Psychosocial Risk Assessments
Psychosociale risico’s op het werk Achtergrondinformatie
The Committee of Senior Labour Inspectors (SLIC) www.av.se/SLIC 2012
3. Orig HOLL. Background SLIC.indd 3
With support from the European Union
2011-09-03 13.37
Campagne over psychosociale risico’s op het werk in 2012 De Senior Labour Inspectors Committee (SLIC) heeft besloten om in 2012 een inspectiecampagne naar psychosociale risico’s uit te voeren. De campagne is in 2011 onder voorzitterschap van Zweden voorbereid door een werkgroep met vertegenwoordigers van 12 lidstaten. De belangrijkste taak van de werkgroep was het ontwikkelen van een toolkit voor de inspectie van psychosociale risico’s, die zowel tijdens als na de campagne gebruikt zou kunnen worden. Het is de bedoeling dat de ontwikkelde tools voorzien in de behoeften van alle lidstaten. De campagne houdt zich bezig met analyses van psychosociale risico’s. De campagne richt zich hierbij op de volgende doelgroepen: de gezondheidszorg, inclusief maatschappelijk werk (ook particulier) dienstverlening (bijvoorbeeld horeca) de transportsector. Ter ondersteuning van de inspecties in het kader van de campagne worden dit achtergronddocument, een campagnebrochure, een handleiding voor inspecteurs en verschillende tools beschikbaar gesteld in alle talen van de Europese Unie.
Wettelijk kader Hoewel de rechtssystemen in de verschillende lidstaten anders zijn, verschaffen de minimumrichtlijnen een gemeenschappelijke wettelijke basis voor de veiligheid en gezondheid van werknemers. Richtlijn 89/391/EEC over de invoering van maatregelen om verbeteringen in de veiligheid en gezondheid van werknemers op het werk te bevorderen (de Kaderrichtlijn) is in alle lidstaten van de EU omgezet in wetgeving. Artikel 5 van de Kaderrichtlijn stelt: “De werkgever is verplicht te zorgen voor de veiligheid en de gezondheid van de werknemers inzake alle met het werk verbonden aspecten”. Volgens artikel 6 van de Kaderrichtlijn is de werkgever verantwoordelijk voor het “evalueren van risico’s die niet kunnen worden voorkomen” en volgens artikel 9 moet de werkgever “beschikken over een evaluatie van de risico’s voor de veiligheid en de gezondheid op het werk, met inbegrip van de risico’s voor de groepen werknemers met bijzondere risico’s”. De preventieactiviteiten en de gebruikte werk- en productiemethoden moeten worden geïntegreerd in het geheel van de activiteiten van het bedrijf en/of de inrichting en betrekking hebben op alle niveaus (artikel 6.3).
Overeenkomsten met sociale partners In 2004 sloten de Europese sociale partners de Kaderovereenkomst inzake werkgerelateerde stress, die het resultaat is van een elementaire consensus tussen de sociale partners. Volgens artikel 4 van deze Kaderovereenkomst kan bij een analyse van problemen met werkgerelateerde stress aandacht worden besteed aan de volgende factoren: organisatie van het werk en processen werkomstandigheden en werkomgeving communicatie subjectieve factoren.
3. Orig HOLL. Background SLIC.indd 4
2011-09-03 13.37
Artikel 4 schrijft voor dat er actie moet worden ondernomen om geïdentificeerde problemen met werkgerelateerde stress te voorkomen, te elimineren of te beperken. De verantwoordelijkheid voor het bepalen van de geschikte maatregelen berust bij de werkgever. Volgens artikel 6 van de Kaderovereenkomst kunnen onder meer de volgende maatregelen worden getroffen: management en communicatie training van managers en medewerkers informatieverstrekking. In 2007 verklaarden de Europese sociale partners dat pesten en geweld op het werk niet acceptabel zijn. Bovendien sloten ze de Kaderovereenkomst over geweld en pesterijen op het werk, die een definitie van pesterijen en geweld bevat en beschrijft hoe dergelijke problemen kunnen worden voorkomen, geïdentificeerd en beheerst. Om te waarborgen dat elke werkplek beschikt over een resultaatgericht beleid voor het probleem van geweld door derden, hebben de Europese sociale partners overeenstemming bereikt over multisectorale richtlijnen ter bestrijding van werkgerelateerd geweld en intimidatie door derden. Deze richtlijnen beschrijven praktische stappen die door werkgevers, werknemers en hun vertegenwoordigers/vakbonden kunnen worden genomen om problemen te voorkomen, te beperken en te verzachten.
Psychosociale risico’s Ingrijpende veranderingen die zich in de afgelopen decennia in de wereld van het werk hebben afgespeeld, hebben geleid tot de opkomst van nieuwe risico’s op het gebied van veiligheid en gezondheid op het werk. Vanwege deze veranderingen is er, naast fysieke, biologische en chemische risico’s, nu ook sprake van psychosociale risico’s. Werkgerelateerde psychosociale risico’s worden beschouwd als een van de belangrijkste hedendaagse bedreigingen van veiligheid en gezondheid en houden verband met problemen op de werkplek zoals werkgerelateerde stress en geweld, pesten en intimidatie op het werk. Uit onderzoek blijkt bovendien dat stress samenhangt met slechtere prestaties, hoger ziekteverzuim en meer ongevallen. Overmatige stress is gevaarlijk voor de gezondheid van werknemers en maakt het mensen onmogelijk om gehoor te geven aan nieuwe eisen. De meest gebruikte definitie van de term psychosociaal is “de interactie tussen psychologische en sociale factoren”. Het gaat hierbij om interactie in beide richtingen, dus van sociale factoren naar psychologische en andersom. Psychosociale risico’s kunnen worden gedefinieerd als de aspecten van het werkconcept en de organisatie en het management van werk, samen met hun sociale en omgevingsgerelateerde context, die in potentie psychologische, sociale en fysieke schade kunnen veroorzaken. Ten gevolge van stress kunnen psychosociale risico’s zowel de psychologische als de fysieke gezondheid rechtstreeks of indirect aantasten. Met de ontwikkeling van psychologische modellen werd beoogd een deel van de kritiek te weerleggen die was gericht op eerdere benaderingen van stress. In deze aanpak wordt werkgerelateerde stress gezien in termen van de dynamische interactie tussen de werknemer en diens werkomgeving. Inmiddels vormt zich een consensus rond deze benadering van de definitie van stress. Het Person-Environment-Fit model en het Demand-Control (of Demand-Control-Support) model zijn twee van de meest gebruikte modellen.
3. Orig HOLL. Background SLIC.indd 5
2011-09-03 13.37
Psychosociale risico’s volgens Europese statistieken Volgens de Europese Stichting tot Verbetering van de Levens- en Arbeidsomstandigheden behoort werkgerelateerde stress tot de meest gemelde oorzaken van ziekten onder werknemers. Meer dan 40 miljoen personen in de EU hebben te maken met werkgerelateerde stress. Uit het vierde Europese onderzoek naar werkomstandigheden (EASHW, 2007) blijkt dat in 2005 circa 20% van de werknemers in de EU-15 en 30% van de werknemers in de 10 nieuwe lidstaten meent dat hun gezondheid gevaar loopt vanwege werkgerelateerde stress (gemeten onder werknemers die aangeven dat hun gezondheid wordt beïnvloed door hun werk). In 2002 werden de jaarlijkse economische kosten van werkgerelateerde stress in de EU-15 geraamd op 20 miljard. Een ander onderzoek (European Survey of Enterprises on New and Emerging Risks, ESENER) laat zien dat ongevallen, skelet- en spieraandoeningen en werkgerelateerde stress de belangrijkste punten van zorg zijn voor managers. Werkgerelateerde stress wordt vaak genoemd als een belangrijk aandachtspunt voor managers in de gezondheidszorg en het maatschappelijk werk. De grootste verschillen tussen de sectoren qua omvang van de problematiek treden op bij de omgang met lastige klanten/patiënten/leerlingen en dergelijke. Dit probleem is het grootst in gezondheidszorg en maatschappelijk werk, de horecasector en het onderwijs. Van de Europese managers maakt 79% zich zorgen over werkgerelateerde stress. Dit betekent dat stress voor ondernemingen even belangrijk is als ongevallen op het werk. Angst, irritatie en stress beïnvloeden het arbeidsleven van werknemers in verschillende sectoren in uiteenlopende mate. De gezondheidszorg (inclusief maatschappelijk werk), de transportsector en de dienstensector zijn de meest problematische sectoren. Cijfers over stress uit verschillende lidstaten laten zien dat werkgerelateerde stress in het onderwijs en de gezondheidszorg het meest voorkomt in Slovenië (gemeld door 60% van de werknemers in deze sectoren), gevolgd door Griekenland en Letland (respectievelijk 54% en 52% van de werknemers). Zelfs in landen waar het algemene stressniveau lager was dan het Europees gemiddelde, zoals het Verenigd Koninkrijk, Tsjechië en Nederland, melden meer dan 20% van de werknemers uit het onderwijs en de gezondheidszorg last te hebben van werkgerelateerde stress. In de transport- en communicatiesector meldde 65% van de werknemers in Griekenland, bijna 50% van de werknemers in Slowakije en Zweden en ruim 40% van de werknemers in Polen en Portugal dat hun veiligheid en gezondheid negatief werden beïnvloed door stress. Uit gegevens van Eurostate (1999) blijkt dat “stress, depressie, angst” in sectoren zoals gezondheidszorg en maatschappelijk werk een veel voorkomende oorzaak is van ziekteverzuim langer dan 14 dagen. In de genoemde sector veroorzaken psychosociale problemen bijna even vaak ziekteverzuim als skelet- en spieraandoeningen. Volgens het Europese onderzoek naar werkomstandigheden en de beschikbare wetenschappelijke literatuur lopen bepaalde beroepsgroepen een verhoogd risico van verschillende soorten geweld. In 2005 werd bedreiging met fysiek geweld gemeld door werknemers in de gezondheidszorg en het onderwijs (14,6%), transport en communicatie (9,8%), horeca (9,3%) en dienstverlening en detailhandel (9,2%). Daadwerkelijk fysiek geweld (door mensen van buiten de eigen organisatie) werd gemeld door werknemers in de gezondheidszorg en het onderwijs (8,4%), horeca (7,4%), transport en communicatie (7,2%) en dienstverlening en detailhandel (6,8%). Pesten werd vooral gemeld door werknemers in de horeca (8,6%), gezondheidszorg en onderwijs (7,8%) en transport en communicatie (6,9%). Seksuele intimidatie werd gemeld door medewerkers in de horeca (3,9%), gezondheidszorg en onderwijs (2,7%) en transport en communicatie (2,6%).
Preventieve en verzachtende maatregelen Op basis van risicoanalyses en risicobeoordelingen kan worden vastgesteld welke de belangrijkste risico’s zijn. Sommige risico’s kunnen worden voorkomen door maatregelen van de werkgever. Andere risico’s zijn moeilijk te vermijden, maar het is vaak
3. Orig HOLL. Background SLIC.indd 6
2011-09-03 13.37
wel mogelijk om de omvang (de waarschijnlijkheid) van het risico en de ernst van de gevolgen te beïnvloeden. Mogelijke preventieve maatregelen zijn onder meer: duidelijke voorschriften, uitgebalanceerde verdeling van taken, werknemersparticipatie, informatieverstrekking, duidelijke werkroutines en instructies, en macht die gepaard gaat met verantwoordelijkheid. Omgaan met stress is een belangrijk onderdeel van het algemene proces. Er kunnen verzachtende maatregelen worden genomen om de belasting door stress te verminderen. Deze maatregelen worden gericht op individuele werknemers wanneer de preventieve maatregelen ontoereikend zijn. Individuen gaan op verschillende manieren om met stresssituaties, waarbij ze niet altijd even succesvol zijn. Een populaire opvatting is dat personen meestal zowel taak- als emotiegerichte strategieën toepassen. Bij taakgerichte strategieën wordt geprobeerd om rechtstreeks iets te doen aan de oorzaak van de stress (aanpassen van de omgeving), terwijl bij een emotiegerichte strategie wordt getracht de emotionele ervaring van de stress te temperen (aanpassen aan de omgeving). De meeste auteurs benadrukken dat op individueel niveau niet gezegd kan worden dat bepaalde strategieën altijd beter zijn dan andere om de problemen op te lossen. Tot de verzachtende maatregelen behoren onder meer: meer ruimte voor actie, hersteltijd, sociale ondersteuning, supervisie, advisering en training.
Bronnen van risico’s op het werk en in de werkomgeving Er bestaat een redelijke consensus in de literatuur over psychosociale risico’s op het werk die als stressvol worden ervaren of die anderszins schade kunnen aanrichten. Deze consensus kan worden samengevat in 10 verschillende categorieën met aspecten van het werk, de werkomgeving en de organisatie die risico’s kunnen opleveren. Deze aspecten kunnen worden onderverdeeld in aspecten van de context van het werk en aspecten van de content (inhoud) van het werk. Elk van deze 10 aspecten kan onder bepaalde omstandigheden stress en schade aan de gezondheid veroorzaken. Veel van het bewijsmateriaal op dit gebied heeft betrekking op psychologische gezondheid en de risico’s van hart- en vaatziekten. In de linkerkolom van de tabel staan aspecten van het werk, de werkomgeving en de organisatie, aangevuld met informatie over risico’s in de drie geselecteerde sectoren. Deze aspecten houden verband met de psychosociale en stressgerelateerde risico’s in de rechterkolom. Deze risico’s kunnen, onder bepaalde omstandigheden, leiden tot stress in de organisatie. In deze context geven we de voorkeur aan de term ’risicobronnen’ in plaats van ’stressfactoren’. Verandering wordt vaak genoemd als een psychosociaal risico. Het kan echter zijn dat het potentieel van verandering om stress te veroorzaken samenhangt met de onzekerheid en het gebrek aan controle waarmee veranderingen vaak gepaard gaan. Kennis van de relatie tussen de distributie van psychosociale risico’s en beroepsrisico’s wordt enigszins gecompliceerd door suggesties dat de grootste gevaren voor de gezondheid voortvloeien uit specifieke synergetische combinaties van dergelijke risico’s.
Een breed perspectief op psychosociale risico’s en maatregelen De psychosociale risico’s omvatten ook interactie tussen verschillende factoren en zijn derhalve moeilijk in een overzicht te vatten. Daarom hebben we een holistisch model opgesteld van factoren op verschillende niveaus. Aan de linkerkant van Tabel 1 noemen we een aantal risicobronnen. Deze risicobronnen corresponderen met stressfactoren. Volgens de terminologie van KarasekTheorell (het Demand-Control model) worden deze beschouwd als potentiële eisen aan het individu, die kunnen leiden tot stress. Risicobronnen die samenhangen met de aard van de werkzaamheden kunnen (onder ongunstige omstandigheden) leiden tot ziekte en ongevallen.
3. Orig HOLL. Background SLIC.indd 7
2011-09-03 13.37
Tabel 1. Stressvolle aspecten van werk (uit: Cox, T., Europees Agentschap voor veiligheid en gezondheid op het werk, 2000, Onderzoek naar werkgerelateerde stress) Aspect
Omstandigheden die risico’s veroorzaken
Context van het werk Cultuur en functioneren van de organisatie (inclusief omvang, structuur, procedures) De cultuur en de functie van de organisatie zijn essentieel voor het management van grote ondernemingen.
Rol binnen de organisatie Deze risicobronnen zijn aanwezig in een groot aantal sectoren en beroepsgroepen. Verantwoordelijkheid voor anderen is een eigenschap van beroepen in de gezondheidszorg, het maatschappelijk werk en het personenvervoer.
Geen duidelijke definitie van de doelstellingen van de organisatie, slechte communicatie, weinig ondersteuning voor probleemoplossing en persoonlijke ontwikkeling. Slechte omstandigheden voor taakuitoefening, probleemoplossing en ontwikkeling.
Onduidelijke rollen, rolconflicten, overbelasting van rollen, tekortschieten in een rol, verantwoordelijkheid voor mensen.
Loopbaanontwikkeling Deze risicobronnen zijn aanwezig in een groot aantal sectoren en beroepsgroepen. Combinaties van risicobronnen komen vaak voor in de gezondheidszorg, het transport en de dienstverlening
Loopbaanstagnatie, onzekerheid, te weinig of te veel promotie, laag salaris, arbeidsonzekerheid, geringe sociale status van het werk..
Invloed op beslissingen, controle over werk Deze risicobronnen spelen een rol in de gezondheidszorg en in sommige beroepen in de transportsector.
Geringe participatie in de besluitvorming, weinig controle over het werk (met name via werknemersparticipatie). Dit is tevens een aspect van de bredere context en de organisatiestructuur.
Interpersoonlijke relaties op het werk (inclusief gedrag van leidinggevenden) Alleen werken komt vaak voor bij beroepen in de transportsector. Dit probleem kan ook spelen in de gezondheidszorg en de dienstverlening.
Sociale of fysieke isolatie, slechte relaties met leidinggevenden, conflicten, gebrek aan sociale ondersteuning, blootstelling aan geweld.
Balans werk/privé Deze risico’s hangen samen met onregelmatige werktijden. Dit geldt voor alle geselecteerde sectoren.
CTegenstrijdige belangen van werk en privé, weinig steun van het thuisfront, problemen rond dubbele carrières in het gezin.
Inhoud van het werk Werkomgeving en technische apparatuur Een wijdverbreide stressfactor bestaat uit problemen met ITsystemen. In de gezondheidszorg leiden problemen met medische apparatuur tot frustratie en in de transportsector houden de technische problemen verband met de voertuigen
Problemen rond betrouwbaarheid, beschikbaarheid, geschiktheid, onderhoud en reparatie van apparatuur, machines, instrumenten en faciliteiten.
Ontwerp en inhoud van taken en functies Deze risicobronnen zijn in uiteenlopende mate aanwezig in alle drie de geselecteerde sectoren: gezondheidszorg, transport en dienstverlening. Problemen met tekorten aan middelen en menskracht spelen met name in de gezondheidszorg en het maatschappelijk werk.
Gebrek aan afwisseling, korte werkcyclus, gefragmenteerd of betekenisloos werk, onbenutte vaardigheden, grote onzekerheid, werk van geringe waarde, weinig gelegenheid om te leren, hoge eisen, tekort aan middelen en menskracht.
Werkbelasting, tijdsdruk Een zware werkbelasting en een hoog werktempo zijn algemene eigenschappen van alle drie de geselecteerde sectoren. In sommige beroepen in de dienstverlening en de transportsector is er afwisselend sprake van over- en onderbelasting. Werkplanning Ploegendiensten en lange werktijden komen in alle drie de geselecteerde sectoren voor. In de transportsector hangt een tekort aan rust- en hersteltijd samen met risico’s van ongevallen in het verkeer en op de werkplek.
3. Orig HOLL. Background SLIC.indd 8
Over- en onderbelasting (zowel kwalitatief als kwantitatief ), weinig controle over werktempo, hoge tijdsdruk.
Ploegendiensten, inflexibele en onvoorspelbare werktijden, lange en ongebruikelijke werktijden.
2011-09-03 13.37
In de tweede kolom van het model tonen we voorbeelden van mogelijke gevolgen voor de organisatie en het individu. Het bestaan van een risico betekent niet noodzakelijkerwijs ziekte of gezondheidsproblemen voor individuen. Om de situatie te kunnen beoordelen, moet rekening worden gehouden met alle mogelijke maatregelen. De rechterkant van het model toont de maatregelen, onderverdeeld in drie groepen: preventief, verzachtend en oplossend. ”Barrières” is een vergelijkbaar concept. Het onderstaande model laat duidelijk zien hoe een beperkt aantal risicobronnen kan leiden tot negatieve gevolgen, zowel op het niveau van de organisatie als op individueel niveau. Problemen op de werkplek duiden erop dat de werkgever onvoldoende maatregelen heeft genomen om ziekte of ongevallen door overmatige stress te voorkomen.
Tabel 2. Een model van psychosociale risico’s en mogelijke maatregelen Risicobron
Doelstellingen van organisatie niet duidelijk gedefinieerd en/of Rolconflicten en/of Onduidelijke rollen
Risico’s en gevolgen
In de organisatie Fouten Ongevallen Werkgerelateerd letsel Problemen in de samenwerking Conflicten Zondebokken aanwijzen Productie-uitval Groot personeelsverloop Competentieverlies Voor individuen Stresssymptomen Werkgerelateerd letsel Ziekte Burn-out Verlies van arbeidsplaats
Maatregelen/barrières Preventief
Verzachtend
Oplossend
Duidelijk leiderschap: Verantwoordelijkheid Macht Duidelijke begrenzingen Duidelijke doelstellingen
Ruimte voor actie Informatie Werkbesprekingen Invloed op de werkplanning
Aanpassingen van het werk
Informatie¬verstrekking: Werkhouding Normen Regels Feiten
Ondersteuning Toezicht Communicatie Mogelijkheden voor overleg met management
Informatie¬verstrekking: Werkhouding Normen Regels Feiten Informatie¬verstrekking: Werkhouding Normen Regels Feiten
Revalidatie Crisismanagement
Ervaring/competentie Instructies Trainingen Herstel
Informatie¬verstrekking: Werkhouding Normen Regels Feiten Constructieve feedback Dialoog met medewerkers Introductie Manager¬competentie
3. Orig HOLL. Background SLIC.indd 9
2011-09-03 13.37
Referenties Deze tekst is voor een belangrijk deel gebaseerd op het rapport van het Europees Agentschap voor veiligheid en gezondheid op het werk (2000). Onderzoek naar werkgerelateerde stress. België.
Overige bronnen: Europees Agentschap voor veiligheid en gezondheid op het werk (2009), European risk observatory report, OSH in figures: stress at work – facts and figures. Luxemburg. Persbericht, Van Europese managers heeft 79% te maken met werkgerelateerde stress, maar in minder dan een derde van de bedrijven zijn procedures vastgesteld om hiermee om te gaan, OSHA (http://osha.europa.eu/nl/press/press-releases/79-ofeuropean-managers-are-concerned-by-work-related-stress-but-less-than-a-third-ofcompanies-have-set-procedures-to-deal-with-it-1). Europees Agentschap voor veiligheid en gezondheid op het werk (2007), Europees rapport over risico-observatie. Prognoses van deskundigen over in opkomst zijnde psychosociale risico’s in het kader van veiligheid en gezondheid op het werk. België. Europees Agentschap voor veiligheid en gezondheid op het werk (2010). European Survey of Enterprises on New and Emerging Risks (ESENER). Managing safety and health at work. Theorell, T. (2003). Psychosociaal milieu en stress. Studentenliteratuur. Lund (Zweden). Wereldgezondheidsorganisatie (2008). Protecting workers’ health services No. 9. PRIMA-EF Guidance on the European Framework for Psychosocial Risk Management. A Resource for Employer and Worker Representatives. Groot-Brittannië.
3. Orig HOLL. Background SLIC.indd 2
2011-09-03 13.37
