OP EEN PERSOONLIJKE WIJZE AFSCHEID NEMEN VAN JE OVERLEDEN KIND

OP EEN PERSOONLIJKE WIJZE AFSCHEID NEMEN VAN JE OVERLEDEN KIND Door: Claudia C.M. Rodenburg-Folkerts, Klaverlaan 8, 9753 BM Haren. Ter nagedachtenis aan Edward Rodenburg *15.12.1997- †16.12.1997 en Daan Rodenburg *15.3.1999- †16.3.1999 Voorwoord Met deze brochure hoop ik andere ouders van een overleden kind tot steun te zijn, vooral in die stormachtige periode rond het overlijden. De laatste jaren is er steeds meer behoefte om een uitvaart en alles wat verder met de overledene samenhangt zo ‘persoonlijk’ mogelijk te regelen. Je moet dan alleen wel weten wat er allemaal mogelijk is en wat er allemaal geregeld moet worden om je daarover een beeld te kunnen vormen. Daarom staat dit document op Internet onder http://www.uitvaart.nl/uitvaart_kind/kind.rtf. Dit document bevat geen verhalen die alleen over het rouwproces gaan, die zijn er voldoende uitgegeven. Waarom ik deze brochure gemaakt heb en denk dat andere ouders er iets aan kunnen hebben Op 15 december 1997 is ons zoontje Edward thuis geboren, maar moest direct met de ambulance naar het ziekenhuis. Daar is hij, voor ons totaal onverwacht, na een aantal uren overleden aan een aangeboren aandoening (Congenitale Hernia Diafragmatica). In het Academisch Ziekenhuis te Groningen was de opvang en de begeleiding goed. Zij stimuleerden en betrokken ons zoveel mogelijk bij het afscheid nemen. Edward is daar in onze armen overleden. Zij boden o.a. aan om foto’s en een afdruk van de voetjes te maken, we mochten Edward evt. zelf wassen, maar dat durfden we niet. Voor de foto’s zijn we ze nog steeds dankbaar. Zelf dachten we daar op dat moment niet aan. Daarna moesten we de uitvaart regelen. We belden de uitvaartverzekeraar, ons zoontje bleek automatisch meeverzekerd te zijn. Zij stuurden een uitvaartverzorgster en zij nam met ons een standaard lijst door. Zij gaf ons de keus uit drie soorten advertenties: A, B of C. Voor ons kind wilden we toch een iets andere advertentie dan voor een volwassene. Het werd een advertentie met een dun kader, in een schrijflettertype en met een beertje bovenin. Ook konden wij slechts kiezen uit 3 standaard houten kistjes: wit, lichtbruin of donkerbruin. Over de bekleding is niet echt gesproken. We hebben Edward laten opbaren in een uitvaartcentrum, dat leek ons beter voor ons zoontje Wouter, toen 2 jaar. Pas later kwamen wij erachter dat er meer mogelijk is rond het afscheid en de uitvaart. Bij andere ouders van een overleden kind zagen wij bijvoorbeeld het eigen dekbedovertrek in het kistje of in plaats van een kistje een rieten mandje. Een ander kind betrekken bij de uitvaart hoeft niet ‘eng’ te zijn. Achteraf waren we uiteindelijk eigenlijk wel tevreden, we waren blij dat we dit toch allemaal nog hebben kunnen doen voor ons kind. Maar om echt goed naar je gevoel te luisteren en daar naar te handelen, is ons op dat moment niet helemaal gelukt. Het is van groot belang om een positief gevoel over het afscheid nemen te houden, dit draagt bij aan de verwerking. We hadden een aantal dingen waarschijnlijk anders gedaan indien we daarvan op de hoogte waren geweest. Naar aanleiding hiervan is het idee ontstaan om een ‘brochure’ te maken over afscheid nemen en de uitvaart regelen van je kind (de meer concrete en praktische zaken). Dat ik de hierdoor opgedane kennis zelf nog eens nodig zou hebben wist ik toen nog niet. Het was een wonder dat onze nieuwe zwangerschapswens na een half jaar werd vervuld. Wij hadden na een dergelijk groot verdriet en ‘pech’, hoop op geluk. Na 20 weken bleek echter uit een echo dat ook dit kindje dezelfde aandoening had. Onvoorstelbaar, een erfelijke factor was er tenslotte niet gevonden. Tot op dat moment was er 1 familie bekend in Nederland die 3 kindjes met CHD hebben gekregen. We hadden 50% kans dat ons kindje bleef leven (60 ‘gevallen’ p.j. waarvan 30 blijven leven). Met deze wetenschap hebben we ons enigszins voorbereid op beide ‘scenario’s’, gesprekken met artsen, lezen over de behandelingsmogelijkheden direct na de geboorte. Het was al snel duidelijk dat we pas bij de geboorte zouden weten of ons kind een kans had om te blijven leven, vooral de eerste 24 uren zouden cruciaal zijn. Aangezien de kans net zo groot was dat het kindje zou komen te overlijden hebben we ook nagedacht over de uitvaart. Uit een soort zelfbescherming. We wilden nu een rieten mandje, met zelf uitgekozen bekleding. Wouter, nu 3 jaar, wilden we nu wel bij de uitvaart betrekken. Het kindje wilden we thuis opbaren. Ik ontwierp één kaart met twee gedichtjes; voor beide situaties één. We wilden niet alles ‘overhaast en evt. ondoordacht’ in een aantal uren beslissen. Op 15 maart 1999 is de bevalling ingeleid. In AZ Radboud te Nijmegen, omdat daar de Ecmo (hart-longmachine) staat, die mogelijk het leven van ons kindje had kunnen redden. Daan was echter direct na de geboorte niet ‘stabiel’ te krijgen en kwam daardoor niet eens in aanmerking voor de Ecmo. Na een aantal uren is hij op 16 maart in onze armen overleden. Ook in het Radboud ziekenhuis kregen we een goede begeleiding. We hebben foto’s gemaakt en gefilmd, afdrukken van handjes en voetjes gemaakt, Paul heeft Daan zelf gewassen. Hij heeft hem nu zelf aangegeven bij de Burgerlijke Stand en wij hebben Daan zelf meegenomen naar huis. Alles waar we van tevoren over hadden nagedacht hebben we samen gedaan. De uitvaart met dezelfde uitvaartonderneming, er kwam een andere uitvaartverzorger. Hij heeft een mooi rieten mandje meegebracht en de advertentie is ook weer naar eigen ontwerp geplaatst. Door het verlies van Edward en door het maken van deze brochure, was ik zelf nu helaas ‘ervaringsdeskundige’. Zoals we van Daan afscheid hebben genomen geeft ons echter een beter gevoel. Naschrift: Op een gegeven moment was de kinderwens toch weer groter dan de angst. Na een behouden vaart is ons geschenk Thijs geboren op 8 maart 2002. Dit stond op het geboortekaartje (een gevouwen bootje): Het zijn woelige tijden voor ons geweest, maar ‘ons schip’ heeft koers gehouden.Toen wij in rustiger vaarwater kwamen hebben wij besloten de zeilen te hijsen en het roer om te gooien. De wens om nog één keer de horizon te verkennen was groter dan de angst om uit koers te raken. Met Edward en Daan voor altijd in onze gedachten varen wij nu intens gelukkig verder. C.C.M. Rodenburg-Folkerts, www.uitvaart.nl/uitvaart_kind/kind.rtf, september 2003

-1-

Inhoud 1. Wensenlijst afscheid en uitvaart. De onderwerpen waar een ◊ voor staat, zijn redelijk algemeen. De 2a. 2b. 3. 4 a. 4 b. 5. 6. 7.

onderwerpen waar een ∗ voor staat kan een meer persoonlijke keuze zijn. Cursief gedrukte tekst in de wensenlijst zijn suggesties voor de andere kinderen; voor het (de) broertje(s) of zusje(s) Blz. 3 t/m 7 Algemene adviezen, afkomstig van ouders van een overleden kind Blz. 8

Suggesties voor kinderen; voor het (de) broertje(s) of zusje(s) Wet- en regelgeving Mogelijkheden om het kind te herdenken Mogelijkheden rouwverwerking Adressenlijst Literatuurlijst, Internetlijst en slotwoord Bijlage: verschillende persoonlijke verhalen van ouders

Blz. 9 Blz. 10 Blz. 11 Blz. 11 Blz. 12 Blz. 13 t/m 14 Blz. 14 t/m 33

1. 2. 3. 4.

Vroeggeboorte 2e helft zwangerschap van zoontje Sylvano en dochtertje Rosalie: door Tineke v/d Kamp Doodgeboren in 38ste week dochter Anouk: door Monique Kuipers 1 dag voor geboorte is dochtertje Lonneke in 42ste week zwangerschap overleden: door Diane Westera Pasgeboren zoontjes Edward en Daan zijn na voldragen zwangerschap overleden aan aangeboren aandoening (Congenitale Hernia Diafragmatica): door Claudia Rodenburg-Folkerts (uitgebreider dan verhaal in voorwoord) 5. Vanwege complicaties bij de bevalling is dochtertje Marit 3 dagen na geboorte overleden: door Caroline van Hardeveld 6. Zoontje Robbin van 9½ maand is overleden aan een ziekte (Mengingococcen sepsis): door Ronald en Anita Haan 7. Dochtertje Lisa van 1 jaar en 7 maanden is aan een ziekte (ernstige leverafwijking) overleden: door Katja Engelkamp 8. Door een ongeluk (trein) is 16-jarige zoon Joost overleden: door Aukje Penninga 9. Tijdens het duiken is 23½ -jarige dochter Marieke overleden aan een hartstilstand: door Betsy de Jager 10. Zoon Marcel is door een auto-ongeluk om het leven gekomen op 16-jarige leeftijd: door Arnoud Steenhuis

Het enige wat je nog voor je kind kan doen Eens uit moeders schoot geboren, en opeens ben je jouw kind verloren. De klok lijkt even stil te staan, het heden wil niet meer verder gaan. Leeg in je hoofd en lam in je benen. in een roes de uitvaart regelen, afscheid nemen. Het enige wat je nog voor je kind kan doen, is een lief gebaar of een laatste zoen. Een overleden kind is te tragisch voor woorden: Nooit (meer) de stem, de lach kunnen horen. Nooit (meer) aanraken, alleen een traan toch blijft je kind als een schaduw bestaan. Vol liefde en gevoelens in verhalen en gedachten. Aanwezig in afwezigheid alle dagen alle nachten. Minder intens worden alleen: de pijn en het verdriet Het gemis blijft altijd, want je kind vergeet je niet. Voorbehoud en wijzigingen Indien iemand op- of aanmerkingen heeft, verneem ik dat graag. Ik heb geprobeerd de gegevens zo zorgvuldig mogelijk op papier te zetten. Aangezien ik hoop mensen tot steun te kunnen zijn in de periode rond afscheid en uitvaart van hun kind heb ik dit op Internet gezet. De eerste versie van deze Internet brochure verscheen in februari 1999. Het is daarom verstandig om in plaats van het document te laten kopiëren, anderen te adviseren de recentste versie van Internet: (Uitvaart.nl) uit te printen. Ik kan geen verantwoordelijkheid aanvaarden voor de activiteiten of de gevolgen van de activiteiten die iemand onderneemt na het lezen van deze brochure. Reacties sturen naar: Claudia RodenburgFolkerts, Klaverlaan 8, 9753 BM, Haren Bijdrage en bestellen Voor deze internet brochure mag u een bijdrage storten t.g.v.: Ver. Ouders v.e. Overleden kind p5558717 te Apeldoorn of St. Congenitale Hernia Diafragmatica p6735792 te Den Haag. Bestellen van deze brochure kan ook: 16 postzegels van 0,36 Eurocent naar mij sturen of 6 Euro overmaken op p5482631 o.v.v. naam en adres.

C.C.M. Rodenburg-Folkerts, www.uitvaart.nl/uitvaart_kind/kind.rtf, september 2003

-2-

1. Lijst met wensen: Wat zijn de mogelijkheden bij overlijden kind? Waar moet je allemaal over nadenken? De periode rond het overlijden ◊ Indien er een keuze is: in het ziekenhuis of thuis. ∗ Indien kind bij afwezigheid van ouders onverwacht in ziekenhuis is overleden, advies aan ouders om alsnog naar ziekenhuis te gaan om daar afscheid te nemen. ∗ Indien baby tijdens de zwangerschap is overleden lijkt een keizersnede voor ‘de hand liggend’ t.o.v. een ‘natuurlijke’ bevalling, maar de meeste gynaecologen geven toch de voorkeur aan een ‘natuurlijke’ bevalling (indien mogelijk) i.v.m. betere verwerking. ◊ Afscheid nemen, bij het inslapen aanwezig zijn (indien mogelijk). Hoe eng het ook lijkt: laat broertje(s)/zusje(s) ook afscheid nemen. Anders geloven ze later misschien niet dat het kind er werkelijk niet meer is. Of ze hadden nog iets willen zeggen…. ∗ Indien persoonlijk afscheid nemen niet mogelijk was, toch op een of andere manier ‘afscheid’ proberen te nemen door alle wel ‘tastbare zaken te verzamelen, in je op te nemen voor de herinnering’. ◊ Alleen zijn bij het kind (of met hulpverlening, familie of vrienden). ◊ Andere familieleden/vrienden nog afscheid laten nemen (indien mogelijk). ◊ Foto's/videofilm (laten) maken, ook na overlijden, 2 fototoestellen: kleur én zwart/wit (‘zachter’ uiterlijk). ◊ Afdruk hand/voet (met verf of van gips), evt. ‘dodenmasker’ (laten) maken. ◊ Haarlokje afknippen of vragen om te bewaren. ◊ Ook bij verongelukt kind is het evt. mogelijk een of meerdere lichaamsdelen te zien of aan te raken, indien het gehele lichaam niet meer ‘toonbaar’ zou zijn. Het lichaam zou dan gedeeltelijk ontbloot kunnen worden. ◊ Laatste verzorging, zelf doen, of met iemand samen (die aanwijzingen kan geven), laten doen. ∗ Hiervoor speciale schalen gebruiken, met b.v. rozenwater o.i.d. ∗ Daarna insmeren met etherische oliën/bodylotion. ∗ Zelf in doek, mandje of kist leggen. ◊ Vanuit het ziekenhuis zelf naar mortuarium of huis brengen (Akte van Overlijden nodig). ◊ Wel of geen toestemming sectie/obductie (lijkschouwing), compleet of zonder schedelobductie. (Het is belangrijk om hier goed over na te denken. Misschien wil je niet dat ‘men aan je kind zit’, later besef je pas het belang hiervan. Denk b.v. aan mogelijke erfelijke aandoeningen, voor evt. andere kinderen of voor een mogelijke nieuwe zwangerschap. Kind is hiervoor meestal een dagdeel weg, ook uitslag vergt tijd). ◊ Wel of geen toestemming orgaan-/weefseldonatie? Heeft kind zelf al keuze gemaakt? (Een donatie kan pas plaats vinden nadat hersen- of hartdood is vastgesteld). Het is niet mogelijk om bij een hersendode donor bij het uitschakelen van beademingsapparatuur aanwezig te zijn. Je kan wel het leven een ander kind redden! ◊ Wel of geen kraamhulp/thuiszorg na overlijden baby/kind (hoe opvang evt. andere kinderen). • NB Na een lang ziekenhuisverblijf is kraamzorg thuis vaak niet meer mogelijk. ◊ In geval van ziekenhuis: bedkaartje, CTG strook (evt. cassetteopname hartslag), daglijst, echo’s meevragen. Burgerlijke stand ◊ Verklaring (afgegeven door arts) van overlijden nodig voor aangifte bij de Burgerlijke Stand. ◊ Met deze verklaring bij de Burgerlijke Stand Akte van Overlijden en Verlof tot Begraven/Cremeren ophalen, dit kunnen de ouders zelf doen (soms niet bekend bij de B.S.) of de uitvaartleider. ◊ Wel of niet bijschrijven familieboekje (wat is voor jou daarvan de emotionele waarde). Uitvaart verzorgen: met of zonder uitvaartonderneming (evt. via uitvaartverzekering) ◊ Soort verzekering (Natura/Sommen), polisvoorwaarden nakijken, specificatie prijsopgave/rekening vragen ◊ Eerst de verzekering bellen, die sturen zelf vaak rechtstreeks een uitvaartverzorger (mag ook zelf kiezen). ◊ Na ontvangst van deze brochure/lijst met wensen rustig de tijd nemen of samen doornemen met uitvaartverzorger. Vraag tijd om na te denken alvorens te beslissen. ◊ Crematie/begrafenis evt. in stilte of in kleine kring. Kist/doek (mits milieu vriendelijk en het lichaam ‘geheel af te dekken’ is) ◊ Materiaal: ∗ Stof (doek/lijkwade/hoes), hierbij kan later een ‘draagbaar’ onder het kind nodig zijn voor vervoer en voor de crematie of begrafenis (Bijv. Décès bodybag, zie Internet) ∗ Houtsoort met of zonder kruis/decoratie of reiswieg bij baby. (Bogra B.V. Enkhuizen heeft ongelakt vuren) ∗ Mand: vraag de uitvaartverzorger naar: Ruigrok of Bogra (ook roze of blauwe mandjes) of via rietwinkel. ◊ Eigen ontwerp/model, je kunt hier heel veel zelf doen. ◊ Zelf (laten) maken, in eigen gekozen/geverfde kleur beschilderen, bijv. samen met (een) ander(e) kind(eren). ◊ Bekleding laten verzorgen door uitvaartonderneming, standaard=satijn/kant. ∗ Zelf doen: badstof, Sesamstraat, eigen lakentjes/dekbedovertrek, Jip en Janneke e.d.


-3-

Bloemen ◊ Speciale kinderboeketjes, losse bloemen of bloemblaadjes. ∗ Met b.v. beertjes of ander speelgoed, biedermeier. ∗ Met of zonder lint naam/tekst, linten evt. zelf beschrijven met stift. ∗ Evt. wilde bloemen uit het veld of uit eigen tuin. ∗ Laat broertje(s)/zusje(s) zelf bloemen plukken of kiezen. ◊ Speciale boeketjes/bakjes om bij het grafje te zetten of na crematie bij urn/steen. ◊ Kaarten/linten na afloop ceremonie retour, evt. ook deel bloemstuk. ◊ Foto maken van rouwboeket, om evt. later in te plakken of in te lijsten. Opbaren overledene ◊ Kleding, kapsel, sieraden evt. foto als voorbeeld gebruiken. Laten dopen/zalven. * Knuffel/speelgoed bij of in de kist plaatsen (kan mee in het graf/bij de crematie), foto op of bij kist plaatsen * Rouwaltaar maken. * Gedachtenis doos maken: gasten hierin spulletjes zoals foto’s, brieven, souvenirs laten doen. Deze doos kan je dan meenemen naar de dienst en daar de overige gasten hetzelfde laten doen (hierom vragen in rouwkaart). De complete doos kan dan bewaard worden door de nabestaanden of meegeven worden aan de overledene. * Tekening (b.v. van broer/zus), gedicht of afscheidsbrief meegeven. ◊ Bij baby/dreumes b.v. een speentje in de mond doen ‘tegen’ de aanblik van de blauwe lipjes. Voor te vroeg geboren baby’s is er speciale ‘couveuse kleding’, vraag hiernaar in het ziekenhuis. ◊ Opbaren thuis of in uitvaartcentrum/ziekenhuis (evt. niet de volle 5 dagen thuis maar gedeeltelijk: 2 dagen?). Is er ruimte voor andere kinderen om afscheid te nemen of te spelen? Vaak willen ze het overleden kind wel graag zien. Ze kunnen bijvoorbeeld iets maken om bij de kist te zetten. Of ze kunnen iets voorlezen of van Lego of blokken een toren bouwen: het symbolische ‘trapje’ naar de hemel of het luchtkasteel van de engeltjes. ◊ Thuis: Eigen slaapkamer/Eigen bed/ reiswiegje of op commode. Vertel een ander kind, als het zijn/haar broertje of zusje wil aanraken dat het lichaam koud en hard aanvoelt en niet meer beweegt. ◊ Koeling nodig: koeltafel (op stroom, maakt geluid) of kleine losse elementen (wel steeds vervangen). * Gordijnen/ramen dicht in de kamer, evt. wierook of versgemalen koffie tegen de ‘luchtjes’ gebruiken. ◊ Uitvaartcentrum: bij begraafplaats/crematorium of dicht bij huis. ∗ Kamer zelf verder ‘aankleden’, mogelijkheid meenemen eigen muziek? (Sommige kamers worden alleen bij bezoek gebruikt, sommige kamers kan je 24 uur per dag bezoeken en ook zelf ‘aankleden’). ◊ Condoleance bezoek, bezoektijden? ◊ Koffie/thee bij condoleance in geval uitvaartcentrum. ∗ Evt. zelf iets meenemen voor bij de koffie/thee, dan wel extra personeelskosten betalen. ◊ Condoleance register. ∗ I.p.v. officieel condoleance register een boekje/schrift met persoonlijke notities van bezoekers. Of losse kaartjes, voor een laatste groet aan de overledene. ∗ Voor kinderen viltstiften neerleggen en boek/schrift met grote vlakken b.v. Poëzie album. Advertentie ◊ Landelijk en/of regionaal dagblad en/of huis aan huisblad. ◊ Formaat/lay-out: mogelijkheden verschillen per uitgever. ◊ Lettertype(vet/hoofdletters/cursief), evt. geschreven tekst. ∗ Plaatje/foto of tekening broertje/zusje erbij. ∗ Geen of dun kader = rand (misschien is er een kader mogelijk met sterretjes, blaadjes of maantjes). ◊ Prijzen afhankelijk van verspreidingsgebied: hogere advertentieprijs bij grotere oplage. Advertentiekolommen zijn meestal ong. 4 cm. breed, een twee kolom advertentie is dan ong. 8 cm. breed enz. De hoogte in mm wordt berekend: 1 kolom 100 mm hoog = 1 x 100 x mm prijs. ◊ Datum plaatsing. Gedachtenisprentjes (tijdens de uitvaart zelf) ◊ Aantal, dubbel/enkel, met/zonder dankbetuiging/tekst. Bijv. met voor te lezen teksten en/of teksten van de liedjes (evt. pas na afloop overhandigen ter herinnering), tekening/werkstuk van kind zelf of broertje/zusje.


-4-

Kaart/brief ◊ Aantal kennisgevingen/uitnodigingen. ◊ Drukproef vragen bij drukkerij (is zetvoorbeeld), of via uitvaartverzorger. ◊ Adresseren zelf/niet zelf. ◊ Enkel/dubbel. ◊ Eigen tekst/ontwerp. ∗ Bijvoorbeeld met tekening (evt. van broertje/zusje). * Indien kinderen welkom zijn, is het handig om dit speciaal op de kaart te vermelden. Sommige ouders zouden anders uit ‘beleefdheid’ hun kinderen niet mee durven nemen. * Evt. bezoekuren vermelden (vooral bij opbaring thuis) of aparte bezoektijden voor b.v. de school. * School (leerkrachten) en (sommige ‘bijzondere’) hulpverleners in de verzendlijst niet vergeten. ◊ Speciale formaten/kleuren. ◊ Enveloppen (evt. met rouwrand: snellere bezorging, ontvanger ziet dat het een rouwkaart is), er is ook een speciale verzendset rouwbrieven te koop (± 3 Euro) op de grotere postkantoren waarin de kaarten gezamenlijk op de bus kunnen worden gedaan, dit kan de bezorging ook versnellen. ◊ Aantal postzegels ( Er zijn speciale rouwpostzegels gewoon tarief. Nu ook eigen unieke postzegels met bijv. foto) ∗ Hierbij kan een ander kind meehelpen door postzegels te plakken en ze mee op de bus te doen. Ceremonie/dienst ◊ Avondmis/wake (‘Engelenmis’). ◊ Aantal genodigden. ◊ Tijdstip waarop genodigden aanwezig geacht worden te zijn. ◊ Waar ceremonie, thuis of in uitvaartcentrum/begraafplaats/crematorium. ◊ Gebruik aula begraafplaats/crematorium. ◊ Evt. bewaking van het huis bij een ceremonie buitenshuis, aanbevolen door uitvaartverzorgers. ◊ Vervoer: rouwauto's (i.p.v. zwart, grijs of wit, speciale kinderauto?), rouwvolgauto's, eigen auto (dan moet de overlijdensakte in die auto mee), anders (b.v. koets, boot, bakfiets, bolderkar, fietskar), bloemenauto. Voor speciaal vervoer is in sommige gemeenten een ontheffing nodig, zie hiervoor regels APV (dan rouwroute ook doorgeven). Evt. via een speciale route, langs ‘bijzondere plekjes’ van het kind gaan. Indien mogelijk (deels) lopend. ◊ Wie doet kist dicht en wanneer, ouders evt. samen met andere kinderen, is vaak een bijzonder moment. ∗ Kist afdekken met (zelfgemaakte) speciale doek. ◊ Wie draagt kind in kistje, mandje of doek (evt. bij baby: nog op schoot houden tijdens gedeelte dienst). ∗ Indien kist op een ‘tafel’ wordt vervoerd, dit evt. uitleggen aan een kind, dat deze op wieltjes vooruit gaat. Vanwege het kleed wat over de ‘tafel’ ligt, kan dit er soms eng uit zien voor kinderen. ◊ Uitvaartdienst/ceremonie. ∗ Hoeft niet perse op begraafplaats of bij crematorium, na enig organiseren is een ceremonie op een persoonlijk geliefde plek van de overledene vaak ook mogelijk (thuis, bos, speeltuin, bij een meer). Mogelijk wil de school de aula ook wel ter beschikking stellen (afhankelijk van grootte v.d. groep). Hierna kunnen bijvoorbeeld de nabestaanden de ceremonie op de begraafplaats of het crematorium voortzetten. ◊ Condoleance register. ∗ I.p.v. officieel condoleance register een boek/schrift met persoonlijke notities van bezoekers. ∗ Leg er losse kaartjes bij voor een laatste groet, die kunnen de gasten ‘meegeven’ aan de overledene. ∗ Voor kinderen viltstiften neerleggen en boek/schrift met grote vlakken b.v. Poëzie album. ∗ Eerst gasten laten condoleren, daarna pas de ceremonie of familie zelf als laatste afscheid nemen. ◊ Laten regelen/voorgaan door Geestelijke/Voorganger of Humanistisch Verbond. ◊ Tekst voorlezen: afscheidsbrief, gedicht (of sprookje; bv. speciaal voor een ander jong kind ter ‘uitleg’), door ouders zelf, familie of vrienden. Je kunt evt. afspreken met iemand dat als het niet meer gaat om de tekst zelf voor te lezen, dat deze persoon het dan overneemt. Bijv. een gedicht van Yvonne v. Emmerik, zie boekenlijst. ∗ Iemand huren om persoonlijke tekst te laten voorlezen (funerair spreker). ◊ Muziek: LP (crematorium)/Cassette /CD of live (piano/zanger/zangkoor), live klein (muziek)orgel huren. Naar de begraafplaats kan je zelf een draagbare cassette- en/of cdspeler meenemen. Opname van muziek ja/nee. Meestal 1 dag van tevoren doorgeven. Bijv. Favoriete kinderliedjes of Fragile - Sting, Every time we say goodbye-Simply Red, Time to say goodbye - Andrea Bocelli, Celine Dion – ‘Fly’, Eric Clapton -‘Tears in heaven’, Marco Borsato - ‘Waarom nou jij?’ zie www.lieve-engeltjes.nl of uitvaart.nl: uitvaartmuzieklijsten. ∗ Zusje/broertje op blokfluit of ander instrument laten spelen. ◊ Plaatsing kruis/kaarsen (bij katafalk = ‘tafel’ waarop kist staat in crematorium). ∗ Openleggen van de bijbel op de kist bij een bepaalde pagina/psalm. ∗ Klokluiden (evt. zelf een klok regelen/meenemen), buiten oplaten ballon(nen). ∗ Lasershow (mogelijk bij Westgaarde te Amsterdam). ∗ Kleine groep: in cirkel zitten of staan hand in hand. ∗ Grote groep: door bepaalde sfeer eenheid creëren (allen zelfde item in de hand/of op de kleding, bv bloem, kaars, brandend sterretje, zakdoek of repen stof/stukken touw aan elkaar knopen en in een kring vasthouden). C.C.M. Rodenburg-Folkerts, www.uitvaart.nl/uitvaart_kind/kind.rtf, september 2003

-5-

∗ ∗

◊ ◊

∗ ∗ ∗

Kinderen waxinelichtjes rond kist laten plaatsen, of bellen laten blazen. Laat kinderen evt. rustig aan een tafeltje tekenen/kleuren of plakken dan hebben ze niet het gevoel te lang stil te moeten zitten. Aan het eind van de dienst kunnen ze dit bij het overleden kind neerleggen. ∗ Het verzoek: ‘niet huilen’ is voor een kind erg moeilijk, spreek anders af of ze het zo zachtjes mogelijk willen doen en geef ze hiervoor een mooie nieuwe zakdoek. Laat evt. een ander dierbaar persoon zoals een oma of tante bij hem/haar zitten om het kind te kunnen troosten. ◊ Max. tijdsduur? Meestal ongeveer een half uur, verlenging soms tegen extra vergoeding mogelijk. ∗ Zelf (samen) zand/aarde scheppen op de kist. ◊ Kist laten staan/laten dalen/wegglijden, evt. zelf doen (belang voor m.n. aanwezige kinderen?). ◊ Uitvaart d.m.v. filmen evt. te volgen via Internet voor bijv. familie in buitenland. Bij crematie mee naar de ovenruimte. Van tevoren doorgeven. Soms is dit gebonden aan een maximaal aantal personen. De meeste ovenruimten zijn hierop nog niet ingericht. Gebruik koffiekamer/condoleance ruimte na afloop. ◊ (Andere) consumpties na afloop v.d. plechtigheid, bij het schenken van alcohol is een éénmalige vergunning nodig. ∗ Evt. zelf iets meenemen voor bij de koffie/thee, dan wel extra personeelskosten betalen. ∗ Oudere kinderen voelen zich vaak gepasseerd als de gasten hen niet condoleren. Indien ze daar aan deel willen nemen, zorg dan dat ze op een duidelijke plek bij de ouders staan, zodat gasten ze niet kunnen missen. ∗ Een ‘kinderhoek’ met speelgoed zoals stiften en kleurplaten en wat fris en snoep, kan voorkomen dat de kinderen teveel gaan rennen of van de suikerklontjes o.i.d. gaan snoepen. Rouwmaaltijd nuttigen thuis of in restaurant. Zelf foto’s/video maken of speciale fotograaf/videograaf inhuren voor het vastleggen van de ceremonie. Een broertje of zusje kan evt. ook zelf foto’s maken, om bezig (en ‘belangrijk’) te kunnen zijn tijdens de dienst.

Begraafplaats (Gemeente, kerkelijk of particulier) ◊ Vraag Grafzorg Nederland naar mogelijkheden, zij kunnen lange termijn voor het grafrecht regelen. ◊ Nieuw/bestaand graf (Bij nieuw graf: op de begraafplaats misschien mogelijkheid tot uitzoeken, uitvaartleider kan dan mee. Het is altijd verstandig om op een begraafplaats te gaan kijken). ∗ Broertje/zusje kan ook mee om een plekje uit te zoeken. ◊ Voor een grafsteen, grafmonument en voor de grafbeplanting vraag gemeente (verordening afhalen), kerkbestuur of particuliere eigenaar naar de regels/mogelijkheden. ◊ Begraafplaats Bergerbos in Limburg van dhr. Kluitmans heeft speciale grafheuvel voor overleden kinderen hier mag men geheel zelf het herdenkingsteken bedenken of zelfs een boom planten. ◊ Kindergraf (is vaak algemeen graf, meestal slechts voor 10 jaar, zonder recht op verlenging). ◊ Algemeen huurgraf /’Eigen’ familiegraf, zie voor uitleg Wet- en regelgeving. ◊ Met of zonder kelder. ◊ Indien er een monument aanwezig is bij een bestaand graf, dan moet het ‘oude’ eraf, herplaatsingleveringsadvies vragen. ∗ Zelf meehelpen graf graven/dichtmaken (tijdstip dichtmaken evt. afspreken, indien er na de ceremonie nog behoefte is voor een bezoek). Helemaal zelf doen is vaak verboden vanwege instortingsgevaar. ◊ Grafkist laten staan/dalen, keuze kan van belang zijn i.v.m. de behoefte van ander(e) kind(eren). ∗ Strooibloemen/speelgoed/knuffels. Evt. verzoeken een deel ‘eigen spulletjes’ buiten het graf te laten staan (voor het dichtmaken), anders is bij een eerstvolgend bezoek het graf enorm kaal/leeg. ◊ Graf met ‘groen’ laten aankleden (voor/na de plechtigheid). ◊

Grafsteen (Stèle) ∗ Afbeeldingen van een dier, sport of hobby. ∗ Gelijkenissen van kinderidolen (Nijntje, Sesamstraat, Zanger, Filmster/figuur, let wel op copywright). ∗ Diamonument (= met foto). ∗ Zelf maken/ontwerpen (evt. samen met kunstenaar), zelf van tekst voorzien. ∗ Zelf plaatsen of bij grotere steen meehelpen (vanwege de fundering is deskundige plaatsing nodig). ∗ Ook al lijkt een ander bestaand kindergraf op dezelfde begraafplaats nog zo mooi, laat het toch niet zonder toestemming namaken: deze ouders wilden iets unieks voor hun kind.

◊

Grafplaat (Zerk) ∗ Met grint, tuinstenen, planten als bodembedekkers. ∗ Rand van namaakriet (kunststof) in vorm wiegje. ∗ Lantarentjes/(korte) kaarsen (bewerkt/beschilderd). ∗ Evt. lampjes met lichtsensor (op batterij in lantaarn). ∗ Muziekdoosje of tegeltje met spreuk/foto/afbeelding, ‘windmolentje’ bijplaatsen.


-6-

◊

Grafmonument, staand of liggend (kan ook een Tombe zijn) ∗ Model van het kind zelf (sculptuur, borstmodel), van een dier, sport of hobby of gelijkenissen van kinderidolen in afwijkende vormen b.v. gebeeldhouwd. ∗ Zelf van tekst voorzien. ∗ Zelf meehelpen plaatsen.

Crematorium ◊ Bloemen (of stukje) mee terug anders kunnen ze bijgezet worden in tuin of op balustrade (indien aanwezig). ◊ Asbestemming. ◊ Bijzetting columbarium (urn in wand), open of afgedekt met een plaatje. ◊ Urn bijzetten graf of urnentuin, met gedenksteen of plaatje. ◊ Gedenkplaatje op bank (adoptie, voor onbepaalde tijd). ◊ Gedenkplaatje op boom (adoptie, voor onbepaalde tijd). ∗ Bijv. van plexiglas, ‘plankje’ hout ingebrande/geverfde letters, naambordje in Engelse stijl. ◊ Verstrooiing, zie weten regelgeving. ∗ Op ‘eigen gekozen’ plekje, vraag naar de gemeentelijke verordening (kan erg verschillen). ∗ Broertje/zusje kan ook mee om een plekje uit te zoeken. ◊ Op terrein crematorium met of zonder familie. ◊ Na verstrooiing op veld: plaatje op gedenkwand, (afm. ± 14x28). ◊ Op zee per schip/vliegtuig met of zonder familie. ∗ Zelf ‘bootje’/krans maken voor de as van takken/bladeren o.i.d., die versieren en zelf laten ‘varen’. ∗ Via luchtballon, afhankelijk van weersomstandigheden, zie Gouden Gids/Internet voor adressen, vraag van tevoren of het bij deze organisatie kan en waar precies. ◊ Bij Westgaarde te Amsterdam kan je de as laten verstrooien op de ‘oude’ Ajax grasmat. ◊ Bericht van verstrooiing ontvangen binnen een maand van het crematorium. ◊ In algemene nis ter bewaring voor maximaal 1 jaar, is voor bedenktijd over asbeschikking. ◊ Thuis. ∗ Bijv. in urn speciale plaats in huis (of tuin: mag officieel nog niet). ∗ Deel as in asmedaillon. Na de uitvaart ◊ Dankbetuiging na ong. 6 tot 8 weken, met standaard tekst of eigen tekst met plaatje/foto, zo persoonlijk mogelijk wordt vaak erg gewaardeerd. ◊ Advertentie, vraag ook hier van te voren een prijsopgaaf, anders na afloop schok door de enorme rekening. ◊ Kaart/brief. ∗ Ook hier kan een broertje/zusje aan meewerken. ∗ In een brief de mensen vragen om wat over het overleden kind te schrijven, wat ze nog van hem/haar weten en wie hij/zij was. Hiervan kan je later een herinneringsboekje maken ook voor later (voor broer/zus). ◊ Aan Studiefinanciering, bank, giro, abonnementen, schoolarts, tandarts e.a. overlijden kind doorgeven ◊ De gemeente geeft meestal bericht van overlijden door aan de Kinderbijslag, dit kan soms even duren en het is dan heel vervelend als je dan toch nog post o.i.d. op naam van je overleden kind ontvangt. Je kunt dus evt. zelf alvast een kopie van de Overlijdensakte (met correspondentienummer) toesturen om dit te voorkomen.


-7-

2a Algemene adviezen (div. tips van ouders van een overleden kind) ∗ ∗ ∗ ∗ ∗ ∗ ∗ ∗ ∗ ∗

∗ ∗ ∗ ∗ ∗ ∗ ∗ ∗ ∗ ∗

∗

Neem voor het regelen van de uitvaart rustig de tijd, ook al heb je vaak maar een paar dagen. Een goed gevoel achteraf over de uitvaart draagt bij aan de rouwverwerking. Laat de uitvaartverzorger desnoods later een keer terugkomen na het doornemen van de mogelijkheden, alvorens het contract te tekenen. ‘Gedraag je als een consument’, vraag mogelijkheden en offertes van verschillende uitvaartverzorgers. Laat de rekening specificeren, dat voorkomt vervelende situaties achteraf. Probeer zoveel mogelijk zelf te doen of met iemand samen: afleggen, thuis opbaren, vervoer, kist/wieg/doek versieren, overledene dragen, graf dichten, bedankkaart maken. Ook de kaarten en advertentie kan je een persoonlijk tintje geven. Op het gebied van de kist/mand of doek is veel mogelijk. Er zijn een aantal funeraire kunstenaars te bereiken via de eigen uitvaartverzorger of de ‘Uitvaartvernieuwers’ Wel zelf nadenken over goed bedoelde adviezen van familie of vrienden, toch kijken of dit advies bij eigen gevoel aansluit. Informeer goed naar de regels van de eigenaar/gemeente van de begraafplaats of crematorium, in de loop der jaren zijn de reglementen vaak aangepast. Termen en regels kunnen verschillend geïnterpreteerd worden en dit geeft verwarring. Informeer bij Grafzorg Nederland (zie adreslijst), zij maken het mogelijk de termijn van een graf voor een hele lange periode te regelen. Advies grafrecht/huur: minimaal 30 jaar zou wenselijk zijn, zo lang je leeft wil je naar het graf van je kind kunnen gaan. Bovendien zijn bij een langere huur alle kosten in 1x fiscaal aftrekbaar (onderhoudskosten en verlengingen zijn anders nooit meer fiscaal aftrekbaar) Begrafeniskosten vallen onder ziektekosten. Bij een verongelukt kind (buitenland) kan de kist verzegeld zijn teruggekomen, men kan dan adviseren de kist niet meer te openen. Zelf toch afscheid nemen van je kind, moet mogelijk worden gemaakt. Misschien blijft anders later het ongeloof of het kind echt wel in de kist heeft gelegen… Het (laten) maken van foto’s en een video kan in eerste instantie ‘onnodig’ of ‘luguber’ lijken, vaak ervaren nabestaanden delen van de ceremonie e.d. ‘als in een roes’. Het later herbeleven van de ceremonie kan bijdragen aan de verwerking. Zeker voor andere kinderen. Maak de ceremonie zo persoonlijk mogelijk door keuze tekst, muziek, speciale ‘rituelen’. Bij ontevredenheid over de ceremonie kan je beslissen de ceremonie na een bepaalde tijd (1 of 5 jaar) te herhalen om zo je gevoel tevreden te stemmen. Bij vermissing van een kind kan het ook belangrijk zijn om na een bepaalde tijd toch een afscheidceremonie te gaan houden. Ook al is er nog de hoop dat het kind ooit terug zal keren. Alleen al voor de ‘rouwverwerking’ kan dit helpen. Bij overweging verstrooiing as na crematie: maak gebruik van de bedenktijd (½-1 jaar), in verloop van tijd kan je mening gaan veranderen. Bij spijt na verstrooiing: alsnog urnengraf, nis in columbarium of gedenkplaatje bij verstrooiingsveld als herdenkingsplek maken. Wees voorbereid op brieven/bezoeken van vertegenwoordigers van natuursteenbedrijven, maak bezwaar. Helaas gaat reclame gericht aan of bestemd voor je kind vaak ook gewoon door. Vraag evt. aan de uitvaartverzorger om een nagesprek/evaluatie om zo door te nemen wat wel of wat niet naar wens is verlopen. Als niet alles naar wens is gegaan, kan dit gesprek bijdragen aan toch een positief gevoel achteraf. Sommige uitvaartverzorgers (vooral die niet zijn aangesloten bij een verzekeringsmaatschappij), bieden dit tegenwoordig zelf aan. Ter info: bij aanvraag van een nieuw paspoort bij de gemeente kan er gevraagd worden welk(e) kind(eren) er moet(en) worden bijgeschreven. Er staat helaas niet op hun computerscherm welk kind is overleden.


-8-

2b Suggesties voor eventuele andere kinderen: broertje(s) of zusje(s) ∗

∗ ∗ ∗

∗ ∗ ∗ ∗ ∗

∗

∗

∗

∗ ∗ ∗

Vertel zo beknopt mogelijk de doodsoorzaak, zelfs bij zelfdoding. Anders horen ze het wel van buitenstaanders. Later kun je verdere uitleg geven. Vertel wat dood zijn is, dat het niet besmettelijk is en dat de meeste mensen gewoon groot en ouder worden (zoals opa’s en oma’s) voordat ze doodgaan. Dat kindjes doodgaan is niet gewoon, het komt bijna nooit voor en niemand weet waarom het gebeurt. Nooit spreken over ‘het is net als slapen’, dan durven ze ’s avonds vaak niet meer naar bed. Vertel dat het lichaam niet meer kan bewegen omdat het hart niet meer klopt, dat het wit, koud en stijf is. Dat het kind zo ziek was dat zelfs de dokters hem/haar niet meer beter konden maken. Ook is het beter niet te spreken over weggaan of heengaan, dit is te verwarrend. Iemand die dood is kan niet meer bij het gezin in huis wonen, daarom moet je helaas voor altijd afscheid nemen. Het dode kind kan niet of nooit lopen, spelen en praten. Daarom moet het overleden kind bij de andere overleden mensen blijven. Zelf goed kijken hoe evt. andere kinderen omgaan met verlies van hun broertje of zusje, per kind verschillend benaderen en grenzen bepalen. Ze krijgen vaak meer mee dan je denkt. Ze hebben vaak grote behoefte om bij de uitvaart en het afscheid nemen betrokken te worden. Gewoon aan ze vragen hoe ze mee willen helpen. Dit draagt ook bij aan hun verwerking. De fantasie is vaak veel enger dan de werkelijkheid, laat ze bij het overleden kind kijken en afscheid nemen (indien ze zelf willen, waarschuw ze wel voor het andere uiterlijk). Vraag desnoods hulp bij bijvoorbeeld Stichting In de Wolken (zie adreslijst). Als kinderen zich schuldig voelen, laat ze erover praten en vertel dat ze er echt niets aan konden doen. Soms denken ze dat het overleden kind stout is geweest en dat zij misschien ook dood gaan als ze stout zijn. ‘Verzeker’ ze dat je hen zult blijven beschermen en verzorgen. Voorbereiden uitvaart: leg uit hoe dat gaat, en wat is condoleren? Bespreek de keuze voor begraven of cremeren: een graf of urnengraf kan belangrijk zijn voor het herdenken, bijv. bij verjaardagen. Leg ook uit wat begraven is: een begraafplaats kan omschreven worden als een ‘(t)huis in een speciale tuin met voor ieder een eigen ‘kamertje’ onder de grond voor dode mensen’. ‘Het lichaam geef je aan de aarde en komt dus niet meer terug’. Een graf is een gat in de grond waarin men de kist laat zakken en opvult met aarde. Bij cremeren: aan ’t eind van de ceremonie kan de kist blijven staan of (achter gordijnen) verdwijnen. Het lichaam wordt direct daarna verbrand en gegeven ‘aan de lucht’ en het komt dus niet meer terug. Cremeren doet geen pijn, want als je dood bent voel je dat niet. Er blijft dan as over en dat lijkt op zand. Indien er een urnengraf komt kan dat uitgelegd worden als een ‘eigen kamertje’ in het (t)huis in een speciale tuin voor dode mensen. Bij het plaatsen van de urn in een columbarium kan het ‘kamertje’ in dit geval bijvoorbeeld in een speciale ‘flat’ staan. Vertel ook al dat je nog weer naar een (urnen)graf kunt gaan. ‘Je kunt zo’n plek dus later nog wel bezoeken om daar aan het overleden kind te denken, erover te praten en cadeautjes mee te brengen om te laten weten dat je nog aan hem/haar denkt’. Dat ze om een bezoekje kunnen vragen als daar behoefte aan is. Het verschil tussen lichaam en ziel zou je met een rups en een vlinder kunnen vergelijken: Als de mens leeft is deze als de rups (kan bewegen, eten), daarna verandert deze in een cocon (dode lichamelijk omhulsel) en daaruit komt de vlinder (engeltje). Zo kunnen ze de ziel of de geest van het overleden kind herdenken als vlindertjes of engeltjes die wonen bij de sterretjes en de maan, of in een luchtkasteel in de wolken. Kinderen merken aan de ouders de verdrietige en veranderde sfeer/stemming, ook al willen deze dat vaak niet laten blijken. Verdriet van de ouders mag ook best eens zichtbaar zijn. De kinderen ‘moeten’ vaak ‘sterk zijn’ voor de ouders. De ouders hebben zelf vaak al moeite om het gezin ‘draaiende’ te houden. Voor extra aandacht is geen energie meer. Laat ze bijvoorbeeld eens wat vaker ergens anders spelen om even in een andere omgeving te zijn. Vraag ook de crèche of school alert te zijn op gedragsveranderingen. Zorg dat de naam en de herinnering van het overleden kind bespreekbaar blijft, vaak denken de ouders van vriendjes/vriendinnetjes of leerkrachten dat het beter is om er maar niet over te praten. Als je als ouder merkt dat er een verborgen boosheid of angst is, laat het kind deze gevoelens uiten. Lees bijvoorbeeld samen een boek waarin deze gevoelens aan de orde komen. Zodat het kind weet dat het toch bij de ouders terecht kan, ondanks al het verdriet. Het rouwproces van een kind duurt lang, ook al praten ze er niet meer over. Ze kunnen bijvoorbeeld zelf een herdenkingsboek maken. Bijvoorbeeld te bestellen bij St. In de Wolken (zie adreslijst). Of een verzameldoos of een herdenkingshoekje (tafel/plank). Ook de school/klas zou hier aan mee kunnen werken. Hier kunt u ook‘verdrietkoffers’ bestellen, hierin zit materiaal speciaal voor kinderen/jongeren om(creatief) ‘aan het werk te gaan’ met het verdriet. Betrek ze bij de gesprekken over het verdelen van de spulletjes, mogelijk hebben zij een bijzondere herinnering aan een speciaal stuk speelgoed of kleding. Voor de verliesverwerking kan je hulp vragen bij bijvoorbeeld Stichting Achter de Regenboog (zie adreslijst). Uitspraken van het geloof wil ik niet bekritiseren, maar voor het belang van het kind wil ik deze tip toch even kwijt. Vanuit een geloofsovertuiging kan er gezegd worden dat God het kind tot zich heeft genomen of dat God dit zo gewild heeft. Dit kan voor een ander kind erg beangstigend zijn. Het kind kan gaan denken dat God zomaar kindjes weg haalt. Een mogelijkheid is dan om een extra uitleg toe te voegen. Dat bijvoorbeeld alleen de dode mensen naar de hemel gaan. God wilde dit alleen maar omdat het beter was voor het overleden kind zodat deze geen pijn meer zou lijden. Hij zal voor ze zorgen, of iets in deze richting.


-9-

3. Wet- en regelgeving • •

• • •

•

•

Verklaring van overlijden nodig (afgegeven door arts), voor aangifte bij de Burgerlijke Stand. Hiermee wordt de Akte van overlijden opgemaakt, deze aangifte kunnen de ouders zelf doen of de uitvaartleider. Dan ontvang je een Verlof tot begraven of cremeren, deze is wettelijk nodig om de overledene te kunnen laten begraven of cremeren. Polisvoorwaarden: bij sommige verzekeringsmaatschappijen is het kind, indien het binnen 2 of 6 maanden na geboorte overlijdt automatisch meeverzekerd, bij anderen helaas niet. Doodgeboren kinderen zijn soms helaas niet verzekerd. Indien verzekerd, eerst de verzekeringsmaatschappij bellen, zij regelen uitvaartverzorger. Als een ‘andere’ uitvaartverzorger is geregeld (buiten de verzekeraar om), kunnen de kosten hoger uitvallen. • Kijk naar soort verzekering: Naturaverzekering of Sommenverzekering. In geval van sommige Naturaverzekeringen kunnen er achteraf nog zaken verrekend worden. Bijv. bij een speciale ontworpen grafsteen en/of plaat en andere speciale wensen, kan het zijn dat er bijbetaald moet worden. Echter door de nabestaanden nog te betalen advertentie en bloemen kunnen soms (gedeeltelijk) verrekend worden met de alsnog verstuurde bedankkaarten of een alsnog geplaatst herdenkingsplaatje. Hiervoor moeten de nabestaanden dan alsnog de rekeningen naar de verzekeringsmaatschappij toesturen. Contract uitvaartverzorger: Na ondertekening is in geval van ontevredenheid het nog mogelijk het contract te ontbinden, dan moeten wel de gemaakte onkosten vergoed worden. Indien men kan aantonen niet vermogend te zijn (in de periode van het overlijden), kan de sociale dienst bijspringen in de kosten van de uitvaart (bijzondere bijstand), dit dient soms later terug betaald te worden. Wet op lijkbezorging. Het is nu niet meer verplicht om in een kist begraven of gecremeerd te worden, mits de persoon maar volledig toegedekt kan worden. (Elke overledene krijgt een vuurvast steentje met een registratienummer voor het cremeren, dit hoeft wettelijk niet meer). • Na een zwangerschap van >24 weken of van een onbekende duur, maar dan met een gewicht van >500 gr., is wettelijk begraven/cremeren verplicht. Nb een doodgeborene < 24 weken oud, kan dus in het ziekenhuis worden achtergelaten, afscheid nemen zoals bij een uitvaart is dan niet mogelijk. (Kan evt. ook na> 24 weken zwangerschap, worden meestal met andere kinderen gecremeerd) Vraag evt. naar de richtlijnen of regeling van het ziekenhuis voor te vroeg geborenen. Tegenwoordig wordt vaker het advies gegeven toch een uitvaart te gaan verzorgen. Dit kan bijdragen aan de verwerking van het verlies. Een ‘Verlof’ van de ambtenaar van de burgerlijke stand is dan niet nodig, mag wel. Begraven van dit kind mag in principe overal. Het ‘Verlof’ is wel nodig indien het kind gewoon begraven of gecremeerd gaat worden. • Het begraven/ cremeren moet minimaal na 36u, maximaal na 5 dagen na het overlijden gebeuren. Of na toestemming burgemeester is er soms 1-2 dagen uitstel mogelijk. • Lijkkist en de bekleding, lijkwade of lijkhoes moet voldoen aan een aantal milieu eisen. Deze eisen zijn o.a. te vinden op Internet (zie Internetadreslijst achterin) Crematoria/begraafplaatsen. • Vraag eigenaar (gemeente, kerkbestuur of particulier) begraafplaats of crematorium naar de regels voor de steen, plaat, beplanting of monument. De ‘Beheersverordening begraafplaatsen’ is af te halen bij de gemeente. Of Informeer bij St. Grafzorg Nederland naar de mogelijkheden • Algemeen huurgraf: 2 of 3 (vreemde) personen boven elkaar, stenen komen dan naast of achter elkaar. Voor een algemeen graf voor volwassenen is meestal alleen een kleine standaard steen mogelijk. Het grafrecht (termijn) is 10 jaar. Algemene kindergraven zijn meestal voor 1 persoon. Soms zijn hiervoor afwijkende regels voor de afmetingen van de stenen en gedenktekens. Behalve kosten voor het grafrecht vaak ook voor onderhoud van het monument (soms hoger dan het grafrecht). Ook een vergunning voor het plaatsen van een steen kost vaak geld. Ook zijn er kosten voor het openen en sluiten van het graf (feitelijke begrafenis). • Familie/’eigen’ graf. Grafrecht voor ‘onbepaalde tijd’, meestal 20 jaar, eventuele verlenging mogelijk van 10 jaar. Vaak een onderhoudsplicht (indien onderhoud niet wordt betaald kan het graf worden opgeheven). Meestal voor 2 of 3 personen (de overgebleven plaats(en) zijn voor mensen van dezelfde familie). Graf staat op naam, dus anderen moeten eerst toestemming vragen om erbij geplaatst te worden. Vaak grotere keuze in het monument. Soms kan ook een kelder worden geplaatst of gemetseld. De asbus van een gecremeerd familielid kan worden bijgezet. Op sommige begraafplaatsen is er de mogelijkheid om het graf na verloop van tijd te laten ‘schudden’: resten van een eerder overledene worden dieper in hetzelfde graf herbegraven. Nadeel van een gewoon familiegraf: minder vrijheid om een ‘kinderlijk’ grafmonument te plaatsen. • Een normaal graf is gegraven in aarde. Een keldergraf is gemetseld of van beton. In een keldergraf zou een onbeperkt aantal personen mogen worden begraven. Meestal is er 1 steen met daarin dan alle namen. • Soms moet je voor bepaalde begraafplaatsen hogere rechten betalen voor een niet- of oud-inwoner of kan het zelfs geweigerd worden. • Vanaf (>12% inkomsten) én tot een bepaald bedrag zijn uitvaartkosten aftrekbaar van de belasting. ‘Sinds 1998 is het wettelijk toegestaan om zelf as te verstrooien. Niet overal in Nederland, zie de gemeentelijke verordening. De meeste gemeenten voeren een heel liberaal beleid: het mag (bijna) overal. Alleen niet midden op een verharde weg, op een mestvaalt of een kinderspeelplaats, dus niet op plaatsen waar de as niet op natuurlijk wijze de grond in kan dringen of op `onwaardige plaatsen` of daar waar anderen er onbedoeld mee in contact kunnen komen. Ook moet er toestemming zijn van de eigenaar van de grond.’ Aldus Mr. W.G.H.M. van der Putten c.s. op de site van Uitvaart.nl


- 10 -

4 a. Mogelijkheden om uw kind te herdenken ∗ ∗ * ∗

∗ ∗ ∗ ∗ ∗ ∗ ∗ ∗ ∗

∗

∗ ∗ ∗

Huis versieren met ‘tekenen van rouw’ zoals ze dat vroeger deden (zwarte wimpel, zwart kruis, kaarsen voor het raam) Sieraad aanschaffen; zoals armband met naam/bedeltje, ketting met hangertje/medaillon, zegelring initialen ∗ Bijvoorbeeld diamant van www.lifegem.nl waarin het as van uw kind kan worden verwerkt. Tatoeage laten aanbrengen met naam en/of symbolische afbeelding Persoonlijke spulletjes bij elkaar (in doos) bewaren ∗ Kleren, melktandjes, haarlokje ∗ In geval van baby: voet- handafdruk, navelklemmetje, belletje, luier, omslagdoek ∗ Correspondentie (van Thuiszorg/verloskundige), foto's, kaarten, nota's, brieven Eigen verhaal opschrijven in dagboekje Maak een herinneringsboek voor jezelf of samen met andere kinderen (St. In de wolken heeft een voorbeeld speciaal voor kinderen). Zie ook herinneringsboek door familie/vrienden bij ‘na de uitvaart’. Een ‘huisaltaar’ maken met (of zonder) urn Foto's op speciaal plekje neerzetten met daarbij enkele spulletjes, desnoods op speciaal kastje/tafeltje wat dan als ‘huisaltaar’ kan dienen Hang ook op het werk een foto en/of gedicht neer van/over het overleden kind. Slaapkamer kind in tact laten (evt. voor een bepaalde tijd) Bij overleden baby’s toch geboortedatum op de verjaardagskalender zetten Tijdelijke of permanente rouwadvertentie op Internet zetten, landelijk of internationaal, mogelijk met foto’s, video en/of geluid (gratis of tegen een vergoeding). Zie Internetadreslijst achterin. Tips afkomstig uit diverse religies: ∗ Zondag na de uitvaart, gezamenlijke rouw in de kerk ∗ Elke tiende dag na de uitvaart een ‘offerdienst’, bijvoorbeeld een vuuroffer. Op de 12e of 13e dag na het overlijden een rouwplechtigheid in huis houden. Dit eventueel herhalen na een half jaar. Pas na een jaar de periode van rouw ‘afsluiten’ door middel van een ceremonie. ∗ Alsnog de grond van het graf laten wijden, indien kind bijvoorbeeld niet gedoopt was. De tweede zondag in december is de International Lighting-ceremony of International Childrens memorial day. Op die dag steekt men over de hele wereld om 19.00 uur (locale tijd) een kaarsje aan ter herdenking van overleden kinderen. ∗ Hiervoor zelf een kaars versieren met de naam (letterstickers) en door het ‘inkrassen’ met b.v. een naald van de contouren van een afbeelding.Daarna inkleuren met verf (een heel dun kwastje). Als je hiervoor een redelijk dikke kaars neemt, kan je na het afbranden van het bovenste gedeelte daar een waxinelichtje inzetten om de kaars zo verder in tact te houden. Herdenken op Allerzielen, ter ere van alle overledenen, op 2 november (RK) of Allerkinderen op 28 december, ter ere van slachtoffers kindermoord Bethlehem (Uit Z-Nederland) Boom planten (in herdenkingsbos boswachterij Roggebotzand voor dierbaren die zijn overleden aan kanker). ‘Eigen ceremonie’ bedenken in gezinsverband of groter bijv. op geboorte/overlijdensdag; ballon oplaten, iets te water laten, iets begraven, samen kaarsen aansteken, foto’s bekijken waarbij iedereen een verhaal verteld….

4 b. Rouwverwerking ∗ Nagesprek met bijv. huisarts, kinderarts, gynaecoloog, verloskundige enz. ∗ Vragen op papier zetten en daarbij dan later ook de antwoorden. Na aantal maanden evt. om nog een gesprek vragen. Ook als gesprek niet bevredigend of te kort was. ∗ Contact opnemen met de ver. Ouders Overleden Kind, Landelijk Steunpunt Rouwbegeleiding (zie adressenlijst) ∗ Boeken lenen bibliotheek of kopen over bijv. rouwproces. In het begin is hier vaak nog geen behoefte aan, maar naar verloop van tijd kan dit herkenning geven en daarmee steun. Vooral wanneer in de directe omgeving ‘het leven weer gewoon lijkt door te gaan.’(zie o.a. literatuurlijst Ver. Ouders van een overleden kind, via een Uitvaartverzorger b.v. Jan Fiddelaers) ∗ Andere kinderen voorbereiden/meehelpen in het rouwproces m.b.v. jeugdliteratuur (literatuurlijst via Ver. Ouders van een overleden kind of St. In de Wolken) ∗ Rustig afbouwen vertrek kraamhulp/gezinshulp ∗ Weer aan 't werk, b.v. eerst gedeeltelijk om zo te wennen. ∗ Rouw- en verliesbegeleiding: ∗ Als je het gevoel hebt ‘vast te blijven zitten’ in het rouwproces, gewoon niet meer weet hoe het nou verder moet of niet weet om te gaan met je veranderde, nieuwe ‘ik’, kan je therapie of ‘andere’ hulp gaan zoeken. ∗ Naar Psycholoog (via de huisarts) bijv. bij het Riagg of Rouw- en verliesbegeleiding van Humanitas ∗ Contacten met lotgenoten, via b.v. Ver. Ouders v.e. Overleden kind (zie achterin bij de adressenlijst) of St. Lieve Engeltjes (mailinglist op Internet, www.lieve-engeltjes.nl, voor ouders van baby’s < ±1jr) ∗ Andere hulp: via Kunstzinnige- en tekentherapie/psychosynthese C.C.M. Rodenburg-Folkerts, www.uitvaart.nl/uitvaart_kind/kind.rtf, september 2003

- 11 -

5. Adressenlijst • ANWB-informatielijn voor verkeersslachtoffers, Postbus 93200, 2509 BA Den Haag, Tel. 070-3147766 • Dela Natura Uitvaartverzekeringen N.V., Postbus 522, 5600 AM Eindhoven. Tel. 040-2601636, melden sterfgeval 0800-9556655 • Humanistisch Verbond, Sarphatikade 13, 1017 WV of Postbus 75490, 1070 AL Amsterdam. Tel. 020-5219000 • Juridisch adviesbureau mr. W.G.H.M. van der Putten c.s., Wilhelminaplein 2, 2243 HE Wassenaar, Tel. 0705112808 • Landelijk Platform Nabestaanden na zelfdoding, p/a Vormingscentrum De Essenburgh, Zuiderzeestraatweg 199, 3849 AE Hierden, Tel. 0341-451841 (13-17u) • Landelijke Stichting Rouwbegeleiding (LSR), Postbus 13189, 3507 LD Utrecht, Tel. 030-2761500 (ma t/m vr 9-13 uur). Zie ook www.verliesverwerken.nl

•

Landelijke Zelfhulporganisatie 'Ouders van een overleden kind', Postbus 418, 1400 AK Bussum, Tel. 0252370604 (Op werkdagen van 9-12 uur, 14-17 uur en 19-20 uur) • Nationaal Fonds Geestelijke Volksgezondheid, Postbus 5103, 3502 JC Utrecht Tel. 030-2971197 Gratis infobrochures over o.a. verliesverwerking. • Natuurlijk Dood Centrum te België, Van Trierstraat 18, B2018 Antwerpen. Netwerk uitvaartvernieuwers: Uitgebreide recente lijst op te vragen bij Ina Vonk, Mr. Th. Heemskerklaan 37-C34, 3818 KZ Amersfoort, Landelijke Informatie Telefoon: (06) 10600373, E-mail: [email protected] Opgedeeld in rubrieken, zie de internetsite. Uitvaartbemiddelaars met eigen bedrijf – Alphen a/d Rijn: J. Vegt 0172-416663, Amersfoort P. Henssen 033-4555947 Amsterdam: D. Elders 020-6252201, Amstelveen: Diny Neplenbroek 020-6431239, Carolien Harrems 020-4713344,Apeldoorn: Maria H. de Greef 055-5777110, Beek: Jacobs en Vries Uitvaartonderneming 046-411922, Bemmel: Tumulus 0481-450433, Deventer: Josée Koolhof 0570-671288, Dordrecht: Larissa Korporaal 0786514981,Driehuis: A. Loeters 0255-517452 Dronten: M. Jager-Muusse 0321-316174, Ermelo: Altoria, Anneke Morsink 0341-264486, Eindhoven: DOEAT Judy Koopman 040-2568091,Etten-Leur: Ria Brens 076-5015006, Goes L. Bosveld 0113-228849, Goirle: E. Delemarre 013-5300197, Haarlem: Brokking en Bokslag 023-5310238, Heeze: J. Fiddelaers 040-2260158, Holten: Erna ter Steege 0548-367656, Hoorn: Martien Weel 06-21548817, Houten: M. van Winkel 0306341408, Koudekerk a/d Rijn: Eric Schrama 071-3412315 Leunen: Gerrit Arts 0478-515221,Maarssen: S. Snijders 0346-580132,Meern: Armenti Narda Delhaas 030-2519842,Molenhoek: Loes Jeuken (Monuta) 024-3587700, Nederweert: Arlene Marleen Linsen-Claessen, 0495-632848, Nijmegen: Suzanne van Horssen 0243563010,Ridderkerk: Renate Suurmond en Sjaan Vliegen 078-6822114, Rotterdam: Marc Obbens 010-2095196, Schiedam: Matrice, Helen Teunissen 010-2732424, St.Odilienberg: Har en Michelle Hangx 0475-400906, Terneuzen F. Drop 0115-613097, Valkenswaard: Els. de Wit 040-2049423, Vught: Dorien de Nijs 073-6569303, Wageningen: Het Binnenveld 0317-415994, Weert: Lucky Grave 0495-543461,Zutphen: Sarah Gosens 0575-511238, Zwolle: Wils Klok 038-4228506. De cursief gedrukte namen zijn vrouwelijke uitvaartverzorgers •

Culemborg: C. Pieters/E. Kruijer 0345-524471 www.uitvaartdewending.nl is een uitvaartbedrijf speciaal gericht op kinderen/jongeren.

•

Amsterdam de Passage/V. van Looveren, tel. 020-6226294 NUVU, Nederlandse Unie van erkende Uitvaartondernemingen, Groot Hertoginnelaan 1a, 2517 EA Den Haag, Tel. 070-3647500. www.nuvu.nl Ombudsman verzekering, Postbus 93560, 2509 AN Den Haag, Tel. 070-3338999 Ontwerpkamer Waterdruk, Sil van Oort, Onderlangs 117, 6812 CJ Arnhem Tel/fax: 026-4438304 (speciale kaartjes voor overleden kinderen) Rouwbegeleiding: Humanitas (Vragen naar de Werkgroep in uw district) 020-5231100, tussen 8.30-17.15u Stichting Achter de regenboog (verliesverwerking voor kinderen en jongeren), Postbus 13300, 3507 LH Utrecht, Tel. 030-2334141. Ma t/m vrij 9-12u, zakelijk 030-2368282 9-13u. Stichting Bevallen, Postbus 38311, 6503 AH Nijmegen, Tel. 024-3779824 (opvang en begeleiding na het overlijden

• • • • • •

voor, tijdens of in het eerste jaar na de bevalling)

• •

Stichting Congenitale Hernia Diafragmatica, O. Zwart, Mondriaan 3, 2681 MJ Monster, Tel. 0714-244011 (WWW.chd.vuurwerk.nl) Stichting Grafzorg Nederland, Wilhelminaplein 2, 2243 HE Wassenaar, Tel. 070-5112808 Grootste en enig landelijk werkende grafbeheerder. (WWW.UITVAART.NL/GRAFZORG)

•

Stichting In de Wolken, Spoorlaan 9c, 5591 HT Heeze, Fax 040-2260173 (Informatie over en steun aan kinderen en jongeren met een verlies). Mevr. R. Fiddelaers-Jaspers is ook auteur van o.a: ‘Jong verlies’

•

Stichting Orgaan- en Weefseldonorvoorlichting, Postbus 764, 1200 AT Hilversum, Informatielijn 0900-8212166 (22 ct.p.min.), werkdagen 8-21.30u, zaterdag 9-16u. (Behartigt en verzorgt de –dagelijkse- voorlichting aan het algemene publiek over alle aspecten van orgaan- en weefseldonatie)

•

• • •

Studiefinanciering, Informatie Beheer Groep, Productgroep SF/CMPO, KB4, K107, Antw. Nr. 199, 9700 VB Groningen, Tel. 050-5997755. Na overlijden studerend kind (met een studiefinancieringschuld), overlijden doorgeven aan de studiefinanciering. Kopie overlijdensakte mee sturen. Vergeet niet het correspondentienummer te vermelden. Studieschuld vervalt. Terebinth, Molenweg 2, 3911 SH Rhenen, Tel. 031-76160724212762 (Herstel van zorg rond dood en rustplaats)

Therapeut verliesverwerking, Maria Derksen, ook voor vragen zoals: Hoe kunnen we de ‘andere’ kinderen betrekken bij de uitvaart? E. Casimirlaan 7, 9717 AT Groningen, Tel. 050-3131708 Uitvaarttelefoon: Informatie over uitvaarten. Tel. 070-3615567


- 12 -

• • • •

Uitvaartondernemers zie op internet onder uitvaart.nl of sterven.pagina.nl Vereniging Ouders van een Overleden kind, postbus 418, 1400 AK Bussum tel 0900-2022723 Vereniging van Ouders van Couveusekinderen, Postbus 53178, 1007 RD Amsterdam, tel. 020-6793742 Vereniging Ouders, kinderen en kanker, Tel.030-2422944 De vereniging organiseert gespreksgroepen voor ouders van

•

Vereniging Ouders van een vermoord kind, Postbus 11191, 2301 ED Leiden, Tel. 071-5893004. Organiseert

een kind dat aan de gevolgen van kanker overleden is. (http//: wbn.concepts.nl/vokk). maandelijkse lotgenoten bijeenkomsten.

•

Vereniging Ouders van Wiegendood kinderen (SIDS), Postbus 293, 6700 AG Wageningen, Tel. 033-4751487 (werkdagen 14-15u en 20-21u).

• •

VSOP, Vredehofstraat 31, 3761 HA Soestdijk: verwijzen door naar de diverse patiënten verenigingen. Erfolijn: 035-6028555. VNAV, Vereniging van Natura Uitvaartverzekeraars, Mevr. Oosterhout Tel. 070-3338623. Voor hulp bij klachten

•

Yarden (vh CVN/AVVL/NUVA) Uitvaartzorg NV, Postbus 1159,7940 KD Meppel. Tel. 0522-235555

tegen de leden van deze vereniging.

6. Literatuurlijst Er is uitgebreide brochure van de Vereniging Ouders van een Overleden Kind specifiek over overleden kinderen. Hierin staan literatuurlijsten over a) kinderboeken, b) zelfdoding, c) persoonlijke verhalen (notities, dagboeken, gedichten), d) dood, sterven en stervensbegeleiding en e) uitgaven van brochures van de vereniging zelf. Hierin staan uitgebreide verhalen/tips over en voor de rouwverwerking. Uw uitvaartverzorger kan mogelijk ook voor literatuurlijsten zorgen. ‘Gids na een overlijden’, Landelijk Steunpunt Rouwbegeleiding (LSR), Voor bestellen: 030-2761500. Wordt soms uitgereikt na een overlijden door de grotere verzekeraars en uitvaartondernemingen. ‘Het verlies van uw baby’ door Birgit G. Hohenbruck, COMPAZ. Meestal verkrijgbaar in ziekenhuis. Beknopte folder bestaande uit twee delen: 'De eerste dagen na de dood van uw baby' en 'Weer thuis met lege handen’. ‘Met lege handen’ door Marianne Cuisinier & Hettie Janssen. Van Holkema & Warendorf. Vrouwen over het verlies van hun baby in de zwangerschap of rond de bevalling. Zoals het hoofdstuk 'Afscheid van de baby' al zegt, gaat het over de manieren om afscheid te nemen (van blz. 39 t/m 51). ‘Geen wiegje, geen luiers’ door Karin van den Boogaard, Nic. Van der Laanstraat 27-rood, 2013 BL Haarlem ‘Het zwaarste verlies’ door Barbara D. Rosof, 1998, Uitg. Bert Bakker, ISBN90-351-1976-2, over de verwerking van de dood van een kind. 'Een eindje meelopen' door J. Wolffers, 1977, Ambo Baarn, o.a. over de geschiedenis van de dood. 'Zand erover', Marjan Sax, Knaar Visser, Marjo Boer, 1989, An Dekker Amsterdam, Gesprekken met nabestaanden die zich niets uit handen lieten nemen en de begrafenis naar eigen inzichten organiseerden. 'De rest is stilte', Marinus van den Berg, J.H. Gottmer Haarlem, ISBN 90-257-2503-1, Thema's rond het taboe rond de dood, het waarom en vele andere vragen. ‘De dood is springlevend’, Anja Krabben, BZZTôh, ISBN 9055013722. ‘Ons kindje is overleden… Begraven en cremeren, wat is er mogelijk?’ Symposiumbundel: Moment om stil te staan. Omgaan met perinatale sterfte. Utrecht UZU/Fiom, 1990. ‘Het laatste bedrijf’, Over waarden, handelingen en rituelen bij sterven, dood en uitvaart. P. Van den Akker, IVA, Tilburg, 1995. ‘De laatste eer’, Marinus van den Berg, Meinema, Zoetermeer, 1991. ‘Het kleine boekje van de dood’, Ed van Eeden, Tradities en gebruiken rond het sterven, De Boekerij b.v., Amsterdam, 1997. ‘Onder de groene zoden’, Jasper Enklaar, De persoonlijke uitvaart; nieuwe rituelen in rouwen, begraven en cremeren, Alpha, Zutphen 1995. ‘Dodenakkers’, Cees van Raak, Kerkhoven, begraafplaatsen, grafkelders en grafmonumenten in Nederland, De Arbeiderspers, Amsterdam, 1995. ‘Wet op de lijkbezorging’ en ‘Handboek wet op de lijkbezorging’, Mr. W.G.H.M. van der Putten, Wassenaar ‘Kinderen en de Dood’ (de meest gestelde vragen), door Stichting in de Wolken te Heeze, 1998. ‘Zaaien in tranen’, Teksten, gedachten, gedichten, bespiegelingen voor bij het afscheid nemen van doden, 1997. ‘Roerloos’ Teksten voor gestorven baby’s. ‘Als vlinders spreken konden’, voor kinderen die rouwen, 1999. Yvonne van Emmerik. ‘Handboek Natuurlijke Dood’, Over eenvoudig, warm en geïnspireerd afscheid nemen. Natural Death Centre, 1997, Educare B.V. Drachten. ‘Een mooie dood’, Richard Reoch, Gaia books, ISBN 90-410-0595-1. Een gids voor hen die heengaan en hen die achterblijven, 1997. ‘Omdat de dood niet het laatste woord heeft’, Emma Luijendijk, Uitg. Kok, rituelen bij begraven en cremeren. ‘Het verlies van een kind’, J. Cassuto, Rothman, ISBN 9062718825. ‘Bezinning op leven en dood’, Paul S. Kluwer, Ankh Hermes, ISBN 90-202-0141-7Gedichten (voor rouwkaart) ‘Ik heb alleen woorden’, Hans Warren, Prometheus, ISBN 9035119576 (Troostrijke gedichten over afscheid en rouw)


- 13 -

Audiovisueel ‘Gaan zoals je was’, Documentaire over mensen die na hebben gedacht over de vormgeving van hun eigen uitvaart. Bij twee van hen is de uitvaart ook gefilmd. 1993, 30 min. IKON videotheek, Tel. 035-6233841 (9-12u) ‘Romeo’, film te huur in de grotere videotheken over opgewekte bevalling, de reacties van de omgeving en verschil in verdrietverwerking tussen man en vrouw. Met o.a. Monique van de Ven, door regisseuse Rita Horst n.a.v. eigen 1ste zwangerschap. Internet: http://www/ uitvaart.nl (Hierop is informatie te vinden over de dood, uitvaart, incl. informatie van verschillende bedrijven) sterven.pagina.nl (van startpagina.nl) op alfabet alle mogelijke informatie uitvaartkompas.nl (van Dela) hierop kan je zelf de uitvaart van A tot Z gaan ‘vormgeven’ met richtprijzen. gedenkboek.nl (Informatie over dood/begraven/cremeren) dds.nl/plein/dood = De Digitale Stad (Hier kan je gratis een rouwadvertentie/herinneringsadvertentie plaatsen) rights.org/deathnet/open.html = DeathNET, Internationaal (‘Garden of Remembrance’ waarop je ook je rouw- of herdenkingsadvertentie kan zetten)

newciv.org/worldtrans/naturaldeath.html of educare.nl/handboek = Natural Death Centre (Geeft adviezen in de doe-het-zelf uitvaart) bardo.org = Bardo of Death Studies (Verzamelen en verstrekken informatie over dood en sterven) wbn.concepts.nl/vokk = Ver. Ouders, kinderen en kanker nfgv.nl = Nationaal Fonds Geestelijke Volksgezondheid vook.nl = Landelijke vereniging Ouders van een Overleden Kind, e-mail: [email protected] donorvoorlichting.nl = St. Orgaan- en Weefseldonorvoorlichting uitvaart.org en rouw.nl = andere sites over respectievelijk: uitvaart en rouwverwerking lieve-engeltjes.nl = site voor ouders van een overleden baby, van prematuur tot < ongeveer 1 jaar. Geraadpleegde literatuur: ‘Gids na een overlijden’ van de LSR, ‘Gids voor de uitvaart’ van de AVVL, ‘De dood is springlevend’ van Anja Krabben, ‘Met lege handen’ van M. Cuisinier en H. Janssen, ‘Zand erover’ van Marjan Sase, Knaar Visser en Marjo Boer, ‘De laatste eer’ van Marinus van den Berg, ‘‘Kinderen en de Dood’ (de meest gestelde vragen) en ‘Jong Verlies’ van Stichting in de Wolken en ‘Het zwaarste verlies’ van Barbara D. Rosof.

Geraadpleegd op Internet: Uitvaart.nl

Geraadpleegde personen: ∗ ∗ ∗ * * ∗ ∗

Nellian Dijkema uitvaartverzorger (tevens Uitvaartwinkel te Groningen) Riet Fiddelaers- Jaspers van Stichting in de Wolken te Heeze Mr. W.G.H.M. van der Putten juridisch adviseur Lotgenotes en vriendinnen: Agnes Boekema: pasgeboren zoontje Levi is overleden op 27.01.1998 en Georgette van Beelen: dochter Yenta is doodgeboren op 13.12.1997 Redactie Rondzendbrief Ouders van een Overleden Kind: Fam. S. de Boer Bestuur Ver. Ouders van een Overleden Kind: Dhr. S. Bijlemeer Ouders van een overleden kind: Katja Engelkamp: dochtertje Lisa, geboren op14.5.1995 en overleden op 12.12.1996 Fam. R. Haan: zoontje Robbin is in juni 1997 op de leeftijd van 9,5 maand overleden. Caroline van Hardeveld: dochter Marit, geboren 29.06.1998 en overleden op 2.07.1998 Aukje Penninga: zoon Joost, op zestienjarige leeftijd overleden op 01.02.1997 Monique Kuipers: pasgeboren dochter Anouk overleden op 23.07.1997 Jan Spatman: dochter Marleen is in 1995 twee dagen voor haar zevende verjaardag overleden Victor van Hassel en Diane Westera: dochter Lonneke werd doodgeboren op 16.08.1996 Tineke v/d Kamp: zoontje Sylvano in 1997 en dochtertje Rosalie in 1998 beiden te vroeg geboren Betsy de Jager: dochter Marieke is in 1993 op 23½- jarige leeftijd overleden aan hartstilstand Arnoud Steenhuis: zoon Marcel is in 1985 overleden op 16-jarige leeftijd

Slotwoord Ik wens iedereen die zijn of haar dierbare kind heeft verloren, heel veel sterkte in deze en komende tijd. Hopelijk kan deze brochure ondersteuning geven in de keuzes die je moet maken. Dit is tenslotte eigenlijk het laatste wat je voor je kind kunt doen. En dat wil je zo goed mogelijk.


- 14 -

7. Persoonlijke verhalen ouders: 7.1 Het verhaal van Tineke van der Kamp over zoontje Silvano en dochtertje Rosalie Dit is in het kort ons verhaal: op 23-10-’97 is ons eerste kindje, een zoontje Silvano, levenloos geboren na een zwangerschap van iets meer dan vijf maand. Tien maand later op 23-08-’98 is ons tweede kindje, een dochtertje Rosalie ook levenloos geboren na een zwangerschap van iets meer dan 5 ½ maand. Ik heb nu ruim een jaar na de geboorte van ons zoontje nog steeds het gevoel dat wij op een goede en persoonlijke manier afscheid hebben genomen. Onze manier van afscheid nemen is misschien wel niet zo bijzonder maar wel op een heel persoonlijke manier. Wij hebben al voor ons zoontje werd geboren gevoelsmatig gekozen voor crematie. Zodat hij een eigen plekje kan krijgen in ons huis. Bij ons dochtertje hoefden we dus niet meer na te denken over de keus: begraven of cremeren. Toen ons zoontje geboren was hebben wij er heel bewust voor gekozen om hem te zien en vast te houden. Ook hebben we een paar foto’s gemaakt, die zijn voor mij nog steeds heel waardevol. Silvano is donderdagmorgen heel vroeg geboren en korte tijd bij ons gebleven. In die tijd hebben wij hem bekeken en aangeraakt, daarna heeft de verpleegkundige hem naar het mortuarium gebracht. Zaterdag 25 oktober zijn wij nog één keer heel bewust naar hem gaan kijken in de aula. Het is voor mij heel belangrijk geweest om hem in het kistje te zien. Wij zijn samen met zijn ene opa en twee oma’s bij hem geweest. Ik heb hem nog even uit het kistje gepakt en op de hand gehouden, ook mijn moeder heeft hem zo even vast gehouden. Daarna hebben wij hem weer in het mooie kistje gelegd. De laatste momenten zijn wij als zijn ouders alleen bij hem geweest. We hebben hem een beertje meegegeven en van het nog geopende kistje een foto gemaakt. Daarna hebben wij samen voor de laatste keer het kistje gesloten. Ook hebben we foto’s gemaakt waarop we het gesloten kistje in onze armen houden. Wij hebben geluk dat mijn aanstaande schoonvader ons kon en wilde helpen met het regelen van de crematie. Het was vooral voor mij een fijn gevoel dit te kunnen doen zonder er een vreemde bij te halen. Op maandag 27 oktober zijn wij samen in de auto achter pa aangereden naar de aula. Daar heeft mijn partner het kistje opgehaald en bij zijn vader in de auto gezet. Zo zijn wij naar het crematorium gegaan. Ook daar heeft mijn partner het kistje gedragen. Wij hebben nog even echt met zijn tweeën als laatste afscheid bij zijn kistje gestaan en hebben met eigen woorden en een kort gebed afscheid van hem genomen. Op donderdag 30 oktober hebben wij toch nog een korte herdenkingsdienst gehouden in een zaaltje bij de kerk. Hiervoor hebben wij onze naaste familie en vrienden uitgenodigd. Na afloop van het samen zijn, was er gelegenheid tot koffie drinken bij mijn aanstaande schoonouders thuis. Van het korte samen zijn hebben wij zelf een opname gemaakt, zodat ik later nog eens terug kan horen welke woorden de dominee sprak. Ik heb ook het ‘geluk’ dat ik in moeilijke tijden mijn gevoel goed op papier kan zetten. Ik heb kort na de geboorte van ons zoontje een aantal ‘gedichten’ en brieven aan hem geschreven. Ik heb ook het hele verhaal vanaf het moment van een positieve zwangerschapstest tot het moment dat hij bij ons thuis is gekomen in een boek verwerkt. In het boek heb ik ook allerlei andere dingen bewaard zoals foto’s, door mij geschreven stukjes en alle kaarten die we hebben gekregen. Begin februari ’98 is hij thuis gekomen, de meeste as bevindt zich in een urntje. Een beetje van de as zit in een gouden amfoor die ik bij mij kan dragen aan een ketting. In het begin droeg ik hem zo alle dagen bij me, nu alleen nog wanneer ik er behoefte aan heb. Het urntje staat samen met een foto en een knuffelbeertje in de kast in de achterkamer. Misschien wel bewust in de achterkamer, niet in het zicht voor iedereen, maar wel zo dat wij er elke dag even bij stil kunnen staan. Door onze ervaring met het afscheid nemen van ons zoontje, konden wij ons wat makkelijker voorbereiden op het afscheid nemen van ons dochtertje. Van ons zoontje hebben we maar een paar foto’s waar hij ook nog niet eens altijd echt goed te zien is. Op alle foto’s kijk je tegen zijn rugje aan. Door deze ervaring zijn we van ons dochtertje veel bewuster foto’s gaan maken. Zondag 23 augustus 1998 is om 16.45 uur Rosalie geboren. Zij is bij ons op de kamer gebleven. Nadat wij haar van alle kanten hadden bekeken, hebben wij haar in een zachte luier gewikkeld. Ze was veel te klein voor kleertjes maar op deze manier krijgt ze toch iets van ons zelf mee, als wij haar achter laten. Rond 20.00 uur hebben wij samen met de verpleegkundige, die ons ook had begeleid bij de bevalling, Rosalie naar het mortuarium gebracht. Vanaf het mortuarium zijn wij naar huis gegaan. De volgende dag heeft mijn aanstaande schoonvader haar opgehaald, in het kistje gelegd en overgebracht naar de aula van het crematorium. Ook nu weer zijn wij s’ avonds bewust nog een keer gaan kijken naar haar.


- 15 -

We hebben haar een knuffelbeertje meegegeven en heel bewust een paar foto’s gemaakt. Waar we ook nu weer samen voor het laatst het kistje hebben gesloten. Op woensdag 26 augustus hebben wij in een kleine besloten plechtigheid afscheid van haar genomen. Op verzoek van mijn partner en mij zijn met ons mee gegaan: mijn moeder, de ouders van mijn partner en mijn oudste zus. Tijdens de korte plechtigheid begon mijn schoonvader met een kort welkomstwoord. Waarna ik op eigen wijze afscheid heb genomen, ook mijn schoonmoeder las een kort afscheidswoord voor. Mijn oudste zuster hield ook een korte afscheidsrede, mijn schoonvader heeft toen afgesloten met het Onze Vader. De familie heeft ons toen alleen gelaten bij het kistje. Nog even met z’n tweeën bij het kistje met ons lieve kleine meisje voor een allerlaatste groet. Op 21 oktober zijn wij naar het crematorium geweest om een urntje uit te zoeken, zodat ook ons dochtertje bij ons thuis haar plekje krijgt. Ook nu ben ik van plan een herinneringsboek te gaan schrijven waarin plaats is voor haar verhaal, de foto’s en allerlei andere dingen die bij haar verhaal horen. Op 1 december 1998 is ook ons dochtertje thuis gekomen. Op deze manier hebben wij afscheid genomen van ons zoontje en dochtertje. Misschien wel niet op een bijzondere manier, maar wel op een manier dat het voor ons heel persoonlijk was. Als ik nu terug kijk, kan ik alleen maar zeggen: wij hebben op een goede manier afscheid genomen. Ter herinnering aan onze kindjes hebben wij het gedicht ‘Streep hun naam niet door’ van Gery den Otter uitvergroot op papier gezet. Ik heb de namen van onze kindjes en hun geboortedatum eronder geschreven. Dit hebben wij ingelijst en opgehangen. Op ons verzoek komen onze kindjes in ons trouwboekje te staan, als wij in juni 1999 gaan trouwen. Dit is mogelijk om dat er van beide kindjes een akte van levenloos geboren kind is opgemaakt. Zij mochten dan wel niet leven, maar horen wel bij ons leven. Zij zijn en blijven onze eerste kindjes. Silvano Velen wisten van je bestaan nog voor ze wisten wie je was. Al voor we je konden leren kennen moesten we je alweer laten gaan. In een moment sloeg geluk om in diepe droefenis. Jouw nog zo prille leven kwam tot staan, nog voor we wisten wie je was. En dan was toch ineens daar het moment dat wij je als ouders je mochten ontmoeten. Dat is een moment van geluk wat droefenis werd. We leerden je kennen en konden je een naam geven, maar moesten tegelijkertijd beginnen met afscheid van je te nemen. Het begin en het einde allebei in een moment, te vroeg moesten we je alweer laten gaan.

Rosalie Als een vlinder naar het licht ben je ons vooruit gevlogen onbereikbaar ver en toch zo heel nabij om voor eeuwig in Zijn huis te wonen waar geen pijn of verdriet meer zal zijn en waar God de tranen zal wissen van je ogen. Dag ons lieve kleine meisje, wij zijn nu hier om voor het laatst afscheid van jou te nemen. Maar weet lieverd, dat jij voor altijd een plekje hebt in ons hart. We laten je gaan maar zullen jou in onze herinneringen koesteren.

Lief klein mannetje we laten je gaan, maar voor altijd heb je een plek in ons hart. Tineke van der Kamp


- 16 -

7.2 Het verhaal van Monique Kuipers over dochter Anouk Op 23-02-97 is onze dochter Anouk na een zwangerschap van 38 weken levenloos geboren, oorzaak onbekend. Ze is om 7.48 thuis geboren. Om ongeveer 9.00 uur is de weekendarts geweest die haar dood moest verklaren en hij heeft de Dela gebeld. Omdat ze al vrij snel stijf werd, hebben we haar niet gewassen en aangekleed maar in een omslagdoek gelegd. We hebben de beide ouders en broers en zussen laten komen zodat ze haar konden vasthouden en er zijn foto’s gemaakt. Om 13.00 uur heeft iemand van de Dela Anouk in een reiswieg meegenomen naar het ziekenhuis voor obductie. Ze hebben haar verzorgt en aangekleed in haar kistje gelegd. Maandag om 9.30 uur stond de Dela vertegenwoordigster op de stoep. Zij heeft alles geregeld; Aangifte op het gemeentehuis en bijschrijven in het trouwboekje. Kaarten: wij wilden onze eigen ontworpen kaartjes gebruiken die mijn zusje heeft aangepast. Voor genodigden van de crematie hebben we losse kaartjes bijgevoegd. Bidprentje: Wij wilden graag een foto van Anouk voorop en een tekst die ik direct na de geboorte had geschreven. Crematie: Wij hadden muziek uitgezocht, zij heeft de pastoor gebeld en een afspraak op het crematorium gemaakt en voor de muziek gezorgd. In plaats van eerst een dienst in de kerk, hebben we een korte dienst, door de pastoor, gehouden op het crematorium. Dinsdag is Anouk thuis gekomen en heeft in haar kistje op de commode gestaan. Regelmatig kwam de vertegenwoordigster binnenlopen om alles te controleren, ze heeft een kaars gezet bij de commode. Donderdag om 10.00 uur heeft een witte taxi ons: mama, papa, Emilé en Anouk in haar kistje opgehaald om ons naar het crematorium te brengen. Achter ons aan zijn alleen de beide ouders in eigen auto meegereden. Leon heeft Anouk zelf gedragen. Bij het crematorium zijn wij direct naar de zaal gegaan waar wij zijn ontvangen met muziek van Eric Clapton: ‘Tears in heaven’. Direct hierna zijn alle andere aanwezigen binnen gelaten en is de dienst begonnen. Op de witte kist hebben wij een rode roos gelegd. Aanwezigen hebben enkele knuffels rondom de kist gelegd en enkele bloemen. Middenin heeft de pastoor ons bidprentje voorgelezen en de muziek was van Marco Borsato: ‘Waarom nou jij?’ Op het einde, toen er afscheid kon worden genomen, is er muziek gedraaid van Andrea Boccelli: ‘Time to say goodbye’. Nadat iedereen (ouders, opa en oma, broers en zussen, ooms en tantes, buren en enkele goede vrienden) afscheid hadden genomen, hebben wij met de kist open afscheid genomen. Hierna hebben wij koffie en thee met broodjes genuttigd op het crematorium, waar ook gecondoleerd is. Om 12.00 uur zijn wij naar huis gegaan. De gekregen bloemen hebben we achter gelaten. Na 4 weken hebben we Anouk opgehaald bij het crematorium, waar we Overpotten hebben bekeken en mogelijkheden hebben besproken. Meteen na het overlijden was al duidelijk dat we Anouk mee naar huis wilden nemen. Daar staat ze nu in haar urn, die geverfd is met Nijntje met een ballon, net als van haar dagboek, een foto, een kaars die altijd brand, een engel, een roos, een kaars van de kerk op een glazen plankje centraal in de kamer. We hebben veel foto’s gemaakt en de hele dienst is opgenomen op een videoband, zodat we die altijd kunnen bekijken, omdat je er toch niet bewust bij bent op dat moment en we kunnen andere niet genodigden de band laten zien.


- 17 -

Tekst bidprentje Lieve Anouk, Waarom ben jij uit ons leven? Waarom ben jij weggegleden? Waarom nou jij zo zonder reden. We houden je vast in onze gedachten al zullen we nooit zien hoe je naar ons lachte…. Waarom, dat is iets wat we ons altijd wel zullen afvragen. Na 9 maanden op je komst te hebben gewacht, met alle problemen die erbij horen, werd je ineens zonder enige aanwijzing levenloos geboren. Op het moment dat we dat te horen kregen, ging er een schok door ons heen. Je neemt afstand van het gebeuren, je bent er wel, maar je maakt alles niet bewust mee. Het had zo mooi kunnen zijn. Jij en je broer samen spelen in ons nieuwe huis, in de tuin. Ze zeggen: ‘Zondagskinderen zijn gelukskinderen’, maar dat ging voor jou niet op. Waar je nu ook bent, wij zullen altijd van je houden en je nooit vergeten. Meisje tot ziens. Wij willen heel graag Ingrid de Leeuw bedanken voor de steun tijdens de vrij emotionele bevalling. En ouders, broers, zussen, vrienden en anderen die ons zijn komen bezoeken en een grote steun voor ons zijn, nu en in de toekomst. Leon, Monique, Emilé Monique Kuipers N.B. Monique heeft zelf een boekje gemaakt, bestemd voor lotgenoten. Hierin staan o.a. tips, gedichten die te gebruiken zijn bij een nieuwe zwangerschap en songteksten. Dit boekje is bij haar zelf te bestellen tegen een bedrag voor het materiaal en portokosten: Hoenderbosplein 36, 5406 AJ Uden.


- 18 -

7.3 Het verhaal van Diane Westera over dochtertje Lonneke Onze dochter Lonneke is augustus 1996, een dag voor haar geboorte overleden. Nog als de dag van gisteren herinner ik me haar sterfdag en daarna haar geboortedag. Tweeënveertig weken heb ik onze dochter Lonneke onder mijn hart gedragen. In mijn buik was ze al zo aanwezig, zo vertrouwd en ineens die woensdagnacht stierf zij, zonder het me te laten weten, onbegrijpelijk. Die donderdagochtend kon ik haar niet meer, zoals alle andere ochtenden, wakker krijgen en goedemorgen wensen. Toen ze vrijdagavond geboren werd was ik een trotse moeder vol verdriet, want ze was zo mooi. Ze is in het ziekenhuis geboren op de natuurlijke manier. We hebben haar welkom geheten en haar een naam gegeven. Na haar geboorte heeft Victor haar in het badje gewassen en hebben we een voeten handafdruk gemaakt. Deze afdrukken zijn ons erg dierbaar. Je kunt een foto maken, maar die laten nooit zien hoe klein haar voetjes waren. De afdrukken kun je met een inktpad of met norritpoeder maken en schoonmaken met alcohol of water. Hierna hebben we haar aangekleed met luier en al en is ze in de reiswieg bij ons in de auto naar huis gegaan. In huis legden we haar in de familiewieg in een (baby)omslagdoek. Om haar koud te houden legden we ook koelelementen om haar heen en wikkelden deze in doeken. Tot haar crematie hebben we bezoek gehad en beschuit met roze muisjes gegeten, met tranen in onze ogen. We vroegen mensen of ze ons nog niet wilden condoleren tot de crematie, eerst wilden we ‘vieren’ dat ze geboren was. We nodigden mensen uit, die voor ons dierbaar zijn, om ons prinsesje te leren kennen, zodat ze wisten wie ze was en nu echt over haar kunnen praten. Iedereen die ons bezocht kreeg een roze drijfkaarsje met haar naam eraan. Veel mensen waren er voor ons, een paar niet, maar vooral Victor en ik waren er voor elkaar. Zoveel we konden hielden we haar vast. We vonden het fijn om haar ieder moment van de dag te kunnen zien en aan te kunnen raken, zonder een afspraak te moeten maken met het mortuarium. Omdat ze niet ontzettend koud was, konden we haar niet zo lang vasthouden, maar wel heel vaak. We maakten foto’s van haar om haar op die manier altijd weer terug te kunnen zien. Al in het ziekenhuis heeft een vriend van ons foto’s genomen van vlak na de geboorte. Thuis foto’s van alle kanten, profielfoto’s en foto’s van haar bij ons op de arm, alleen of met onze ouders erbij (allemaal bij de een-uurs-fotozaak laten ontwikkelen omdat je de foto’s later niet meer opnieuw kunt maken). Weken later hebben we alles ingeplakt in twee fotoboeken; meerdere voor onszelf met alle foto’s en een voor iedereen met alleen de mooiste foto’s. Ook hebben we alle kaarten een paar weken later in een boek geplakt, om tijdens een moeilijke periode makkelijk weer terug te bladeren, maar ook om therapeutische redenen, om er weer over te praten en te lezen hoe mooi mensen voor jou kunnen schrijven. Maandag hebben we haar voor een paar uur teruggebracht naar het ziekenhuis voor obductie. De artsen probeerden om haar daar een nacht te houden om haar goed te laten koelen, maar dat wilden wij niet. Achteraf gezien was ze in een paar uur ook voldoende afgekoeld om obductie te doen. We hebben ook obductie laten doen op haar hoofd. We vonden het erg eng om haar daar achter te laten, omdat je niet weet hoe je haar terug krijgt en of ze wel met respect met haar omgaan. Toen we haar die middag terug zagen was ze nog mooier dan ervoor. Ze hadden haar heel netjes verzorgd, schoongemaakt en bijna onzichtbaar gehecht (we hadden het geluk dat ze dik zwart haar had, zodat je de hechtingen achter op haar hoofd niet zag). We zijn erg blij dat we het hebben gedaan, voor ons, maar vooral voor onze toekomstige kinderen. Als er een erfelijke ziekte tevoorschijn zou komen, konden we daar rekening mee houden en als er niets werd gevonden, was dat het ene lot uit de loterij met geen consequenties voor de toekomst. Toen Lonneke voor obductie in het ziekenhuis was hebben we samen met de drukker haar geboortekaartje aangepast. Voor de crematie hadden we alle mensen persoonlijk of per telefoon uitgenodigd. Haar geboortekaartje hebben we nauwelijks veranderd. Een zin in het gedicht en de regel: Onze mooie dochter overleed voordat zij geboren werd. Heel bewust hebben we voor onze namen ‘Trotse ouders’ gezet. Iedereen weet dat je verdrietig bent, maar veel mensen realiseren zicht niet dat je jouw dochter mooi vindt, trots op haar bent en haar een respectvol welkom wilt geven. Victor is die dag samen met een vriend op pad geweest om een rieten mandje voor Lonneke te kopen voor de crematie. Ook heeft hij met hem Lonneke aangegeven bij de burgerlijke stand, waar hij heel netjes is behandeld. Hij is erg blij dat hij haar zelf heeft aangegeven, om zich meer vader te voelen. Alle nachten heeft Lonneke beneden in haar wieg gelegen en zijn wij boven in ons bed gaan slapen, maar die laatste nacht, die allerlaatste uren, wilden we samen zijn. We hebben beneden matrassen neergelegd, de bak van de wieg naast ons gezet en die nacht wakend/slapend naast haar doorgebracht. Woensdag was de dag van de crematie. We hadden iedereen gevraagd kleine boeketjes te geven voor ons kleine meisje. In haar omslagdoek gewikkeld heb ik haar op mijn arm naar het crematorium gedragen en haar daar in haar rieten mandje gelegd. We hebben bewust gekozen voor een open mandje omdat we haar niet ‘weg wilden stoppen’.


- 19 -

We hebben muziek van onszelf gedraaid, beiden wat voorgelezen en ook ouders en een vriendin hebben wat voorgelezen. Na de dienst is iedereen langs Lonneke gelopen. Sommigen raakten haar aan en iemand fluisterde zelfs wat in haar oor. Toen iedereen weg was hebben we nog een lied voor ons drietjes gedraaid, hebben ons omgedraaid en zijn verder gegaan, haar altijd met ons meedragend. Omdat we het geluid van een kerkklok zo mooi en treurig vinden, maar niet in de kerk waren, hebben we zelf voor een klok gezorgd. Deze hebben we laten slaan toen we afscheid van Lonneke hadden genomen. Iedereen was al in de koffiekamer en was stil bij het horen van het klokgeluid. Het was erg mooi en ook kwamen we niet in gezellig geroezemoes. Ook kreeg iedereen na de dienst als herinnering een (roze) boekje met de tekst van de gedichten/teksten die we hadden voorgelezen en de mooiste zinnen uit de muziek die we hadden gedraaid. Ik was erg bang dat ik tijdens het voorlezen zou gaan stotteren, maar wilde wel dat iedereen wist wat ik zei. Achteraf gezien konden we gelukkig prima uit onze woorden komen. Iedereen kreeg het boekje pas tijdens de koffie, omdat mensen anders tijdens de dienst gaan bladeren en meelezen, wat heel erg storend is. Het enige wat we vergeten hebben, is een lokje haar. Dat had ik wel graag als tastbaar bewijs willen hebben. Vrij snel hebben we een urn uitgezocht; en kleine glazen urn met aan de binnenkant heel veel kleurtjes en goud wat glinstert als de zon erop schijnt. In de asbus zit niet alleen Lonneke, ook een brief van een vriendin en een knuffel is met haar gecremeerd. Deze knuffel (een klein Knorretje) had al een hele reis gehad. De dag nadat ze dood was gegaan, voor haar geboorte, kregen we hem als kraamcadeautje. Iedereen heeft er steun aan gehad: ik tijdens de ontsluitingsweeën, Victor tijdens de bevalling en daarna lag hij bij Lonneke in de wieg. Een knuffel op een grafje wordt nat, vies en misschien gestolen, dus is hij nu voor altijd met haar verenigd. Ze staat nu in een urnentuin. Een tuin met bomen en struiken en paadjes waaraan de urnen staan. Ze staat op een kei, omringd door schelpjes en planten die we elke week kunnen verzorgen. Het mooie van een tuin vinden wij, dat ze met de seizoenen meegaat. In het voorjaar komen er krokussen boven, in de zomer glinstert haar urn in de zon, in de herfst ligt ze bedolven onder de bladeren en in de winter ligt er een laagje sneeuw op haar urn en hangt er een vetbol en pinda’s. Zo krijgt ze de hele week visite. De reden dat we voor crematie hebben gekozen, is dat we het een akelige gedachte vinden, dat ze heel langzaam wordt opgenomen in de koude aarde en er, over zeg maar 100 jaar, misschien iets op gebouwd wordt. Verbranden is ook niet prettig, maar het is warm en gebeurt snel. Ook kun je haar nu in de urn overal mee naar toe nemen als je gaat verhuizen en als wij er niet meer zijn en niemand meer voor haar grafje wil/kan zorgen, kan ze verstrooid worden in b.v. een bos. Bij ons thuis heeft ze een plekje op het dressoir. Haar foto staat er, een aantal veren vlinders, altijd een bloemetje, een kaarsje wat iedere avond brand en b.v. een gekregen kaartje. Ook staat de volle champagnefles er al twee jaar, nooit gebruikt en nu gekoesterd. In de kast staat onze gezinsfoto en ligt haar omslagdoek, iets wat ze echt gedragen heeft. Victor heeft aan zijn halsketting een massief leeuwtje hangen, haar sterrenbeeld. Om mijn nek hangt een medaillon met een beetje as erin, zo is ze altijd dicht bij ons. Ik vraag me nog vaak af waarom, maar een antwoord is er niet. Ik ben dankbaar dat ik haar heb mogen leren kennen in haar korte leventje in mijn buik en die 5 dagen daarna. We hopen dat er nog meer kinderen zullen volgen, maar zij zal altijd mijn oudste dochter blijven. Zij heeft mij moeder gemaakt. Tekst uit het crematieboekje door Victor ‘Wat ben je aan het doen?’vroeg Poeh. ‘Ik zoek het ongrijpbare’ antwoordde Janneman Robinson. ‘Wat is dat dan, dat ongrijpbare? was de volgende vraag van Poeh. ‘Dat weet ik niet precies, maar het zou hier ergens kunnen zijn’. Ís… is dat eng, dat ongrijpbare? vroeg Knorretje angstig. ‘Jullie kunnen daar wel tegen, denk ik. Het ongrijpbare, heb ik gehoord, wordt soms grijpbaar, net zoals het onbegrijpbare soms begrijpbaar wordt. Soms vind je het zomaar, ergens in de aarde of in de lucht. Soms is het maar een flard, maar vaak is dat genoeg’. ‘Ik geloof dat ik het snap,’ zei Knorretje, ‘mogen wij meezoeken?’ Wij hebben heel veel hulp gehad, alle ruimte voor onze ideeën en een perfect verzorgde crematie. Dit mede dankzij Monica Zeegers, uitvaartverzorgster te Balgoy. Omdat Victor en ik precies wisten wat we wilden hebben we bijna niets gemist en daardoor een heel goed gevoel over het welkom heten en het afscheid nemen van onze Lonneke. Diane Westera


- 20 -

7.4 Het verhaal van Claudia Rodenburg-Folkerts over zoontjes Edward en Daan Op 15 december 1997 om 21.00uur is Edward thuis geboren. Helaas gaf hij direct na de geboorte nauwelijks een reactie en zag hij er blauw uit. Hij werd snel meegenomen naar de babykamer waar de verloskundige en kraamhulp zijn luchtwegen uitzogen en enigszins beademden. De verloskundige dacht eerst aan het inslikken van vruchtwater, ik had enorm veel vruchtwater, zoals ook al bleek uit de laatste echo van 2 december. Aangezien ik nauwelijks wat hoorde schreeuwde ik om een ambulance. Heel even heeft Edward toen bij mij gelegen (‘de zuurstof was toch op’), hij was aan het ‘gaspen’ (=happen naar lucht). Toen het ambulance personeel kwam, was het net zo’n enge ‘911’ serie bij ons thuis. Edward ging daarna met mijn man Paul in de ambulance naar het Academisch Ziekenhuis Groningen, ik moest nog gehecht worden. Op het moment dat ik aankwam, hoorden wij dat Edward een Hernia Diafragmatica had. Zijn longetjes waren te slecht ontwikkeld doordat een aantal organen vanuit zijn buikholte omhoog waren geschoven. Wij moesten daarna nog uren wachten. Er waren zo’n 7 artsen bezig met Edward om hem ‘stabiel’ te krijgen, dus tijd voor ons hadden ze niet. Om 02.30 uur heb ik zelf toch maar even geïnformeerd, wij mochten komen. Daar lag hij op een bedje die bewoog van alle apparatuur, meer slangetjes en medicijnen dan een baby te zien. De verpleger heeft ons over de drempel geholpen om Edward aan te raken. Hij bleek geen overlevingskansen te hebben, wij konden direct beslissen om hem daarom te laten gaan. (Zo reëel als wij wilden zijn, hebben wij hierover voor en tijdens de zwangerschappen gesproken. Een menswaardig bestaan, was ons criterium, twijfelgevallen zouden wij ter plekke wel overwegen.) Ze vroegen of hij bij ons mocht inslapen. Ik wist dat als je de kans hebt om afscheid te nemen, dat ook helpt bij de rouwverwerking. Ze hebben hem losgekoppeld van alle apparatuur (behalve de morfine) en wij kregen hem op de arm in een apart kamertje. Ze hebben nog aangeboden om foto’s te maken. Ik bedacht dat wij ze altijd wel konden bewaren, tot de tijd daar was om ze te gaan bekijken. Om 04.00uur (16.12.98) is hij daar in het nabij zijn van de kinderarts en verpleger in onze armen overleden. Uit mijn schoot geboren in onze armen gestorven. Ze hebben ons op een rustige manier gevraagd om toestemming voor obductie en daarin hebben wij toegestemd vooral omdat wij nog een zoontje hebben (Wouter geb. 14.12.95) i.v.m. evt. erfelijkheid. Ik durfde hem niet zelf te wassen en af te leggen, ik wilde hem liever warm en zacht herinneren. Zelf zou ik nooit meer thuis willen bevallen, in het ziekenhuis is alle (beademings)apparatuur aanwezig. Alhoewel ik op dit moment nooit meer zwanger wilde worden. De volgende ochtend de uitvaartverzekering gebeld. Om 11.00u. kwam er een mevrouw van de uitvaartverzorging. Ze nam haar hele lijst met ons door. Wij kozen voor een crematie omdat wij dat voor onszelf ook willen. Wij hebben niet het gevoel dat wij een graf nodig hebben om naar terug te gaan om hem te herdenken. Wij konden kiezen uit 3 kistjes, over de bekleding is niet gesproken. De plaats van opbaring konden wij kiezen, dichtbij ons huis of dichtbij het crematorium. Wij wilden Edward niet thuis opbaren omdat wij Wouter hiervoor nog te klein vonden. Ik wilde in de advertentie een cursief lettertype en geen kader. Volgens haar kon dat niet, je kon kiezen uit type A, B of C. Ze zou het toch proberen. I.p.v. geen kader mocht het wel een dun kader worden. Ook kwam het beertje bovenin, die in het ziekenhuis als naamkaartje boven zijn bed had gehangen. Voor de bloemen kozen wij een klein wit biedermeiertje. Samen besloten wij dat zij Edward in haar auto zou vervoeren en ook naar het crematorium zou (laten) dragen. De ceremonie zou in besloten kring plaatsvinden (familie en enkele vrienden). De muziek zouden wij zelf uitzoeken. De as wilden wij laten verstrooien. Ik had een zwaar gevoel in mijn hoofd, maar een voldaan gevoel, omdat wij dit toch allemaal maar even geregeld hadden. De eerste keer dat wij in het uitvaartcentrum kwamen ben ik bijna direct de opbaarkamer weer uitgelopen. Onder het hoofd van Edward lag een plas bloed (van de obductie), hadden ze dat nou niet even kunnen bedekken voor ons bezoek? Het ‘biedermeiertje’ was bijna groter dan de kist en Edward lag er ‘raar’ bij. Pas de volgende dag wist ik wat er raar aan was: hij lag opgebaard als een volwassene en niet zoals baby’s meestal liggen (een beetje opgetrokken beentjes en armpjes gebogen naast het hoofd). Bovendien hadden ze eerst zijn naam verkeerd opgeschreven: Eduard. De crematie op 18 december. Het bloemstuk was iets kleiner gemaakt, maar was nog veel te groot. De kist was opnieuw bekleed. Paul heeft toch zelf het kistje gedragen, dit vonden wij achteraf toch erg fijn. Wij hadden de volgende muziek uitgekozen: ‘Every time we say goodbye’ van Simply Red en ‘Tijd om nu naar bed te gaan’ van de Klaas Vaak CD. Na het eerste liedje hebben ik en mijn moeder nog iets tegen Edward gezegd. Opeens had ik die ochtend wat opgeschreven voor hem, omdat ik hem tenslotte maar zo kort bij me had gehad en nauwelijks wat aan hem had kunnen vertellen. Hierna gingen wij op verzoek van de uitvaartleidster tijdens het tweede liedje in een kring rond de kist staan. Toen wij daarna ‘de aula uitmochten’, kon ik nog geen afscheid nemen van Edward. Ik kuste de kist en wilde die niet loslaten, nu weet ik wat ze met de uitdrukking bedoelen: ,,Alsof de grond onder je voeten weggeslagen wordt”, alle zuurstof en bloed werd uit mijn lijf weggezogen en ik kon echt niet meer op mijn benen staan. Hier had ze dus wel even wat meer tijd voor kunnen geven: bijvoorbeeld eerst de gasten de aula uitlaten, zodat je nog even rustig afscheid kunt nemen. Thuis heb ik Edward direct op onze verjaardagskalender gezet. Na de crematie wilde ik alle babybladen weggooien, gelukkig dacht ik opeens in een van die bladen een adres van een oudervereniging van overleden kinderen gezien te hebben. Ik vond zelfs het adres van de Stichting Hernia Diafragmatica! (het ziekenhuis had dit vergeten door te geven). De dag na de crematie hebben wij de babykamer al leeggehaald, het leek me zo confronterend om steeds een lege babykamer te zien. Bovendien had Edward er niet eens in gelegen. Ter nagedachtenis heb ik een gouden armband gekocht en zijn naam en geboortedatum daar in laten graveren. C.C.M. Rodenburg-Folkerts, www.uitvaart.nl/uitvaart_kind/kind.rtf, september 2003

- 21 -

Omdat wij zoveel blijk van medeleven hadden ontvangen (kaartjes, telefoon, bezoek), wilden wij toch een bedankkaartje versturen. De tekst hebben wij zelf bedacht, wij kozen herfstkleuren; een bordeauxrode envelop en een beige/bruine kaart. De afbeelding van het beertje er ook op. Hierop kwamen later veel reacties, de mensen vonden het een mooie persoonlijke kaart. Op 19 februari hebben wij een nagesprek gehad in het ziekenhuis, de uitslag van de obductie was nog steeds niet binnen. Ik wilde toch al graag de foto’s hebben en wij hadden toch ook de behoefte om nog even na te praten. De foto’s heb ik naar een 1-uur service gebracht, uit angst dat ze zoek zouden raken. ‘s Avonds heb ik ze gelijk in een blanco boekje geplakt, samen met alle papieren. In de doos van de drukkerij heb ik zijn spulletjes gedaan: de luier waarin hij lag, mijn belletje aan de ketting, het muziekbandje, de advertentie en de crematiepapieren. Tot 03.00 uur heb ik elk detail in me opgenomen, enorm dankbaar ben ik voor deze foto’s. Deze dingen samen heb ik tot een ‘herdenkingsplekje’ gemaakt. Opeens kwam ik op 22 april op het idee om een brochure te gaan maken voor ouders van een overleden kind over het afscheid nemen van je kind. Dit naar aanleiding van de verhalen van lotgenoten, zo hoorde ik dat er veel meer mogelijk is op het gebied van de uitvaart. Mooie zelf ontworpen of gemaakte kistjes, eigen bekleding in de kist, zoals het dekbedovertrekje. Niet zo standaard als die van ons. We hebben geen wrok, we hebben tenslotte gehandeld naar ons kunnen op dat moment. Zelf heb ik later spijt gekregen van de volgende dingen: Edward heeft op moment van overlijden in een rompertje en omslagdoek van het ziekenhuis gelegen (die staan dus ook op de foto’s). Ik had wel een babypakje bij me, maar die was van Wouter geweest en dat leek me toen niet gepast. Wat ik ook jammer vind is dat onze ouders geen afscheid hebben kunnen nemen, maar wij wilden Edward niet langer onnodig laten lijden. In het crematorium heeft onze familie Edward nog wel gezien, daarna hebben wij de kist dicht gedaan. Enkele vrienden hadden achteraf Edward toch wel willen zien, dat leek ons toen zo confronterend voor hen. Wij hebben de as van Edward laten verstrooien, een urnengraf hoefde niet omdat wij tenslotte dachten daar toch niet naar toe te zullen gaan. Een urn in een wand leek me niets voor een baby. Mijn moeder was niet bij het verstrooien van haar ouders geweest en had daar spijt van. Ze wilde daarom aan Edward deze laatste eer betonen, daardoor werd de as van Edward eerder verstrooid. Wij hadden anders een jaar bedenktijd gehad. Pas veel later kwam het besef dat het eigenlijk onfatsoenlijk van ons was, dat er nergens op dat crematorium een bewijs van zijn ‘aanwezigheid’ was. Totaal geen eerbetoon aan hem. Een alternatief was alsnog een gedenkplaatje. Mijn advies aan anderen: maak gebruik van de mogelijkheid om een jaar de as te laten bewaren, omdat je later in het rouwproces je mening kan veranderen. De uitslag van de obductie was gunstig, in die hele grote muur kwam toen een deurtje. Na een half jaar kon ik voor een mogelijke nieuwe zwangerschap openstaan, die tijd had ik ook echt nodig om die storm van pijn en verdriet te laten kalmeren. Ik ben lid geworden van de Stichting CHD en de Vereniging Ouders van een Overleden Kind. Het verdriet kan je dan delen met lotgenoten, het leven van de omgeving gaat namelijk veel sneller weer gewoon door dan het leven van jou. Zelf heb ik een gedicht gemaakt en dat samen met een plaatje van een jongetje die naar de maan kijkt in een lijstje gedaan. Deze staat naast de gezinsfoto’s inclusief Edward. Op mijn werk heb ik het gedicht ‘Aanwezig in afwezigheid’ (uit de gedichtenbundel van de Ouders van een Overleden Kind) samen met een fotootje opgehangen. Behalve het verdriet en de pijn kwam er bij mij ook steeds meer ruimte om Edward te kunnen koesteren. Het voelde alsof ik toch nog een beetje voor hem kon ‘doen’ door op mijn manier met ons ‘afscheid’ bezig te zijn, het maken van deze brochure. Het leek steeds minder op een echt afscheid maar steeds meer op een onderdeel van ons leven. Want ik merkte wel: mijn leven zou nooit meer zo worden als het voor Edward’ was. Het was een wonder dat onze nieuwe zwangerschapswens precies na een half jaar werd vervuld. Wij hadden na zo’n groot verdriet en ‘pech’, hoop op geluk. Na 20 weken bleek echter uit een echo dat ook dit kindje dezelfde aandoening had, onvoorstelbaar. Een erfelijke factor was er tenslotte niet gevonden. Er was op dat moment 1 familie bekend in Nederland die 3 kindjes met CHD hebben gekregen. We hadden 50% kans dat ons kindje bleef leven (60 ‘gevallen’ per jaar, waarvan 30 blijven leven). Met deze wetenschap hebben we ons enigszins voorbereid op beide ‘scenario’s’, gesprekken met artsen, lezen over de behandelingsmogelijkheden direct na de geboorte. Het was al snel duidelijk dat we pas bij de geboorte zouden weten of ons kind een kans had om te blijven leven, vooral de eerste 24 uren zouden cruciaal zijn. Aangezien de kans net zo groot was dat het kindje zou komen te overlijden hebben we ook nagedacht over de uitvaart. Voor anderen misschien niet te begrijpen, maar het is een soort zelfbescherming. We wilden niet alles ‘overhaast en evt. ondoordacht’ beslissen in een aantal uren. We wilden nu een rieten mandje, met zelf gekozen bekleding. Wouter wilden we nu wel bij de uitvaart betrekken. Het kindje wilden we thuis opbaren. Ik ontwierp één kaart: donkerblauw met voorop een ster, een maan en een opkomende (of ondergaande) zon, binnenin een gedichtje, twee teksten voor allebeide situaties één. Op 8 maart zijn we met ons drieën in een zomerhuisje in Groesbeek gaan wonen, in afwachting van de bevalling. Dichtbij het AZ Radboud ziekenhuis te Nijmegen, omdat daar de Ecmo (hartlongmachine) staat, die mogelijk het leven van ons kindje had kunnen redden. Op 15 maart 1999 is de bevalling ingeleid. Daan was echter direct na de geboorte niet ‘stabiel’ te krijgen en kwam daardoor niet eens in aanmerking voor de Ecmo. Na een aantal uren is hij op 16 maart in onze armen overleden. Ook in het Radboud ziekenhuis kregen we een goede begeleiding. We hebben foto’s gemaakt en gefilmd, afdrukjes van handjes en voetjes gemaakt. Ik had materiaal gekocht om een gipsafdruk te maken. Paul heeft Daan zelf gewassen, aangekleed in zijn eigen kleertjes, gewikkeld in zijn eigen omslagdoek. Hij heeft hem nu zelf aangegeven bij de Burgerlijke Stand en wij hebben Daan zelf meegenomen naar huis. Alles waar we van tevoren over hadden nagedacht hebben we samen gedaan. Door het verlies van Edward en het maken van deze brochure, was ik zelf nu helaas ‘ervaringsdeskundige’. C.C.M. Rodenburg-Folkerts, www.uitvaart.nl/uitvaart_kind/kind.rtf, september 2003

- 22 -

De uitvaart is verzorgd met dezelfde uitvaartonderneming, er kwam een andere uitvaartverzorger. Hij heeft een mooi rieten mandje meegebracht. We hebben daar een mooie blauwe stof met gele zonnetjes, maantjes en sterretjes in gedaan. De kaarten zijn de 16e nog gedrukt en verzonden, het ontwerp was tenslotte al klaar. De advertentie is ook weer naar eigen ontwerp geplaatst, in de stijl van de kaart. Het bloemstuk heb ik zelf besteld: een rieten mandje met daarin een biedermeier met gele rozen in de vorm van een zon. Daan hebben we in onze eigen auto naar het crematorium vervoerd. Familie en vrienden konden eerst nog afscheid nemen, daarna hebben we samen met Wouter het mandje gesloten. Bij binnenkomst hebben we kaarsjes aangestoken en rond het mandje neergezet. Toen speelde het liedje ‘Romeo en Julliet’ door Andre Rieu (dit was namelijk het liedje van het muziekdoosje dat Wouter vaak voor de baby in mijn buik draaide), daarna heb ik mijn gedicht voorgelezen en het gedicht ‘Aanwezig in afwezigheid’ (aangepast: ‘mij’ in ‘ons’). Het nummer ‘Fragile’ van Sting vonden wij voor een kindje ook passend. Mijn moeder las ook weer een gedicht voor en daarna kwam het liedje van de kinder CD ‘Voetje voor voetje’: ‘Een bloemetje voor jou’. Wouter heeft toen eerst een bloemetje bij Daan neergelegd en daarna samen met zijn vriendinnetje Annick bellen geblazen. We hebben nu zelf gevraagd om met de familie als laatste afscheid te nemen. Alle spulletjes heb ik weer verzameld in een doos, ik heb ook weer een plakboek gemaakt met alle foto’s erin. Van een vriendin heb ik een mooi zelfgemaakt beeld van moeder en kind gekregen. Deze staat samen met de foto’s en gipsafdruk bij de andere gezinsfoto’s. Er is nu een urnengrafje waarop een blauw met gele kunststof gedenkplaat, in de stijl van de kaart: voor Edward en voor Daan samen. Zoals we nu afscheid hebben genomen geeft ons een goed en voldaan gevoel. De onzekerheid die we hadden in de 2e helft van de zwangerschap is weg, dat geeft een beetje rust. We waren daardoor toch enigszins voorbereid en misschien daardoor een ‘stapje verder’ in het rouwproces. Toch voelt het nou heel erg dubbel, weer dat lege gevoel, weer een enorme pijn en verdriet. Met aan de ene kant het verschil dat ik me de vorige keer bij Edward afvroeg of het ooit weer wat beter zou gaan en het toen onverwacht en overweldigend was. Nu weet ik dat het in de loop van de tijd toch een ander soort verdriet en pijn gaat worden. Aan de andere kant het verschil dat we nu zeker weten dat Wouter geen broertje of zusje meer zal krijgen. Ook al zegt men dat het niet erfelijk zou zijn, er is dus toch ‘iets’ bij ons wat een hogere kans geeft op een kindje met een CHD. We durven een nieuwe zwangerschap niet meer aan. De kinderwens is er nog wel. Een geboorte van een gezond kind blijft een wonder, gelukkig weten wij door Wouter hoe enorm bijzonder. Het gedichtje van de kaart van Daan: Kinderen zijn het licht in je leven. Wouter is ons als stralende ster gegeven. Edward leeft voort in de maneschijn, Daan mocht helaas niet ons zonnetje zijn. Ondanks onze hoop op een wonder, ging ons zonnetje veel te snel weer onder. Daan, het is voor ons een kleine troost, lieve vent, te weten dat je nu bij je broertje Edward bent.

De tekst van de ‘grafplaat’: Edward, jou plotseling verliezen deed erg pijn, nu leef je voort in de maneschijn. Daan, ondanks onze hoop op een wonder, ging jouw zonnetje ook veel te snel onder. Moeder Natuur kon jullie niet laten leven, jullie zijn voorgoed in ons bestaan verweven. Aanwezig in afwezigheid en daarom nooit verleden tijd.

Na het verlies van Daan dachten we dat er voor Wouter geen broertje of zusje meer zou komen, we waren te bang dat het weer mis zou kunnen gaan. Wouter had daar echter wel moeite mee, gezien zijn uitspraken dat ‘iedereen’ een broertje of zusje had en hij altijd maar alleen thuis kwam…. Op een gegeven moment was de kinderwens toch weer groter dan de angst. Het werd weer een spannende zwangerschap, vooral ook vanwege de uitgerekende datum: 14 maart! Halverwege de zwangerschap kwam gelukkig de verlossende echo, geen CHD!!! Na goede controle en begeleiding van dr. A.J. Van Loon van het Martini van Ketwich ziekenhuis ben ik op 8 maart 2002 met een inleiding bevallen van een gezonde zoon Thijs. Zijn geboortekaartje (een gevouwen bootje) had de volgende tekst: Het zijn woelige tijden voor ons geweest, maar ‘ons schip’ heeft koers gehouden. Toen wij in rustiger vaarwater kwamen hebben wij besloten de zeilen te hijsen en het roer om te gooien. De wens om nog één keer de horizon te verkennen was groter dan de angst om uit koers te raken. Met Edward en Daan voor altijd in onze gedachten varen wij nu intens gelukkig verder. Na een behouden vaart is ons geschenk Thijs geboren op 8 maart 2002. De eerste weken vroeg ik me steeds af of dit kindje wel echt bij ons zou blijven, steeds als hij sliep dacht ik dat hij nooit meer wakker zou worden. Maanden later ben ik nog ontzettend angstig als hij ziek is. Ondanks alle vreugdegevoelens zijn de angstgevoelens dus niet verdwenen. Ik zal blij zijn als hij 1 jaar word, dan is ook het meeste gevaar van wiegendood verdwenen, daarna blijven echter de angsten voor een hersenvliesontsteking e.d. Met de komst van een nieuw kindje is niet alle ‘ellende’ voorbij. Het gemis van Edward en Daan blijft aanwezig, juist door de aanwezigheid van Thijs vraag ik me wel eens af hoe zij eruit zouden hebben gezien. Het is wel zo dat bepaalde situaties zoals het zien of horen van andere kleine baby’s en het bezoeken van een Prenatal winkel niet meer zo pijnlijk zijn. Wij dachten altijd met Wouter al een gezin te zijn, nu hebben wij toch meer het gevoel compleet te zijn. Ik heb heel lang gedacht dat wij dit geluk van een gezonde baby nooit meer zouden ervaren….. Claudia Rodenburg-Folkerts


- 23 -

7.5 Caroline van Hardeveld over hun dochtertje Marit Op 29 juni 1998 is onze dochter Marit geboren. Door complicaties tijdens de bevalling en daarbij gemaakte fouten, heeft zij zoveel zuurstoftekort gehad dat zij, na een spoedsectio, moest worden gereanimeerd. Dit alles heeft te lang voor haar geduurd. Op 2 juli is zij bij ons overleden. Vanaf het moment dat ik hoorde wat er gebeurd was, wist ik dat ze het niet zou halen en vanaf dat moment wist ik ook zeker voor zo’n klein kindje, dat wij geen ‘zwart pak’ erbij wilden hebben. Tot mijn verbazing kon niemand ons helpen aan een gespecialiseerde onderneming voor kinderbegrafenissen. Marit heeft in het Wilhelmina kinderziekenhuis gelegen, maar ook daar kon niemand ons verder helpen. Graag had ik de beschikking gehad over een boekje over o.a. afscheid nemen en uitvaart regelen van je kind. Helaas zijn wij toch bij een reguliere uitvaartonderneming terechtgekomen, waardoor wij zelf alles hebben moeten aandragen. Waar wij toch gelukkig mee waren was het rouwkaartje (in verschillende soorten door Ontwerpkamer Waterdruk tel. 026-4438304). Ook hebben wij haar geboortekaartje toch laten drukken (hetzij met een aangepaste tekst) omdat ik het zo erg vond dat haar geboortekaartje door niemand zou worden gezien. De begrafenis zelf was redelijk ‘normaal’. Marit lag in een korfje i.p.v. een kistje, maar dat schijnt vrij normaal te zijn. Wij hebben haar samen naar de aula gebracht, op het einde zelf het korfje gesloten en daarna haar samen naar haar graf gedragen. Ook heb ik een sprookje voorgelezen, waarmee ik ons zoontje Jelmer ook had uitgelegd wat er gebeurd was en hebben wij beiden een toespraak gehouden. Niet bijzonder, maar wij vonden deze dingen wel heel belangrijk om gedaan te hebben, hoe moeilijk wij het vooraf ook vonden. Voor het grafmonument zijn wij terechtgekomen bij de stichting Memento Gedenkbeelden (Tel. 020-4658450), aldaar laten wij door een van de kunstenaars een monument maken. Ook maken wij zelf nu een mozaïektegel, die wij bij haar graf willen neerleggen, zodat er ook iets tastbaars van onszelf aanwezig is. Wij werden door anderen op de hoogte gesteld dat je inspraak had in de plek van het graf. De uitvaart-onderneming bestreed dit. We hebben navraag gedaan bij de beheerder welke mogelijkheden er waren. Er was wel iets mogelijk, maar de plaats(en) die wij het liefst wilden, waren allemaal al verkocht of bestemd voor speciale levensovertuigingen. Dus namen wij genoegen met het aangewezen plekje. Twee maanden na de begrafenis van Marit werd een ander kindje begraven op een plekje dat wij graag voor Marit hadden willen hebben. Ik heb aan de ouders gevraagd (wij kennen elkaar van de crèche van onze oudsten) of zij deze plaats hadden gereserveerd. Dat was niet het geval. Aan hen was verteld dat die plek nog vrij was. Ik heb het nog niet verder uit willen zoeken, maar het lijkt erop dat contacten tussen begrafenisondernemers en begraafplaats-beheerders een belangrijke rol spelen bij (on)mogelijkheden. Ik weet niet of dit overal zo is en of het voor anderen ook belangrijk is, maar ik was er wel erg teleurgesteld over. Tekst op de voorkant van het rouwkaartje: je wandelt naar de maan naar de zon naar de sterren je hand heb ik zachtjes los moeten laten met zoveel pijn laat ik je gaan

Caroline van Hardeveld


- 24 -

7.6 Het verhaal van Ronald en Anita Haan over hun zoontje Robbin Ons zoontje is in juni 1997 op de leeftijd van 9 ½ maand overleden. Hij is plotseling ziek geworden (meningococcen sepsis bleek achteraf) en binnen 15 uur na de eerste ziekteverschijnselen overleden. Via het ziekenhuis zijn we in contact gekomen met een uitvaartverzorger, waar de verpleging goede ervaring mee had. Het bleek inderdaad een hele geschikte man te zijn, die ons ervan overtuigde dat in principe alles kon en moest gaan zoals wij het wilden. Wij wilden en hebben alles zoveel mogelijk zelf gedaan. Achteraf hebben wij daar een heel ‘goed’ gevoel over. Bovendien heeft het geholpen bij de verwerking, we hebben heel bewust afscheid genomen. Zo hebben we ons zoontje samen gewassen en helemaal ingesmeerd met bodylotion. Eigenlijk net zoals we hem normaal ook verzorgden en met net zoveel liefde en tederheid. We hebben hem zijn eigen kleertjes aangedaan. Ons zoontje had erg blauw verkleurde lipjes, waardoor hij er vreemd uitzag. Dit hebben we opgelost door zijn speentje in zijn mondje te doen. De blauwe verkleuringen op zijn gezichtje heb ik met make-up gecamoufleerd. Misschien komt dit heel koud en luguber over, maar ik wilde dat ons mannetje er weer menswaardig uitzag. Wij konden toen kiezen uit 2 soorten kistjes, hout of wit en 2 soorten bekleding, wit of blauw met beertjes. Nu weet ik dat er ook hele mooie rieten manden zijn. Dat had ik toen graag willen weten. Ons zoontje is thuis, op zijn eigen kamertje opgebaard. We hadden hem het liefst in zijn eigen ledikantje gezet, maar helaas paste daar de koeling niet in. Doordat hij bij ons thuis was, konden we net zo vaak naar hem toe als we wilden. Ik was heel trots als mensen hem nog wilden zien en eigenlijk beledigd wanneer iemand hem liever wilde herinneren zoals hij was. Als ik nu de foto’s van toen zie, schrik ik telkens weer. Ons mannetje zag er eigenlijk verschrikkelijk uit, hoewel ik dat toen niet zag (gelukkig). Aan de foto’s heb ik heel veel gehad. Vooral in de eerste tijd na het overlijden. Ik kon me dan soms niet voorstellen, dat ons jongetje dood was. Door de foto’s dan weer tevoorschijn te halen drong de vreselijke waarheid weer door en kon ik weer huilen. Ik heb ze echter nooit aan iemand anders laten zien, daarvoor vind ik ze te erg. Mijn man heeft er ook nooit weer naar gekeken, zo zie je maar hoe persoonlijk dat is. Maar als je foto’s hebt, kun je ze later bekijken als je daaraan behoefte hebt. Na 2 dagen zag ons zoontje er eigenlijk niet meer toonbaar uit, maar als ouders wil je dat niet erkennen. Op een gegeven moment zeiden vrienden van ons, dat hij er ‘zo moe’ uitzag. Met die uitdrukking konden wij vrede hebben en hebben toen besloten de deksel op het kistje te gaan doen. We hebben daar alle tijd voor genomen en eerst de naaste familie op de hoogte gebracht, zodat ze nog afscheid konden nemen. We hebben als ouders in alle rust een afscheidsbrief aan onze zoon geschreven. Deze brief hebben we opgerold in zijn handje gestopt. We hebben zijn liefste knuffels bij hem in zijn kistje gedaan. Een knuffel hebben we gehouden als herinnering, die heeft nog heel lang naar hem geroken. Na duizenden kusjes en aaitjes hebben we het kistje dichtgedaan en een mooie foto op de deksel gezet. We hebben kaarten laten drukken om iedereen op de hoogte te stellen. Bij de drukker bleek duidelijk dat men niet echt ingesteld is op rouwkaarten voor kinderen. Men kon ons geen voorbeelden laten zien en wij wilden geen standaard rouwkaart. We hebben toen een kaart laten maken, dat qua grootte, kleur en papiersoort leek op zijn geboortekaartje. Ook hebben we 1 van de beertjes, die op zijn geboortekaartje stond, er op laten drukken. Op advies van de drukker hebben we wel enveloppen met een rouwrandje gebruikt, zodat mensen voorbereid zijn als de post krijgen. Wij hadden toen graag een mooi gedicht willen hebben, dat uitdrukte wat we voelden, maar ook op dat gebied was er niets geschikts voor handen. Voor de begrafenisplechtigheid hebben we een beroep gedaan op het Humanistisch Verbond om een toespraak te houden. We kregen een vrouw van middelbare leeftijd toegewezen. Zij was zelf oma en had het erg moeilijk met ons verzoek en twijfelde in eerste instantie of ze het wel kon en wilde. Uiteindelijk heeft ze het wel gedaan. Tijdens de plechtigheid hadden we toch even zoiets van: hadden we het maar zelf gedaan. Het is toch een vreemde. De muziek hebben we samen met vrienden uitgezocht. Soms was er een verkeerde zin of woord in een liedje, waardoor het voor ons afviel. Wij hebben de volgende nummers gebruikt; Paul de Leeuw – ‘De steen’’, Mariah Carey – ‘Hero’, Celine Dion – ‘Fly’ en Rob de Nijs – ‘Open einde’. Bij wat oudere kindjes is hun favoriete kinderliedje ook heel toepasselijk. Op de dag van de begrafenis hebben we samen het kistje naar de begraafplaats gedragen. Tijdens de autorit hebben we het kistje op schoot gehouden, zodat er geen echte rouwwagen nodig was. Na een korte toespraak hebben we samen het kistje in het grafje laten zakken. Waarna alle aanwezigen bij het grafje langsliepen om afscheid te nemen en rozenblaadjes op het kistje te strooien.


- 25 -

Veel mensen hadden naast bloemstukjes ook knuffeltjes meegenomen. Deze bloemen en de knuffels hebben op het grafje gestaan totdat de steen klaar was. Hierdoor leek het altijd een lief plekje. Het naambordje, dat door de begraafplaats op zijn grafje was gezet, vonden we vreselijk. We hebben toen zelf een bordje gemaakt en met kleurtjes geverfd, waardoor het een stuk vriendelijker en persoonlijker leek. Tijdens de begrafenis heeft iemand (op een onopvallende manier) foto’s gemaakt. Ook hier hebben we achteraf heel veel aan gehad, doordat je op die manier alles nog weer beleeft en een beetje verwerkt. Zijn muziekdoosje heeft altijd op zijn grafje gelegen en ligt er nu nog. Voordat we bij hem weggaan trekken we altijd aan zijn muziekdoosje, net zoals we altijd deden als we hem naar bed brachten. We hebben er ook een klein lantaarntje staan, waar we altijd een kaarsje in branden. Allemaal rituelen waardoor we het gevoel hebben, dat we nog iets voor hem kunnen doen. Na het overlijden van ons zoontje heb ik een soort dagboek bijgehouden, waarin ik verhalen schrijf aan hem. Bij zijn foto brandt elke avond een kaarsje en staat meetal wel een roos of klein boeketje. Op de dag waarop hij 1 jaar had moeten worden zijn we samen met vrienden en familie naar zijn grafje gegaan om een kaarsje, in de vorm van een zonnebloem, aan te steken. In veel bloemstukken was iets van speelgoed gebruikt waardoor het toch weer heel kinderlijk werd. Het grafsteentje, dat wij voor ons zoontje hebben ontworpen en laten maken, is nu door andere ouders precies gekopieerd. We vinden het verschrikkelijk dat de steen, die wij voor ons zoontje gemaakt hebben, nu ook op een grafje naast hem staat. Wij wilden iets unieks voor ons unieke kind!!! Wettelijk blijkt hier niets aan te doen te zijn, dus ook hier moeten we maar weer mee leren leven. We komen nu weer huilend thuis van de begraafplaats. Misschien helpt het als ouders weten hoe persoonlijk zo’n zelf ontworpen grafsteentje is en wat voor effect het op ouders heeft, wanneer deze nagemaakt wordt.

Ronald en Anita Haan


- 26 -

7.7 Het verhaal van Katja Engelkamp over dochtertje Lisa Wij hebben het belangrijk gevonden op onze eigen wijze afscheid te kunnen nemen van onze dochter Lisa. Ik weet ook dat veel mensen schromen hun eigen wensen uit te voeren en zich overleveren aan de goede bedoelingen van mensen uit de omgeving, uitvaartverzorgers en uit vrees anderen in verlegenheid te zullen brengen. Maar ook omdat mensen zich niet realiseren dat er zoveel meer mogelijk is, dan je in eerste instantie zou denken. Onze manier van afscheid nemen van Lisa was voor ons heel vanzelfsprekend. Echter, uit reacties bleek dat onze omgeving het heel bijzonder vond en bovendien erg bij ons passend. Lisa, geboren 14 mei 1995 is overleden op 12 december 1996. Zij is geboren met een ernstige afwijking aan haar lever. Daarvoor is zij geopereerd en veel in ziekenhuizen geweest. Uiteindelijk bleek dat zij het niet zou kunnen redden zonder een levertransplantatie op niet al te lange termijn. Vanaf februari 1996 heeft zij daarom op de wachtlijst gestaan voor een donorlever. 29 November 1996 kwam het verlossende telefoontje; er was een donorlever voor Lisa. Na 9½ maand wachten; na kandidaat te zijn geweest om zelf een deel van mijn lever te doneren; na eindeloze spanning met goede hoop op de toekomst was daar dan eindelijk een lever. De lever van een kind nog wel; voor Lisa kon het niet beter en wij troostten ons met de gedachte dat dit kind niet voor Lisa was gestorven, maar dat er ouders waren geweest die de moed hadden gehad dit offer voor anderen te brengen. Er is veel te vertellen over de twee weken die toen volgden, maar dat is een lang en vooral heel verdrietig verhaal. De levertransplantatie lukte niet; de lever ging niet functioneren en de conditie van Lisa (zo ‘goed’ voor de operatie) ging hard achteruit. Dagen achtereen telkens opnieuw langdurige operaties om de donorlever, en daarmee Lisa, te redden. Dat lukte niet, de donorlever moest eruit omdat hij meer kwaad deed dan goed. Nu kwam het ondraaglijke wachten op wederom een donorlever, maar nu moest deze er binnen 24 uur zijn, anders zou Lisa worden opgegeven. Intussen moest Lisa zonder lever verder, iets wat eigenlijk helemaal niet kan. Binnen 24 uur was er een nieuwe lever; we durfden haast weer hoop te krijgen. Lisa zou wederom weer een kans krijgen. De transplantatie lukte (technisch), maar dat was bij de eerste ook. De doorbloeding was goed en dat was goed nieuws! Echter, tijdens de transplantatie was al geconstateerd dat er zich zoveel vocht in haar lijfje en m.n. haar hersenen had opgehoopt, dat deze ernstig in de verdrukking waren gekomen. Het drong niet goed tot ons door; het feit dat deze lever het beter leek te gaan doen, daaraan klampten wij ons vast. Niet voor lang; de dag na de tweede transplantatie bleek dat Lisa (weer) niet bijkwam uit de narcose (sinds de eerste transplantatie hadden we geen contact meer met haar gehad). Zij lag in een diepe coma. In de week die toen volgde bleek dat Lisa’s hersenen door de eerste donorlever en de periode zonder lever zoveel schade hadden opgelopen, dat het nooit meer goed zou komen. Ze kon niet zelfstandig ademen, haar temperatuur, hartslag en bloeddruk regelen, om van bewustzijn, contact of mobiliteit maar te zwijgen. Op 12 december werd besloten de behandeling (beademing en medicatie) te stoppen. Er was geen enkele hoop meer. Twee-en een half uur nadat de beademing was gestopt, is zij heel zachtjes overleden; zo zacht dat de overgang van hier naar daar nauwelijks op te merken was. Wij wisten dat je als ouders je kind zelf mee naar huis mag nemen; vrienden die ook een kind hebben verloren hadden dat ook gedaan. We wilden niets liever dan dat. Altijd hadden wij zelf voor Lisa gezorgd. Thuis, maar ook in het ziekenhuis waren we altijd, 24 uur per dag, bij haar. Samen of een van ons beiden. Het was voor ons onvoorstelbaar dat zij met iemand anders of in ‘zo’n zwarte rouwauto’ naar huis zou gaan. Wij hadden daarom ’s middags al geregeld dat we daarvoor de benodigde papieren zouden meekrijgen. Voor ons was het ook vanzelfsprekend dat Lisa naar huis zou gaan, naar haar eigen kamertje, haar eigen bedje. Gelukkig deed ook daarover niemand moeilijk. Mijn zwager en schoonzus hebben de reiswieg van de kinderwagen gebracht, zodat we haar daarin konden vervoeren. Het was een vreemde tocht door de gangen van het Academisch Ziekenhuis Groningen met onze Lisa in de reiswieg. We beseften nauwelijks dat ze was overleden; we zouden na deze afschuwelijke weken weer naar ons eigen huis gaan en Lisa ging met ons mee. De reis naar huis was stil. Han reed, ik zat achterin naast Lisa. Het was alsof ze sliep en ze voelde nog zo lekker warm aan. En zo dichtbij, het was niet eng of zelfs maar naar. We hadden vooraf nog een wrange grap gemaakt over hoe het zou zijn als we zouden worden aangehouden voor alcoholcontrole of zo. We waren glashelder, maar uiteraard zo breekbaar als een zeepbel. Thuis aangekomen drong het voor het eerst een beetje tot mij door dat Lisa dood was. We droegen haar naar binnen. Voor het eerst werd ze niet wakker toen we haar uit de auto droegen van een lange reis. Maar zo’n lange reis had ze ook nog niet gemaakt… We legden haar in haar bedje, met de dekens over haar, ze was nog altijd een beetje warm. Behalve haar hoofdje en haar handjes, die waren zo koud.


- 27 -

We belden een uitvaartondernemer, die de volgende ochtend zou komen (het was inmiddels half twee s’ nachts). Gaan slapen is niet erg in zo’n situatie, het is het wakker worden wat zo moeilijk is. De uitvaartmeneer kwam. Omdat we al bijna een week hadden zien/voelen aankomen dat Lisa zou gaan sterven en we met elkaar hadden ‘afgesproken’ dat we nergens over zouden zwijgen, hadden we al gesproken over de rouwkaart, de begrafenis en de kist. We wilden een rouwkaart in dezelfde kleur en sfeer als haar geboortekaartje, met een mooie foto van haar erbij, zodat iedereen naar haar zou kunnen kijken, nu en in de toekomst. We schreven ons slaapliedje erop: ‘Lisa Marije, waar ga je naar toe? Lisa Marije, waar ga je naar toe? Naar Dromenland, naar Dromenland, naar het land van het volk van Laaf. Lisa Marije, waar ga je naar toe?’ Als ik bij haar graf ben zing ik het nog altijd voor haar. En we schreven: ‘We hebben zo van elkaar genoten. We zullen je zo vreselijk missen’. Ik wilde geen witte, roze of lichtblauwe kist; maar mijn grootste angst was zo’n eikenhouten kist met messing handvaten. Dat niet voor mijn meisje. Ik wilde een knalgele of knalrode kist. Lisa hield van kleurtjes en wij met haar. Het werd een knalrode, geen enkel probleem was het. De uitvaartmeneer belde naar zijn kantoor en regelde het meteen: ,,Bedoelt u Ferrari-rood?” Ja, Ferrari-rood, prima! Erop zouden we haar lieve kleine lieveheersbeestje plakken; het kleine plastic beestje dat ze zo graag in haar handjes had. We wilden geen stijve bloemstukken of bossen bloemen. De bloemen moesten voor Lisa zijn, voor bij haar kistje, niet voor op de koude aarde boven op haar; allemaal losse bloemen die iedereen op haar kistje zou kunnen leggen. Zelf regelden we losse Gerbera’s, Anemonen en Ranonkels, rood, oranje en geel, geschikt in haar “Jip-en-Janneke koffertje’ waarmee we ook altijd op reis gingen, en waar we dan voor Lisa wat speeltjes in stopten. We wilden het sober houden. Dus we kozen drie liedjes uit die ze erg mooi vond (‘Dikkertje Dap’ en ‘Stekelvarkentjes Wiegelied’ van Annie M.G. Schmidt en ‘In de maneschijn’. Vier collega’s van mij boden aan ze te zullen zingen in de aula van de begraafplaats. Mooier kon het niet. De dag van de begrafenis kwam dichterbij (op donderdag is Lisa overleden, dinsdags was de begrafenis). Mensen kwamen op bezoek en gingen naar Lisa kijken en namen afscheid van haar lijfje, haar mooie gezichtje. Ook een kind nam afscheid (geen enkel kind heeft zo goed begrepen wat dood is, als hij toen; hij was drie en het was prachtig om hem over Lisa te horen spreken en nog trouwens). We hadden niets georganiseerd en achteraf heb ik hooguit spijt dat we niet op de kaart hadden gezet dat iedereen (met kinderen) welkom was. Nu zijn er mensen niet geweest die dat anders wellicht wel gedaan zouden hebben. Voor ons was het op de en of andere manier goed zo. Haar lijfje leek steeds minder te horen bij Lisa. We hadden daarvan min of meer afscheid genomen. Op een gegeven moment is het kennelijk goed, haar lijfje thuis hebben is dan niet meer nodig. Dan ben je toe aan een andere fase, aan rust en stilte misschien. De ochtend van de begrafenis verliep chaotisch; achteraf hadden we de begrafenis liever wat later gepland dan om 10.00 uur. De uitvaartmeneer kwam laat, met de kist. Uiteindelijk moest Lisa daar nog vrij snel in. Toen hij desondanks nog haast theatraal dramatisch de kist wilde dichtschuiven, had ik zoiets van: schiet op, we komen nog te laat. Belachelijk natuurlijk, maar ik had toen niet meer de rust daar nog iets speciaals van te maken, met een huis vol mensen. Bovendien paste ze nog maar net in de kist (door al het vocht dat ze vasthield, was ze heel breed geworden) en dat vond ik niet prettig. Verder had ik die man niet nodig om afscheid te nemen van het lijfje dat uit mij was voortgekomen; dat had ik zonder hem allang op mijn eigen manier gedaan. We droegen de kist zelf naar beneden, in ons kleine autootje, maar deze was groot genoeg. Samen reden we naar de begraafplaats, enkele minuten rijden bij ons huis vandaan. Bij de begraafplaats aangekomen stonden daar veel mensen, ongeveer 130. Ik werd er zenuwachtig van. Het was niet meer onze begrafenis; het was een afscheidsritueel voor de anderen geworden. Dat is niet erg, maar ik realiseerde me dat achteraf pas. Ik heb ze allemaal gezoend, vastgepakt en te woord gestaan. We hielden ons zo goed, zei de uitvaartmeneer. Ik deed helemaal niets, ik hield helemaal niets; het ging zo, ik voelde niets, ik was er nauwelijks bij. We droegen de kist naar voren in het zaaltje. De uitvaartmeneer zei een niets zeggend gedichtje op. Een verpleegkundige sprak voor de meesten onverstaanbare woorden, die ons wel veel deden. Mijn collega’s zongen de liedjes prachtig. Wij droegen samen de kist naar haar graf. Mijn collega’s zongen nog een liedje en toen legden Han en ik de bloemetjes op haar kist, waarna we die lieten zakken (wat was dat akelig diep zeg!). We liepen weg van haar graf, de hele stoet mensen achter ons aan. We hebben nog overwogen zelf als laatste bij het graf weg te gaan, maar realiseerden ons dat we dan weer een volle aula moesten instappen. In de aula hadden we het dagboek neergelegd dat we bijhielden sinds we wisten dat Lisa ziek was. Een mooi schrift met mooi papier. We wilden graag dat iedereen daar wat in zou schrijven, als troost voor onszelf om later te kunnen lezen. Het duurde lang voordat de hele stoet aan het schrift en ons voorbij getrokken was, maar toch was het fijn iedereen zo even te kunnen zien en vasthouden. Toen (bijna) iedereen weg was, wilden wij weer naar het graf van Lisa. We werden gewaarschuwd door mensen om ons heen dat het al dichtgegooid was, daar ben ik wel verdrietig over geweest, dat ik de bloemenzee zelf nooit heb kunnen zien.


- 28 -

Ik troostte me met de gedachte dat ze voor Lisa waren en dat mijn vader er een foto van had gemaakt, op de valreep. Dat scheelde, maar slordig vond ik het wel. We zijn naar huis gegaan met een aantal mensen, die soms te lang bleven. Helemaal op waren we toen we uiteindelijk samen overbleven. Een zware tijd brak aan en deels is die tijd nog altijd niet voorbij. De dag na de begrafenis hebben we allebei op onze borst een tatoeage laten maken; het tekentje symboliseert het sterrenbeeld Stier, maar bovenal de verbondenheid aan elkaar. We wilden geen ‘standaard sombere steen’ op Lisa’s graf, niet op een kindergraf. Dat was ons uitgangspunt bij onze korte zoektocht naar alternatieven. We hebben de afdeling plantsoenen gebeld en gevraagd wat mogelijk was; haast alles en ze waren er zelfs voor omdat ze dan niet voor niets de regels hadden versoepeld. De (overigens prachtige) begraafplaats kon er alleen maar mooier van worden. Vervolgens gingen we op zoek naar een kunstenaar of zo. Ik had wel eens gehoord van een bijzondere uitvaartonderneming in Amsterdam en van een tijdschrift over de dood ‘Doodgewoon’. Zo kwam ik terecht bij uitvaartonderneming De Ode en bij de Vereniging Memento, een vereniging van kunstenaars die zich (o.m.) toeleggen op grafmonumenten. Een geweldige keramiste heeft met behulp van ons verhaal en onze informatie een prachtig grafmonument ontworpen. Uiteindelijk heeft het nog vrij lang geduurd voordat het klaar was. Maar dat vond ik niet erg, er was daardoor nog iets wat niet af was, iets wat nog moest komen. Alsof een beetje de hoop er nog zou zijn nog een glimp van Lisa te kunnen opvangen, zoiets magisch was het wel. En ineens was het beeld er, waarmee een beetje een einde kwam aan het ritueel rond het afscheid van Lisa. Heel lang hebben we beiden een kaarsje gebrand ‘s avonds voor het slapen gaan. Han doet het nog steeds, bijna elke avond. Ik doe het alleen bij haar graf, waar we nu ca. elke twee weken komen. Eerst kwamen we (bijna) dagelijks, nu minder vaak, maar het blijft haar plekje. Het laatste wat er van Lisa is, ligt toch daar, zo voel ik dat wel. Han voelt dat anders, maar ook voor hem is het belangrijk dat het een prettige plek is, waar het mooi is. Zo mooi als het was, toen zij er nog was. Zo mooi kun je het zelf niet maken, maar we doen ons best… op onze manier. Onze jongste dochter is alweer bijna een jaar, Luca (verhaal geschreven op 17.11.98). Zij is opnieuw het mooiste wat een mens kan overkomen. Het is fantastisch om te ervaren dat we dat ‘gewoon’ weer kunnen voelen; we zijn het niet verleerd te leven en daarvan te genieten. Ondanks al het verdriet en het grote gemis.

Katja Engelkamp


- 29 -

7.8 Het verhaal van Aukje Penninga over zoon Joost Onze Joost, net 1 week 16 jaar is op 1 februari ’97 verongelukt. Tijdens het ‘oorlogje’ spelen met zijn vriendjes ging hij zo op in zijn spel, dat hij de eerste trein zag aankomen maar de tweede trein niet. Afscheid van Joost nemen konden wij niet. Joost zijn grootste droom was, nadat hij zijn school had afgemaakt, bij het Korps Mariniers gaan. Vredessoldaat worden. Ondanks de grote verslagenheid en het verdriet hebben wij geprobeerd alles in Joost zijn stijl te doen. Het tekentje van de Marine op de kaart en het gedicht waar Rik, onze oudste zoon mee begint, op de kaart is de eerste regel van het blad van de marine. Het gedicht van Joost heeft hij zelf een paar weken voor zijn dood geschreven, als refrein van een lied voor zijn band. Anne, Rik en ik wilden Joost absoluut niet in een zwarte auto wegbrengen. Dus kozen wij voor de legerjeep van mijn broer, waar Joost helemaal weg van was. Van de begrafenisondernemer hebben wij alle steun gehad. Omdat de kist in de breedte achter op de jeep kwam te staan, moest er speciaal een plank voor gemaakt worden. De begrafenisondernemer heeft samen met Rik gecontroleerd of alles stevig genoeg was. Ook vroeg hij aan ons of wij misschien iets over de kist wilden leggen (hier hadden wij helemaal niet bij stilgestaan). De keus was aan ons, wilden wij dat niet dan was het ook goed. Toch hebben wij gekozen om een stuk van een camouflagenet erover heen te leggen, dat zaterdags nog was gebruikt tijdens het ‘oorlogje’ spelen. De school van Joost heeft alles heel goed gedaan, zij hebben maandagmorgen de hele school in de aula bijeen gebracht en het trieste verhaal van Joost verteld. Leerkrachten hebben midden in de school een tafel neergezet met een foto van Joost erop. Dag en nacht brandde er een kaars en voor de kinderen lagen er waxinelichtjes die zij, als er behoefte was, aan konden steken. Briefjes, gedichten, brieven voor ons voor Joost, van alles werd op die tafel gelegd. Voor ons, maar ook voor de kinderen op school is dit zo belangrijk geweest. Als het niet ging in de les, mochten de kinderen de klas uitgaan en naar die tafel in de hal gaan. Voor de school één grote pluim, fantastisch. Het afscheid in de aula was zo warm en liefdevol. Voor zijn kist stond de rugzak, met al zijn legerspullen erin. Op een briefje stond: ‘Voor je laatste reis’. Veel kinderen vielen flauw, daardoor is het bandje van de bijeenkomst helaas mislukt. Toen wij vanuit de aula naar de begraafplaats reden, stond daar ineens ongevraagd een fotograaf met een grote telelens midden op straat. Onze Rik en mijn broer, die samen in de jeep zaten, waren behoorlijk overdonderd. ’s Maandags hadden de kranten er ook al veel aandacht aan geschonken. Grote foto’s en afschuwelijke verhalen, walgelijk, snappen zijn dan niet wat ze de nabestaanden aandoen. Nee, fl. 500,= voor een foto is belangrijker dan ons verdriet. Maar het verhaal naast de foto maakt nog ‘iets’ goed. De auto waar wij Joost mee wegbrachten is, denk ik, heel uniek voor Nederland. Verder is Joost door Rik en familie gedragen. Gelukkig kan er steeds meer, alleen durven mensen hun wensen nog niet goed te uiten. Volg je gevoel is ons motto en hou dat vol tegenover een begrafenisonderneming. Toch voelen wij ook de laatste foto in de krant als een eerbetoon aan Joost. Het graf van Joost heeft, totdat de steen in augustus werd geplaatst, vol gestaan met bloemen, beeldjes, ballonnen van Bert en Ernie enz. enz. Dag en nacht brand er een kaarsje in een lantaarntje. De steen hebben Anne en ik zelf gezocht (een veldkei). Alles hebben wij zelf gedaan, alleen de letters op de steen en de betonplaat niet. Het heeft heel veel energie gekost, maar achteraf geeft het een heel goed gevoel. Onze Joost is niet meer bij ons, natuurlijk wel iedere dag in ons hart. Maar zoals wij Joost moesten wegbrengen, maar helaas niet meer konden zien. Die dag geeft ons gelukkig nog steeds een warm gevoel van binnen. Onze Joost, die ons zo dierbaar was, die verdiende zo’n afscheid. Alles vanuit zijn denkwereld, zo hebben wij het gelukkig kunnen doen. Gedichten van de kaart Een zee aan mogelijkheden Die zee werd jou niet gegund. Zestien jaren jong. Hoe heeft dit ooit gekund. Rik Ik ben lekker anders Ik ben niet gewoon Ik ben lekker anders Nee, ik ben geen kloon. Joost


Aukje Penninga

- 30 -

7.9 Het verhaal van Betsy de Jager over dochter Marieke Onze oudste dochter Marieke woonde in Koeweit, waar ze als secretaresse op de Nederlandse Ambassade werkzaam was. Ze was verloofd met een Engelsman, Gordon en hadden hun trouwplannen bekend gemaakt voor 9-4-’94. Op 7 mei 1993 overleed Marieke volkomen onverwachts tijdens het beoefenen van de duiksport, slechts 23½ jaar oud. Ze was bezig haar 1e diploma te behalen. Bij obductie is naar voren gekomen dat Marieke zeer waarschijnlijk vanaf haar geboorte een verhoogd cholesterolgehalte heeft gehad, wat tot dichtslibben van de aderen leidde en uiteindelijk tot de fatale hartaanval op 7 mei 1993. Wij hadden haar 5 maanden niet gezien en toen de begrafenisondernemer bij ons thuis kwam, zei ik gelijk dat we Marieke thuis wilden laten opbaren. Dat was geen probleem, wij hebben daar een heel fijn gevoel aan overgehouden. Jammer alleen dat we toen nauwelijks kaarsen hebben gebrand. Wel hebben we veel foto’s gemaakt. Wij (voornamelijk mijn man Jan en Marieke’s verloofde Gordon) hebben de muziek uitgezocht voor Marieke’s begrafenis, sprekers gevraagd en een ‘herdenkingsprogramma’ gemaakt, wat aan iedereen werd uitgedeeld in de aula. Marieke ligt begraven in Heiloo en pas na 2 jaar hadden we definitieve ideeën over de soort en vorm van de grafsteen. De 3 (in blauwe kleuren) stenen onderaan stellen de golven van de zee voor (elke steen is ook verschillend van oppervlak, van glad tot ruw), daarin een soort van levensboom, met 5 harten van glas waarin wij met ons eigen handschrift teksten in hebben geschreven. Vanonder af links, eerst ik, als Marieke’s ‘mamsie’, dan pappa Jan (met de boom mee), dan links zusje Nicolien, dan rechts verloofde Gordon, dan een gebroken hart zonder tekst. Boven aan een vlinder, door Jan zelf in antroposofische letters Marieke eruit gezaagd, bruin glas erachter. (Er zat nog een rechterstuk glas aan met open barst, maar dat is tijdens een strenge vorst kapotgegaan en wij zijn het er nog niet over eens of we het zo laten of herstellen.) Het enige waar we ‘spijt’ van hebben, is dat we Marieke niet zelf of door vrienden vanuit de aula naar het graf hebben gedragen. Verder hebben we over Marieke’s afscheid hier op aarde een fijn gevoel (voor zover je daarvan kunt spreken) overgehouden. Programma van de herdenkingsbijeenkomst 1. Muziek: ‘Romantic Panflute’ 2. Eerste spreekster: zusje Nicolien 3. Muziek: ‘Greatest Love’ – Loving you 4. Tweede spreker: Opa Jan de Jager 5. Muziek: ‘Greatest Love’ – Three times a lady 6. Derde spreeksters: nichtjes Mirjam en Judit Schulze 7. Muziek: ‘The Platters’ – Only you 8. Vierde spreker: Future brother-in-law Kevin Rose-Williams 9. Muziek: ‘Memory 20 love Themes’ – Isn’t she lovely 10. Vijfde spreker: Jan van Baars, conrector Christelijke Scholengemeenschap Jan Arentsz in Alkmaar 11. Muziek: Live vioolmuziek solo door Jeroen van de Kruijf, Componist: Frank Berger – ‘Afscheid’ 12. Zesde spreekster: Anne Boek, vriendin en AMHC Hockeyclub, partner van Marieke in elftal coaching en training 13. Muziek: ‘Linda Ronstadt’ – Hurt so bad 14. Zevende spreker: Bart Ganzeman, leraar Nederlands bij Schoevers Opleidingen Amsterdam 15. Muziek: ‘Chansons Francaises’ – Butterfly 16. Achtste spreekster: Carliese Hackert, namens het Ministerie van Buitenlandse Zaken 17. Muziek: ‘Lady of Time’ – Just for you 18. Negende spreker: Hanno Würzner, namens Ambassadeur de heer Jaap Schoen in Kuwait en alle collegae van Marieke 19. Muziek: ‘Lady of Time’ – To me you are so beautiful 20. Nog onbekende en niet gemelde, spontane sprekers; graag bekend maken wie u bent. 21. Muziek: ‘Nat King Cole’ – When I fall in love 22. Gordon: - Poem: ‘My promise of love to you 23. Muziek: ‘The Platters’ – Unchained Melody 24. Papa Jan: ‘From start to finish’ – Vaarwel mijn allerliefste oudste dochter Marieke 25. Muziek: ‘Fats and his finest’ – I am gonna sit right down and write myself a letter 26. Mamsie Betsy: ‘My beloved one’ 27. Muziek: Pianosolo’s door Frans Schulze: ‘Only love’ – ‘Love story’ – ‘Just a simple love song’ 28. Muziek: Vivaldi – ‘Les Quatres Saisons’ (verlaten aula) 29. Bij het graf speelt solo violist Jeroen van de Kruijf het Adagio Albinoni 30. Betsy, Jan, Gordon: Vaarwel onze allerliefste dochter/verloofde Marieke, our sleeping beauty! 31. Betsy, Jan, Gordon, Nicolien en Thilo strooien bloemblaadjes in het graf Betsy de Jager 32. Defilé


- 31 -

7.10 Arnoud Steenhuis over zijn zoon Marcel die op 16-jarige leeftijd is verongelukt. Het was 28 februari 1985 toen dit verhaal begon. Marcel kwam thuis van zijn stage adres maar moest nog een boodschap voor zijn stagebegeleider doen. Hij nam met enige spoed een bord erwtensoep naar binnen en vroeg aan zijn moeder (Christien) om het eten warm te houden. Hij zou over een half uurtje terugzijn. Ik was overspannen thuis. Ik droomde regelmatig dat Marcel dood ging en beleefde steeds in dromen zijn begrafenis. Ik was aan het opknappen en zou weer gaan werken. Inmiddels ging zijn moeder met Marcel zijn tweelingzus (Jacqueline) naar het 10 minutengesprek van de school. Onderweg naar school, vlak bij het ouderlijk huis, zagen ze dat er een ongeluk was gebeurd. Het was Marcel die daar op de grond lag. De politie was net gearriveerd en alleen Marcel zijn moeder mocht bij hem komen. Zijn zus werd in een politieauto gestopt. Marcel lag daar met de ogen open, starend naar zijn moeder. Volgens de politie was hij bewusteloos. Na enige tijd arriveerde de ziekenauto en werd Marcel met zijn moeder naar het ziekenhuis vervoerd. Jacqueline bleef achter in de politieauto. Inmiddels werd ik gewaarschuwd dat Marcel een ongeluk had gehad. Ik rende naar de plaats des onheils. Onderweg kwam ik een paar kinderen tegen die tegen mij zeiden “Ren maar niet zo hard meneer Steenhuis want Marcel is toch al dood”. Ik kwam op de plaats van het ongeluk en zag daar een tankauto staan. Ik dacht nog: als die over Marcel is gereden dan moet ik mij op het ergste voorbereiden. Aangekomen werd ik opgevangen door de politie en die vertelde mij dat het heel erg was met Marcel. Ik ging met de politie met zwaailicht en sirene naar het ziekenhuis. Jacqueline bleef in de politieauto achter. Onderweg naar het ziekenhuis hoorde ik in de politieauto over de politieradio dat Marcel dood was. Ik kon het niet geloven en de politie reageerde niet. Aangekomen in het ziekenhuis ontmoette ik op de EHBO post mijn vrouw. Zij was daar helemaal alleen in een kamertje met de kop tegen de muur aan het bonken. Ze had inmiddels gehoord dat Marcel dood was. Na enkele minuten kwam een geestelijke en een dokter naar binnen en toen zijn we na enige aarzeling naar Marcel gegaan. Hij lag nog op een brancard en ik schrok enorm toen ik hem aanraakte. Zijn lichaam was al gedeeltelijk koud. We hebben toen nog gezamenlijk de laatste sacramenten toegediend en zijn toen door de geestelijke naar huis gebracht. Inmiddels werd Jacqueline door de politie naar huis gebracht en werd voordat ze naar haar zusje (Christel) ging op de hoogte gebracht dat Marcel dood was. Thuis aangekomen werden we opgevangen door de buren die inmiddels de dienstdoende arts hadden gewaarschuwd om te komen. We werden rijkelijk voorzien van kalmeringsmiddelen. Onze eigen huisarts was op vakantie. Nu (na 14 jaar) moet onze eigen huisarts ons nog condoleren. De volgende dag kwam de begrafenisondernemer en adviseerde hij ons om het graf voor 10 jaar te huren. Dat advies is achteraf absurd. We hadden voor minimaal 30 jaar het graf moeten huren. Zolang ik leef wil ik naar mijn zoon. We hebben te weinig tijd gehad en moesten daardoor te snel beslissen. Ook heb ik achteraf spijt dat niet alles in het wit is gedaan. Een witte lijkauto koste toen Fl. 500,- extra. (in mijn dromen was alles in het wit). Ik ben verschillende keren naar het mortuarium geweest wat steeds een enorme belasting was. Nu zou ik Marcel thuis opbaren. Thuis kun je elke keer naar je kind wanneer je er behoefte aan hebt. De tweede dag kwam de chauffeur met de politie na toestemming van ons op bezoek. Ik heb de chauffeur zijn verhaal laten vertellen. Het was duidelijk dat Marcel geen schuld had aan het ongeluk. Ik heb de chauffeur dan ook gevraagd (verplicht) om de plechtigheden bij te wonen. Misschien was het van mijn kant een vorm van straf voor zijn daad om dit mee te moeten maken. De muziek is door de uitvaartverzorger uitgekozen. Het bloemstuk was rechthoekig, net zo groot als de kist. (Wij wilden dat alleen ons bloemstuk op de kist zou liggen.) Het heeft ons gestoord dat de kist al op het altaar in de kerk stond toen wij binnen kwamen. Wij vinden dat de kist op het laatst, achter de mensen aan, naar binnen gedragen had moeten worden. Tijdens de plechtigheden heb ik niemand gezien, alleen de chauffeur kwam regelmatig in het oog. De kerk was waarschijnlijk stampvol, de mensen moesten zelfs staan, er waren ook zo’n 500 bidprentjes gedrukt. Op het kerkhof hadden we aan het begin van het kerkhof afscheid moeten nemen, dat hebben wij geweigerd. We hebben echt moeten pushen om dit bij het graf zelf te doen. In die tijd was het gebruikelijk dat Marcel een graf kreeg waarin twee personen konden. Wij wilden per sé dat Marcel ‘bovenop’ zou komen te liggen. Wij zijn al een week na de begrafenis naar de gemeente gegaan om de termijn van 10 jaar te laten wijzigen. Hiervoor zou hij dan op een ander gedeelte op de begraafplaats begraven moeten worden. Omdat Marcel echter in een graf voor 2 personen lag, moesten we toestemming hebben van de nabestaanden van de andere overledene om het graf te mogen openen. We hebben er hierdoor uiteindelijk vanaf gezien. Tijdens de periode tussen overlijden en begrafenis hebben we veel steun ontvangen en werden we geleefd door de mensen om ons heen. Na de begrafenis werden we nog een paar weken opgevangen door familie en kennissen. Uiteindelijk bleef een kleine groep kennissen en familie over waar we ons verhaal kwijt konden. Op het werk ontstonden er discussies zoals: waarom ik Marcel heb laten begraven en niet heb laten cremeren. Dat laatste is gemakkelijker want dan ben je van het gezeik van het steeds naar het kerkhof gaan af. De manager deed een beroep op mij om Marcel zo snel mogelijk te vergeten. Ik kon volgens hem me niet voor 100% geven omdat ik nog steeds slapeloze nachten had en thuis ook nog steeds met mijn gezin bezig was met Marcel. Inmiddels nam het gebruik van kalmeringsmiddelen toe en raakten we er aan verslaafd. We gingen zelfs gebruik maken van weekenddokters om meer tabletten te krijgen. Na een jaar werd het ons duidelijk dat dit zo niet door kon gaan. We zijn toen resoluut gestopt en kwamen er achter dat het rouwen toen pas begon. Inmiddels waren we lid geworden van de vereniging “ Ouders van een overleden kind ” en waren we in gespreksgroep te Maastricht terechtgekomen. Het deed ons goed met lotgenoten in contact te komen. C.C.M. Rodenburg-Folkerts, www.uitvaart.nl/uitvaart_kind/kind.rtf, september 2003

- 32 -

Het tweede jaar. De chauffeur heeft de jaardienst bijgewoond en is nog op bezoek geweest. Hij was nog erg ontdaan over het ongeluk. Ik had inmiddels al een brief gestuurd naar de griffier en de rechtbank te Roermond met het verzoek om de chauffeur niet te straffen. Ik was van mening als je de dood van een kind op je geweten heb je genoeg gestraft bent. De rechter heeft mijn verzoek ingewilligd en hem minimaal gestraft. (500,- boete). Hij vond echter zijn straf te hoog en ging in hoger beroep. Ook toen is hij veroordeeld. Inmiddels had ik spijt dat ik om een strafvermindering had verzocht. Ik was teleurgesteld in zijn houding en er ontstonden haatgevoelens tegen hem. Nadat ik een bruiloft had bezocht, heb ik geprobeerd de chauffeur per telefoon te bereiken om me op hem te wreken. Gelukkig heb ik geen contact met hem gehad. De verschillende “data” in het tweede jaar waren zeer moeilijk en emotioneel. We beleefden alles opnieuw en konden het leven niet goed oppakken. Er ontstonden meningsverschillen en je huwelijk kwam onder druk te staan. Naderhand bleek dat dit allemaal met het rouwen te maken heeft. We gingen na een langdurig overleg op vakantie met als bestemming dezelfde camping als de laatste keer toen Marcel er nog bij was. Het was voor ons een emotionele vakantie en het was niet goed dat we dezelfde camping hadden uitgekozen. Het was nog veel te kort na het gebeuren. Later na een jaar of 5 zijn we ook weer naar een camping gegaan waar Marcel was geweest. Toen was het fijn om er weer eens te zijn. Het derde jaar. In het derde jaar meldde ik me aan bij de vereniging “Ouders van een overleden kind” om contactpersoon te worden. Ik dacht dat ik in staat was andere mensen te kunnen helpen bij hun grote verlies. Ik kwam er echter achter dat ik dit nog niet aankon en nog midden in het rouwproces zat. Ik heb me dan ook tijdelijk teruggetrokken als contactpersoon. Helaas heeft dit tijdelijke een jaar of 5 geduurd voordat ik weer actief kon zijn binnen de vereniging. Het vierde tot en met het veertiende jaar. In deze periode ging het rouwen zeer langzaam vooruit. In het vijfde jaar werd voor de eerste keer de kerstboom gezet. Verder werd er in deze periode voor de eerste keer naar filmbeelden, foto’s en dia’s gekeken. De eerste keren was dat zeer moeilijk maar nu kunnen we er van genieten. Ook kijken we nu regelmatig naar de foto’s van Marcel zijn opbaring. Langzaam ontstonden er problemen omdat we steeds probeerden gehoor te krijgen over ons grote verdriet. Helaas is de naam Marcel bij velen van de familie en kennissen een vies woord geworden. In het achtste jaar startte ik weer als contactpersoon bij de vereniging “ Ouders van een overleden kind”. In het begin ging het nog zeer moeilijk en kwamen de emoties weer boven. Uiteindelijk ging het goed (het mes snijd aan twee kanten) en ben ik nu zeer actief binnen de vereniging bezig. Vaak komen er nog emoties naar boven maar ik heb geleerd dat dit ook mag binnen het zware en dankbare werk dat de vereniging met zich meebrengt. Het is geen voetbalclub. Je bent altijd met emoties bezig ongeacht wat je functie is binnen de vereniging. In deze periode hebben we nog een paar sterfgevallen meegemaakt. Hierdoor werd ons verdriet bij sommigen van de familie steeds onbelangrijker en uiteindelijk hebben we geen contact meer met een belangrijk deel van de familie. In het live programma B&W (Sonja Barend en Paul Witteman) te Amsterdam, waar ik met mijn dochter Jacqueline ons verhaal konden vertellen, kwam ik er achter dat de chauffeur had medegedeeld dat hij zich niet schuldig voelde. Ik wil hem nu niet meer ontmoeten. Ik heb er spijt van dat ik om strafvermindering had gevraagd. Het is een schande dat sommige schuldigen in het verkeer steeds blijven ontkennen. Vanaf het veertiende jaar tot ??? Er is veel veranderd sinds die bewuste dag. Je wordt een ander mens. Ik ben meer van de natuur gaan genieten. Er is ook meer aandacht gekomen voor de overgebleven kinderen. In ons gezin zijn er geen geheimen meer. De onderlinge band is sterker geworden. Inmiddels is er een kleinkind (Steffie) geboren wat toch weer een positieve bijdrage levert aan je grote verdriet en waar je intens van kan genieten. Door de kerk voel ik me in de steek gelaten. Overigens de toenmalige opmerking van “ Onze lieve heer heeft het zo gewild ” heeft bijgedragen tot nog meer ontkerkeling. Ik ben er wel van overtuigd dat er iets is en weet ik zeker dat ik ooit met Marcel in contact zal komen. Wekelijks ga ik naar het kerkhof maar voel dit niet meer als een verplichting. Ik vind er rust en praat regelmatig met anderen. Het uit elkaar vallen van de familieband is moeilijk te accepteren en zal waarschijnlijk nooit meer goed worden. Daarvoor zijn we te zeer gekwetst geworden. Het verdriet wordt niet meer minder. Ik zal het meenemen in het graf. Toch leef ik voor 90 % weer redelijk normaal. De moeilijkste dagen zijn: Sterfdag Marcel, Verjaardag Marcel, Verjaardagen, Feestdagen (Kerstmis en Oud en Nieuw) en Vader- en Moederdag. Marcel is geboren op 17 juni 1968 en overleden op 28 februari 1985. Marcel, ik hou van jou, je papa.


- 33 -

OP EEN PERSOONLIJKE WIJZE AFSCHEID NEMEN VAN JE OVERLEDEN KIND

Recommend Documents