Tg Schemering. speelt. 'Tunnelkoorts'

Tg Schemering speelt

foto: Mariano Rubio

'Tunnelkoorts' een aangrijpende theatervoorstelling over liefde en hoop in tijden van oorlog en modder naar het gelijknamige boek van André Boesberg (uitgave Lannoo 2008) voor iedereen vanaf 10 jaar en ouder die tot stand kwam met de steun van de provincie Antwerpen en CCLuchtbal

lesbrief Beste leerkracht, Binnenkort bezoek je met je leerlingen de voorstelling 'Tunnelkoorts' van Tg Schemering in het Cultuurcentrum in je buurt. Al dan niet gekoppeld aan een groter geheel of project rond 'De Grooten Oorlog'.

Wij bieden je graag deze lesbrief aan, – omdat wij theater belangrijk vinden. – omdat wij theater niet zien als een vrijblijvende activiteit van korte duur, maar als een boeiende ervaring die prikkelt tot verdere ontwikkeling en reflectie. – omdat wij je graag enthousiasmeren om ‘het onderste uit de kan te halen'. In deze lesbrief vind je beknopte informatie over de voorstelling en haar makers en suggesties voor een voor- en naverwerking ervan in je klas. Als een tekst waar je doorheen kan zappen en je je kan laten inspireren door werkvormen die jou liggen en die jij kan vertalen naar jou leerlingen toe.

We hopen dat je verbeelding erdoor wordt aangewakkerd en dat je met je klasgroep een intense theaterbeleving mag ervaren die nog lang mag naleven en die het persoonlijk en het wereldbeeld van je leerlingen mag verruimen.

Veel plezier met de voorstelling en verwerking,

Eric Vanthillo voor Tg Schemering

Voor meer info, speellijst, reacties, …:

Tg Schemering Willem Linnigstraat 7 2060 Antwerpen 03/232.38.36 0485/31.62.44 www.schemering.be [email protected]

Over de voorstelling en haar makers “Wat ik mij herinner... De granaatinslag. Ik weet niet vanwaar hij kwam die granaat, maar het resultaat was hetzelfde: bagger en bloed. Ik herinner me dat het suizen in mijn oren langzaam minder werd en er volgde een stilte die ik nog nooit had meegemaakt. Een windvlaag verdreef de rook die boven ons erf hing. Het drong niet tot me door dat mijn ouders er niet meer waren. Dat ik een wees zou zijn voor de rest van mijn leven.” 'Tunnelkoorts' is een aangrijpende theatervoorstelling over Willem, een jongen van 12 in 1917 tegen het einde van de 1ste Wereldoorlog. De voorstelling opent met de granaatinslag op het erf van de boerderij, waarbij zijn ouders allebei op slag dood zijn. Als wees zet hij zijn leven verder. Met naast hem Marieke en Karel. Hij volgt Karel, een vriend van weleer, naar het front. Want er is daar veel werk en veel geld te verdienen. Zelfs voor kinderen. Maar wat ze daar zien en meemaken, tart alle grenzen van het normale en het menselijke. Zijn prille liefde voor Marieke houdt hem overeind. Hij plant met haar een schone toekomst na de oorlog. “Maar wanneer eindigt die rotoorlog?” 'De Grooten oorlog' van toen ('14-'18) is dan misschien wel lang voorbij, maar wereldwijd worden er nog steeds oorlogen uitgevochten. Vandaar de keuze om dit thema nu aan te kaarten en stil te staan bij de waanzin en de absurditeit ervan. Naast het concrete verhaal van de oorlog, willen wij het publiek laten ervaren hoe hoop en geloof in de toekomst mensen op de been kan houden. Hoe een optimistische levensvisie hen kan doen 'schitteren'. Deze thematiek vonden we mooi terug in het gelijknamige boek van André Boesberg, dat we jou (en je leerlingen) absoluut aanraden! Enkele recensies van het boek vind je op (http://www.pluizuit.be/081023/Tunnelkoorts.htm en op http://www.pluizer.be/kinderboeken-jeugdboeken/tunnelkoorts) 'Tunnelkoorts' was oorspronkelijk gepland als monoloog, maar repetitiegewijs werd het een vertelling voor 3 personages. Willem (Hans Van Cauwenberghe) vertelt het verhaal als zijn persoonlijke herinnering. Hij is de centrale figuur. Marieke (Ciska Thomas) vertelt vanuit haar standpunt hoe zij zich om Willem bekommert en hoe zij liefst voor altijd bij hem wil zijn. Karel (Bob Cornet) vertelt zijn stoere verhalen koel en wekt zo ontzag op. Willem kijkt naar hem op en besluit om hem te volgen naar het front. Zo zijn 'keuzes' ontzettend belangrijk in de voorstelling. Alle drie nemen zij beslissingen of maken zij keuzes, al dan niet gedwongen. Die keuzes leiden hen op paden die zij niet altijd even graag willen bewandelen...

Concept Tg Schemering Tekstbewerking en regie Eric Vanthillo en de spelers Naar het gelijknamige boek van André Boesberg (Lannoo 2008, isbn 9789020977981) Spel Hans Van Cauwenberghe + muziek en zang Ciska Thomas + techniek Bob Cornet Scenografie + lichtontwerp Bart Van Merode + assistentie Roeland Geyzen en Sebastiaan Peeters Kostuums Chris Snik + assistentie Claire Vervliet

De verwerking in je klas Voor de voorstelling De concrete inhoud van de voorstelling hoef je op voorhand niet te vertellen aan je leerlingen en het boek laat je hen best na de voorstelling lezen. Want het verhaal bouwt zich chronologisch op tijdens de voorstelling en wordt helder en duidelijk verteld door de drie acteurs. Dit behoeft dus geen voorkennis. Als de leerlingen het boek achteraf lezen, zullen ze verrast zijn. Want in het boek krijgen ze nog zoveel meer informatie mee over de wereld van Willem. De voorstelling is een selectie van het boek die nodig was om het verhaal te vertalen naar de scène toe. Je kan je leerlingen wel voorbereiden op de voorstelling door de Eerste Wereldoorlog aan bod te laten komen in je lessen. En dan vooral het persoonlijke leven tijdens die oorlog. Het boek 'Kinderen in de Eerste Wereldoorlog' (Lannoo 2000, isbn 9789020941913) kan je hierbij veel inspiratie geven. Temeer omdat dit boek inzoomt in het dagelijkse leven van kinderen tijdens de oorlog. Met veel boeiend en concreet tekstmateriaal, verhalen, anekdotes en vele foto's. Hier vind je meer informatie over dit boek: www.boek.be/boek/kinderen-in-de-eerstewereldoorlog In tal van fotoboeken vind je foto's die imponeren. Zij geven je goed weer hoe ons land eruit zag in die tijd, tijdens de oorlog. Een fotoboek dat ons getroffen heeft, is 'De Groote Oorlog 1914 – '18' (Hannibal 2013, isbn 9789491376542) waarin indrukwekkende foto's uit de collectie van het In Flanders Fields Museum paginagroot gegroepeerd zijn volgens thema's als aarde, vuur, water, gruwel, … Ontdaan van alle franjes en zonder tekst spreken ze je aan op je emotie en doen ze je verbazen dat dit realiteit kon zijn destijds. Enkele andere aanraders voor fotoboeken zijn '365 foto's 1914 – 1918' (Lannoo 2009, isbn 9789020986150) en 'De Eerste Wereldoorlog – een uniek overzicht van alle gebeurtenissen en ontwikkelingen in woord en beeld' (Deltas 2012, isbn 9789044732689). Maar onvermijdelijk vind je zelf nog andere boeken in de handel of de bibliotheek die je aanspreken en die je een tijd in je klasbibliotheek kan plaatsen. Zodat je leerlingen er naar

kunnen grijpen wanneer ze er behoefte aan hebben of wanneer je er een activiteit bij organiseert. Deze informatie en beeldvorming schept alvast de juiste spanningsboog naar de voorstelling toe. Temeer omdat er in de voorstelling veel (zoniet alles) gesuggereerd wordt in de vertelling. Deze (vertel)vorm leidt weer tot een andere mogelijkheid tot info voor de voorstelling: het verschil tussen theater en film. In film kan je alles laten zien, kan je trukeren, monteren, digitaal bewerken, enzovoort. In theater wordt meestal meer de suggestie of de verbeelding aangesproken door woord en beeld (licht en geluid/muziek). Een belangrijke mogelijkheid om je leerlingen te prikkelen voor de voorstelling, is het tonen van de flyer en de tekst die erop te lezen staat (zie laatste pagina's). Eerst bekijk je best alleen de foto op de voorkant en laat je je leerlingen brainstormen over wat ze zien. Eventueel noteren ze alles wat ze zeggen op grote vellen papier. Daarna ga je samen op zoek naar wat dit beeld te maken kan hebben met de Eerste Wereldoorlog. Misschien kan je hen in deze fase kleine verhalen laten verzinnen over het meisje in de oorlogstijd en wat haar overkwam. Daarna lees je de tekst op de achterzijde over de voorstelling. Met deze nieuwe info grijp je terug naar de eerste brainstorming om te zien wat er op het spoor zat van de voorstelling en wat niet (wat dus een mooie andere voorstelling zou kunnen worden). Met wat zij nu vertellen of opschrijven zullen ze zeker geprikkeld zijn om de voorstelling te zien, en zullen ze wel degelijk voorbereid zijn. Na de voorstelling Na de voorstelling merk je meestal snel welke momenten je leerlingen het meest aanspreken. Probeer deze spontane commentaren op te vangen en te kanaliseren in een boeiend gesprek. Meteen erna individueel en/of later in de klas met zijn allen. In dit gesprek kunnen zij niet enkel hun reacties kwijt, maar leren zij ook kritisch te zijn en leren zij sociaal met elkaar om te gaan door meningen van anderen te horen en te toetsen aan die van hen. Als begeleider en gespreksleider waak je er best over je eigen mening niet te sterk te laten gelden, maar stimuleer je hen om zoveel mogelijk zelf te uiten wat ze ervan vonden. Om het gesprek in goede banen te leiden (en te houden) is het zinvol om een aantal thema’s of vragen in je achterhoofd te houden. Je kan als leidraad de brainstorm terug laten komen die je deed voor de voorstelling: Wat waren de verwachtingen en zijn die ingelost? Welke wel? Welke niet? Verraste de voorstelling of verliep alles volgens verwachtingen? Hoe zouden zij dit aangepakt hebben? Een andere leidraad of mogelijke kapstok om een theatervoorstelling na te bespreken, zijn de vijf W’s die centraal staan in theater en drama: Wie (of de personages/ kostuums), Wat (of de inhoud), Waar (of de locatie/decor), Wanneer (of het tijdstip en de duur) en Waarom (of de drijfveer van de personages, de afwikkeling van de gehele voorstelling). In 'Tunnelkoorts' worden een aantal theatrale vormen gebruikt die de inhoud ten dienste

staan. Vielen zij op bij je leerlingen? Kregen zij voor hen een speciale betekenis? Maakten zij de inhoud duidelijk? Verraste het hen en waren zij daardoor nog meer geboeid? … – De voorstelling is een vertelling door 3 personages. Maar het hoofdpersonage (Willem) spreekt in de verleden tijd (hij herinnert zich...) en de andere personages (Marieke en Karel) in de tegenwoordige tijd. Waarom? Dit wordt op het einde van de voorstelling duidelijk. – Stonden de kostuums ten dienste van de personages? Werden zij erdoor versterkt en verduidelijkt? Hoe? – Het decor is vrij abstract en zou je verbeelding moeten prikkelen. Is dat zo? Wat zag je erin? Versterkte het de sfeer? Gaf het de voorstelling een juiste setting? – De locatie wordt niet altijd letterlijk gespeeld, maar je krijgt in de vertelling wel mee waar de personages zijn en wat ze daar doen. Was dit overal duidelijk? Tracht de beelden die je tijdens de voorstelling kreeg in je verbeelding nauwkeurig te beschrijven. – Hoe versterken de muziek en de geluiden de voorstelling? Tenslotte kan je hen door vragen ook helpen om de inhoud van de voorstelling te transformeren naar hun eigen leefwereld: Welk personage uit de voorstelling lijkt het meest op jezelf? Waarom? Ken je andere mensen zoals de personages uit de voorstelling? Wat zijn hun overeenkomsten? Hoe zou jij reageren in die oorlogssituatie? Welke keuzes zou jij maken in zo'n extreme situatie? Hoe zou jij overleven? Welke rol zou jij spelen in de oorlog? … In deze fase kan je uitkomen bij de zin of de onzin van oorlog en hoe we oorlogen kunnen (proberen te) vermijden. Of hoe we kunnen reageren op oorlogen nu. Hoe we ermee kunnen omgaan. Erg belangrijk voor de drie personages in de voorstelling is het maken van keuzes. Willem koos om met Karel mee te gaan naar het front. Maar was dat een keuze of een stimulans, een verleiding? Is hij verantwoordelijk voor zijn eigen keuze? Karel kiest ervoor om Willem mee te nemen naar de hel van het front. Doet hij daar goed aan? Heeft hij hem nodig? Of waarom doet hij dat? Marieke laat Willem vertrekken. Had ze dat beter niet gedaan? En later vertrekt zij zelf naar het front om Willem te gaan zoeken. Was dat een goede beslissing? Vele volwassenen uit de voorstelling hebben geen werk noch vooruitzichten en vluchten in de drank. Is dat een keuze? Of een gevolg van de situatie? … Gaandeweg in de gesprekken hierover is de persoonlijke stelling rond keuzes onvermijdelijk. Dit thema kan boeiende en persoonlijke gesprekken creëren tussen de leerlingen. Hoe maak je keuzes? Zijn zij altijd duidelijk? Wat kan een keuze beïnvloeden? Wat is het effect van keuzes? Goede en slechte effecten? Je kan 'de grote keuze-test' organiseren: Elke leerling maakt een bewuste keuze voor de directe toekomst, iets dat ze wel willen maar last mee hebben (gezond eten, veel beweging, veel boeken lezen, vrienden helpen, …) en schrijft deze keuze op een kaart. Elke week evalueer je de voorbije week en schrijven ze er 1 zin bij die samenvat hoe de keuze werd opgevolgd (of niet). Na enkele weken kan je nagaan of de keuze al iets verandert in je leven? Of het langer duurt? … En om het wat gekker te maken kan je ook vreemdere keuzes maken (meer hondendrollen verzamelen, meer troep maken op je kamer, briefkaarten schrijven naar onbekenden, elke dag minstens 3 keer dansen en zingen op straat, ...)

In de voorstelling komen een aantal typische gebeurtenissen voor die zeer herkenbaar zijn of bepalend voor de Eerste Wereldoorlog: – Shellshock – Tunnelkoorts – Niemandsland – De strijd rond de heuvels van Mesen,het graven van de tunnels – De loopgraven – Het gekende gedicht van de klaprozen in de Vlaamse velden – De positie van de oversten en de soldaten die vechten in de loopgraven – De positie van kinderen in de oorlog Je kan je leerlingen individueel of in groepjes een item laten kiezen en zich erover laten documenteren in boeken of op internet. Alle informatie die zij vinden rond het onderwerp kunnen zij presenteren in een 'oorlogsjournaal', in een 'oorlogskrant', in een gespeelde, deels geïmproviseerde scène, … Interviews en docufictie kunnen elkaar afwisselen. Het thema van de keuzes die de personages van de voorstelling stuurden, kan je gebruiken om je leerlingen scènes te laten spelen/verzinnen. Zij kiezen wie ze zijn, waar zij zijn en wat er gebeurd. Zo maken zij een kleine, eenvoudige scène. Zij proberen elkaar in de scène op verschillende momenten te dwingen tot het maken van keuzes. Op het moment dat iemand een keuze maakt, heeft dat consequentie voor het vervolg van de scène. Dit moet goed uitgespeeld worden. Maar je kan ook, op het moment dat een speler een keuze moet maken, de scène even laten bevriezen en iemand uit het publiek de speler laten vervangen en de keuze maken. Zo krijg je een inspringspel waarin vele leerlingen kunnen spelen en kijken tegelijkertijd. Zij leren samenspelen en improviseren zich doorheen de scène, gebaseerd op keuzes. De voorstelling is een bewerking van het boek. Als je leerlingen het boek gelezen hebben (Misschien lezen jullie het wel luidop in de klas aan elkaar voor in afleveringen?) zullen zij het verschil merken. Welke keuzes hebben wij als makers gemaakt? Wat hebben we gebruikt en wat hebben we eruit weggelaten? Waarom denk je? Je kan een stellingenspel organiseren waarbij leerlingen verdedigen (of niet) waarom bepaalde keuzes in de bewerking de voorstelling dienden (of niet). Heb hier wel oog voor alternatieven. Elke negatieve kritiek moet ingeruild worden voor een gunstig alternatief. Dit om niet te vervallen in vrijblijvende kritiek. In een latere fase kunnen zij dit toepassen op een zelfgekozen stuk tekst uit een ander boek dat hen aanspreekt. Zij kunnen een fragment eruit bewerken tot een scène die zij spelen voor elkaar. Of laat verschillende groepen werken met hetzelfde fragment en zie welke keuze elke groep maakt en hoe de scènes verschillen. Een creatieve schrijfoefening die hier perfect bij aansluit, is het herschrijven van een fragment uit een boek naar een actieve dialoog of monoloog. Deze theatrale stukjes kunnen ze inoefenen en later spelen voor elkaar. Met natuurlijk attributen en verkleedkleren en alles erop en eraan... Een andere creatieve schrijfoefening is het bijhouden van een dagboek. Iedereen kiest een van de drie personages uit de voorstelling en een moment uit de voorstelling. De impressie

van het moment van dat personage schrijven zij neer in een fictief dagboek. Met de nodige fantasie en emotie! Heb je een creatieve knutselklas, dan kan je hen aan de slag laten gaan met foto's en papier om indrukwekkende collages te laten maken van het landschap in oorlogstijd, of 3dimensionaal als een maquette in een doos. Of laat hen een hedendaagse, grote foto van de herkenbare omgeving (school, kerk, huis, …) bewerken als was het in de oorlogstijd. Wij willen met deze voorstelling, en dat is niet onbelangrijk, een lans breken voor het aanklagen van oorlogen wereldwijd gisteren, vandaag en morgen. Elke dag worden er oorlogen uitgevochten. Waar? Wie zijn de vechtende partijen? Waarom strijden ze? Wie organiseert de oorlog? Wie zijn de slachtoffers? Wat zijn de gevolgen ervan? Laat je leerlingen informatie opzoeken hieromtrent in verschillende media en de gevonden informatie bundelen tot actie. Acties kunnen strijdbare pamfletten zijn of petities, journaals geschreven of gesproken, debatten die leiden tot meningsvorming, … Vele vormen zijn mogelijk. Misschien zijn er in je klas of je buurt vluchtelingen of asielzoekers die gevlucht zijn uit hun land wegens oorlog. Zouden zij hun verhaal kunnen komen doen in je klas? Zodat die vluchtelingen een gezicht en een naam krijgen. En je leerlingen begrijpen dat sommige zaken van op televisie die veraf lijken, helemaal niet zo ver zijn. Tot slot, het gedicht dat aan bod komt in de voorstelling bestaat echt en heet origineel 'In Flanders Fields'. Het is geschreven door de Canadese militaire arts en dichter John McCrae. Hij voltooide het gedicht in 1915. Hij stierf tijdens de oorlog aan long- en hersenvliesontsteking in een veldhospitaal waar hij werkte. Hij werd 45 jaar oud. Het originele gedicht klinkt als volgt: In Flanders fields the poppies blow Between the crosses, row on row That mark our place; and in the sky The larks, still bravely singing, fly Scarce heard amid the guns below. We are Dead, Short days ago We lived, felt dawn, saw sunset glow, Loved, and were loved, and now we lie In Flanders Fields. Take up our quarrel with the foe: To you from failing hands we throw The torch; be yours to hold it high. If ye break faith with us who die We shall not sleep, though poppies grow In Flanders Fields.

Er bestaan tal van vertalingen van dit gedicht. Dit is er een van: In Vlaamse velden bloeien de klaprozen Tussen de kruisen zij aan zij. Op de plek waar we zullen sterven. Boven ons de leeuweriken dapper fluitend zich niets aantrekkend van de oorlog en het gebulder van kanonnen. Wij zijn de doden. Enkele dagen geleden leefden we nog. Voelden de dageraad, zagen de zon ondergaan. Beminden en werden bemind. En nu liggen we hier in Vlaamse velden. Heb medelijden met onze strijd. Met falende hand geven wij de fakkel door. Wees er trots op en vergeet ons niet. Anders vinden wij geen vrede en slaap. Ook al bloeien de klaprozen in de velden van Vlaanderen. Klaprozen, die het treffende symbool geworden zijn van de Eerste Wereldoorlog, bloeien als andere planten in de buurt dood zijn. Hun zaden kunnen jarenlang op de grond liggen en pas beginnen te groeien als de nabije planten en struiken weg zijn. Bijvoorbeeld als de grond werd omgewoeld en vervuild. De meeste klaprozen zijn altijd waar te nemen op plekken waar slooppijn in de grond ligt. Natuurlijk was de grond rond de loopgraven in de Eerste Wereldoorlog grondig 'omgespit' en besmet door de gevechten en bombardementen. McCrae moest dan ook honderden klaprozen hebben zien bloeien toen hij in 1915 het gedicht schreef. Maar de klaproos heeft ook nog een andere betekenis in het gedicht: sommige klaprozen die gerekend worden tot de papavers worden gebruikt om opium en morfine van te maken. Morfine is een sterk verdovend middel dat vaak werd gebruikt om de pijn van gewonde soldaten te stillen. Soms voor eeuwig... De laatste verzen uit het gedicht duiden op die verdovende werking van morfine. Tevens is de aanblik van de bloem vervuld van symboliek: de blaadjes zijn rood als het bloed van de gesneuvelden, het binnenste zwart als de kleur van rouw, en in het hart van de bloem zie je de stamper in een kruisvorm. Het Christelijk symbool bij uitstek van lijden en verlossing. Meer boeiende 'leesvoer ' of pakkende romans over de Eerste Wereldoorlog voor demeerwaardezoeker onder je leerlingen: fictie De grote oorlog – Martijn Van der Linden – Lannoo 2014 (+8) http://www.pluizuit.be/140515/9789401414265.htm http://www.pluizer.be/kinderboeken-jeugdboeken/de-grote-oorlog

Kind van de Westhoek – Wouter Sinaeve – De Eenhoorn 2012 (+8) http://www.pluizer.be/kinderboeken-jeugdboeken/kind-van-de-westhoek Het allermooiste kerstgeschenk – Michael Morpurgo – Facet 2005 (+9) http://www.pluizer.be/kinderboeken-jeugdboeken/het-allermooiste-kerstgeschenk Donderkop – Sylvia vanden Heede – Lannoo 2004 (+10) http://www.pluizer.be/kinderboeken-jeugdboeken/donderkopHet allermooiste kerstgeschenk – Michael Morpurgo – Facet 2005 (+9) http://www.pluizer.be/kinderboeken-jeugdboeken/het-allermooiste-kerstgeschenk Donderkop – Sylvia vanden Heede – Lannoo 2004 (+10) http://www.pluizer.be/kinderboeken-jeugdboeken/donderkop Milans groote oorlog – Patrick Lagrou – Clavis 2013 (+10) http://www.pluizuit.be/130304/Milans%20Groote%20Oorlog.htm http://www.pluizer.be/kinderboeken-jeugdboeken/milans-groote-oorlog Niet welkom – Detty Verreydt – Clavis 2013 (+10) http://www.pluizer.be/kinderboeken-jeugdboeken/niet-welkom Voetballen of vechten? – Herman Van Campenhout – Davidsfonds/Infodok 2006 (+11) http://www.pluizer.be/kinderboeken-jeugdboeken/voetballen-vechten WarHorse – Michael Morpurgo – Fantoom 2011 (+11) http://www.pluizuit.be/120113/WarHorse.htm http://www.pluizer.be/kinderboeken-jeugdboeken/warhorse De grote verliezer – Karen Dierickx – Abimo 2013 (+12) http://www.pluizuit.be/131128/9789462340299.htm http://www.pluizer.be/kinderboeken-jeugdboeken/de-grote-verliezer Achter de draad – Hans Kuyper – Leopold 2014 (+12) http://www.pluizuit.be/140922/9789025864965.htm http://www.pluizer.be/kinderboeken-jeugdboeken/achter-de-draad Een lied voor Lore – Hedwig Van De Velde – Davidsfonds/Infodok 2008 (+12) http://www.pluizuit.be/080920/Een%20lied%20voor%20Lore.htm http://www.pluizer.be/kinderboeken-jeugdboeken/een-lied-voor-lore Het meisje en de soldaat – Aline Sax – De Eenhoorn 2013 (+13) http://www.pluizuit.be/130607/Het%20meisje%20en%20de%20soldaat.htm http://www.pluizer.be/kinderboeken-jeugdboeken/het-meisje-en-de-soldaat Ule – Marc De Bel – Manteau 2013 (+14) http://www.pluizuit.be/131128/9789022328637.htm http://www.pluizer.be/kinderboeken-jeugdboeken/ule

De hondeneters – Marita De Sterck – Querido 2009 (+14) http://www.pluizer.be/kinderboeken-jeugdboeken/de-hondeneters

non-fictie De Eerste Wereldoorlog (Ooggetuigen) – Simon Adams – Memphis Belle 2011 (+11) http://www.pluizuit.be/140315/9789089416957.htm http://www.pluizer.be/kinderboeken-jeugdboeken/de-eerste-wereldoorlog De kijkkast van Kobe – Wim Chielens – Clavis 2006 (+10) http://www.pluizer.be/kinderboeken-jeugdboeken/de-kijkkast-van-kobe