van 6760 euro Vier keer per jaar vermelding in het E-Mobility Register ter waarde van 500 euro Per editie 50 extra exemplaren van E-Mobility Plaatsing bedrijfslogo in het colofon onder de rubriek ‘partners’

Dutch Organisation for Electric Transport

Partners

Ambassadeurspakket - 3040 euro Ambassadeurs

Vier halve pagina’s advertentie ter waarde van 3800 euro Vier keer per jaar vermelding in het E-Mobility Register ter waarde van 500 euro

© EG Media 2012 - Niets uit deze uitgave mag worden overgenomen zonder toestemming van de uitgever. Redactie en uitgever zijn zich volledig bewust van hun taak een zo betrouwbaar mogelijke uitgave te verzorgen. Niettemin kunnen zij geen enkele aansprakelijkheid aanvaarden voor eventueel in deze uitgave voorkomende onjuistheden.

38

Per editie 25 extra exemplaren van E-Mobility Plaatsing bedrijfslogo in het colofon onder de rubriek ‘Ambassadeurs’

ICU facilitates easy and reliable electric driving

De nieuwste technologie nu beschikbaar voor thuis en openbare ruimte

ICU EVe, het veelzijdige, innovatieve laadpunt De ICU EVe is het nieuwste laadpunt in de complete reeks laadvoorzieningen van ALFEN.

laadvermogens is de ICU EVe toe te passen in iedere situatie van thuis tot de openbare ruimte. Net

De modern vormgegeven EVe is geschikt voor twee gebruikers en

als alle andere laadpunten van ALFEN is ook de ICU EVe

biedt de nieuwste technologie en functionaliteit op het gebied van laadstations voor elektrische voertuigen. Door de robuuste

opgebouwd volgens het mode 3-protocol en voldoet aan alle relevante, internationale normen. Met de ICU EVe kiest u dus voor

behuizing en verschillende

betrouwbaar en veilig laden.

ALFEN bv Almere | Tel: 036 - 549 34 00 | E-mail: [email protected] | www.icu-charging-stations.com