Ovidius Metamorphosum Liber Tertius
Narcissus
1
Eerste druk mei 2010 Copyright (C) 2010 Sjaak van Hal Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd en/of openbaar gemaakt worden door middel van druk, fotokopie, microfilm of hoe dan ook, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van uitgeverij Pen en Penseel te Deventer. No part of this book may be reproduced in any form, by print, photoprint, microfilm or any other means, without written permission from the publisher Pen en Penseel in Deventer.
2
Cadmus .................................................................................................... 4 Het orakel................................................................................................. 4 De draak en het gevecht met Cadmus ................................................. 6 Cadmus zaait de drakentanden.......................................................... 13 Actaeon................................................................................................... 15 Iuno jaloers op Semele. ........................................................................ 26 Tiresias geraadpleegd. ......................................................................... 32 Narcissus ................................................................................................ 34 Pentheus en Bacchus. ........................................................................... 49 De vertaling. .......................................................................................... 68 Vertaling ................................................................................................. 68 Cadmus .................................................................................................... 68 Het orakel. ................................................................................................ 68 De draak en het gevecht met Cadmus...................................................... 69 Cadmus zaait de drakentanden. .............................................................. 72 Actaeon. ................................................................................................... 73 Iuno jaloers op Semele. ............................................................................ 78 Tiresias geraadpleegd. .............................................................................. 81 Narcissus ................................................................................................. 81 Pentheus en Bacchus. .............................................................................. 88
3
Cadmus
5
Iamque deus posita1 fallacis2 imagine tauri se confessus3 erat Dictaeaque4 rura5 tenebat6, cum pater ignarus Cadmo perquirere7 raptam8 imperat et poenam, si non invenerit, addit exilium9, facto10 pius et sceleratus eodem.
Het orakel orbe pererrato11 (quis enim deprendere12 possit furta13 Iovis?) profugus14 patriamque iramque parentis vitat15 Agenorides16 Phoebique oracula supplex17 consulit et, quae sit tellus1 habitanda, requirit2. 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17
4
= deposita fallax se confiteor Dictaeus rus n., ruris tenere perquirere sc. Europam exilium factum pererrare deprendere furtum profugus vitare Agenorides supplex
bedriegelijk, enallage zich openbaren van de Dicte; berg op Kreta platteland, landgoed hebben, houden, hier zich bevinden op overal zoeken ballingschap daad zwerven over, doorkruisen betrappen heimelijke liefde voortvluchtig vermijden Cadmus, Agenors zoon smekend
10
15
'bos tibi' Phoebus ait 'solis3 occurret4 in arvis5, nullum passa iugum6 curvique7 inmunis8 aratri9. hac duce carpe10 vias et, qua requieverit11 herba12, moenia fac13 condas Boeotiaque14 illa vocato15.' vix bene Castalio16 Cadmus descenderat antro, incustoditam lente17 videt ire iuvencam18 nullum servitii19 signum cervice20 gerentem. subsequitur21 pressoque22 legit23 vestigia gressu24 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14
15 16
17 18 19 20 21 22 23 24
5
tellus f. aarde, land, streek requirere vragen solus verlaten occurrere + dat. tegemoet komen aan arvum landgoed iugum juk curvus krom inmunis + gen. vrij van aratrum ploeg carpere afleggen, doorkruisen requiescere, -quievi zich te rusten leggen herba gras; qua ... herba - hyperbaton fac, (ut) + coni. zorg, dat; archaïsch taalgebruik Boeotius Boeotisch; Koe(stad); gemaakt van het Griekse βοῦς; deze stad zou Thebe zijn; het ligt circa 75 km. van Delphi. = voca; archaïsche vorm Castalium antrum de Castalische grot; de Delphhische orakelgrot, de spleet in de tempel waaruit de dampen kwamen die de Pythia bedwelmden; deze grot is genoemd naar de Castalia, in welke bron men zich waste alvorens het heiligdom te betreden. lente adv. traag iuvenca jonge koe servitium slavernij, dienstbaarheid cervix, -vicis nek subsequor op de voet volgen premere, pressi, pressus drukken, inhouden legere 3 lezen gressus 4 tred, stap
20
25
auctoremque viae Phoebum taciturnus1 adorat. iam vada2 Cephisi3 Panopesque4 evaserat5 arva: bos stetit et tollens speciosam6 cornibus altis ad caelum frontem7 mugitibus8 inpulit9 auras10 atque ita respiciens comites sua terga sequentis procubuit11 teneraque latus12 submisit13 in herba. Cadmus agit grates peregrinaeque14 oscula terrae figit et ignotos montes agrosque salutat. Sacra15 Iovi facturus erat: iubet ire ministros et petere e vivis16 libandas17 fontibus18 undas19.
De draak en het gevecht met Cadmus silva vetus stabat nulla violata securi1,
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19
6
taciturnus vadum Cephisus Panope evadere, -vasi speciosus frons f. mugitus 4 impellere, -puli, -pulsus aura procumbere, -cubui latus, lateris submittere, -misi peregrinus sacrum vivus libare fons, fontis unda
zwijgend ondiepe plaats, wad de Cephisus, rivier inBoeotië en Phocis Panope; stad in Phocis ontsnappen aan, passeren mooi voorhoofd geloei stoten tegen lucht voorover neervallen, door de knieën gaan zijde, flank laten zakken vreemd offer levend, stromend scheppen, putten bronwater golf, water
30
35
et specus2 in media virgis3 ac vimine4 densus5 efficiens humilem6 lapidum conpagibus7 arcum uberibus8 fecundus9 aquis; ubi conditus10 antro11 Martius12 anguis13 erat, cristis14 praesignis15 et auro; igne micant oculi, corpus tumet16 omne venenis, tresque vibrant17 linguae, triplici18 stant ordine dentes. quem postquam Tyria19 lucum20 de gente profecti infausto21 tetigere gradu22, demissaque in undas urna dedit sonitum, longo caput extulit antro caeruleus23 serpens horrendaque sibila24 misit. effluxere1 urnae manibus sanguisque reliquit 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24
7
securis f. specus m. en n. virga vimen densus humilis compages uber, uberis fecundus condere, -didi, -ditus antrum Martius anguis crista praesignis tumere 2 vibrare triplex Tryrius lucus infaustus gradus 4 caeruleus sibilus pl. sibili, of-a
bijl grot twijg teen, twijg dicht bezet laag, nederig samenvoeging vruchtbaar, rijk overvloedig, vruchtbaar verbergen grot van Mars slang kam; hier hendiadys met auro zeer opvallend gezwollen zijn trillen drievoudig van Tyrus, Phoenicisch heilig woud ongelukkig stap donker gesis
40
45
50
corpus et attonitos2 subitus tremor3 occupat artus4. ille volubilibus5 squamosos6 nexibus7 orbes torquet8 et inmensos9 saltu10 sinuatur11 in arcus ac media plus12 parte leves13 erectus14 in auras despicit15 omne nemus16 tantoque est corpore17, quanto, si totum spectes, geminas18 qui separat arctos19. nec mora, Phoenicas, sive illi tela parabant sive fugam, sive ipse timor prohibebat utrumque, occupat: hos morsu20, longis conplexibus21 illos, hos necat adflati22 funesta23 tabe24 veneni. Fecerat exiguas1 iam sol altissimus umbras: 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24
8
effluere, -fluxi wegstromen, ontglippen attonitus verbijsterd tremor trilling artus 4 lid volubilis kronkelend squamosus geschubd nexus 4 knoop torquere 2 draaien inmensus onmetelijk saltus wouddal sinuari zich kronkelen plus acc. graecus wat betreft meer, voor meer levis licht erectus opgericht despicere 5 neerkijken op nemus, nemoris woud Het sterrenbeeld de slang staat tussen de Grote en Kleine Beer. geminus tweevoudig, dubbel arctos f., arcti berin; de Grote en Kleine Beer morsus 4 beet complexus 4 omstrengeling adflare ademen, blazen tegen funestus dodelijk, verderfelijk tabes verrotting
55
60
quae mora sit sociis, miratur Agenore natus vestigatque2 viros. tegumen3 derepta4 leoni pellis5 erat, telum splendenti lancea6 ferro7 et iaculum8 teloque animus praestantior9 omni. ut nemus intravit letataque10 corpora vidit victoremque supra11 spatiosi12 tergoris13 hostem tristia sanguinea14 lambentem15 vulnera lingua, 'aut ultor16 vestrae, fidissima pectora, mortis, aut comes' inquit 'ero.' dixit dextraque17 molarem18 sustulit et magnum magno conamine19 misit. illius inpulsu20 cum turribus21 ardua22 celsis23 moenia mota forent1, serpens sine vulnere mansit 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23
9
exiguus klein vestigare opsporen tegumen bedekking, huid deripere, 5, -ripui, -reptus + dat. ontnemen aan pellis huid lancea lans abl. qualitatis iaculum jachtspriet praestans voortreffelijk letare doden supra + acc. boven op spatiosus uitgestrekt tergus, tergoris lichaam, rug sanguineus bloedig lambere 3 likken ultor wreker sc. manu molaris molensteen, rotsblok conamen poging, inspanning impulsus 4 stoot turris toren arduus hoog celsus hoog, verheven
65
70
loricaeque2 modo squamis3 defensus et atrae duritia4 pellis validos cute5 reppulit ictus6; at non duritia iaculum quoque vicit eadem, quod medio lentae7 spinae8 curvamine9 fixum constitit et totum descendit in ilia10 ferrum. ille dolore ferox caput in sua terga retorsit11 vulneraque adspexit fixumque hastile12 momordit13, idque ubi vi multa partem labefecit14 in omnem, vix tergo eripuit; ferrum tamen ossibus15 haesit. tum vero postquam solitas accessit ad iras causa recens16, plenis tumuerunt17 guttura18 venis19, spumaque20 pestiferos21 circumfluit albida22 rictus23, 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23
10
= essent lorica squama duritia cutis ictus 4 lentus spina curvamen ilia n.pl. retorquere, -torsi hastile n. mordere 2, momordi labefacere os n., ossis recens tumescere, tumui guttur n. vena spuma pestifer albidus rictus 4
pantser schub hardheid huid slag buigzaam ruggewervel kromming onderlijf terugdraaien speer bijten aan het wankelen brengen bot nieuw zwellen keel ader schuim verderfelijk wit bek
75
80
terraque rasa1 sonat squamis, quique halitus2 exit ore niger Stygio3, vitiatas4 inficit5 auras. ipse modo inmensum6 spiris7 facientibus orbem cingitur, interdum8 longa trabe9 rectior adstat, inpete10 nunc vasto11 ceu12 concitus imbribus13 amnis14 fertur et obstantis15 proturbat16 pectore silvas. cedit Agenorides paulum17 spolioque18 leonis sustinet19 incursus20 instantiaque ora retardat21 cuspide22 praetenta23: furit ille et inania24 duro vulnera dat ferro figitque in acumine25 dentes.
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25
11
radere 3, rasi, rasum gladmaken, schuren halitus adem Stygius van de Styx, verderfelijk vitiare schenden, bederven inficere infecteren inmensus onmetelijk spira kronkeling interdum soms trabes balk abl. s. van impetus aandrang, vaart vastus woest ceu evenals imber, imbris regenbui amnis rivier obstare in de weg staan proturbare omverwerpen paulum een weinig spolium afgestroopte huid sustinere verdragen, uithouden incursus 4 aanval retardare vertragen, tegenhouden cuspis, -pidis lanspunt praetendere 3,-tendi, -tentus voorhouden, naar voren houden inanis ijdel, zonder effect acumen de spits
85
90
95
iamque venenifero1 sanguis manare2 palato3 coeperat et virides4 adspergine5 tinxerat6 herbas; sed leve7 vulnus erat, quia se retrahebat ab ictu laesaque8 colla dabat retro9 plagamque10 sedere11 cedendo arcebat12 nec longius ire sinebat, donec Agenorides coniectum in guttura ferrum usque13 sequens pressit, dum retro quercus14 eunti obstitit et fixa est pariter15 cum robore16 cervix17. pondere18 serpentis curvata19 est arbor et ima20 parte flagellari21 gemuit22 sua robora caudae23. Dum spatium victor victi considerat24 hostis, 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23
24
12
venenifer manare palatum viris, viridis aspergo, asperginis tinguere, tinxi levis laedere, laesi, laesus retro plaga sedere 2 arcere usque quercus pariter robur, roboris n. cervix pondus, ponderis curvare imus flagello gemere 3, gemui cauda
considerare
giftig druipen gehemelte groen besprenkelen, druppel bespatten, bevochtigen wuft, onbetekenend kwetsen terug klap raak zijn afweren, voorkomen alsmaar, aan een stuk door eik tegelijk eikehout hals gewicht krommen onderst geselen zuchten, kreunen staart
in ogenschouw nemen
vox subito audita est; neque erat cognoscere promptum1, unde, sed audita est: 'quid, Agenore nate, peremptum2 serpentem spectas? et tu spectabere3 serpens.'
Cadmus zaait de drakentanden. ille diu pavidus pariter cum mente colorem 100 perdiderat, gelidoque4 comae terrore rigebant5: ecce viri fautrix6 superas delapsa7 per auras Pallas adest motaeque iubet supponere8 terrae vipereos9 dentes, populi incrementa10 futuri. paret et, ut presso sulcum11 patefecit12 aratro13, 105 spargit humi iussos, mortalia14 semina, dentes. inde (fide maius) glaebae15 coepere moveri, primaque de sulcis acies16 adparuit hastae,
1
promptus
perimere, -emi, -emptus 3 = spectaberis 4 gelidus 5 rigere 6 fautrix 7 delabor, -lapsus 8 supponere + dat. 9 vipereus 10 incrementum 11 sulcus 12 patefacere 13 aratrum 14 mortalis 15 glaeba 16 acies 2
13
gemakkelijk
doden ijskoud stijf, verstijfd zijn patrones naar beneden glijden leggen onder slangengroei, kiem vore openen ploeg sterfelijk van stervelingen aardkluit snede, punt
tegmina1 mox capitum picto2 nutantia3 cono4, mox umeri pectusque onerataque bracchia telis 110 exsistunt, crescitque seges5 clipeata6 virorum: sic, ubi tolluntur festis aulaea7 theatris, surgere signa8 solent primumque ostendere vultus, cetera paulatim, placidoque educta9 tenore10 tota patent11 imoque pedes in margine12 ponunt. 115 Territus hoste novo Cadmus capere arma parabat: 'ne cape' de populo, quem terra creaverat, unus exclamat 'nec te civilibus insere13 bellis!' atque ita terrigenis14 rigido15 de fratribus unum comminus16 ense17 ferit18, iaculo cadit eminus19 ipse; 120 hunc quoque qui leto1 dederat, non longius illo
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19
14
tegmen pictus nutare conus seges clipeatus aulaeum signum educere tenor pateo margo, marginis se inserere + dat. terrigena rigidus commnius adv. ensis ferire eminus adv.
bedekking bont wankelen kegel, bovenste stuk van de helm gewas met schild voorzien toneelgordijn beeld, figuur omhoog trekken voortgang, verloop openstaan, zichtbaar zijn rand, zoom zich begeven in uit de aarde geboren stijf van dichtbij zwaard treffen van een afstand
vivit et exspirat2, modo3 quas acceperat auras, exemploque4 pari5 furit omnis turba, suoque Marte cadunt subiti6 per mutua7 vulnera fratres.
Actaeon. iamque brevis vitae spatium sortita8 iuventus 125 sanguineam tepido9 plangebat10 pectore matrem, quinque superstitibus11, quorum fuit unus Echion. is sua iecit humo monitu Tritonidis arma fraternaeque fidem pacis petiitque deditque: hos operis comites habuit Sidonius12 hospes, 130 cum posuit iussus Phoebeis13 sortibus14 urbem. Iam stabant Thebae, poteras15 iam, Cadme, videri exilio16 felix: soceri1 tibi Marsque Venusque
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16
15
letum de dood exspirare de laatste adem uitblazen modo nog maar net exemplum voorbeeld, manier par adi. gelijk subitus plotseling, onverwacht mutuus wederzijds sortiri door het lot krijgen tepidus lauw plangere slaan (ten teken van rouw) superstes, -stitis overlevend Sidonius van Sidon, Phoenicisch Phoebeus van Phoebus sors lot, orakelspreuk schijnbare irrealis van het verleden. exilium ballingschap
contigerant2; huc3 adde genus4 de coniuge tanta, tot natos natasque et, pignora5 cara, nepotes, 135 hos quoque iam iuvenes; sed scilicet6 ultima semper exspectanda7 dies hominis, dicique beatus ante obitum8 nemo supremaque9 funera10 debet. Prima nepos inter tot res tibi, Cadme, secundas11 causa fuit luctus12, alienaque cornua fronti 140 addita, vosque, canes satiatae13 sanguine erili14. at bene si quaeras, Fortunae crimen15 in illo, non scelus invenies; quod enim scelus error habebat? Mons erat infectus16 variarum17 caede ferarum, iamque dies medius rerum contraxerat umbras 145 et sol ex aequo18 meta1 distabat2 utraque,
1
2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18
16
socer schoonvader, pl. schoonouders; Harmonia, de vrouw van Cadmus, was de dochter van Mars en Venus. contingere, -tigit + dat. te beurt vallen huc hierbij genus, -eris nageslacht pignus, pignoris liefdespand scilicet natuurlijk exspectare afwachten obitus 4 de dood supremus laatste funus, -eris begrafenis, dood secundus voorspoedig luctus 4 rouw satiare verzadigen erilis van de heer crimen verwijt, beschuldiging, vergrijp infectus niet aangedaan varius verschillend ex aequo op gelijke afstand
cum iuvenis placido3 per devia4 lustra5 vagantes6 participes7 operum conpellat8 Hyantius9 ore: 'lina10 madent11, comites, ferrumque cruore ferarum12, fortunaeque13 dies habuit satis; altera lucem 150 cum croceis14 invecta15 rotis16 Aurora reducet, propositum17 repetemus18 opus: nunc Phoebus utraque distat idem19 meta finditque20 vaporibus21 arva. sistite22 opus praesens23 nodosaque24 tollite lina!'
1 2 3 4 5 6 7 8 9
10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24
17
meta keerpunt distare + abl. verwijderd zijn van placidus rustig; hyperbaton devius afgelegen lustrum moeras vagari dolen paticeps, -cipis deelnemer compellare toespreken Hyantius Actaeon; als inw. genoemd naar de oude bewoners van Boeotia de Hyantes linum vlas, linnen madere druipen fera wild beest fortuna lot, succes croceus saffraangeel invehi, -vectus rijden op rota wiel proponere, -posui, -positus voor ogen stellen repetere weer opzoeken idem acc. n. van inwendig obj. findere splijten, delen vapor uitwaseming, damp, hitte sistere beëindigen praesens tegenwoordig, van dit moment nodosus knopenrijk
iussa viri faciunt intermittuntque1 laborem. 155 Vallis2 erat piceis3 et acuta4 densa5 cupressu, nomine Gargaphie succinctae6 sacra Dianae, cuius in extremo est antrum nemorale7 recessu8 arte laboratum9 nulla: simulaverat10 artem ingenio11 natura suo; nam pumice12 vivo13 160 et levibus tofis14 nativum15 duxerat16 arcum; fons sonat a dextra17 tenui18 perlucidus19 unda, margine20 gramineo21 patulos22 incinctus23 hiatus24. 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24
18
intermittere vallis picea acutus densus succinctus nemoralis recessus 4 laborare simulare ingenium pumex, -micis vivus tofus nativus ducere sc. parte tenuis perlucidus margo, -ginis gramineus patulus incinctus hiatus 4
onderbreken vallei pijnboom scherp dicht bezet hooggegord, uitgerust, klaar woud-, zich in het bos bevindend uithoek maken voorwenden talent puimsteen natuurtufsteen natuurlijk maken teer, smal, ondiep zeer helder rand van gras openstaand, breed omgord opening
hic dea silvarum venatu1 fessa2 solebat virgineos3 artus4 liquido5 perfundere rore6. 165 quo7 postquam subiit8, nympharum tradidit uni armigerae9 iaculum pharetramque10 arcusque retentos11, altera depositae subiecit bracchia pallae12, vincla13 duae pedibus demunt14; nam doctior15 illis Ismenis16 Crocale sparsos per colla17 capillos 170 colligit18 in nodum19, quamvis erat ipsa solutis20. excipiunt21 laticem22 Nepheleque Hyaleque Rhanisque et Psecas et Phiale funduntque capacibus23 urnis. 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23
19
venatus 4 het jagen fessus vermoeid virgineus maagdelijk artus 4 lid, ledemaat liquidus helder ros, roris m. dauw = et eo subire naderen, binnengaan armigera wapendraagster pharetra pijlkoker retentus ontspannen palla mantel vinc(u)lum band, sandaal demere afnemen doctus geleerd, geschoold, bekwaam Ismenis dochter van Ismenus: Crocale collum nek colligere verzamelen nodus knap solvere, solvi, solutus losmaken; sc. capillis excipere putten latex, laticis water capax ruim, groot
dumque ibi perluitur1 solita Titania2 lympha, ecce nepos Cadmi dilata3 parte laborum 175 per nemus ignotum non certis passibus4 errans pervenit in lucum5: sic illum fata ferebant. qui simul6 intravit rorantia7 fontibus antra, sicut erant, nudae8 viso sua pectora nymphae percussere9 viro subitisque ululatibus10 omne 180 inplevere11 nemus circumfusaeque12 Dianam corporibus texere13 suis; tamen altior illis ipsa dea est colloque tenus14 supereminet15 omnis. qui color infectis16 adversi17 solis ab ictu nubibus esse solet aut purpureae18 Aurorae, 185 is fuit in vultu visae sine veste Dianae.
1 2
3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18
20
perluere afwassen Titania Diana, dochter van Latona en kleindochter van Coeus, de Titan differr, distuli, dilatus uitstellen passus 4 stap lucus heilig bos = ut rorare vochtig zijn nudus naakt percutere, -cussi, -cussus hevig slaan ululatus 4 gehuil inplere vullen circumfundere, -fudi, -fusus + dat. gieten om tegere, texi bedekken abl. + tenus tot aan supereminere uitsteken inficere aantasten adversus naartoe gekeerd purpureus purperkleurig
quae, quamquam comitum turba est stipata1 suarum, in latus obliquum2 tamen adstitit3 oraque retro flexit et, ut4 vellet promptas5 habuisse sagittas, quas habuit sic hausit6 aquas vultumque virilem7 190 perfudit8 spargensque comas9 ultricibus10 undis addidit haec cladis praenuntia11 verba futurae: 'nunc tibi12 me posito visam velamine13 narres, si poteris narrare, licet14!' nec plura minata15 dat sparso capiti vivacis16 cornua cervi17, 195 dat spatium collo summasque cacuminat18 aures19 cum pedibusque manus, cum longis bracchia mutat20 cruribus21 et velat1 maculoso2 vellere3 corpus; 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21
21
stipatus + abl. obliquus adsistere ut concesssivum + coni. promptus haurire, hausi virilis perfundere, -fudi, -fusus comae ultrix praenuntius + gen. dat. auct. velamen licet, +coni. minari vivax cervus cacuminare auris mutare crus, cruris
omgeven door schuin, scheef, dwars gaan staan bij, blijven staan hoewel voor het grijpen, beschikbaar putten van de man gieten over haren wrekend van tevoren aankondigend bedekking het staat vrij dat dreigen levendig, krachtig hert spitsen oor veranderen, ruilen been
additus et pavor4 est: fugit Autonoeius5 heros et se tam celerem cursu6 miratur in ipso. 200 ut vero vultus et cornua vidit in unda, 'me miserum!' dicturus erat: vox nulla secuta est! ingemuit7: vox illa fuit, lacrimaeque per ora non sua fluxerunt8; mens tantum pristina9 mansit. quid faciat? repetatne10 domum et regalia11 tecta 205 an lateat12 silvis? pudor hoc, timor inpedit13 illud. Dum dubitat, videre14 canes, primique Melampus15 Ichnobatesque sagax16 latratu17 signa dedere, Cnosius Ichnobates, Spartana gente Melampus. inde ruunt18 alii rapida velocius19 aura20,
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20
22
velare omhullen maculosus gevlekt vellus, velleris huis, vacht pavor angst Autoneius zoon van Autonoe, Actaeon cursus 4 het hardlopen ingemescere, -gemui beginnen te steunen fluere, fluxi stromen pristinus vroeger repetere weer opzoeken regalis koninklijk latere zich schuilhouden impedire beletten inf. historicus; obj. eum Er volgt een reeks hondennamen. sagax scherpruikend latratus 4 het blaffen ruere voortstormen velox snel aura bries
210 Pamphagos et Dorceus et Oribasos, Arcades1 omnes, Nebrophonosque valens2 et trux3 cum Laelape4 Theron et pedibus Pterelas et naribus5 utilis6 Agre Hylaeusque ferox nuper7 percussus ab apro8 deque lupo9 concepta10 Nape pecudesque11 secuta 215 Poemenis et natis12 comitata13 Harpyia duobus et substricta14 gerens Sicyonius15 ilia16 Ladon et Dromas et Canache Sticteque et Tigris et Alce et niveis17 Leucon et villis18 Asbolos atris praevalidusque19 Lacon et cursu fortis Aello 220 et Thoos et Cyprio velox cum fratre Lycisce et nigram medio frontem distinctus20 ab albo
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20
23
Arcas, -cadis valere trux Laelaps naris utilis nuper aper, apri lupus concipere pecus, pecudis natus comitatus + abl. substrictus Sicyoniuis ilia n.pl. niveus villi pl. praevalidus distinctus ab
van Arcadië krachtig zijn wreed Laelaps neus nuttig onlangs ever wolf ontvangen, verwekken kleinvee zoon, kind vergezeld door samengetrokken, mager van Sicyon, stad ten N.W. v. Corinthe onderlijf sneeuwwit wollig haar zeer sterk getekend met
Harpalos et Melaneus hirsutaque1 corpore Lachne et patre Dictaeo, sed matre Laconide2 nati3 Labros et Argiodus et acutae4 vocis Hylactor 225 quosque referre5 mora est6: ea turba cupidine praedae7 per rupes8 scopulosque adituque9 carentïa saxa, quaque10 est difficilis quaque est via nulla, sequuntur. ille fugit per quae fuerat loca saepe secutus, heu! famulos11 fugit ipse suos. clamare libebat12: 230 'Actaeon ego sum: dominum cognoscite vestrum!' verba animo desunt; resonat13 latratibus aether14. prima Melanchaetes in tergo vulnera fecit, proxima Theridamas, Oresitrophos haesit15 in armo16: tardius17 exierant, sed per conpendia18 montis 235 anticipata1 via est; dominum retinentibus illis, 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18
24
hirsutus Laconis, -idos natus + abl. acutus referre mora est praeda rupes aditus 4 qua adv. lange a famulus libet mihi resonare aether harere, haesi armus tarde compendium
ruig Laconisch geboren uit, zoon van scherp noemen het zou te lang ophouden buit rots toegang waarlangs dienaar het behaagt mij, het belieft mij weerklinken de hemel blijven zitten schoft laat kortste weg, directe route
cetera turba coit2 confertque3 in corpore dentes. iam loca vulneribus desunt; gemit4 ille sonumque, etsi5 non hominis, quem non tamen edere6 possit cervus, habet maestisque7 replet iuga8 nota querellis9 240 et genibus10 pronis11 supplex12 similisque roganti circumfert tacitos tamquam13 sua bracchia vultus. at comites rapidum solitis hortatibus14 agmen15 ignari instigant16 oculisque Actaeona quaerunt et velut17 absentem certatim18 Actaeona clamant 245 (ad nomen caput ille refert) et abesse queruntur nec capere oblatae segnem19 spectacula praedae. vellet abesse quidem, sed adest; velletque videre, non etiam sentire canum fera1 facta2 suorum.
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19
25
anticipare coire conferre gemere etsi edere maestus iugum querella genu, genus pronus supplex tamquam hortatus 4 agmen instigare velut certatim segnis
vooruitlopen op samenkomen samenbrengen zuchten ookal uitgeven, uitstoten bedroefd bergkam, bergketen, berg klacht knie voorovergebogen, -liggend smekend, smekeling als ware het aansporing colonne, stoet opjutten alsof wedijverend traag
undique circumstant, mersisque3 in corpore rostris4 250 dilacerant5 falsi dominum sub imagine cervi, nec nisi6 finita per plurima vulnera vita ira pharetratae7 fertur8 satiata9 Dianae.
Iuno jaloers op Semele. Rumor in ambiguo10 est; aliis violentior11 aequo12 visa dea est, alii laudant dignamque severa 255 virginitate13 vocant: pars invenit utraque causas. sola Iovis coniunx non tam14, culpetne probetne, eloquitur15, quam clade domus ab Agenore ductae gaudet et a Tyria16 collectum17 paelice18 transfert
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18
26
ferus factum mergere, mersi, mersus rostrum dilacerare non nisi pharetra fertur + nci satiare ambiguum violens aequus virginitas non tam .., quam .. eloqui Tyrius colligere, -legi, -lectus paelex, -licis
woest daad onderdompelen bek uiteenscheuren niet tenzij, slechts pijlkoker men zegt, dat verzadigen dubbelzinnigheid, raadselachtigheid gewelddadig billijk maagdelijkheid, ongehuwde staat niet zozeer .., als wel .. uitspreken, zeggen van Tyrus, Phoenicisch verzamelen, ontvangen, verkrijgen minnares
in generis socios odium; subit1 ecce priori 260 causa recens2, gravidamque3 dolet de semine magni esse Iovis Semelen4; dum linguam ad iurgia5 solvit, 'profeci6 quid enim totiens per iurgia?' dixit, 'ipsa petenda mihi est; ipsam, si maxima Iuno rite7 vocor, perdam, si me gemmantia8 dextra 265 sceptra tenere decet9, si sum regina Iovisque et soror et coniunx, certe soror. at, puto, furto10 est contenta11, et thalami12 brevis est iniuria nostri. concipit–id derat13–manifestaque14 crimina15 pleno16 fert utero17 et mater, quod vix mihi contigit18, uno19 270 de Iove vult fieri: tanta est fiducia20 formae.
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20
27
subire + dat. recens gravidus Griekse acc. iurgium proficere rite gemmare decet me furtum contentus + abl. thalamus = deerat manifestus crimen plenus uterus contingere, -tigi unus fiducia
komen in de plaats van nieuw, vers zwanger, que hier expl. – en wel, want scheldwoord, verwijt tot stand brengen terecht met edelstenen bezet zijn het past mij diefstal, heimelijke liefde tevreden met slaapkamer duidelijk schuld vol buik overkomen één, slechts, alleen vertrouwen
fallat eam faxo1; nec sum Saturnia2, si non ab Iove mersa suo Stygias penetrabit in undas.' Surgit ab his solio3 fulvaque4 recondita nube limen5 adit Semeles6 nec nubes ante7 removit 275 quam simulavit8 anum9 posuitque ad tempora10 canos11 sulcavitque12 cutem13 rugis14 et curva15 trementi16 membra tulit passu; vocem quoque fecit anilem17, ipsaque erat Beroe18, Semeles Epidauria19 nutrix20. ergo ubi captato21 sermone diuque loquendo 280 ad nomen venere Iovis, suspirat22 et 'opto, Iuppiter ut sit' ait; 'metuo tamen omnia: multi 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22
28
faxo archaïsch futurum exactum Saturnius van Saturnus solium troon fulvus goudgeel limen, drempel Griekse gen. ante adv. in combinatie met quam simulare voorwenden, veinzen anus oude vrouw tempus, temporis slaap canus grijs sulcare van groeven voorzien cutis huid ruga rimpel curvus krom tremere trillen anilis van een oude vrouw Beroe Epidaurius van Epidaurus nutrix voedster captare sermonem een gesprek afluisteren, hier in gesprek geraken suspirare zuchten
nomine divorum1 thalamos iniere pudicos2. nec tamen esse Iovem satis est: det pignus3 amoris, si modo4 verus is est; quantusque et qualis ab alta 285 Iunone excipitur5, tantus talisque, rogato6, det tibi conplexus7 suaque ante insignia8 sumat9!' Talibus ignaram10 Iuno Cadmeida11 dictis formarat12: rogat illa Iovem sine nomine munus13. cui deus 'elige14!' ait 'nullam patiere repulsam15, 290 quoque16 magis credas, Stygii quoque conscia17 sunto18 numina torrentis19: timor et deus ille deorum est.' laeta malo nimiumque20 potens21 perituraque amantis obsequio1 Semele 'qualem Saturnia' dixit 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21
29
divus goddelijk, god pudicus kuis pignus onderpand si modo als slechts excipere ontvangen = archaïsche imperativus = roga complexus 4 omarming insigne n. teken sumere grijpen, nemen, in ontvangst nemen ignarus onwetend Griekse acc. Cadmeis dochter van Cadmus formare instrueren munus, muneris geschenk eligere uitkiezen repulsa weigering quo + coni. + comp. opdat daardoor des te conscius medewetend sunto imperat. 3e pl. zij moeten zijn torrens stroom nimium adv. te zeer potens machtig, invloedrijk
'te solet amplecti, Veneris cum foedus2 initis, 295 da mihi te talem!' voluit deus ora3 loquentis opprimere4: exierat iam vox properata5 sub auras. ingemuit; neque enim non haec optasse, neque ille non iurasse6 potest. ergo maestissimus altum aethera conscendit7 vultuque sequentia traxit8 300 nubila9, quis nimbos10 inmixtaque11 fulgura12 ventis addidit et tonitrus13 et inevitabile14 fulmen15; qua16 tamen usque potest, vires sibi demere17 temptat nec, quo centimanum18 deiecerat igne Typhoea19, nunc armatur eo: nimium20 feritatis21 in illo est. 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19
20 21
30
obsequium gehoorzaamheid foedus, foederis verdrag os, oris mond opprimere overweldigen properatus gehaast iurare zweren conscendere beklimmen trahere naar zich toehalen, samentrekken nubilum bewolking, donker weer nimbus regenbui inmiscere + dat. mengen met fulgur n. bliksem tonitrus 4 gedonder inevitabilis onontkoombaar fulmen bliksem, weerlicht qua usque tot zover als demere ontnemen centimanus honderdarmig Typhoeus: een gigant met honderd armen, door Iupiter getemd en onder de Etna geplaatst. nimium + gen. te veel feritas woestheid
305 est aliud levius fulmen, cui dextra cyclopum1 saevitiae2 flammaeque minus, minus addidit irae: tela secunda3 vocant superi; capit illa domumque intrat Agenoream4. corpus mortale tumultus5 non tulit aetherios6 donisque iugalibus7 arsit. 310 inperfectus8 adhuc infans genetricis ab alvo9 eripitur patrioque tener10 (si credere dignum est) insuitur11 femori12 maternaque tempora conplet13. furtim14 illum primis Ino matertera15 cunis16 educat17, inde datum nymphae Nyseides18 antris19 315 occuluere20 suis lactisque21 alimenta1 dedere. 1
2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21
31
cyclops onder de Etna de bliksem saevitia secundus Agenoreus adi. pro gen. tumultus aetherius iugalis inperfectus alvus tener insuere + dat. femur, femoris conplere furtim matertera cunae educare Nyseis, -idis antrum occulere, -cului lac, lactis
cycloop; de cyclopen maakten voor Iuppiter grimmigheid gunstige, tweederangs van Agenor opschudding, tumult hemels, etherisch huwelijksonvoldragen buik teer naaien in dijbeen voltallig maken heimelijk tante, zuster van de moeder wieg, vroegste jeugd opvoeden van het Nysagebergte grot verbergen melk
Dumque ea per terras fatali2 lege geruntur tutaque bis geniti3 sunt incunabula4 Bacchi, forte Iovem memorant5 diffusum6 nectare curas seposuisse7 graves vacuaque8 agitasse9 remissos10 320 cum Iunone iocos11 et 'maior vestra profecto12 est, quam quae contingit maribus13' dixisse 'voluptas.' illa negat.
Tiresias geraadpleegd. placuit quae sit sententia14 docti quaerere Tiresiae15: Venus huic erat utraque nota. nam duo magnorum viridi16 coeuntia17 silva 325 corpora serpentum baculi1 violaverat2 ictu
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17
32
alimentum voeding fatalis van het lot genitus geboren incunabula n.pl. eerste kinderjaren, windsels memorare vermelden diffundere, -fudi, -fusus doen ontspannen seponere afleggen vacuus vrij agitare uitoefenen remissus uitgelaten iocus grap profecto inderdaad mas, maris man, mannetje sententia mening Tiresias was een blinde waarzegger en adviseeur van Thebaanse koningen.. viridis groen coire samengaan
deque viro factus (mirabile) femina septem egerat3 autumnos4; octavo rursus5 eosdem vidit, et 'est vestrae si tanta potentia6 plagae7' dixit, 'ut auctoris8 sortem9 in contraria10 mutet11, 330 nunc quoque vos feriam12.' percussis13 anguibus14 isdem forma prior rediit, genetivaque15 venit imago. arbiter16 hic igitur sumptus de lite17 iocosa18 dicta Iovis firmat19: gravius Saturnia iusto20 nec pro21 materia22 fertur23 doluisse suique 335 iudicis aeterna damnavit1 lumina2 nocte; 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23
33
baculum staf violare schenden agere, egi doorbrengen autumnus herfst rursus weer potentia kracht, invloed, werking plaga slag, wond, ongeluk auctor verantwoordelijke persoon sors lot contrarius tegenovergesteld mutare veranderen ferire treffen percutere, -cussi, -cussus hevig slaan anguis slang genetivus aangeboren, oorspronkelijk arbiter scheidsrechter lis, litis ruzie iocosus grappenrijk firmare bevestigen iustus rechtvaardig, gegrond pro + abl. in overeenstenmming met materia aanleiding ferre vertellen
at pater omnipotens (neque enim licet inrita3 cuiquam facta dei fecisse deo) pro lumine adempto4 scire futura dedit poenamque levavit5 honore.
Narcissus Ille per Aonias6 fama celeberrimus7 urbes 340 inreprehensa8 dabat populo responsa petenti; prima fide9 vocisque ratae10 temptamina11 sumpsit caerula12 Liriope, quam quondam flumine curvo13 inplicuit14 clausaeque suis Cephisos15 in undis vim tulit: enixa16 est utero17 pulcherrima pleno 345 infantem nymphe, iam tunc qui posset amari, Narcissumque vocat. de quo consultus1, an esset
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17
34
damnare + abl. veroordelen tot lumen licht, oog inritus ongeldig adimere, -emi, -emptus ontnemen levare verlichten Aonius van Aonië, Aonia is een streek in Boetië celeber beroemd inreprehensus onberispelijk gen. ratus bevestigd, geldend temptamen proef, test caerulus donker curvus gekromd, krom implicare, -plicui omwikkelen De Cephisos was een rivier in Boeotië. eniti, enixus baren uterus buik
tempora maturae2 visurus longa senectae3, fatidicus4 vates5 'si se non noverit' inquit. vana6 diu visa est vox auguris7: exitus8 illam 350 resque probat letique9 genus novitasque10 furoris. namque ter ad quinos unum Cephisius11 annum addiderat poteratque puer iuvenisque videri: multi illum iuvenes, multae cupiere puellae; sed fuit in tenera tam dura12 superbia13 forma, 355 nulli illum iuvenes, nullae tetigere puellae. adspicit hunc trepidos14 agitantem15 in retia16 cervos vocalis17 nymphe, quae nec reticere18 loquenti nec prior ipsa loqui didicit19, resonabilis20 Echo.
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20
35
consulere, -sului, -sultus maturus senecta fatidicus vates vanus augur exitus letum novitas Cephisius durus superbia trepidus agitare rete n. vocalis reticere discere, didici resonabilis
raadplegen rijp oude dag lot verkondigend ziener ijdel, betekenisloos vogelwichelaar, voorspeller afloop de dood nieuwheid, ongekendheid van de Cephisos hard de trots bang, in paniek drijven net met stem begiftigd zwijgen leren weerklinkend
Corpus adhuc Echo, non vox erat et tamen usum 360 garrula1 non alium, quam nunc habet, oris habebat, reddere de multis ut verba novissima2 posset. fecerat hoc Iuno, quia, cum deprendere posset sub Iove saepe suo nymphas in monte iacentis, illa deam longo prudens3 sermone tenebat, 365 dum4 fugerent nymphae. postquam hoc Saturnia sensit, 'huius' ait 'linguae, qua sum delusa5, potestas6 parva tibi dabitur vocisque brevissimus usus7,' reque minas8 firmat. tantum haec in fine loquendi ingeminat9 voces auditaque verba reportat10. 370 ergo ubi Narcissum per devia11 rura12 vagantem13 vidit et incaluit14, sequitur vestigia furtim15, quoque16 magis sequitur, flamma propiore17 calescit18, 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18
36
garrulus novissimus prudens dum + coni. deludere, delusi, delusus potestas usus minae pl.t. ingeminare reportare devius rus n., ruris vagari incalescere, -calui furtim quo + comp. propior calescere
spraakzaam laatste opzettelijk opdat intussen misleiden vermogen gebruik dreigement verdubbelen terugdragen afgelegen platteland dolen warm worden heimelijk hoe dichterbij heet worden
non aliter quam cum summis circumlita1 taedis2 admotas rapiunt vivacia3 sulphura4 flammas. 375 o quotiens voluit blandis5 accedere dictis et mollis6 adhibere preces7! natura repugnat8 nec sinit9, incipiat, sed, quod sinit, illa parata est exspectare sonos, ad quos sua verba remittat. forte puer comitum seductus10 ab agmine11 fido 380 dixerat: 'ecquis12 adest?' et 'adest' responderat Echo. hic stupet13, utque aciem14 partes dimittit in omnis, voce 'veni!' magna clamat: vocat illa vocantem. respicit et rursus nullo veniente 'quid' inquit 'me fugis?' et totidem15, quot dixit, verba recepit. 385 perstat16 et alternae17 deceptus imagine vocis 'huc coeamus' ait, nullique libentius18 umquam 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18
37
circumlinere -litus rondom smeren taeda huwelijksfakkel vivax levend, krachtig, helder brandend sulphur n., sulphuros zwavel blandus vleiend mollis zacht prex, precis bede repugnare zich verzetten lees, sinit, ut + coni. seducere ter zijde leiden, isoleren agmen colonne, groep ecquis wel iemand stupere verbaasd staan acies snede, blik totidem indecl. evenzoveel perstare blijven staan alternus afwisselend libens graag
responsura sono 'coeamus' rettulit Echo et verbis favet1 ipsa suis egressaque silva ibat, ut iniceret2 sperato bracchia collo; 390 ille fugit fugiensque 'manus conplexibus3 aufer4! ante' ait 'emoriar5, quam sit tibi copia6 nostri7'; rettulit illa nihil nisi 'sit tibi copia nostri!' spreta8 latet silvis pudibundaque9 frondibus10 ora protegit et solis ex illo11 vivit in antris; 395 sed tamen haeret amor crescitque dolore repulsae12; extenuant13 vigiles14 corpus miserabile curae adducitque15 cutem16 macies17 et in aera sucus18 corporis omnis abit; vox tantum atque ossa supersunt: vox manet, ossa ferunt lapidis19 traxisse1 figuram.
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19
38
favere + dat. inicere + dat. conplexus 4 auferre + dat. emori copia gen. obi. spernere, spreve, spretus pudibundus frons, frondis sc. tempore repulsa extenuare vigil adducere cutis macies sucus lapis, lapidis
welgezind zijn werpen op omarming wegnemen van sterven beschikking verachten beschaamd, bedeesd lover afwijzing verzwakken wakend, wakker houdend samentrekken huid magerte sap steen
400 inde latet silvis nulloque in monte videtur, omnibus auditur: sonus est, qui vivit in illa. Sic hanc, sic alias undis aut montibus ortas2 luserat3 hic nymphas, sic coetus4 ante5 viriles6; inde manus aliquis despectus7 ad aethera tollens 405 ’sic amet ipse licet8, sic non potiatur9 amato!' dixerat: adsensit10 precibus Rhamnusia11 iustis12. fons erat inlimis13, nitidis14 argenteus15 undis, quem neque pastores neque pastae16 monte capellae17 contigerant18 aliudve pecus, quem nulla volucris19 410 nec fera turbarat20 nec lapsus ab arbore ramus21; 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11
12 13 14 15 16 17 18 19 20 21
39
trahere orior, ortus ludere, lusi coetus 4 ante adv. virilis despicere licet + coni potiri + abl. adsentire + dat. Rhamnusia een plaatsje te Attica iustus inlimis nitidus argenteus pascere, pavi, pastus capella contingere, -tigi volucris turbare ramus
aannemen ontstaan bespotten, misleiden ontmoeting eerder mannelijk verachten het staat vrij, dat in bezit komen van instemmen met de te Rhamnis vereerde, Nemesis; Rhamnus is gerechtvaardigd zonder modder, schoon glinsterend zilveren weiden geit aanraken vogel troebel maken tak
gramen1 erat circa, quod proximus umor2 alebat3, silvaque sole locum passura4 tepescere5 nullo. hic puer et studio venandi6 lassus7 et aestu8 procubuit9 faciemque10 loci fontemque secutus, 415 dumque sitim11 sedare12 cupit, sitis altera crevit, dumque bibit, visae correptus imagine formae spem sine corpore amat, corpus putat esse, quod umbra est. adstupet13 ipse sibi vultuque inmotus eodem haeret, ut e Pario14 formatum15 marmore signum; 420 spectat humi16 positus geminum17, sua lumina, sidus18 et dignos19 Baccho, dignos et Apolline crines20 inpubesque1 genas2 et eburnea3 colla decusque 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14
15 16 17 18 19 20
40
gramen umor alere pati passus tepescere venari lassus aestus procumbere facies sitis sedare adstupere + dat. Parius kwam formare humi geminus sidus dignus + abl. crinis
gras vocht voeden toestaan lauw worden jagen vermoeid warmte zich voorover buigen, neerstorten uiterlijk dorst bedaren aangapen, verbaasd zijn om van Paro, waar beroemd marmor vandaan maken op de grond twee ster waardig aan haar
oris et in niveo4 mixtum candore5 ruborem6, cunctaque miratur, quibus est mirabilis7 ipse: 425 se cupit inprudens8 et, qui probat, ipse probatur, dumque petit, petitur, pariterque accendit et ardet. inrita9 fallaci10 quotiens dedit oscula fonti, in mediis quotiens visum captantia11 collum bracchia mersit12 aquis nec se deprendit in illis! 430 quid videat, nescit; sed quod videt, uritur13 illo, atque oculos idem, qui decipit14, incitat15 error. credule16, quid frustra17 simulacra fugacia18 captas? quod petis, est nusquam; quod amas, avertere19, perdes20! ista repercussae21, quam cernis, imaginis umbra est: inpubes jong, niet volwassen, baardeloos gena ` wang 3eburneus ivoorwit 4niveus sneeuwwit 5candor schittering 6rubor het rood 7mirabilis verbazingwekkend 8inprudens onbedachtzaam 9inritus ijdel 10fallax bedriegelijk 11 captare telkens grijpen naar 12 mergere, mersi onderdompelen 13 urere 3 verbranden 14 decipere 5 misleiden 15 incitare prikkelen 16 credulus licht gelovig 17 frustra tevergeefs 18 fugax vluchtig 19 averti zich omdraaien 20 perdere verliezen 21 repercutere 5, -cussi, -cussus weerkaatsen 1 2
41
435 nil habet ista sui1; tecum venitque manetque; tecum discedet, si tu discedere possis! Non illum Cereris2, non illum cura quietis3 abstrahere4 inde potest, sed opaca5 fusus6 in herba spectat inexpleto7 mendacem8 lumine formam 440 perque oculos perit9 ipse suos; paulumque10 levatus11 ad circumstantes tendens sua bracchia silvas 'ecquis12, io silvae, crudelius' inquit 'amavit? scitis enim et multis latebra13 opportuna14 fuistis. ecquem, cum vestrae tot agantur15 saecula16 vitae, 445 qui sic tabuerit17, longo meministis18 in aevo19? et placet et video; sed quod videoque placetque,
sui eigenlijk gen. obiectivus, hier possessivus: suum – dat wat van hem/haar zelf is, zijn eigen wezen, hij/zij zelf 2 Ceres Ceres; hier metonymia: brood 3 quies rust 4 abstrahere wegtrekken, afleiden 5 opacus schaduwrijk 6 fundere 3, fudi, fusus gieten 7 inexpletus onverzadigd 8 mendax leugenachtig 9 perire verloren gaan 10 paulum een weinig 11 levare oprichten 12 ecquis? wel iemand? 13 latebra schuilplaats 14 opportunus geschikt 15 agere ` doorbrengen 16 saeculum eeuw 17 tabescere, tabui wegkwijnen 18 memini +gen/acc. zich iets/iem. herinneren 19 aevum leven 1
42
non tamen invenio'–tantus tenet error amantem– 'quoque1 magis doleam, nec nos mare separat2 ingens nec via nec montes nec clausis moenia portis; 450 exigua3 prohibemur4 aqua! cupit ipse teneri: nam quotiens liquidis5 porreximus6 oscula lymphis7, hic totiens ad me resupino8 nititur9 ore. posse putes tangi: minimum est, quod amantibus obstat10. quisquis es, huc11 exi! quid me, puer unice12, fallis13 455 quove petitus14 abis? certe nec forma nec aetas est mea, quam fugias, et amarunt me quoque nymphae! spem mihi nescio quam15 vultu promittis amico16, cumque ego porrexi17 tibi bracchia, porrigis ultro18, cum risi, adrides; lacrimas quoque saepe notavi19
quo + comp. + coni. separare 3 exiguus 4 prohibere 5 liquidus 6 porrigere 7 lympha 8 resupinus 9 nitor 10 obstare 11 huc 12 unicus 13 fallere 14 petere 15 nescio qui 16 amicus adi. 17 porrigere, -rexi 18 ultro 19 notare 1 2
43
opdat daardoor des te scheiden weinig verhinderen vloeibaar, helder uitstrekken, aanreiken water achterover gebogen streven naar in de weg staan hierheen buitengewoon, enig geliefd misleiden, ontgaan dingen naar, vragen ik weet niet welke; adiectivisch gebruikt vriendelijk uitstrekken uit eigen beweging, zelfs opmerken
460 me lacrimante tuas; nutu1 quoque signa remittis et, quantum2 motu3 formosi4 suspicor5 oris, verba refers aures6 non pervenientia nostras! iste ego sum: sensi7, nec me mea fallit imago; uror8 amore mei9: flammas moveoque feroque. 465 quid faciam? roger anne10 rogem? quid deinde rogabo? quod cupio mecum est: inopem11 me copia12 fecit. o utinam13 a nostro secedere14 corpore possem! votum15 in amante novum16, vellem, quod amamus, abesset. iamque dolor vires adimit17, nec tempora vitae 470 longa meae superant18, primoque exstinguor19 in aevo. nec mihi mors gravis est posituro20 morte dolores,
nutus knikken quantum voorzover als 3 motus beweging 4 formosus mooi 5 suspicari vermoeden 6 auris oor 7 sentire merken 8 urere branden 9 gen.obi. 10 anne = an 11 inops arm, ontberend, behoeftig, hulpeloos 12 copia overvloed 13 uti/utinam bij wensen och 14 secedere a weggaan van 15 votum wens 16 novus nieuw, ongekend 17 adimere wegnemen 18 superare overzijn 19 extinguere blussen 20 = deposituro; deponere afleggen 1 2
44
hic, qui diligitur1, vellem diuturnior2 esset; nunc duo concordes3 anima4 moriemur in una.' Dixit et ad faciem rediit male5 sanus6 eandem 475 et lacrimis turbavit7 aquas, obscuraque8 moto reddita forma lacu9 est; quam cum vidisset abire, 'quo refugis? remane nec me, crudelis, amantem desere!' clamavit; 'liceat, quod tangere non est, adspicere et misero praebere10 alimenta11 furori12!' 480 dumque dolet, summa vestem deduxit13 ab ora nudaque14 marmoreis15 percussit16 pectora palmis17. pectora traxerunt roseum18 percussa ruborem19, non aliter20 quam poma21 solent, quae candida1 parte, diligere diuturnus 3 concors 4 anima 5 male = non, in6 sanus 7 turbare 8 obscurus 9 lacus 4 10 praebere 11 alimentum 12 furor 13 deducere 14 nudus 15 marmoreus 16 percutere 5, -cussi 17 palma 18 roseus 19 rubor 20 aliter adv. 21 pomum 1 2
45
beminnen langdurig, lang bestaand eendrachtig levensadem gezond vertroebelen duister een meer geven voedsel razernij wegtrekken naakt marmoren hevig slaan handpalm rozenrood anders appel
parte rubent2, aut ut variis solet uva3 racemis4 485 ducere purpureum nondum matura colorem. quae simul5 adspexit liquefacta6 rursus7 in unda, non tulit ulterius8, sed ut intabescere9 flavae10 igne levi cerae11 matutinaeque12 pruinae13 sole tepente14 solent, sic attenuatus15 amore 490 liquitur16 et tecto paulatim17 carpitur igni; et neque iam color est mixto candore18 rubori, nec vigor et vires et quae modo visa placebant, nec corpus remanet, quondam quod amaverat Echo. quae tamen ut vidit, quamvis19 irata memorque20, 495 indoluit21, quotiensque puer miserabilis1 'eheu' candidus rubere 3 uva 4 racemus 5 simul = ut + perf. 6 liquefactus 7 rursus 8 ulterius adv. 9 intabescere 10 flavus 11 cera 12 matutinus 13 pruina 14 tepere 2 15 attenuare 16 liquere 3 17 paulatim 18 candor 19 quamvis 20 memor 21 indolesco, -dolui 1 2
46
schitterend; vul aan sunt. rood zijn druiventros druiventros, druif vloeibaar weer langer smelten, wegkwijnen blond, geel was ochtendrijp warm zijn vermageren, verzwakken vloeibaar maken geleidelijk glinstering, helderheid ookal zich herinnerend treuren
dixerat, haec resonis2 iterabat3 vocibus 'eheu'; cumque suos manibus percusserat4 ille lacertos5, haec quoque reddebat sonitum plangoris6 eundem. ultima vox solitam7 fuit haec spectantis in undam: 500 'heu frustra dilecte8 puer!' totidemque9 remisit verba locus, dictoque vale10 'vale' inquit et Echo. ille caput viridi11 fessum12 submisit13 in herba, lumina mors clausit domini mirantia formam: tum quoque se, postquam est inferna14 sede15 receptus, 505 in Stygia16 spectabat aqua. planxere17 sorores naides18 et sectos fratri posuere capillos, planxerunt dryades19; plangentibus adsonat20 Echo.
miserabilis resonus 3 iterare 4 percutere 5, -cussi 5 lacertus 6 plangor 7 solitus 8 dilectus 9 totidem indecl. 10 abl. abs. 11 viridis 12 fessus 13 submittere 14 infernus 15 sedes 16 Stygius 17 plangere 18 nais, -idis 19 dryas, dryadis 20 adsonare 1 2
47
deerniswekkend weerklinkend, echoënd herhalen hevig slaan een arm rouwmisbaar gewoon bemind evenzoveel groen vermoeid laten hangen van de onderwereld verblijfplaats van de Styx rouwmisbaar uiten, weeklagen bronnimf boomnimf klinken bij
iamque rogum1 quassasque2 faces3 feretrumque4 parabant: nusquam corpus erat; croceum5 pro corpore florem 510 inveniunt foliis6 medium cingentibus7 albis8. Cognita res meritam9 vati per Achaidas10 urbes attulerat famam, nomenque erat auguris11 ingens; spernit Echionides12 tamen hunc ex omnibus unus contemptor13 superum14 Pentheus praesagaque15 ridet 515 verba senis tenebrasque16 et cladem lucis ademptae17 obicit18. ille movens albentia19 tempora20 canis21 'quam felix esses, si tu quoque luminis huius orbus22' ait 'fieres, ne Bacchica1 sacra videres! rogus brandstapel quatere 5, quassus schudden, zwaaien 3 fax, facis fakkel 4 feretrum baar 5 croceus saffraangeel 6 folium blad 7 cingere omgorden 8 albus wit 9 meritus waardig, verdiend 10 Achais, -idis Grieks 11 augur vogelwichelaar, voorspeller 12 Echionides Pentheus, zoon van Echion 13 contemptor verachter 14 = superorum; superi hemelingen 15 praesagus voorspellend 16 tenebrae duisternis 17 adimere, -emi, -emptus ontnemen 18 obicere voor de voeten werpen 19 albere 2 wit zijn 20 tempus, -oris slaap 21 canus grijs; cani capilli 22 orbus + gen. beroofd van 1 2
48
namque dies aderit, quam non procul auguror2 esse, 520 qua novus huc veniat, proles3 Semeleia4, Liber, quem5 nisi templorum fueris dignatus6 honore, mille lacer7 spargere8 locis et sanguine silvas foedabis9 matremque tuam matrisque sorores. eveniet10! neque enim dignabere numen honore, 525 meque sub his tenebris nimium11 vidisse quereris.' talia dicentem proturbat12 Echione natus; dicta fides13 sequitur, responsaque vatis aguntur14.
Pentheus en Bacchus. Liber adest, festisque fremunt15 ululatibus16 agri: turba ruit, mixtaeque viris matresque nurusque17
Bacchicus augurari 3 proles 4 Semeleius 5 relativer Verknüpfung! 6 dignari + abl. 7 lacer 8 spargere 3 9 foedare 10 evenire 11 nimium 12 proturbare 13 fides 14 agere 15 fremere 16 ululatus 4 17 nurus 4 1 2
49
Dionysisch vermoeden, voorspellen kroost van Semele waardig achten verscheurd sprenkelen, verspreiden; = spargeris fut. bezoedelen gebeuren te veel verjagen toezegging volbrengen gonzen,brullen gehuil schoondochter
530 vulgusque proceresque1 ignota ad sacra feruntur2. 'Quis furor, anguigenae3, proles Mavortia4, vestras attonuit5 mentes?' Pentheus ait; 'aerane tantum aere repulsa6 valent et adunco7 tibia8 cornu et magicae9 fraudes, ut, quos non bellicus10 ensis11, 535 non tuba terruerit, non strictis12 agmina13 telis, femineae voces et mota insania vino obscenique14 greges15 et inania16 tympana17 vincant? vosne, senes, mirer, qui longa per aequora18 vecti19 hac Tyron, hac profugos20 posuistis sede penates21, 540 nunc sinitis sine Marte capi? vosne, acrior aetas1, proceres pl. ferri 3 anguigena 4 Mavortius 5 attonare, -tonui 6 repellere, reppuli, -pulsus 7 aduncus 8 tibia 9 magicus 10 bellicus 11 ensis 12 stringere, strinxi, strictus 13 agmen 14 obscenus 15 grex, gregis bedoeld 16 inanis 17 tympanum 18 aequor n. 19 vehor, vectus 20 profugus 21 penates 1 2
50
aanzienlijken zich begeven naar uit slangen geboren van Mars verbijsteren terugslaan gekromd fluit tovenaars= oorlogszwaard trekken colonne schaamteloos kudde, hier worden de priesters van Cybele ijdel, waardeloos, onbetekenend tamboerijn zeeoppervlak varen voortvluchtig de penaten, beschermgoden van stad of huis
o iuvenes, propiorque meae2, quos arma tenere, non thyrsos3, galeaque tegi, non fronde decebat4? este, precor5, memores, qua sitis stirpe6 creati, illiusque animos, qui multos perdidit unus, 545 sumite serpentis! pro7 fontibus ille lacuque8 interiit: at vos pro fama vincite vestra! ille dedit leto9 fortes: vos pellite molles10 et patrium retinete11 decus12! si fata vetabant stare diu Thebas, utinam13 tormenta14 virique 550 moenia diruerent15, ferrumque ignisque sonarent! essemus miseri sine crimine16, sorsque17 querenda18, non celanda19 foret, lacrimaeque pudore20 carerent1; aetas sc.aetati 3 thyrus omwonden Bacchusstaf 4 me decet 5 precari 6 stirps 7 pro + abl. 8 lacus 9 letus 10 mollis 11 retinere 12 decus 13 utinam 14 tormentum 15 diruere 16 crimen 17 sors 18 queri 19 celare 20 pudor 1
leeftijd, metonymia: persoon van een .. leeftijd
2
51
thyrsusstaf, de met klimop en wijnranken het past mij vragen, bidden stam, boom, geslacht ter verdediging van meer de dood week behouden roem och (bij wensen) werptuig, geschut verwoesten schuld lot klagen over verbergen schaamte
at nunc a puero Thebae capientur inermi2, quem neque bella iuvant3 nec tela nec usus4 equorum, 555 sed madidus5 murra6 crinis mollesque coronae7 purpuraque8 et pictis9 intextum10 vestibus aurum, quem quidem ego actutum11 (modo12 vos absistite13) cogam adsumptumque14 patrem commentaque15 sacra fateri16. an satis17 Acrisio est animi, contemnere18 vanum19 560 numen et Argolicas20 venienti21 claudere portas, Penthea22 terrebit cum totis advena23 Thebis? carere + abl. zijn zonder, missen inermis ongewapend 3 iuvare helpen, bevallen 4 usus gebruik 5 madidus+ abl. druipend van 6 murra myrre 7 corona krans 8 purpura purper 9 pictus geborduurd 10 intexere + abl. 3 weven in 11 actutum dadelijk 12 modo + imperat. slechts 13 absistere zich verwijderen, opgeven 14 adsumere,-sumpsi, sumptus aannemen, zichzelf toekennen 15 commentus verzonnen 16 fateri bekennen 17 satis + gen. voldoende 18 contemnere verachten 19 vanus ijdel 20 Argolicus Argolisch, van Argos, stad in de Argolisch, landstreek op de Peloponnesos 21 sc. ei 22 Griekse gen. 23 advena vreemdeling 1 2
52
ite citi1' (famulis2 hoc imperat), 'ite ducemque attrahite3 huc4 vinctum5! iussis mora6 segnis7 abesto8!' hunc avus, hunc Athamas, hunc cetera turba suorum 565 corripiunt9 dictis frustraque 10 inhibere11 laborant12. acrior admonitu13 est inritaturque14 retenta15 et crescit rabies16 remoraminaque17 ipsa nocebant: sic ego torrentem18, qua19 nil20 obstabat21 eunti, lenius22 et modico23 strepitu24 decurrere25 vidi;
citus famulus 3 attrahere 4 huc 5 vincire, vinxi, vinctus 6 mora 7 segnis 8 imperativus 3e s. 9 corripere 5 10 frustra 11 inhibere 12 laborare 13 admonitus 4 14 inritare 15 retinere, -tinui, tentus 16 rabies 17 remoramen 18 torrens 19 qua adv. 20 nil = nihil 21 obstare + dat. 22 lenis 23 modicus 24 strepitus 4 25 decurrere 1 2
53
snel dienaar meetrekken hierheen boeien getalm, uitstel traag aangrijpen tevergeefs tegenhouden zijn best doen aansporing prikkelen tegenhouden razernij vertraging, tegenstand bergstroom waarlangs, waar in de weg staan traag matig gekletter wegrennen
570 at quacumque1 trabes2 obstructaque3 saxa tenebant, spumeus4 et fervens5 et ab obice6 saevior ibat. Ecce cruentati7 redeunt et, Bacchus ubi esset, quaerenti domino Bacchum vidisse negarunt; 'hunc' dixere 'tamen comitem8 famulumque9 sacrorum 575 cepimus' et tradunt manibus post terga ligatis10 sacra dei quendam Tyrrhena11 gente secutum. adspicit hunc Pentheus oculis, quos ira tremendos12 fecerat, et quamquam poenae13 vix tempora differt14, 'o periture tuaque aliis documenta15 dature 580 morte,' ait, 'ede16 tuum nomen nomenque parentum et patriam, morisque novi cur sacra frequentes17!' ille metu vacuus18 'nomen mihi' dixit 'Acoetes, patria Maeonia1 est, humili2 de plebe parentes. quacumque waar(langs)ookmaar trabs boomstam 3 obstruere, -struxi, -structus bouwen voor; obstructa saxa - dam 4 spumeus schuimend 5 fervere bruisen, schuimen, kolken 6 obex, bicis hindernis 7 cruentare met bloed bespatten 8 comes, comitis metgezel 9 famulus dienaar 10 ligare binden 11 Tyrrhenus Etruscisch 12 tremere sidderen 13 poena straf 14 differre uitstellen 15 documentum waarschuwing 16 edere uitgeven, bekend maken 17 frequentare vieren 18 abl. + vacuus zonder, vrij van 1 2
54
non mihi quae duri colerent3 pater arva iuvenci4, 585 lanigerosve5 greges6, non ulla armenta7 reliquit; pauper et ipse fuit linoque8 solebat et hamis9 decipere et calamo10 salientis11 ducere12 pisces13. ars illi sua census14 erat; cum traderet artem, “accipe, quas habeo, studii15 successor16 et heres17,” 590 dixit “opes,” moriensque mihi nihil ille reliquit praeter aquas: unum hoc possum adpellare18 paternum19. mox ego, ne scopulis20 haererem21 semper in isdem, addidici22 regimen23 dextra moderante1 carinae2 Maoenia humilis 3 colere 4 iuvencus 5 laniger 6 grex, gregis 7 armentum 8 linum 9 hamus 10 calamus 11 salire 12 ducere 13 piscis 14 census 15 studium 16 successor 17 heres 18 adpellare 19 paternus 20 scopulus 21 haerere 22 addiscere, -didici 23 regimen 1 2
55
Etrurië nederig verzorgen, bebouwen, bewerken jonge stier woldragend kudde kleinvee snoer vishaakje riet, hengel springen uit het water trekken vis vermogen beoefening beoefening erfgenaam aanspreken, nomen vaderlijk klip vast blijven zitten erbij leren het besturen, roer
flectere3 et Oleniae4 sidus5 pluviale6 capellae7 595 Taygetenque8 Hyadasque9 oculis Arctonque notavi10 ventorumque domos et portus puppibus aptos. forte petens Delum Chiae telluris ad oras adplicor et dextris adducor litora remis doque levis11 saltus12 udaeque13 inmittor harenae: 600 nox ibi consumpta est; aurora rubescere primo coeperat: exsurgo laticesque14 inferre recentis15 admoneo monstroque16 viam, quae ducat ad undas; ipse quid aura17 mihi tumulo18 promittat ab alto prospicio19 comitesque voco repetoque carinam1. moderari hanteren, besturen carina, scheepskiel, schip 3 flectere 3 besturen 4 Olenius van Olenus, stad in Aetolia; capella Olenia – Amalthea, onder de sterren opgenomen 5 sidus 3 ster 6 pluvialis regen7 capella geit; als sterrenbeeld De voerman 8 Taygete Taygete, een van de Plejaden 9 Hyaden, dochters v. Atlas, zusters v.d. Plejaden en v. Hyas; uit verdriet over diens dood pleegden zij zelfmoord; ze werden aan de sterrenhemel geplaatst bij de kop v.d. Stier; hun opkomst (in de ochtend) in mei brengt regen. 10 notare oculis zich inprenten 11 levis licht 12 saltus 4 sprong 13 udus vochtig 14 latex water 15 recens vers 16 monstrare wijzen 17 aura lucht, briesje 18 tumulus graftombe 19 prospicio in de verte zien 1 2
56
605 “adsumus en” inquit sociorum primus Opheltes, utque putat, praedam2 deserto nactus3 in agro, virginea4 puerum ducit per litora forma. ille mero5 somnoque gravis titubare6 videtur vixque sequi; specto cultum7 faciemque gradumque: 610 nil ibi, quod credi posset mortale, videbam. et sensi et dixi sociis: “quod numen in isto corpore sit, dubito; sed corpore numen in isto est! quisquis es, o faveas8 nostrisque laboribus adsis; his quoque des veniam9!” “pro nobis mitte10 precari!” 615 Dictys ait, quo non alius conscendere summas ocior11 antemnas12 prensoque rudente13 relabi. hoc Libys, hoc flavus14, prorae15 tutela16, Melanthus, hoc probat Alcimedon et, qui requiemque modumque voce dabat remis17, animorum hortator1, Epopeus, carina praeda 3 nancisci, nactus 4 virgineus 5 merum 6 titubare 7 cultus 8 favere + dat. 9 venia 10 mittere 11 ocior 12 antemna 13 rudens 14 flavus 15 prora 16 tutela 17 remus 1 2
57
kielbalk, schip buit verkrijgen van een meisje onversneden wijn wankelen verzorging, kleding begunstigen vergiffenis, genade, permissie laten varen, opgeven sneller ra touw blond voorsteven bescherming roeiriem
620 hoc omnes alii: praedae tam caeca2 cupido est. “non tamen hanc sacro violari pondere3 pinum4 perpetiar5” dixi: “pars hic mihi maxima iuris” inque aditu6 obsisto7: furit8 audacissimus9 omni de numero Lycabas, qui Tusca10 pulsus ab urbe 625 exilium11 dira12 poenam pro caede luebat13; is mihi, dum resto, iuvenali14 guttura15 pugno16 rupit et excussum17 misisset in aequora, si non haesissem18, quamvis amens19, in fune20 retentus. inpia21 turba probat22 factum; tum denique Bacchus 630 (Bacchus enim fuerat), veluti1 clamore solutus hortator caecus 3 pondus, ponderis 4 pinus f. 5 perpeti 6 adsistus 4 7 obsistere 8 furere 9 audax 10 Tuscus 11 exilium 12 dirus 13 luere 14 iuvenalis 15 guttur n. 16 pugnus 17 excussus 18 harere, haesi 19 amens 20 funis 21 inpius 22 probare 1 2
58
aanspoorder blind gewicht pijnboom verdragen toegang in de weg gaan staan te keer gaan, razen vermetel, driest Etrurisch ballingschap wreed betalen, boeten jeugdig keel, strot vuist, vuistslag uitgestrekt zich vastklampen buiten bewustzijn kabel goddeloos goedkeuren
sit sopor2 aque mero3 redeant in pectora sensus4, “quid facitis? quis clamor?” ait “qua, dicite, nautae, huc5 ope perveni? quo6 me deferre paratis?” “pone metum” Proreus, “et quos contingere portus7 635 ede8 velis!” dixit; “terra sistere9 petita.” “Naxon10” ait Liber11 “cursus advertite12 vestros! illa mihi domus est, vobis erit hospita13 tellus.” per mare fallaces14 perque omnia numina iurant sic fore meque iubent pictae15 dare vela16 carinae17. 640 dextera18 Naxos erat: dextra mihi lintea19 danti “quid facis, o demens20? quis te furor21,” inquit “Acoete22,” veluti + conj. sopor 3 mero 4 sensus 5 huc 6 quo 7 portus m. 8 edere 9 sistere 3 10 Naxos 11 = Bacchus 12 advertere 13 hospita f. 14 fallax 15 pictus 16 velum 17 carina 18 dexter 19 linteum 20 demens 21 furor 22 Acoetes 1 2
59
alsof diepe slaap werkelijk bewustzijn, zinnen hierheen waarheen haven bekend maken doen staan, plaatsen Naxos, eiland wenden gastvrij bedriegelijk bont zeil koel, schip rechts, aan de rechterkant gelegen linnen, linnen doek, zeil dwaas razernij
pro se quisque, “tenet? laevam1 pete!” maxima nutu2 pars mihi significat3, pars quid velit ore susurro4. obstipui5 “capiat” que “aliquis moderamina6!” dixi 645 meque ministerio7 scelerisque artisque removi8. increpor9 a cunctis, totumque inmurmurat10 agmen; e quibus Aethalion11 “te scilicet12 omnis in uno nostra salus posita est!” ait et subit13 ipse meumque explet14 opus Naxoque petit diversa15 relicta. 650 tum deus inludens16, tamquam modo17 denique fraudem senserit, e puppi18 pontum prospectat19 adunca20 et flenti similis “non haec mihi litora, nautae, promisistis” ait, “non haec mihi1 terra rogata est! laevus nutus 4 3 significare 4 susurrus 5 obstipescere 6 moderamen 7 ministerium 8 removere 9 increpare 10 immurmurare 11 Aethalion 12 scilicet 13 subire 14 explere 15 diversus 1 2
inludere 3 modo 18 puppis 19 prospectare 20 aduncus 16 17
60
aan de linkerkant gelegen; sc. Naxon hoofdknik een teken geven fluisterend verstommen besturing, het roer taak verwijderen toesnauwen daarbij morren natuurlijk, namelijk aflossen, vervangen vervullen naar de tegenovergestelde of een andere richting gekeerd spotten zojuist achtersteven in de verte zien, uitkijken op gekromd
quo merui2 poenam facto? quae gloria vestra est, 655 si puerum iuvenes, si multi fallitis unum?” iamdudum3 flebam: lacrimas manus4 inpia nostras ridet et inpellit5 properantibus aequora remis6. per tibi nunc ipsum (nec enim praesentior7 illo est deus) adiuro, tam8 me tibi vera referre 660 quam veri9 maiora fide: stetit aequore puppis haud aliter, quam si siccam10 navale11 teneret. illi admirantes12 remorum in verbere13 perstant14 velaque deducunt15 geminaque16 ope currere temptant: inpediunt17 hederae18 remos nexuque19 recurvo20 665 serpunt21 et gravidis1 distinguunt2 vela corymbis3. dat. auct. merere 2 3 iamdudum 4 manus f. 5 inpellere 6 remus 7 praesens 8 tam .. quam .. 9 verum 10 siccus 11 navale n. 12 admirari 13 verber 14 perstare 15 deducere 16 geminus 17 inpedire 18 hedera 19 nexus 20 recurvus 21 serpere 1 2
61
verdienen al lang hand, schare slaan roeispaan aanwezig evenzeer .. als .. de waarheid droog dok, werf zich verbazen zweep, klap volharden neerlaten; hijsen tweevoudig beletten klimop knoop, kronkeling achterover gebogen kruipen
ipse racemiferis4 frontem circumdatus uvis5 pampineis6 agitat7 velatam8 frondibus hastam; quem circa9 tigres simulacraque inania10 lyncum11 pictarumque iacent fera corpora pantherarum. 670 exsiluere12 viri, sive hoc insania fecit sive timor, primusque Medon nigrescere13 toto corpore et expresso spinae14 curvamine15 flecti incipit. huic Lycabas “in quae miracula” dixit “verteris?” et lati rictus16 et panda17 loquenti 675 naris18 erat, squamamque19 cutis20 durata21 trahebat. at Libys22 obstantis dum vult obvertere1 remos2, gravidus distinguere 3 corymbus 4 racemifer 5 uva 6 pampineus 7 agitare 8 velare 9 in postpositie 10 inanis 11 lynx 12 exsilire 13 nigrescere 14 spina 15 curvamen 16 rictus 17 pandus 18 naris 19 squama 20 cutis 21 durare 22 Libys 1 2
62
zwanger, vol onderscheiden tros bloemen of vruchten met druiven bekranst, bessen dragend druiventros, wijnstok van de druivenrank hanteren omhullen ijdel lynx; koppel voor de wagen van Bacchus naar buiten/omhoog springen zwart worden ruggewervel kromming spleet, scheur, bek krom neus schub huid verharden Afrikaans
in spatium resilire3 manus breve vidit et illas iam non esse manus, iam pinnas4 posse vocari. alter ad intortos5 cupiens dare bracchia funes6 680 bracchia non habuit truncoque7 repandus8 in undas corpore desiluit: falcata9 novissima cauda10 est, qualia dividuae11 sinuantur12 cornua lunae. undique13 dant saltus14 multaque adspergine15 rorant16 emerguntque17 iterum redeuntque sub aequora rursus 685 inque chori18 ludunt speciem19 lascivaque20 iactant corpora et acceptum patulis21 mare naribus efflant22. de modo1 viginti (tot enim ratis2 illa ferebat) obvertere remus 3 resilire 4 pinna 5 intortus 6 funis 7 truncus 8 repandus 9 falcatus 10 cauda 11 dividuus 12 sinuari 13 undique 14 saltus 4 15 adspergo, -ginis 16 rorare 17 emergere 18 chorus 19 in speciem + gen. 20 lascivus 21 patulus 22 efflare 1 2
63
keren roeiriem terugspringen, krimpen veer, vleugel gedraaid kabel geknot omhooggekromd (dolfijn) sikkelvormig staart verdeelbaar, gedeeld zich krommen van alle kanten sprong het besprenkelen vochtig zijn, bedauwen, bevochtigen opduiken rei, 3reidans als uitgelaten wijd uitblazen
restabam solus: pavidum gelidumque3 trementi corpore vixque meum4 firmat5 deus “excute6” dicens 690 “corde metum Diamque7 tene8!” delatus in illam accessi sacris9 Baccheaque sacra frequento10.' 'Praebuimus11 longis' Pentheus 'ambagibus12 aures,' inquit 'ut ira mora13 vires absumere14 posset. praecipitem15, famuli16, rapite hunc cruciataque17 diris18 695 corpora tormentis19 Stygiae20 demittite21 nocti!' protinus22 abstractus23 solidis24 Tyrrhenus Acoetes modo zojuist ratis vlot, schip 3 gelidus ijskoud 4 meus van mij(zelf), bij zinnen 5 firmare versterken, hart onder de riem steken 6 excutere 5 uitschudden 7 Dia Naxos; oude naam 8 tenere (cursum) koers houden 9 sacra n.pl. godsdienstig feest 10 frequentare vaak vieren 11 praebere verschaffen 12 ambages omhaal, uitweiding, orakeltaal 13 mora uitstel 14 absumere wegnemen 15 praeceps voorover geheld, gevaarlijk 16 famulus dienaar 17 cruciare folteren 18 dirus wreed 19 tormentum foltering 20 Stygiius van de Styx, van de onderwereld 21 demittere + dat. naar beneden sturen naar 22 protinus onmiddellijk 23 abstrahere, -traxi, -tractus wegtrekken 24 solidis stevig 1 2
64
clauditur in tectis; et dum crudelia iussae instrumenta necis1 ferrumque ignesque parantur, sponte sua patuisse2 fores3 lapsasque lacertis4 700 sponte sua fama est nullo solvente catenas5. Perstat6 Echionides7, nec iam iubet ire, sed ipse vadit, ubi electus8 facienda ad sacra Cithaeron9 cantibus10 et clara bacchantum11 voce sonabat. ut fremit12 acer13 equus, cum bellicus14 aere15 canoro16 705 signa dedit tubicen17 pugnaeque adsumit18 amorem, Penthea sic ictus19 longis ululatibus20 aether movit, et audito clamore recanduit21 ira. Monte fere1 medio est, cingentibus2 ultima3 silvis, nex patescere, patui 3 fores f. 4 lacertus 5 catena 6 perstare 7 Echionides 8 eligere, -legi, lectus 9 Cithaeron 10 cantus 4 11 baccantes 12 fremere 13 acer 14 bellicus 15 aes, aeris n. 16 canorus 17 tubicen 18 adsumere 19 icere 20 ululatus 4 21 recandescere 1 2
65
gewelddadige dood opengaan de deuren arm keten blijven staan de zoon van Echion, Pentheus uitkiezen de Cithaeron, gebergte tussen Boeotië en Attica gezang Bacchanten, volgelingen van Dionysos briesen fel oorlogsbrons welluidend trompetter aannemen treffen gehuil ontbranden
purus4 ab arboribus, spectabilis5 undique, campus: 710 hic oculis illum cernentem sacra profanis6 prima videt, prima est insano7 concita8 cursu, prima suum misso violavit Penthea thyrso9 mater et 'o geminae10' clamavit 'adeste sorores! ille aper11, in nostris errat qui maximus agris, 715 ille mihi feriendus12 aper.' ruit omnis in unum turba furens; cunctae coeunt trepidumque13 sequuntur, iam trepidum, iam verba minus violenta14 loquentem, iam se damnantem, iam se peccasse15 fatentem16. saucius17 ille tamen 'fer opem, matertera18' dixit 720 'Autonoe! moveant animos Actaeonis umbrae!' illa, quis Actaeon, nescit dextramque precanti19
fere cingere 3 ultimus 4 purus ab 5 spectabilis 6 profanus 7 insanus 8 concire 9 thyrsus 10 geminus 11 aper 12 ferire 13 trepidus 14 violentus 15 pectare 16 fateri 17 saucius 18 matertera 19 sc. ei 1 2
66
ongeveer omsingelen uiterst vrij van zichtbaar heidens, ongewijde, niet ingewijd waanzinnig opjagen thyrsusstaf, symbool van Dionysos twee ever treffen, slaan bang, in paniek gewelddadig zondigen bekennen gewond tante
abstulit, Inoo1 lacerata2 est altera raptu3. non habet infelix quae matri bracchia tendat, trunca4 sed ostendens5 dereptis6 vulnera membris7 725 'adspice, mater!' ait. visis8 ululavit9 Agaue collaque10 iactavit movitque per aera crinem11 avulsumque12 caput digitis13 conplexa cruentis14 clamat: 'io comites, opus hoc victoria nostra est!' non citius15 frondes16 autumni17 frigore tactas 730 iamque male18 haerentes alta rapit arbore ventus, quam sunt membra viri manibus direpta19 nefandis20. talibus exemplis monitae nova sacra frequentant turaque21 dant sanctasque colunt Ismenides1 aras. Inous adi. lacerare 3 raptus 4 4 truncus 5 ostendere 6 deripere 5, -ripui, -reptus 7 membrum 8 gesubstantiveerd 9 ululare 10 collum 11 crinis 12 avellere, -velli, -vulsus 13 digitus 14 cruentus 15 cito adv. 16 frons 17 autumnus 18 male adv. 19 diripere 5, ripui, -reptus 20 nefandus 21 tus, turis n. 1 2
67
van Ino afscheuren het roven afgehakt, verminkt tonen aftrekken lid huilen nek haar afrukken vinger bloedig snel loof herfst slecht afrukken misdadig wierook
De vertaling.
Vertaling
Cadmus En reeds had de god, doordat hij het beeld van de bedriegelijke stier had afgelegd, zich geopenbaard en hij bevond zich in de landerijen van de Dicte, toen de vader zonder het te weten Cadmus beval de geroofde Europa overal te zoeken en als hij haar niet vond, voegde hij als straf ballingschap toe, 5. terwijl hij met dezelfde daad vroom en misdadig was.
Het orakel. Na over de wereld gezworven te hebben (wie zal wel in staat zijn de heimelijke liefdes van Iuppiter te betrappen?) vermeed Agenors zoon én het vaderland én de woede van zijn vader en als smekeling raadpleegde hij het orakel van Apollo en hij vroeg welk land hij moest bewonen. Phoebus zei: 10. ”Een koe zal jou tegemoet komen op verlaten landerijen, een koe die geen juk 1
68
Ismenis
Thebaanse, Ismenus, rivier bij Thebe
verdragen heeft en vrij van kromme ploeg is. Leg onder haar leiding de wegen af en zorg, dat je daar, in welk gras ze zich te rusten heeft gelegd, muren sticht en noem die muren Boeotisch.” Nauwelijks was Cadmus goed en wel uit de Castalische grot afgedaald, 15. of hij zag een jonge koe onbewaakt geen teken van slavendienst op de nek dragend. Hij volgde haar op de voet en las haar sporen met ingehouden tred en hij bad in stilte tot de raadgever van de weg Phoebus. Reeds was hij de voorden van de Cephisus voorbijgetrokken en de landerijen van Panope: 20.de koe stond en terwijl zij haar voorhoofd, dat schoon was door de hoge hoorns, ten hemel hief, stiet zij met geloei tegen de luchten en terwijl zij zo omkeek naar haar metgezellen die haar rug/vanachteren volgden, zakte ze door de knieën en vleide zij haar flank in het tere gras. Cadmus betuigde dank en 25.drukte kussen op de vreemde aarde en groette de onbekende bergen en akkers. Hij was van plan offers aan Iuppiter te brengen”hij beval zijn dienaren te gaan en uit stromende bronnen watere te putten om te plengen.
De draak en het gevecht met Cadmus. Er stond een oud bos, door geen bijl geschonden en een grot in het midden daarvan dicht van takken en twijgen, 30.een lage boog vormend door samenvoegingen van stenen, rijk aan vruchtbare wateren; daar was in de grot verborgen een slang van Mars, opvallend door kammen en goud (door zijn gouden kam [hendiadys]); van vuur schitterden zijn ogen, heel zijn lichaam was gezwollen van giffen en drie tongen trilden en in drievoudige rij 69
stonden de tanden. 35. En nadat zij dit heilig woud, vertrokken van het Tyrisch volk, met hun stap hadden aangeraakt en de urn neergelaten in de wateren geluid had gegeven, stak de donkere slang uit zijn lange/diepe grot zijn kop en produceerde hij huiveringwekkend gesis. De urnen ontglipten aan de handen en het bloed verliet het lichaam en 40. een plotselinge trilling bezette de verbijsterde leden. Die slang draaide schubbige kringen met kronkelende knopen en hij kromde zich in het wouddal tot geweldige bogen en voor meer dan de helft opgericht in de luchten keek hij neer op het hele woud en hij was van zo’ n groot lichaam, 45. als –gesteld dat je hem in zijn totaliteit aanschouwtde slang die de twee beren had gescheiden. En er is geen oponthoud. De Phoeniciërs, of ze nou de wapens aan het prepareren waren of de vlucht, of dat juist angst ieder van beide belette, werden door hem gegrepen: sommigen doodde hij met beten, anderen met lange omhelzingen en weer anderen met dodelijke verrrotting van toegeblazen gif. 50. Reeds had de zon op haar zenith de schaduwen gering gemaakt: wat voor een oponthoud er was voor zijn makkers, vroeg zich Agenors zoon verbaasd af en hij spoorde de mannen op. Als bedekking had hij de aan een leeuw ontrukte huid, als aanvalswapen een lans met schitterend ijzer en een spriet en zijn geest, die voortreffelijker dan elk wapen was. Zodra hij het woud betreden had en de ontzielde lichamen had gezien en hoe de winnaar met zijn uitgestrekte lichaam boven op diens vijand met bebloede tong de droeve wonden aan het likken was, zei hij: “Ik zal of jullie wreker, zeer trouwe borsten, van jullie dood zijn of jullie metgezel.” Zo sprak hij en met zijn rechter tilde hij een grote rots op en wierp die met grote inspanning. Door de klap daarvan zouden steile 70
muren tezamen met verheven torens bewogen zijn, maar de slang bleef zonder wond en slechts verdedigd door schubben van zijn pantser en de hardheid van zijn zwarte huid ketste hij de krachtige klap van zijn vel; 65. maar niet heeft hij met dezelfde hardheid ook de spriet overwonnen, die in het midden van een kromming van zijn buigzame ruggewervel vastgehecht bleef staan en waarvan het ijzer geheel in zijn onderlijf afdaalde. Hij, van de pijn woest, draaide zijn hoofd om naar zijn rug en aanschouwde de wond en beet in de vastgehechte lans en 70. zodra hij die met veel geweld naar iedere kant had doen wankelen, trok hij hem ternauwernood uit zijn rug; het ijzer evenwel bleef in zijn botten. Toen echter, nadat bij de gewone woedegevoelens een nieuwe reden gekomen was, zwol zijn keel door het volle gif (hypallage) vol van gif en wit schuim vloeide om zijn verderfbrengende bek 75. en het schuren over de grond van zijn schubben weerklonk en de zwarte adem, die uit zijn verderfelijke bek kwam, tastte de luchten aan, zodat die bedorven waren. Zelf kronkelde hij nu eens rond in kronkelingen, die een onmetelijke ronde maakten, soms stond hij er rechter bij dan een lange balk, 80. dan weer ging hij met woeste vaart, evenals een rivier door de regen opgezwiept en wierp hij in de wegstaande bossen met zijn borst tegen de grond. Agenors zoon week een beetje en verdroeg met de huid van de leeuw de aanvallen en hij hield de dreigende bek tegen door de speerpunt naar voren te houden: de slang ging te keer en gaf ijdele wonden aan het ijzer en zette zijn tanden in de spits. 85. En reeds was het bloed uit het pestbrengende gehemelte begonnen te druipen en had het groene gras met druppels gekleurd; maar de wond was licht, omdat hij zich telkens terugtrok van de klap en zijn gekwetste nek naar achteren deed en door te wijken probeerde te voorkomen dat de klap raak was en hij niet toestond dat de klap 71
te diep ging, 90. totdat Agenors zoon het ijzer na het in zijn keel gegooid te hebben continue volgend de keel in drukte, totdat een eik hem op zijn weg terug in de weg stond en de nek tegelijk met het hout gespiets was. Door het gewicht van de slang is de boom gekromd en zijn hout kreunde, dat het door het onderste deel van de staart gegeseld werd. 95. Terwijl de winnaar de afmeting van de overwonnen vijand had waargenomen, is plotseling een stem vernomen en niet was het makkelijk erachter te komen van waar die kwam, maar de stem is wel gehoord: “Waarom kijk jij, Agenors zoon, naar de gedode slang? Ook jij zult als slang gezien worden.”
Cadmus zaait de drakentanden. Hij al lang bang had tegelijk met zijn verstand zijn kleur verloren, 100. en zijn haren stonden stijf van koude angst; zie als patrones van de man door de bovenluchten naar beneden gegleden verscheen Pallas en zij beval onder omgewoelde aarde de slangentanden te plaatsen, kiemen van een toekomstig volk. Hij gehoorzaamde en zodra hij een vore had geopend door een ploeg in de grond te drukken, 105. sprenkelde hij op de grond de bevolen tanden, zaden van stervelingen. Vervolgens (groter dan het geloof/te groot om te geloven) begonnen de kluiten zich te bewegen en uit de voren verscheen als eerste een speerpunt, daarna een knikkende hoofdbedekking met een bonte kegel, daarna kwamen de schouders en de borst en de armen belast met projectielen tevoorschijn 110. en er groeide een mannengewas met schilden: zo, wanneer in feestelijke theaters de toneelgordijnen geheven worden, plegen figuren zich te verheffen en eerst hun gelaat te tonen, geleidelijk de rest en in rustige cadans tevoorschijn 72
gebracht, zijn zij geheel zichtbaar en zetten zij hun voeten onder op de rand. 115. Door de ongekende vijand verschrikt maakte Cadmus zich op de wapens te grijpen. Eén van het volk, dat de aarde had voortgebracht, riep uit:”Pak ze niet en laat je niet in met een burgeroorlog!” en zo trof hij één van de uit de aarde geboren broers van dichtbij met zijn stijve zwaard en door een spies van ver viel hijzelf; 120.ook hij, die hem aan de dood gegeven had, leefde niet langer dan die en hij blies de adem uit, die hij nog maar net had gekregen en op gelijke manier raasde de hele menigte en door eigen strijd stierven onverwacht door wederzijdse wonden de broers.
Actaeon. En reeds sloeg de weerbare jeugd, die een korte levensspanne had geloot, 125. met warme borst op hun bloederige moeder, terwijl er vijf over waren, van wie Echion er één was. Deze wierp op vermaan van Pallas zijn wapens op de grond en hij vroeg het woord van broederlijke vrede en hij gaf die: hen heeft de gast van Sidon als metgezellen van zijn werk gehad, 130. toen hij bevolen door het orakel van Phoebus zijn stad stichtte. Reeds stond Thebe, reeds had men jou, Cadmus als gelukkig door je ballingschap kunnen zien: als schoonouders waren jou en Mars en Venus te beurt gevallen; voeg hieraan toe het nagelacht van je zo grote vrouw, de zovele zoons en zovele dochters en dierbare onderpanden, de kleinzoons,135. ook deze reeds jongemannen; maar zeker moet altijd van een mens de laatste dag afgewacht worden en niemand moet voor zijn dood en zijn begrafenis, wat 73
het laatste is, gelukkig genoemd worden. Voor jou was je kleinzoon , Cadmus, temidden van zoveel voorspoed, de eerste reden van rouw en vreemde hoorns geplaatst op zijn voorhoofd 140. en jullie, honden, die je verzadigd hebben aan het bloed van jullie heer. Maar stel, dat je goed zoekt, dan zul je in hem de schuld van Fortuna, niet een misdaad aantreffen; welke misdaad immers had zijn vergissing? De berg was niet besmet met het bloed van verschillende dieren en reeds had het midden van de dag de schaduwen der dingen samengetrokken 145. en de zon was gelijk verwijderd van ieder van beide keerpunten, toen de jongeling Actaeon met rustige mond zijn deelgenoten aan de werken, die door de afgelegen moerassen zwierven aansprak: “De netten en het ijzer, vrienden, druipen van het bloed van wilde dieren, en de dag heeft voldoende geluk gehad; 150. wanneer de volgende dageraad rijdend op saffraangele wielen het licht zal terugbrengen, zullen we weer het ons voorgenomen werk opzoeken; nu staat Phoebus evenzeer verwijderd van beide meten en splijt hij de landerijen met hitte. Beëindigt het werk van dit moment en tilt uw netten met knopen op!” De mannen voerden de bevelen uit en onderbraken het werk. 155. Er was een vallei, geheten Gargaphie, dicht bezet met pijnbomen en scherpen cypressen, geweid aan de hooggegorde Diana, in de uiterste uithoek van welke vallei een grot was, die zich in het bos bevond, een grot door geen vaardigheid gemaakt: de natuur had door eigen talent vaardigheid voorgewend; want hij had met natuurpuimsteen en 160. lichte tufsteen een natuurlijke boog gemaakt; een bron klonk rechts, zeer helder met ondiep water, omgord wat betreft zijn wijde opening met een grasrand. Hier placht de godin van de bossen, vermoeid door het jagen, haar 74
maagdelijke leden te overgieten met helder water. 165. En nadat ze deze was binnengegaan, overhandigde ze aan één van de nimfen als wapendraagster haar spriet en pijlkoker en ontspannen boog en een ander stak haar arm onder de afgelegde mantel en twee namen de sandalen van de voeten; want de Thebaanse Crocale, bekwamer dan die, 170. verzamelde de over de nek gespreide haren in een knot, ook al was zijzelf van losse haren. Er werd water geput door en Nephele en Hyale en Rhanis en Psecas en Phiale en ze goten het uit ruime urnen. En terwijl daar Diana met het gewende water werd overgegoten, zie daar, kwam Cadmus’ kleinzoon, toen hij een deel van zijn werk had uitgesteld, 175. door het onbekende bos met onzekere pas dolend in het heilig woud: zo brachten hem zijn lotsbeschikkingen. Zodra hij de grot betreden had, die nat was van de bron, hebben de nimfen naakt, zoals ze waren, toen ze de man gezien hadden hun borst hevig geslagen en 180. hebben zij met plotseling gehuil heel het woud gevuld en om Diana heen gestroomd bedekten ze haar met hun lichaam; toch was de godin zelf hoger dan die nimfen en tot aan haar hals stak zij boven allen uit. De kleur, die de wolken, die zijn aangetast door het treffen van de zon, die naar hen toegekeerd is, hebben, of die de purperen Aurora heeft, 185. die kleur had Diana op het gelaat, toen ze zonder kleren gezien was. En hoewel zij omgeven was door een menigte van haar gezellinnen, ging zij toch naar schuine zijde staan/draaide zij zich half af en draaide zij haar gezicht terug en hoewel zij haar pijlen voor handen gehad wilde hebben, putte zij zo evenwel het water, dat zij wel had 190. en goot zij dat over het gelaat van de man en zijn haar besprenkelend met wrekend water voegde zij de volgende woorden toe als voorboden van de toekomstige ramp: “Nu staat het je vrij te vertellen, dat jij mij zonder bedekking 75
gezien hebt, als je dat zult kunnen!“ Zonder nog verder gedreigd te hebben gaf ze aan het besprenkelde hoofd de hoorns van een krachtig hert en 195. ze gaf de afmeting aan de nek en ze maakte de bovenkant van de oren spits en ze verruilde de handen voor poten en de armen voor lange benen en zij bedekte het lichaam met een bevlekte huid; toegevoegd is ook angst: de held, Autonoe’s zoon, vluchtte en hij stond verbaasd, dat hij zo snel was in het rennen zelf. 200. Zodra hij echter zijn gelaat en hoorns in het water gezien had, was hij van plan “Ik ongelukkige!” te zeggen: geen stem geluid volgde! Hij begon te steunen: dat was zijn stem en tranen stroomden over het gelaat, dat niet het zijne was; alleen zijn geest van weleer bleef. Wat moest hij doen? Moest hij zijn huis en het koninklijk paleis weer opzoeken 205. of zich schuilhouden in de bossen? Schaamte belette het een, angst het andere. Terwijl hij aarzelde, zagen zijn honden hem en als eersten gaven Melampus en de scherp ruikende Ichnobates door te blaffen tekenen, Ichnobates van Cnossos en van het Spartaanse volk Melampus. Daarna kwamen andere honden sneller dan de rappe wind aanrennen, 210. Pamphagos en Dorceus en Oribasos, alle Arcadische honden en de sterke Nebrophonos en de wrede Theron samen met Laelaps en Pterelas bruikbaar qua voeten en Agre bruikbaar qua neus en Nape geconcipiëerd van een wolf en 215. Poemenis, die kuddes volgt en Harpuia vergezeld van haar twee dochters en Ladon van Sicyon met mager onderlichaam en Dromas en Canache en Stricte en Tigris en Alce en Leucon met witte vacht en Asbolos met zwarte vacht en de zeer sterke Lacon en Aello sterk in het rennen en 220. Thoos en de snelle Lycisce samen met haar broer Cyprius en Harpalos getekend wat betreft zijn zwarte voorhoofd met wit in het midden en Melaneus en Lachne ruig qua lichaam en uit een 76
vader van de Dicte maar uit een Laconische moeder geboren Labros en Agriodus en Hylactor met scherpe stem 225. en honden, waarvan het te lang duurt ze te noemen: deze menigte volgt met begeerte naar buit over de rotsen en klippen en stenen zonder toegang en waarlangs de weg moeilijk is en waarlangs er geen weg is. Hij vluchtte langs welke plaatsen hij vaak gevolgd had, ach! hij vluchtte zelf voor zijn eigen dienaren. Hij wilde roepen: 230. “Ik ben het, Actaeon: herkent jullie meester!” Woorden lieten zijn geest in de steek; de hemel weerklonk van geblaf. Melanchaetes maakte de eerste wonden in de rug, de eerst volgende Theridamas en Oresitrophos klampte zich vast aan zijn schoft: zij waren later vertrokken, maar via de direct bergroute werd de weg sneller afgelegd; 235. terwijl zij hun meester tegenhielden kwam de rest van de menigte samen en bracht de tanden samen/beet tegelijk in zijn lichaam. Reeds ontbraken er plekken voor wonden/waren er te weinig plekken voor wonden; hij zuchtte en had een geluid, ook al was het niet van een mens, dat toch niet een hert kan geven en hij vulde de bergkammen met droeve klachten 240. en smekend op gevouwen knieën en lijkend op een vragende draaide hij zijn gelaat in stilte rond als waren het zijn armen. Maar zijn makkers zonder op de hoogte te zijn prikkelden de snelle colonne met de gewone aansporingen en met hun ogen zochten zij Actaeon en zij riepen wedijverend Actaeon, als was hij afwezig 245. (bij zijn naam draaide hij zijn hoofd om) en zij klaagden, dat hij er niet was en dat hij door zijn traagheid niet een aanblik van de aangeboden buit had. Hij zou wel afwezig willen zijn, maar hij was er; en hij wilde wel de woeste daden van zijn honden zien, maar niet ook voelen. Van alle kanten stonden ze om hem heen en terwijl hun bekken in zijn lichaam gedompeld waren 250. verscheurden zij hun meester onder het valse beeld 77
van een hert en men zegt dat de woede van de pijlkoker dragende Diana slechts verzadigd was toen zijn leven beëindigd was door zeer vele wonden.
Iuno jaloers op Semele. De praatjes waren in dubbelzinnigheid; sommigen scheen de godin gewelddadiger dan billijk, anderen prezen haar en 255. noemden haar haar strenge maagdelijkheid waardig: iedere zijde vond argumenten. Als enige sprak de echtgenote van Iuppiter zich niet zozeer uit, of ze haar af- of goedkeurde, als wel was ze blij met de ramp van het huis afgeleid van Agenor en ze bracht haar haat verkregen van de Tyrische bijzit over op de bondgenoten van het geslacht; 260. zie, in de plaats van een eerdere oorzaak kwam een nieuwe, want ze had verdriet, dat Semele zwanger was van het zaad van de grote Juppiter; terwijl zij haar tong losmaakte voor scheldwoorden, zei zij: “Wat heb ik immers bereikt al die keren met mijn verwijten? Zijzelf moet door mij aangevallen worden; haarzelf zal ik, als ik met recht de zeer grote Juno heet, vernietigen, als het betaamt 265. dat ik de scepter met edelstenen in mijn rechterhand houd, als ik koningin ben en van Iuppiter en de zus en de echtgenote, in ieder geval zijn zus. Maar, zo meen ik, zij is tevreden met een heimelijke liefde en het onrecht van haar jegens onze slaapkamer is kort. Zij is zwanger –dat ontbrak nogen zij draagt duidelijke schuld in haar volle buik en 275. zij wil moeder worden slechts van de kant van Iuppiter, iets wat mij ternauwernood te beurt is gevallen; zo groot is haar vertrouwen in haar schoonheid. Ik zal er voor zorgen, dat hij haar bedriegt; en niet ben ik de dochter van Saturnus, als zij niet ondergedompeld 78
door haar eigen Iuppiter zal doodringen in de golven van de Styx.” Hierna stond ze op van haar troon en verborgen in een gele wolk ging ze naar de drempel van Semele en niet eerder verwijderde ze de wolken dan 275. dat ze een oud vrouwtje voorstelde en op haar slapen grijze haren had gelegd en haar huid met rimpels voorzien had en haar kormme leden met trillende pas gedragen had; zij maakte ook haar stem die van een oude vrouw en zij was juist Beroe, de Epidaurische voedster van Semele. Dus zodra zij na in gesprek gekomen te zijn en door lang te praten 280. bij de naam Juppiter gekomen waren, zuchtte zij en sprak: “Ik wens, dat het Iuppiter is; ik vrees evenwel alles: velen zijn met de naam van rijken kuise slaapkamers binnengegaan. Niet evenwel is het voldoende dat het Juppiter is: laat hij een onderpand van zijn liefde geven, als hij het werkelijk is; en vraag hem, dat hij zo groot als hij, zodanig als hij door de hoge Juno ontvangen wordt, zo groot en zodanig jou omarmt en dat hij voor die tijd zijn tekens ter hand neemt!” Met zulke woorden had Juno de onwetende Cadmusdochter geïnstrueerd: zij vroeg Juppiter een geschenk zonder het te nomen. En tot haar zei de god: “Kies! Jij zult geen afwijzing ondergaan en opdat je me daardoor des te meer gelooft, ook de goddelijke machten van de stroom de Styx moeten er van af weten: ook die god is reden van angst van de goden.” Blij met wat slecht is en al te invloedrijk en bestemd om te komen door de gehoorzaamheid van haar minnaar zei Semele: “Zodanig als Saturnia jou pleegt te omarmen, wanneer jullie het verbond van Venus aangaan, 295. als zodanig moet jij je aan mij geven!” De god wilde de mond van de sprekende snoeren: reeds was haar stem in haast naar buiten onder de luchten gekomen. Hij begon te 79
zuchten; niet immers kon zij het niet gewenst hebben en niet kon hij het niet gezworen hebben. Dus diep bedroefd beklom hij de hoge hemel en met zijn gelaat trok hij 300. de volgende wolken mee, waaraan hij regenbuien en bliksems gemengd met winden toevoegde en donderslagen en onvermijdbaar weerlicht; voorzover hij het daarna kon, probeerde hij van zich krachten weg te nemen en niet bewapende hij zich nu met dat vuur, waarmee hij de honderdarmige Typhoeus had neergeworpen: teveel woestheid zat daarin. 305. Er is een andere, lichtere bliksem, waaraan de rechterhand van de cyclopen minder grimmigheid en vuur en minder woede heeft toegevoegd: de hemelingen noemen het tweederangswapens; die pakte hij en hij betrad het huis van Agenor. Het sterfelijke lichaam verdroeg de hemelse opschudding niet en brandde van de huwelijksgeschenken. 310. Het nog onvoltooide kind werd uit de buik van de moeder gerukt en teer als het was (als het ‘t verdient om het te geloven) werd het in de dij genaaid en maakte het de tijden van de moeder vol. Heimelijk voedde Io, de tante, het op in de vroege kinderjaren en daarna hebben de nimfen van het Nysagebergte het, toen het gegeven was, in grotten 315. verborgen en het met melk gevoed. Terwijl dit op de wereld gedaan werd volgens de wet van het lot en de eerste kinderjaren van de twee maal geboren Bacchus veilig waren, heeft Iuppiter, zo vertelt men, toevallig, ontspannen door nectar, zijn zware zorgen van zich afgelegd 320. en uitgelaten met Iuno, die vrij was, gegrapt en hij heeft gezegd: “ Inderdaad is jullie genot groter dan die mannen te beurt valt.” Zij ontkende.
80
Tiresias geraadpleegd. Er werd besloten te vragen wat de mening van Tiresias was: aan hem was ieder van beide Venussen bekend. 325. Want hij had de lichamen van twee grote slangen, toen die bij elkaar kwamen in een groen bos, met de klap van zijn staf geschonden en van man een vrouw geworden (wonderlijk) had hij zeven herfsten als vrouw doorgebracht; in de achtste herfst zag hij weer dezelfde slangen en zei: “Als het slaan van jullie zoveel macht heeft, dat het lot van de dader in het tegenovergestelde veranderd wordt, 330. zal ik ook nu jullie slaan.” Na het slaan van dezelfde slangen keerde zijn vroegere gedaante terug en kwam zijn aangeboren beeld. Hij dus als scheidsrechter genomen wegens de grollenrijke twist bevestigde Juppiters woorden: men zegt dat de Saturnische ernstiger dan rechtvaardig en niet in verhouding tot de aanleiding verdriet heeft gehad 335. en zij veroordeelde de ogen van haar eigen rechter tot de eeuwige nacht; maar de almachtige vader heeft (en niet staat het immers enige god vrij de daden van een god teruggedraaid te hebben/terug te draaien) hem in ruil voor het ontnomen licht kennis van wat komen ging gegeven en de straf met eer verlicht.
Narcissus Hij, uiterst beroemd in de Aonische steden door het gerucht, gaf het volk, wanneer dat er om vroeg, 340. onberispelijke antwoorden. De eerste test van betrouwbaarheid en geldigheid van zijn stem heeft de donkere Liriope genomen, die ooit Cephisos met zijn kromme rivier heeft omwikkeld en die hij opgesloten in zijn golven geweld heeft aangedaan: de bloedmooie nimf heeft uit 81
haar volle buik een kind ter wereld gebracht, 345. een kind, dat toen reeds bemind kon worden en zij heette het Narcissus. Betreffende hem geraadpleegd, of hij de lange tijd van rijpe ouderdom zou zien, zei de lot verkondigende ziener: “Als, hij zich zelf niet zal kennen.” Lang scheen de uitspraak van de ziener ijdel: de afloop 350. en het feit en de soort dood en ongekendheid van razernij bewezen haar. Want Cephisos’ zoon had aan drie keer vijf jaren één jaar toegevoegd en hij kon als jongen en als jongeman gezien worden: vele jongens, vele meisjes begeerden hem, maar in de tere gedaante zat zo ’n harde trots, 355. geen jongens, geen meisjes hebben hem aangeraakt. Hem aanschouwde, toen hij bange herten in netten dreef, een sprekende nimf, die geleerd heeft noch te zwijgen tegen iemand, die spreekt en niet zelf als eerste te spreken, de weerklinkende Echo. Echo was nog lichaam, niet stem 360. en toch had de babbelzieke geen ander gebruik van haar stem, dan ze nu heeft, zodat ze van vele woorden de laatste kon weergeven. Dat had Juno gedaan, omdat zij, wanneer Juno vaak nimfen onder Juppiter liggend kon betrappen op haar berg, telkens de godin opzettelijk met een lang gesprek vasthield, 365. opdat intussen de nimfen vluchtten. Nadat de Saturnische dat had bemerkt, zei ze: “Van die tong, waarmee ik ben misleid, zal jou een kleine werking gegeven worden en een zeer kort gebruik van je stem.”en zij bevestigde haar dreigement met de daad. Zij verdubbelt slechts aan het eind van het spreken de woorden en zij herhaalt gehoorde woorden. 370. Dus toen zij Narcissus over afgelegen akkerland had zien dolen en toen zij het warm gekregen had, volgde zij heimelijk zijn sporen, niet anders dan wanneer krachtig brandend zwavel gesmeerd boven op fakkels vlammen, die erbij gehouden zijn, grijpt. 375. O Hoe vaak heeft zij met vleiende woorden willen naderen en zachte beden 82
willen aanwenden! Haar natuur verzette zich en stond het niet toe, dat zij begon, maar wat die wel toestond, zij stond gereed om klanken af te wachten om in antwoord daarop haar woorden te sturen. Toevallig had de jongen, weggeleid van de trouwe stoet van zijn vrienden, gezegd 380.: “Is er iemand?” en Echo had geantwoord: “Iemand.” Hij stond verbaasd en zodra hij zijn blik alle kanten op had laten gaan, riep hij met luide stem: “Kom.”: zij riep de roepende. Hij keek om en toen er niemand kwam, zei hij weer: “Waarom vlucht je voor mij?”en hij kreeg evenveel woorden terug als hij had gezegd. 385. Hij bleef staan en misleid door de schijn/ de echo van de afwisselende stem zei hij: “Laten we hier bijeenkomen en op geen geluid ooit liever van plan te antwoorden zei Echo terug: “Bijeenkomen.” en zij was haar eigen woorden welgezind en uit het bos gekomen maakte ze aanstalten te gaan om haar armen om de gehoopte nek te slaan; 390. hij vluchtte en op de vlucht zei hij: “Neem je handen weg van omarmingen! Moge ik eerder sterven dan dat ik jou de beschikking over mij geef/tot mij toelaat. Zij antwoordde niets dan: “Dat ik jou de beschikking over mij geef!” Veracht hield zij zich schuil in de bossen en ze bedekte haar beschaamd gelaat met lover en sindsdien leeft zij in eenzame grotten; 395. maar toch bleef aan haar de liefde kleven en nam toe door het verdriet van de afwijzing. Wakker houdende zorgen verzwakten het deerniswekkende lichaam en magerte rimpelde de huid en alle lichaamssap verdampte in de lucht; slechts haar stem en botten bleven over: haar stem bleef, men zegt dat haar botten een gedaante van steen hebben gevormd. 400. Sindsdien is zij verborgen in de bossen en wordt zij in geen berg gezien, wel door allen gehoord: het is het geluid dat in haar leeft. Zo had hij haar, zo had hij andere nimfen, in de golven of in de 83
bergen ontstaan, misleid, zo voorheen ontmoetingen met mannen; daarom had iemand, die veracht was, zijn handen ten hemel heffend, gezegd 405.: “Hij mag zelf zo verliefd zijn, maar niet zijn beminde krijgen. Nemesis stemde in met de gerechtvaardigde beden. Er was een schone bron, zilverkleurig van glinsterend water, een bron die noch door herders noch door in de bergen grazende geiten aangeraakt was, of door ander vee, een bron die door geen vogel, 410. door geen wild beest troebel gemaakt was en niet door een tak, die van een boom gevallen was; gras was er omheen, dat door het vocht in de onmiddellijke nabijheid gevoed werd en een bos bestemd het niet toe te laten dat een plek door enige zon lauw werd. Hier liet zich de jongen, die zowel vermoeid was door zijn toeleg op het jagen als ook door de hitte, voorover vallen, nadat hij zich door zowel het uiterlijk van de plek als door de bron had laten leiden 415. en terwijl hij verlangde zijn dorst te lessen, groeide een andere dorst en terwijl hij dronk, raakte hij, gegrepen door het beeld van een waargenomen gedaante, verliefd op een hoop zonder lichaam en hij dacht, dat lichaam was wat schaduw was. Zelf stond hij verbaasd over zichzelf en onbewogen bleef hij met hetzelfde gelaat als aan de grond genageld, zoals een beeld gemaakt van Parisch marmor; 420. op de grond gezeten aanschouwde hij zijn dubbel gesternte, zijn ogen en zijn haar, dat Bacchus en dat Apollo waardig was en zijn onbehaarde wangen en ivoorkleurige hals en de schoonheid van zijn gelaat en zijn rode kleur gemengd met sneeuwwitte schittering en hij bewonderde alles, waardoor hij zelf wonderbaarlijk was: 425. onbedachtzaam verlangde hij naar zichzelf en hij die goedkeurde, werd goedgekeurd en terwijl hij hem het hof maakte, werd hij het hof gemaakt en hij deed evenzeer ontbranden als dat hijzelf 84
ontbrandde. Zo dikwijls als hij vergeefse kussen gaf aan de bedrieglijke bron, zo dikwijls als hij zijn armen, telkens grijpend naar de waargenomen nek midden in het water onderdompelde, heeft hij en niet zich in die wateren gegrepen 430. en niet wist hij wat hij zag; maar door wat hij zag brandde hij en dezelfde dwaling, die hem bedroog, prikkelde zijn ogen. Lichtgelovige, waarom probeer jij tevergeefs vluchtige beelden te grijpen? Waarnaar jij streeft is nergens; van wat je bemint moet je je afwenden, je zult het te gronde richten! Wat je ziet is de schaduw van een weerkaatst beeld: 435. die heeft niets van zichzelf; met jou en komt zij en blijft zij; met jou zal ze weggaan, als jij kan weggaan! Niet kon hem de zorg voor Ceres niet die voor rust vandaar wegtrekken, maar languit in het schaduwrijke gras aanschouwde hij met onverzadigbare ogen de leugenachtige gedaante 440. en door zijn eigen ogen kwam hij zelf om; en een weinig opgericht, zijn armen uitstekend naar de bossen, die om hem heen stonden, zei hij; “Heeft wel iemand, o bossen, wreder liefgehad? Jullie weten dat immers en jullie zijn voor velen een schuilplaats geweest. Herinneren jullie je in jullie lange leven wel iemand, terwijl toch zovele eeuwen van jullie leven doorgebracht worden, 445. die zo is weggekwijnd? Zowel behaagt het alsook zie ik het; maar en wat ik zie en wat mij behaagt, vind ik evenwel niet”-zo grote vergissing houdt de minnaar- “en opdat ik daardoor des te meer verdriet heb, noch worden wij gescheiden door een geweldige zee noch door een weg noch door bergen noch door stadsmuren met gesloten poorten. 450. Door een weinig water worden wij verhinderd. Hijzelf wenst vastgehouden te worden: want zo dikwijls als wij kussen hebben uitgestoken naar het heldere water, zo dikwijls streeft hij naar mij met zijn 85
achterovergebogen gelaat. Je zou kunnen denken aangeraakt te worden: zeer gering is wat ons minnaars in de wegstaat. Wie je ook bent, kom eruit hierheen!Waarom houd je me voor de gek, enig geliefde jongen, 455. of waarheen ga je op verzoek weg? Zeker is het en niet mijn gedaante en niet mijn leeftijd, waarvoor je wel zult vluchten en ik ben ook bemind door nimfen! Jij belooft mij met je vriendelijke gezicht ik weet niet wat voor hoop, en wanneer ik mijn armen naar jou heb uitgestrekt, strek jij ze uit eigen beweging uit, wanneer ik heb gelachen, lach je mij toe; ook tranen van jou heb ik dikwijls opgemerkt 460. wanneer ik huilde; ook met een knik geef jij op jouw beurt tekens en voor zover als ik vermoed door de beweging van je mooie gezicht, jij geeft woorden terug die niet mijn oren bereiken! Dat ben ik: ik heb het gemerkt en niet bedriegt mij mijn beeld; ik brand van liefde voor mij: zowel veroorzaak ik als ook verdraag ik vlammen. 465. Wat moet ik doen? Moet ik gevraagd worden of vragen? Wat zal ik vervolgens vragen? Wat ik verlang is met mij: overvloed heeft mij arm gemaakt. Ach, kon ik maar afstand nemen van mijn eigen lichaam. Ik zou willen -een wens ongekend in een minnaar- dat wat wij beminnen, afwezig was. Reeds neemt het verdriet krachten weg 470. en niet blijft er lange tijd van mijn leven over en ik word in het begin van mijn leven uitgeblust. En niet is de dood zwaar voor mij, omdat ik met de dood mijn verdriet ga afleggen en ik zou willen, dat hij, die bemind wordt, langer zou bestaan; nu zullen wij eendrachtig in één ziel sterven.” Zo sprak hij en niet bij zinnen keerde hij terug naar hetzelfde gelaat 475. en hij vertroebelde met tranen het water en doordat het meer in beweging is gebracht, is de gestalte onherkenbaar weergegeven; en toen hij gezien had, dat ze wegging, riep hij: “Waarheen vlucht je terug? Blijf en wrede, verlaat mij, je minnaar, 86
niet. Moge het vrijstaan, waarvan het niet bestaat het aan te raken, het wel te zien en voedsel te geven aan mijn ongelukkige razernij!’ 480. Terwijl hij verdriet had, trok hij zijn kleren over zijn hoofd uit en sloeg hij op zijn naakte borst met marmorwitte handen. De borst werd door de klappen rozenrood, niet anders dan appels gewoon zijn, die deels wit, deels rood zijn, of zoals een druiventros met bonte druiven gewoon is, 485. als ze nog niet rijp is, een purperen kleur te krijgen. Zodra hij dit gezien had in het weer helder geworden water, verdroeg hij het niet langer, maar zoals gele was gewoon is te smelten door een onbeduidend vuur en rijp in de ochtend, wanneer de zon warm is, pleegt te smelten, 490. zo kwijnde hij weg, verzwakt door zijn liefde en werd hij verteerd door het verholen vuur; en niet meer was er de kleur van wit vermengd met rood en niet de frisheid en krachten en wat zojuist nog behaagde bij het zien daarvan en niet bleef het lichaam over, dat ooit door Echo bemind was. Zodra zij evenwel dit gezien had, 495. had zij daarom verdriet, hoewel zij boos was en niet vergeten had en zo dikwijls als de deerniswekkende jongen “Ach” had gezegd, herhaalde zij “Ach” met weerklinkende stem en toen hij zijn armen met zijn handen had geslagen, gaf ook zij ditzelfde rouwgeluid terug. Het laatste geluid van hem, die in het water keek, waarin hij placht te kijken, was de volgende 500. : “Ach tevergeefs beminde jongen!” Evenzoveel woorden kaatste de plaats terug en toen hij “Vaarwel”gezegd had, zei ook Echo “Vaarwel.” Hij legde zijn vermoeide hoofd neer in het groene gras: ook toen keek hij naar zichzelf 505. in het water van de Styx, nadat hij ontvangen was in de verblijfplaats van de onderwereld. Zijn zusters, de bronnimfen, maakten rouwmisbaar en legden voor hun broer afgesneden haren neer, de dryaden rouwden; bij hun gerouw klonk Echo. En reeds maakten zij de brandstapel klaar en 87
de heen en weer gezwaaide fakkels en de baar: nergens was een lichaam; 505. ze vonden in plaats van een lichaam een saffraankleurige bloem met witte bladeren die het midden omgordden. Toen de zaak vernomen was, had die de ziener terecht roem gebracht in de Griekse steden en de naam van de waarzegger was geweldig; Echions zoon, Pentheus verachter der hemelingen, evenwel als enige van allen verachtte hem en 515. hij lachte om de voorspellende woorden van de oude en hij wierp hem de duisternis en het de verlies van het van het licht, dat hem ontnomen was, voor de voeten. Hij, zijn slapen bewegend, die wit van de grijze haren waren, zei: “Hoe gelukkig zou jij zijn, als ook jij van dit licht beroofd zou worden, opdat je niet Bacchus’ rituelen zou zien! Want er zal een dag komen, 520. waarvan ik vermoed dat hij niet ver is, waarop wel de jonge Liber, kroost van Semele, zal komen, om wie jij, tenzij je hem de eer van tempels zult hebben waardig geacht, verscheurd de bossen op duizend plaatsen en je moeder en de zussen van je moeder met je bloed zult bezoedelen. Het zal gebeuren! Want en niet zal jij de god eer waardig achten 525. en jij zal klagen dat ik in deze duisternis te veel gezien heb.” Hem, terwijl hij zulke woorden zei, verjoeg Echions zoon. De woorden werden gevolgd door bevestiging en de orakels van de ziener werden volbracht.
Pentheus en Bacchus. Liber verscheen en de akkers brulden van feestelijk gehuil: een menigte kwam aanstormen en zowel moeders als schoondochters vermengd met mannen 530. en het volk en de aanzienlijken 88
begaven zich naar de onbekende offers. “Wat voor waanzin, jullie uit slangen geborenen, kroost van Mars, heeft jullie verstand verbijsterd?” zei Pentheus, “Hebben zoveel invloed de bronzen bekkens, die door het brons zijn teruggeketst en de fluit met een gekromde hoorn en het tovenaarsbedrog, dat zij, die door geen oorlogszwaard, 535. door geen trompet bang gemaakt zijn en niet door collones met getrokken wapens, wel door vrouwenstemmen en waanzin, opgeroepen door wijn en schaamteloze kudden en onbeduidende tamboerijnen overwonnen worden? Of moet ik jullie vereren grijsaards, die gevaren over verre zeeën op deze plaats Tyrus, op deze plaats de voortvluchtige Penaten geplaatst hebben 540. en nu toestaan dat zij zonder strijd genomen worden? Of jullie, heftiger leeftijd, jongemannen, dichter bij mijn leeftijd, jullie die het zou passen wapens vast te houden, niet thyrsusstaven en met een helm bedekt te worden, niet met lover? Weest, zo bid ik, gedachtig/houdt in gedachten, uit welk geslacht jullie zijn voortgebracht en 545. neemt het gemoed aan van die slang, die in zijn eentje velen heeft vernietigd! Ter verdediging van een bron en meer is hij gestorven: maar jullie moeten voor jullie naam winnen! Hij heeft dapperen aan de dood gegeven: jullie moeten de weken verdrijven en jullie vaderlijke eer behouden. Als de lotsbeschikkingen het verbieden dat Thebe lang bestaat, ach verwoestten dan maar geschut en mannen 550. de muren en klonken dan maar ijzer en vuur! Dan zouden we ongelukkig zijn zonder schuld en dan zou over het lot geklaagd moeten worden en hoefde het niet verborgen te worden en zouden onze tranen schaamte ontberen; maar nu zal Thebe door een ongewapende jongeling ingenomen worden, een jongeling, die noch oorlogen behagen noch wapens noch het gebruik van paarden, 555. maar wel het haar druipend van mirre 89
en een zachte krans en purper en goud geweven in bonte kleren, die zeker door mij dadelijk zal worden gedwongen (jullie moeten je slechts verwijderen) te bekennen, dat zowel zijn vader door hem zichzelf is toegekend en de offers verzonnen zijn. Of heeft Acrisius wel voldoende hart de ijdele god te verachten en 560. voor hem, wanneer die komt, de poorten te sluiten, maar zal de vreemde Pentheus wel samen met heel Thebe bang maken? Gaat snel (dit beval hij zijn dienaren), gaat en sleurt de leider geboeid hierheen! Aan mijn bevelen moet traag getalm ontbreken!” 565. Hem greep zijn opa, hem Athamas, hem de rest van de menigte van de zijnen met woorden aan en ze deden tevergeefs hun best hem tegen te houden. Hij was heftiger door het vermaan en zijn razernij werd geprikkeld, doordat zij tegengehouden was en zij groeide en het tegenhouden zelf schaadde: zo heb ik een bergbeek, waar hem op zijn weg niets in de weg stond, trager en met matig geruis naar beneden zien stromen, 570. maar waar ook maar een balk of in de weg geplaatste rotsen hem probeerden tegen te houden, ging hij schuimend en kolkend en heftiger door de blokkade. Zie, bebloed keerden zij terug en aan hun meester, die vroeg waar Bacchus was, zeiden ze, dat ze hem niet gezien hadden; ze zeiden: “Hem hier hebben we als metgezel en dienaar van de eredienst gearresteerd” 575. en ze overhandigden met de handen op de rug gebonden een zeker figuur van het Tyrrheense volk, die de eredienst van de god aanhing. Pentheus keek hem aan met ogen, die woede angstaanjagend had gemaakt en hoewel hij met moeite de tijd van straf uitstelde, zei hij: “Jij die gaat sterven 580. en anderen met jouw dood een waarschuwing gaat geven, maak je naam bekend en de naam van je ouders en je vaderland en waarom je de dienst van een nieuw gebruik viert!” Hij zei zonder vrees: “Ik heet Acoetes, mijn vaderland is Maeonia en mijn ouders 90
zijn van nederig volk. Niet heeft mijn vader mij landerijen, die harde jonge stieren zouden kunnen bebouwen, 585. of woldragende kudden, geen kleinvee achtergelaten; arm is hij ook zelf geweest en hij placht met een draad en met vishaakjes vissen te misleiden en hen springend met riethengel uit het water te trekken. Hij had als vermogen zijn vaardigheid. Toen hij die overhandigde, zei hij: “Neem het vermogen dat ik heb, jij 590. als opvolger en erfgenaam van mijn toeleg” en bij zijn dood heeft hij mij niets achtergelaten behalve water: slechts dit kan ik als vaderlijk noemen. Gauw heb ik erbij geleerd, opdat ik niet steeds op dezelfde klippen bleef vastzitten, door met mijn rechterhand het roer van een schip te hanteren het schip te besturen en met mijn ogen heb ik het regengesternte van de Olenische geit en 595. Taygete en de Hyaden en Arctos en de huizen der winden en havens geschikt voor schepen. Toevallig op weg naar Delos meerde ik aan op de kusten van het land van Chios en met de riemen aan de rechterzijde werd ik naar de kust gebracht en maakte een lichte sprong en ik sprong op het vochtige zand: 600. daar is de nacht doorgebracht; eerst begon de dageraad rood te worden: ik stond op en ik spoorde aan vers water aan boord te brengen en ik wees de weg, die naar het water zou kunnen leiden en zelf keek ik vanaf een hoge tombe in de verte naar wat de lucht mij beloofde en ik riep mijn makkers en ik ging terug naar mijn schip. 605. Als eerste van mijn makkers zei Opheltes: “Kijk wij zijn er.” en zoals hij dacht, leidde hij de jongen van meisjes gestalte als buit verkregen hebbend op de verlaten akker over de kusten. Hij scheen door wijn en slaap zwaar te wankelen en met moeite te volgen; ik keek naar zijn uiterlijk en gelaat en tred: 610. ik zag daar niets, waarvan ik kon geloven dat het sterfelijk was. Zowel merkte ik het en als ook zei ik tegen mijn makkers: ‘Ik twijfel, wat voor 91
goddelijke macht in dat lichaam zit, maar in dat lichaam zit een goddelijke macht. Wie jij ook bent, o wees onze inspanning gunstig gezind en sta ze bij; geef ook hun vergiffenis!” 615. Dictys, dan wie niemand anders sneller de hoogste ra’s kon beklimmen en aan een gegrepen koord terugglijden, zei: “Houd op voor ons te bidden.” Dit keurde Libys , dit keurde de blonde Melanthus, bescherming van de voorsteven, goed, dit keurde Alcimedon goed en ook Epopeus, die en rust en de maat met zijn stem aan de riemen gaf, de aanspoorder der gemoederen, 620. allen vonden dit goed: zo blind was het verlangen naar buit. Ik zei: “Ik zal evenwel niet dulden, dat deze pijnboom/dit schip door heilig gewicht wordt geschonden. Ik heb hier het grootste deel van het recht.” en ik ging in de toegang in de weg staan. Het driest van de hele schare raasde Lycabas, die van zijn Etruscische stad verdreven 625. voor wrede moord met ballingschap boette; en terwijl ik weerstand bood, brak hij met jeugdige vuistslag mijn strot en hij zou mij uitgestrekt in de zee geworpen hebben, als ik me niet had vastgeklampt, ookal was ik bewusteloos, in een kabel vastgehouden. De goddeloze menigte keurde de daad goed; toen pas sprak Bacchus 630. (want het was Bacchus geweest), als was door het geschreeuw zijn diepe slaap ontbonden en als keerden werkelijk zijn zinnen terug in zijn borst: “Wat doen jullie? Wat is dat voor geschreeuw? Zegt, zeelui, met welke hulp ben ik hier gekomen? Waarheen zijn jullie van plan mij over te brengen?” Proreus zei: “Leg je angst af 635. en geef te kennen, welke havens je wil bereiken. Jij zult in het land van je doel neergezet worden.” Liber zei: “Wendt jullie koers naar Naxos Daar heb ik een huis en het land zal voor jullie gastvrij zijn.” Bedrieglijk zwoeren ze bij de zee en bij alle goddelijke machten, dat het zo zou geschieden en ze bevalen mij de zeilen te geven aan 92
de geschilderde kiel. 640. Rechts lag Naxos: toen ik de zeilen aan rechts gaf, zei ieder voor zich tegen mij: “Wat doe je, dwaas? Welke razernij heeft jou in haar macht, Acoetes? Ga links!” Het grootste deel geeft mij met een knik een teken en een deel met fluisterende mond, wat het wil. Ik stond versteld en zei: “Laat iemand het roer pakken!” 645. en ik heb mij verwijderd van de dienst van en misdaad en vaardigheid. Ik werd door allen toegesnauwd en de hele stoet morde daarbij; van hen zei Aethalion: “Natuurlijk is op jou alleen ons heil gebaseerd!” en hij zelf nam mijn plaats in en vervulde mijn werk en nadat Naxos was achtergelaten ging hij de andere kant op. 650. Toen keek de god al spottend, als had hij zojuist pas het bedrog gemerkt, vanaf de kromme achtersteven uit op zee en lijkend op een wenende zei hij: “Zeelui, niet deze kusten hebben jullie mij beloofd, niet deze aarde is door mij gevraagd! Door welke daad heb ik een straf verdiend, die jullie roem betekent, 655. als jullie als jongelingen een knulletje bedriegen, als jullie als velen slechts één bedriegen?” Ik was al lang aan het huilen: de goddeloze schare lachte om onze tranen en sloeg met de riemen, die zich haastten, de zee. Bij jou zelf zweer ik nu (en niet immers is een god meer aanwezig dan jij), dat ik jou evenzeer de waarheid rapporteer 660. als dingen, die groter zijn dan het geloof/die het geloof te boven gaan: het schip lag geenszins anders op zee dan als een dok het droog zou houden. Zij volhardden vol verbazing in de gesel van de riemen en lieten de zeilen zakken en probeerden met verdubbelde hulp te rennen: klimop hied hen tegen en met achterover gebogen knoop 665.kropen ze en onderscheidden ze de zeilen met zwangere trossen bloemen. Hijzelf, omgeven qua voorhoofd met druivendragende trossen, hanteerde een lans omhuld met lover van druivenranken; en om hem lagen tijgers en onbeduidende 93
beelden van lynxen en woeste lichamen van bonte panters. 670. De mannen sprongen omhoog, hetzij dat waanzin dit veroorzaakte, hetzij angst en als eerste begon Medon met zijn hele lichaam zwart te worden en zich met duidelijke kronkeling van het lichaam te buigen. Tot hem zei Lycabas: “In wat voor wonder word jij veranderd”en terwijl hij sprak had hij een brede bek en kromme neus 675. en zijn huid kreeg schubben, zodat die huid verhard was. En terwijl Libys de riemen, die tegenwerkten, wilde keren, zag hij zijn handen snel krimpen tot een klein formaat en hij zag dat zij geen handen meer waren, maar dat ze nu vleugels genoemd konden worden. Een ander, die zijn armen naar de gedraaide touwen verlangde uit te strekken, 680. had geen armen maar sprong omhoog gekromd met geknot lichaam in de golven naar beneden: het laatste stuk van zijn staart was sikkelvormig, zodanig als de hoornen van de gedeelde maan zich krommen. Van alle kanten sprongen ze en door rijke besprenkeling spatten zij in het rond en ze doken weer op en gingen weer opnieuw onder water 685. en in de gedaante van een rei speelden ze en wierpen ze hun uitgelaten lichamen heen en weer en bliezen ze het binnengekregen zeewater uit hun wijde neusgaten. Van de zojuist twintig mannen ( zo velen droeg dat schip immers) was ik alleen over. Terwijl ik ijskoud was met trillend lichaam en nauwelijks heer en meester over mezelf, gaf de god mij moed met de woorden: 690. “Gooi die angst uit je hart en koers naar Naxos.” Van de koers afgeweken naar Naxos, naderde ik het godsdienstig feest van Bacchus en vierde ik dat.” Pentheus zei: “Wij hebben onze oren aan jouw lange omhaal verleend, zodat mijn woede sterker kon worden door het getalm. Dienaren, grijpt deze gevaarlijke kerel 695. en gooit zijn lichaam na met wrede folteringen gefolterd te zijn naar beneden in de 94
nacht van de Styx!” Onmiddellijk werd de Tyrrheense Acoetes weggesleurd en in een stevig huis opgesloten; en terwijl de wrede instumenten van de bevolen gewelddadige dood, te weten vuur en ijzer, werden gereed gemaakt, zijn uit eigen beweging, zo gaat het gerucht, de deuren opengegaan 700. en uit eigen beweging de ketens van de armen gegleden, zonder dat iemand ze losmaakte. Pentheus volhardde en niet meer beval hij te gaan, maar ging hijzelf, waar de Cithaeron uitgekozen om het offer te voltrekken met zangen en heldere stem van de Bacchanten weerklonk. Zoals een fel paard briest, wanneer de oorlogstrompetter met zijn welluidend brons 705. het signaal heeft gegeven en liefde krijgt voor de strijd, zo bewoog de lucht, getroffen door het lange gehuil, Pentheus en hij werd gloeiend van woede, nadat het geschreeuw gehoord was. Er was ongeveer midden op de berg, terwijl bossen de randen omgaven, een veld zonder bomen en van alle kanten zichtbaar: hier werd hij, 710. toen hij met niet ingewijde ogen het ritueel zag, als eerste door zijn moeder gezien en is zij als eerste opgejaagd met waanzinnige ren en heeft zij als eerste door haar thyrsus te gooien haar Pentheus geschonden en geroepen: “Jullie, twee zusters, weest aanwezig! Dat ever, dat als een reus op onze akkers doolt, 715. dat ever moet door mij getroffen worden.” Heel de menigte stormde razend op hem alleen af; allen kwamen samen en volgden hem, die in paniek was, die nu in paniek was en nu minder woeste woorden sprak, die zich nu vervloekte en die nu bekende dat hij gezondigd had. Gewond evenwel sprak hij: 720. “Tante Autonoë, breng hulp! Laat de schim van Actaeon u roeren! Zij wist niet wie Actaeon was en trok de rechterhand van de smekende af. en de ander is afgescheurd door het roven van Ino. De ongelukkige had geen armen om naar zijn moeder uit te 95
strekken, maar zijn wonden, die hem verminkten doordat zijn leden afgerukt waren, tonend zei hij: 725. “Zie, moeder!” Bij het zien van die wonden juichte Agaue en zij wierp haar nek naar achteren en bewoog haar haren door de lucht en nadat ze zijn hoofd had afgerukt en in haar bloederige vingers omvat hield, schreeuwde ze: “O vriendinnen, deze daad is onze overwinning!” Niet sneller rooft de wind bladeren aangeraakt door de herfstkoude en 730. reeds slecht vastzittend mee van de hoge boom dan dat de leden van de man weggerukt zijn door de misdadige handen. Door zulke voorbeelden gewaarschuwd bezochten ze in groten getale het ritueel en gaven ze wierook en eerden zij het heilige Thebaanse altaar.
96
