17 NOVEMBER 2008 > JAARBEURS UTRECHT
ONTMOET, LEER EN ERVAAR
UITNODIGINGSBOEKJE
ONTMOET LEER EN ERVAAR INHOUD 3 INTRODUCTIE 4 PROGRAMMA beschrijving 6 PROGRAMMA overzicht 8 DE LOKALEN 16 DE ÉTAGE 30 HET ONTMOETINGSPLEIN 31 HET LEERPLEIN 32 AANMELDEN
2
INTRODUCTIE VAN HARTE… Inderdaad: we nodigen u van harte uit om maandag 17 november deel te nemen aan Dé Onderbouwmanifestatie; de plaats waar u moet zijn om kennis te nemen van de meeste recente ontwikkelingen in de onderbouw van het voortgezet onderwijs. Een evenement waarmee we hopen tegemoet te komen aan uiteenlopende wensen en behoeften van een zeer gevarieerd publiek. Verschillend in functies in de scholen: docenten, teamleiders en schoolleiders. Maar ook zeer divers als het gaat om de scholen die zij vertegenwoordigen. Vandaar een evenzeer gevarieerd programma: lezingen over recente ontwikkelingen en inzichten, presentaties van scholen voor scholen en volop gelegenheid om te leren en te ervaren. Het is bovendien bij uitstek een dag waar u met meer mensen (secties, teams, werkgroepen) naar toe kunt gaan. Daarom ons aanbod: elke 3e persoon van een school kan zich gratis aanmelden. Aan het eind van de dag bent u weer helemaal bij als het om de onderbouw gaat. Bovendien keert u niet met lege handen terug naar huis. Naast presentaties en lezingen in digitale vorm ontvangt u van ons de publicatie Verder met de onderbouw, het handboek waarmee u op uw school zelf verder aan de slag kunt. Rond lunchtijd zal de staatssecretaris een bezoek brengen aan Dé Onderbouwmanifestatie. Zij zal onder meer het bovengenoemde handboek en ons Monitorrapport 2005-2008 in ontvangst nemen en terugkijken op vier jaar ontwikkelingen in de onderbouw. Meer informatie over de activiteiten, presentaties, lezingen en over de aanmelding vindt u in dit boekje. We hopen u te ontmoeten op Dé Onderbouwmanifestatie.
Hans van der Molen Projectleider Onderbouw-VO 3
PROGRAMMABESCHRIJVING Het programma van Dé Onderbouwmanifestatie stelt u zelf samen: u kunt ter plekke beslissen welke lezingen en presentaties u bijwoont. Alleen als u wilt deelnemen aan een teamworkshop op het Leerplein of aan een thematische ontmoeting op het Ontmoetingsplein vragen we u vooraf een keuze te maken.
Hieronder staat een overzicht van wat er allemaal te beleven is op Dé Onderbouwmanifestatie. Alle onderdelen worden verderop in dit boekje nader toegelicht.
DE LOKALEN
In de centrale hal richten we acht lokalen in, waar de gehele dag diverse presentaties plaatsvinden van scholen die u deelgenoot maken van wat zij doen en ontwikkelen. Ook buiten deze lokalen zijn er nog enkele presentaties die u kunt bijwonen.
DE ÉTAGE
De Étage is de plek voor verdiepende en beschouwende lezingen over tal van actuele onderwijsonderwerpen, gebracht door een keur aan experts en ervaringsdeskundigen.
HET ONTMOETINGSPLEIN
Het Ontmoetingsplein is de centrale ruimte van Dé Onderbouwmanifestatie. Hier komt u uw collega’s tegen en kunt u napraten over de presentaties en lezingen die u bijgewoond heeft. Hier vinden ook, op gezette tijden, de thematische ontmoetingen plaats. Aan deze themagesprekken kunt u deelnemen als u zich daar vooraf voor aanmeldt.
HET LEERPLEIN
Op het Leerplein kunt u kennismaken met diverse digitale ondersteunende applicaties. U kunt dat zelfstandig doen wanneer het u in het programma het beste uitkomt, maar u kunt zich ook vooraf met een aantal collega’s opgeven voor een teamworkshop, waarbij u gezamenlijk kennismaakt met een van de applicaties.
4
DE DOCENTENKAMER
Als u alle opgedane indrukken even wilt overdenken, dan kunt u terecht in de Docentenkamer. Daar vindt u ook het nodige leesvoer en achtergrondinformatie over de onderwerpen die tijdens Dé Onderbouwmanifestatie aan bod komen.
Nogmaals: u maakt uw keuzes op de dag zelf. Behalve voor een georganiseerde ontmoeting of voor een teamsgewijze activiteit op het leerplein hoeft u niet van tevoren aan te geven welke lezingen of presentaties u gaat volgen.
5
PROGRAMMAOVERZICHT 10.00 - 10.30 en 14.00 - 14.30
Talen in de BBL: écht wel!
Het technasium: een nieuwe manier van samenwerken Christelijk College Schaersvoorde rsg De Borgen
10.30 - 11.00 en 14.30 - 15.00
Hoe kun je film in je lessen gebruiken? Bogerman
Vakoverstijgend werken, ja of nee? Baudartius College
11.00 - 11.30 en 15.00 - 15.30
Versterkte talen Engels, Spaans en Italiaans Amsterdams Lyceum
Van voorkennis via leervraag tot reflectie Holland College
11.30 - 12.00 en 15.30 - 16.00
Cultuureducatie-projecten
Werken in leergebieden, de succesfactoren De Groene Welle
Gomarus College
De beschrijvingen van de presentaties in de lokalen vindt u op pagina 8, het oranje gedeelte
PROGRAMMAOVERZICHT 10.00 - 11.00 en 14.00 - 15.00
Van basisvorming naar onderbouw Frans Wisman Heim Meijerink Hans van der Molen
11.00 - 12.00 en 15.00 - 16.00
Blijven leren van lesgeven
Ilse van Eekelen 12.00 - 13.00 en 16.00 - 17.00
Bewegen voorbij de scenario's
Remy van Kasteren Vernieuwing in de onderbouw: van pilot naar integrale schoolontwikkeling Peter Sleegers
Hoe kunnen scholen werken aan hun eigen leerplan?
Er was eens een team...
Jan van den Akker
Paul Delhaas
* NB: Deze presentatie duurt een half uur i.p.v. een uur. De beschrijvingen van de lezingen en presentaties op de Étage vindt u op pagina 16, het blauwe gedeelte
6
LOKALEN Schoenmaker blijf bij je leest
Gymnasium +
Rientjes Mavo
Arentheem College
Projectonderwijs in de les… het kan!
Leren doe je Via Nova
RSG Broklede
Via Nova
Durven samenwerken
Scenario 7
St. Ignatiusgymnasium
CSG Het Noordik
Projectonderwijs: al doende leert men … Baken Stad College
!mpulse Piter Jelles !mpulse
DE ÉTAGE Leren over innoveren
Samen met 21 scholen leermateriaal ontwikkelen* (Alleen van 10.00 - 10.30!) Boeken combineren met digitaal lesmateriaal* (Alleen van 14.00 - 14.30!)
Sietske Waslander Leiding geven aan professionals Mathieu Weggeman De canon van Nederland: wat doen we ermee in de onderbouw? (Alleen van 12.00 - 13.00) Cees Hageman
Hoe maakt u in 8 uur een leermiddelenbeleid? Dirkje Ebbers Vera Simon Thomas
De Kunst- en Cultuurcoördinator in de school*
Uw beleidsplan cultuureducatie in de steigers (Alleen van 16.00 - 17.00)
Arbeidsgebieden: een andere benadering van het onderwijs in de onderbouw van het vmbo*
Bart Huydts
Annemarie Oomen
Tineke Ubbels
7
DE LOKALEN DOMEIN: TALEN Versterkte talen Engels, Spaans en Italiaans
havo/vwo
Het Amsterdams Lyceum heeft naast de moderne vreemde talen Engels, Frans en Duits ook Spaans en Italiaans als examenvakken. Deze laatste twee talen kunnen vanaf de derde klas gekozen worden. Bijzonder zijn de versterkte talen Engels (Fast Lane English), Spaans (Trayecto Español) en Italiaans (Corso Italiano). Deze zijn facultatief, maar tweederde van de leerlingen kiest voor een van de drie.
Wat houden de versterkte talen in en hoe kwam het Amsterdams Lyceum tot deze keuze? In deze presentatie hoort u ook alles over de groepsgrootte, het aantal uren, welke didactiek gebruikt wordt en wat de gevolgen zijn voor de reguliere talen. De docente Italiaans geeft een korte les ter illustratie. Het Amsterdams Lyceum is een algemeen bijzondere school voor VWO met een bovenbouw HAVO, die afgebouwd wordt. Er zijn circa 1000 leerlingen. In de eerste klas is het VWO ongedeeld, vanaf klas twee wordt er gekozen voor Gymnasium of Atheneum. Hellen Andriessen (schoolleider), Amsterdams Lyceum
Talen in de BBL: écht wel!
vmbo
Geeft u les in Duits, Engels of Frans op een vmbo-school? En denkt u ook wel eens: talen in de BBL, kan dat wel? Op deze school zegt men: talen in de BBL: écht wel! Tijdens deze presentatie delen twee docenten hun ervaringen met u en geven u daarbij ook een aantal tips en lesideeën.
De docenten hebben een uitgebreide lessenserie ontwikkeld om leerlingen die voor het eerst Frans en/of Duits in de BBL volgen hier spelenderwijs kennis mee te laten maken. Daarmee hebben zij in hun klassen aangetoond dat mvt in de BBL wel degelijk haalbaar en interessant zijn. Leerlingen zijn in deze lessenreeks bezig met praktische dingen die ze dagelijks tegenkomen, alleen dan aangepast voor de desbetreffende taal. Deze presentatie is interessant als u voor uw BBL-klas een leuk en motiverend plan van aanpak zoekt of inspiratie op wilt doen voor het talenonderwijs. Nancy Beerten (docente Frans) en Melanie Vinkenvleugel (docente Duits), Christelijk College Schaersvoorde, Winterswijk en Dinxperlo 8
DE LOKALEN DOMEIN: KUNST EN CULTUUR Cultuureducatieprojecten
vmbo/havo/vwo
Het doel: leerlingen laten kennismaken met kunstzinnige en culturele uitingen en het zelf vormgeven van gevoelens, ervaringen en verbeelding. De uitwerking: twee lesstofvervangende en vakoverstijgende projecten voor havo/vwo-3 en de onderbouw.
De basis voor het havo/vwo-project is het gedicht Erlkönig van Goethe, op basis waarvan Schubert een van zijn bekende liederen gemaakt heeft. De vakken Duits, muziek, drama en beeldende vorming komen hier samen. Met een gedicht of muziekstuk dat dichterbij de leefwereld van de leerlingen staat, kan een vergelijkbaar project voor leerjaar 1 en 2 worden georganiseerd. Zo is er het afgelopen jaar voor het eerst gewerkt aan het project ‘Carnaval der dieren’, een project voor de eerste klassen van het VMBO. Uitgangspunt was het muziekstuk ‘Le Carnaval des Animaux’ van Camille Saint- Saëns. Tijdens Dé Onderbouwmanifestatie presenteert het Gomarus College beide projecten aan de hand van door leerlingen gemaakte presentaties. Maaike Boven (cultuurcoördinator), Gomarus College, Groningen
Hoe kun je film, en in het bijzonder animatie, gebruiken in je lessen?
vmbo/havo/vwo
Leerlingen eens op een andere manier bij de les betrekken is makkelijker dan men vaak denkt. Roos van der Most kwam een heel eind met een filmcamera, een statief en een laptop. In groepjes maken de leerlingen een kort animatiefilmpje. Met vrij eenvoudige middelen en een beetje geduld kunnen zij hele leuke animaties maken. De filmpjes zijn voor alle vakken in te zetten. Bij Nederlands of een andere taal kan de leerling bijvoorbeeld een animatie van een gedicht maken. Of voor geschiedenis spelen ze een historische gebeurtenis na. Roos van der Most vertelt over de voorwaarden en successen van lesgeven met behulp van films en animaties. Roos van der Most (docente beeldende vorming en media), Bogerman, Koudum
9
DE LOKALEN DOMEIN: MENS EN NATUUR Van voorkennis via leervraag tot reflectie
vmbo
De leerlingen op het Holland College voeren projecten uit in groepjes van twee of drie. Ze mogen samenwerken met leerlingen uit andere klassen. De projecten zijn vooral gericht op het zichtbaar maken van de samenhang tussen de oude vakken waaruit het leergebied is ontstaan.
De leerlingen kiezen elke keer drie projecten uit een keuze van vijf. Binnen elk project zijn er ook weer keuzemogelijkheden voor de leerlingen. De projecten kennen een vaste opbouw: het oproepen van voorkennis over het onderwerp, het daaraan koppelen van de leervraag en tot slot reflectie. Per week staan er drie blokken van anderhalf uur Mens en Natuur op het rooster van de onderbouw. De M&N-vleugel in het gebouw beslaat vier lokalen. Verder beschikt M&N over een deel van het technieklokaal. Gemiddeld gaan er drie klassen tegelijk aan het werk. Tijdens deze presentatie maakt u kennis met de manier van werken, met het lesmateriaal en met de ervaringen van het Holland College tot nu toe. Arco Flikweert (docent Mens en Natuur), Holland College, Naaldwijk
Het technasium: een nieuwe manier van samenwerken
havo/vwo
Rsg de Borgen in Leek is in augustus 2004 gestart met de opzet van een technasium (samenhangend onderwijs in natuurwetenschappen en techniek). Sinds het najaar van 2007 is dat verder zichtbaar geworden door de realisatie van de technasiumwerkplaats.
Wat houdt een technasium nou precies in? Hoe werken en leren leerlingen? Wat is het belang van samenwerken? En wat betekent dat voor de rol van de docent? Enkele leerlingen en docenten van rsg de Borgen laten dit aan u zien. De leerlingen tonen u een project waaraan ze, in opdracht van een bedrijf of organisatie, gewerkt hebben en hoe dat in zijn werk ging. De docenten vertellen u over hun aanpak en de samenwerking met het bedrijfsleven. Geert Hanemaaijer (technator), rsg de Borgen, Leek
10
DE LOKALEN DOMEIN: MENS EN MAATSCHAPPIJ Werken in leergebieden, de succesfactoren
vmbo
De Groene Welle, een vmbo-groen school uit Zwolle, werkt sinds twee jaar met leergebieden. Inmiddels zijn de leergebieden doorgevoerd in de hele onderbouw.
Het werken in leergebieden is door zowel docenten als leerlingen en hun ouders/verzorgers goed ontvangen. De opdrachten zijn praktijkgericht en dagen leerlingen uit om zelfstandig of in groepjes oplossingen te vinden. Het werken in leergebieden is afgelopen jaren op verschillende momenten en manieren geëvalueerd en waar nodig bijgesteld. De Groene Welle vertelt u over de succesfactoren en de knelpunten. Daarbij wordt onder meer ingegaan op wat het werken in leergebieden inhoudt en wat de uitgangspunten waren, hoe het onderwijsvernieuwingsproces verlopen is, waar men tegenaan gelopen is en wat men aan heeft moeten passen en waarom. Marco Theunis (docent Mens en Maatschappij), De Groene Welle, Zwolle
Vakoverstijgend werken, ja of nee?
havo/vwo
Hoe werkt een leergebied in de praktijk? Sinds het schooljaar 2003 – 2004 werkt het Baudartius College te Zutphen met het leergebied Mens en Maatschappij.
Bij de ontwikkeling en invoering van zo’n leergebied komt er veel kijken. Er zijn zeer veel mogelijkheden, dus moeten er keuzes worden gemaakt. In de presentatie komen deze keuzes aan bod. Denk daarbij aan toetsing, inhoud, opdrachten, et cetera. U krijgt een kijkje in de keuken van een school die ervaring heeft opgedaan. Annemarie Wering vertelt u hoe het Baudartius College aan de slag is gegaan. Daarna wordt u uitgedaagd om zelf kritisch naar uw vak te kijken en gaat u proberen zelf keuzes te maken. Het doel van de presentatie is om met een koffer vol inspiratie en ideeën naar huis te gaan. Annemarie Wering (docente/ontwikkelaar Mens en Maatschappij), Baudartius College, Zutphen
11
DE LOKALEN SAMENHANG: AFSTEMMING VAN VAKKEN Durven samenwerken
havo/vwo
Hoe op een mooie dag de secties wiskunde, biologie, natuurkunde, scheikunde, techniek en verzorging de handen ineensloegen om het nieuwe vak 'x8' te maken. En hoe dat vak, ondanks verschillende meningen en belangen, uitgroeide tot een vast curriculumonderdeel op het St. Ignatiusgymnasium.
Twee docenten vertellen u over het ontstaan van x8, de achterliggende doelstellingen, de plaats in de school, de praktische implicaties in het rooster en de resultaten. De ontwikkeling op het St. Ignatiusgymnasium mogen inmiddels als schoolvoorbeeld dienen voor een succesvolle hervorming in de onderbouw. Leerlingen worden enthousiast gemaakt voor de technische en bètavakken door ze op een andere manier aan te bieden. Naast de docenten zijn er in het lokaal ook leerlingen aanwezig die kunnen vertellen en vragen kunnen beantwoorden over het vak x8 en u vindt er voorbeelden van materialen en producten. Rob Piet (docent wiskunde en x8) en Willem Slobbe (docent natuur-/scheikunde, techniek en x8), St. Ignatiusgymnasium, Amsterdam
“Schoenmaker blijf bij je leest”
vmbo/havo
Voorgenomen vernieuwingen leiden niet altijd tot succes… Op de Rientjes Mavo, een kleine scenario 1-school, ging men vol goede moed aan de slag met de inrichting van de nieuwe onderbouw. Na drie jaar moest men erkennen dat het niet volgens plan ging.
Leergebieden worden nu weer vakoverstijgende projecten en vaardigheden worden op een andere manier aangeboden... In deze presentatie worden de valkuilen van het implementatietraject besproken en worden de plannen voor de toekomst gepresenteerd. Marjolein Porskamp (docent bewegingsonderwijs), Rientjes Mavo, Maarssen
12
DE LOKALEN AFSTEMMING: VAKKEN EN PROJECTEN Projectonderwijs in de les… het kan!
havo/vwo
In Breukelen staat de RSG Broklede, een school voor havo tot en met tweetalig vwo. Sinds twee jaar krijgen alle brugklassers er drie uur per week projectonderwijs. Het gaat om projecten binnen de vakken, gegeven door vakdocenten. Zes vakken doen mee; elk met een zes weken durend, leerstofvervangend project.
In deze presentatie hoort u over de invoering van het projectonderwijs op RSG Broklede. Welke keuzes zijn gemaakt? Welke knopen werden doorgehakt en welke uitdagingen aangegaan? Binnen de nieuwe onderbouw wordt veel aandacht besteed aan de activerende didactiek en aan de implementatie van vaardigheden in de lessen. Het projectonderwijs biedt vele mogelijkheden om hier op een voor docenten en leerlingen uitdagende wijze mee om te gaan. Tijdens de presentatie krijgt u inzicht in het ontwikkelingsproces van het projectonderwijs op Broklede en is er tijd om vanuit de eigen situatie een eerste stap te zetten op weg naar interessante lessen in de onderbouw. Nienke Stolk (docente beeldende vorming) en Dick van Steenis (afdelingsleider onderbouw), RSG Broklede, Breukelen
Projectonderwijs: al doende leert men…
vmbo/havo
Het Baken Stad College in Almere is een aantal jaren bezig met projectonderwijs in de onderbouw. Aanvankelijk alleen in de HTL-afdeling, later ook in de andere afdelingen.
In deze presentatie zal de school haar ervaringen met u delen. Daarbij komen diverse aspecten van projectonderwijs aan bod. Hoe zorg je bijvoorbeeld voor een eerlijke beoordeling? Hoe evalueren leerlingen hun samenwerking? En hoe plannen zij hun werk? Wat is een goede inrichting voor een projectlokaal? En wat zijn andere belangrijke randvoorwaarden? Deze en andere vragen worden 'al doende' beantwoord. De leerlingen zijn aan het werk, de projectcoaches begeleiden hen en u kunt beide groepen uw vragen stellen. Rob van Oosten (projectcoördinator), Baken Stad College, Almere
13
DE LOKALEN SAMENHANG: VAKKEN EN LEERGEBIEDEN Scenario7
vmbo
Scenario7 is het onderwijsconcept van CSG Het Noordik, locatie C. van Renneslaan in Almelo. In dit concept zijn vaste kernteams van 6 à 8 personen verantwoordelijk voor 'hun' leerlingen in een 'eigen' leeromgeving. De docenten uit het kernteam, geassisteerd door een onderwijsassistent, onderwijzen, ondersteunen, scholen en begeleiden als docent en deskundig coach de leerlingen, uitgaande van activerende didactiek en samenwerkend leren.
De vakdocenten stellen een weekplanner samen, waarmee de leerlingen per groep een eigen groepsplanner maken. Hierop worden al hun taken en activiteiten voor die week genoteerd. De groepsleden hebben elk hun eigen taken en de groep is er samen voor verantwoordelijk dat de groepsplanner elke week 'af' is. Deze manier van werken is vormgegeven in een nieuw schoolgebouw, dat geheel is toegerust voor het Scenario7-concept en wordt toegepast in alle 4 leerjaren. Ook de keuzes die gemaakt zijn voor het gebouw worden in de presentatie toegelicht. Jeroen Langbroek (locatiedirecteur onderbouw), CSG Het Noordik, locatie C. van Renneslaan, Almelo
Gymnasium +
vmbo/havo/vwo
De + in de naam blijkt op het Gymnasium + van het Arentheem College in Arnhem zoveel effect te hebben dat ook het 'gewone' gymnasium daardoor ingrijpend veranderd is.
Deze plus staat onder meer voor positiviteit ten opzichte van leren. Leren is leuk en wordt nog leuker als je het samen doet. Samen betekent letterlijk met iedereen die de leerlingen op hun pad tegenkomen: leraren, klasgenoten, andere leerlingen, ouders en andere mensen buiten school. Op gym+ krijgt dit vorm in een combinatie van traditionele, aanbodgestuurde lessen en vraaglessen, waarin de vragen van de leerlingen aan bod komen binnen door hen zelf opgezette en uitgevoerde projecten. De afdelingsleider, twee docenten en twee leerlingen (de ervaringsdeskundigen) laten u in deze presentatie zien hoe dit in de praktijk vorm krijgt. De presentatie is niet alleen interessant voor gymnasia, maar ook voor vmbo, havo en vwo. Frits Roelofs (afdelingsleider), Arentheem College, Arnhem 14
DE LOKALEN SAMENHANG: ALLES ANDERS Leren doe je Via Nova
vmbo
Het Via Nova heeft er voor gekozen het vaste stramien van uur, vak, docent en lokaal, aan elkaar geknoopt door het heilige rooster, los te laten.
Het Via Nova kent een weekritme en een dagplanning. Iedere dag begint met een half uur mentortijd, gevolgd door een half uur stiltetijd, daarop taaktijd en na de pauze werken we afhankelijk van de dag van de week aan verschillende ‘doe-activiteiten’, zoals praktische sectororientatie, prestaties of feelgood... In de presentatie van het Via Nova ziet u dat je heel goed kan werken in heterogene teams van ongeveer 100 leerlingen (van lwoo tot en met TL) en tegelijkertijd vorm en inhoud kan geven aan rust, reinheid en regelmaat. Team, docenten, schoolleiding en leerlingen werken samen aan een inspirerend leerklimaat. Het motto van de school is dan ook “Gelukkige kinderen leren moeilijke dingen makkelijker”. Corien van Lomwel (teamleider) en Ron Dorreboom (directeur), Via Nova, Utrecht
!mpulse
vmbo/havo/vwo
Piter Jelles !mpulse is opgezet als een innovatieve leer- en leefgemeenschap. !mpulse richt zich op leerlingen met een vmbo-t/havo of vwo-advies. De school is een van de pioniers als het gaat om onderwijs waarin het leerproces van de leerling centraal staat.
Leerlingen krijgen de ruimte en vrijheid om het eigen leerproces vorm te geven, te onderzoeken, ontdekken, kiezen, beslissen en de ruimte om fouten te maken. Samenwerkend leren is daarbij een wezenlijk uitgangspunt. Leren doe je van elkaar en met elkaar in een gedeelde verantwoordelijkheid. !mpulse wil bovendien een nadrukkelijke rol spelen in de gemeenschap. De school wil uit de samenleving veel kennis en ervaring halen, maar het even graag ook brengen. In het leren en het leven is de werkelijke wereld zoveel mogelijk een leerbron. Ralph de Jong (docent), Piter Jelles !mpulse, Leeuwarden
15
DE ÉTAGE Leiding geven aan professionals Als je op een succesvolle manier leiding wilt geven aan professionals in het onderwijs, dan moet je waardering hebben voor hun vak en de uitvoering daarvan faciliteren, stelt Mathieu Weggemans in deze lezing. Dat betekent meer sturen op gedeelde waarden en collectieve ambitie en minder op basis van planning en control. Het betekent ook: durven functioneren als hitteschild voor de bureaucratische ruis van ‘boven’, waarbij ‘boven’ zowel de schoolleider, het bovenschoolse management, het bestuur als het ministerie kan zijn.
Is de onderwijsmanager zelf nooit als docent op de vloer werkzaam geweest, dan wordt het lastig om leiding te geven. Professionals hebben nu eenmaal meer respect voor iemand die uit het vak afkomstig is dan voor mensen die zoiets vaags als ‘management’ gestudeerd hebben. Er zijn routinematig werkende en innoverende professionals, cosmopolitisch en lokaal ingestelde professionals, jonge high potentials, productietijgers en oude meesters. Ieder van hen heeft recht op een bijpassende managementstijl, want niets is zo ongelijk als de gelijke behandeling van ongelijken. Tot deze conclusie leidt het verhaal dat Mathieu Weggeman op de hem kenmerkende manier aan u voordraagt. Mathieu Weggeman is hoogleraar Onderwijskunde aan de Technische Universiteit Eindhoven. Daarnaast is hij als adviseur verbonden aan Managementcentrum De Baak in Amsterdam.
16
DE ÉTAGE Bewegen voorbij de scenario’s Een stevige reflectie op de praktijkervaringen van vele onderbouwteams in het land.
De vier scenario’s hebben vele scholen geholpen een koers te bepalen voor de ontwikkeling van hun onderbouw. De vraag is echter: als we onze visie en perspectief hebben bepaald, hoe komen we dan in beweging? Hoe komen we in ons team van denken naar doen? Het verhaal van Remy is een verkenning van deze vragen, in vier stappen.
De eerste stap is de erkenning dat de scenario’s modellen zijn die gaan hinderen op het moment dat ze worden beschouwd als elkaar uitsluitende perspectieven. Het is voor scholen interessant om elementen uit verschillende scenario’s met elkaar te verbinden. Vele scholen doen dat al, waarbij de vraag is wat wel en niet gecombineerd kan worden. De tweede stap is de ontwikkeling van de verschillende scenario’s te beschouwen als twee verschillende bewegingen. De eerste beweging heeft betrekking op het wat: het curriculum. De tweede beweging heeft betrekking op het hoe: de interactie tussen leraren en leerlingen. Het is van belang te beseffen voor welk type beweging je als team wilt gaan. De derde stap is het identificeren van de motor waarmee als team je in beweging kunt komen. Deze is altijd te vinden in de al aanwezige basiskwaliteiten van het team. De kunst is zo’n kracht op een nieuwe manier aan te wenden. De vierde stap is het sturing geven aan een beweging als die eenmaal in gang is gezet. In tegenstelling tot wat veel mensen denken gaat het daarbij niet in de eerste plaats om processturing. Duurzame innovatie haakt aan op waardenontwikkeling in teams. Remy van Kasteren illustreert deze lezing met beelden en anekdotes uit zijn brede ervaring met het begeleiden van scholen in ontwikkeling. Remy van Kasteren is onderwijsadviseur en partner bij Diephuis & Van Kasteren.
17
DE ÉTAGE Van basisvorming naar onderbouw Anders dan voorgaande operaties beoogt de nieuwe wet voor de onderbouw vooral de verhouding tussen de overheid en scholen te veranderen: minder voorschrijven en vooral ruimte bieden. Met die nieuwe wetgeving werd feitelijk het einde van de basisvorming aangekondigd, die niet langer meer op een ‘goede pers’ kon rekenen. In de 14 jaar van zijn bestaan is de basisvorming meer en meer geassocieerd met eenheidsworst, avo-isering en centralistisch denken van de overheid. De finale afrekening met die 14 jaar lijkt de verschijning van het rapport Dijsselbloem te zijn.
De inleiders vragen zich af of het beeld dat nu opdoemt over die basisvorming ook klopt met de werkelijkheid van toen en nu. Is wat men nastreefde met de basisvorming (verhoging van het niveau van het onderwijs aan 12-15-jarigen) nog steeds nastrevenswaardig, misschien wel noodzakelijk? Werden scholen nu juist uitgedaagd of geremd om een bijdrage aan die fraaie doelstelling te leveren? En in hoeverre bepaalt beeldvorming het beleid en ons oordeel hierover en wat zijn de valkuilen als we ons op die beeldvorming verlaten? Met een drietal betrokkenen van het eerste en het laatste uur gebruiken we de geschiedenis van de basisvorming en de komst van de nieuwe wet voor de onderbouw om lessen te leren voor de toekomst. Frans Wisman, voormalig beleidsmedewerker bij het ministerie van Onderwijs. Heim Meijerink was Hoofdinspecteur van het Onderwijs en voorzitter van de Taakgroep Vernieuwing Basisvorming. Hans van der Molen is projectleider van Onderbouw-VO.
18
DE ÉTAGE Leren over Innoveren Over onderwijsinnovaties is de laatste jaren veel te doen. Binnen scholen, in het publieke debat en zeker ook in de politiek. Het werk van de commissie Dijsselbloem illustreert vooral wat er allemaal mis kan gaan en hoe het niet moet. Voor docenten en schoolleiders blijft de grote vraag hoe vernieuwingen duurzaam en succesvol kunnen worden. In het onderwijs is er immers voortdurend aanleiding voor verdere verbeteringen en veranderingen.
In deze lezing gaat het om de vraag wat docenten, teamleiders, schoolleiders en bestuurders kunnen doen om vernieuwingen duurzaam te maken. Sietske Waslander beantwoordt deze vraag aan de hand van wetenschappelijk onderzoek in binnen- en buitenland. Het verhaal concentreert zich rond zeven lessen over onderwijsinnovatie. Deze algemene lessen worden concreet geïllustreerd aan de hand van ervaringen uit Expeditie Durven – Delen – Doen (het innovatieprogramma voor het voortgezet onderwijs). Bijna twintig Nederlandse scholen voor voortgezet onderwijs participeren in het programma. De Expeditie is bijzonder, omdat innovaties op scholen vanaf het begin worden gevolgd door onderzoekers. Prof. dr. Sietske Waslander is hoogleraar Sociologie aan de Rijksuniversiteit Groningen, Academic Director Master of Management in Education aan de TiasNimbas Business School en Programmaleider Onderzoek van de Expeditie Durven – Delen - Doen.
19
DE ÉTAGE Blijven leren van lesgeven Lesgeven is een van de leukste beroepen. Maar hoe zorg je ervoor dat je je vak ook op de lange termijn met plezier blijft uitoefenen? Docenten die continu op zoek zijn naar verdieping in hun vak (in de brede zin van het woord) slagen hier het beste in. Zij leren voortdurend, ook als de steun van de schoolleiding ontbreekt. Deze ‘leergierige’ docenten onderscheiden zich bijvoorbeeld van anderen doordat ze extra kritisch zijn op hun eigen handelen in de klas, doordat ze feedback van collega’s en leerlingen vragen en daadwerkelijk actie ondernemen om hun eigen lespraktijk te verbeteren.
In deze lezing wisselt Ilse van Eekelen recente wetenschappelijke inzichten over het leren van docenten af met succesverhalen uit de praktijk. Docenten vertellen hoe ze erin geslaagd zijn zich blijvend te ontwikkelen. De rol van hun leidinggevende komt aan bod, maar ook zaken als: omgaan met werkdruk, ‘zuchtende’ collega’s en het leren in teams. Dr. Ilse van Eekelen is gepromoveerd op het leren van docenten en is berokken geweest bij de Commissie Leraren onder leiding van Alexander Rinnooij Kan. Thans is zij zelfstandig adviseur en interim-manager.
20
DE ÉTAGE Vernieuwen in de onderbouw: van pilot naar integrale schoolontwikkeling Nog voor de nieuwe wetgeving voor de onderbouw werd ingevoerd, zijn 36 scholen in netwerkverband aan de slag gegaan met het ontwikkelen van de onderbouw. Scholen met uiteenlopende ambities: van kleine aanpassingen tot totale herontwerpen. Een klein aantal scholen uit dit netwerk is in de afgelopen jaren nadrukkelijk gevolgd door onderzoekers, om zo meer te weten te komen over allerlei aspecten van schoolontwikkeling.
In deze bijdrage vertelt Peter Sleegers hoe het deze scholen is vergaan en welke lessen uit het project te trekken zijn voor het leiding geven aan schoolontwikkeling. Peter Sleegers is hoogleraar Onderwijskunde aan de Universiteit van Amsterdam. Tevens is hij senioradviseur bij BMC, een advies- en managementbureau dat zich richt op de verbetering van de kwaliteit en resultaatgerichtheid van de overheid en non-profitorganisaties.
Er was eens een team... Teams, teamwerk en teamontwikkeling... de toverwoorden in onderwijsland. Ze zijn zo langzamerhand dé oplossing geworden voor alle organisatie- en implementatie 'vraagstukken' in de school. Een sprookje met de teamleider in de hoofdrol.
In deze lezing wordt het verhaal verteld van de teamleider die vol goede moed het grote donkere bos in gaat, wie en wat hij daar tegen komt, en of zij of hij aan het eind van het verhaal nog lang en gelukkig leeft. Paul Delhaas heeft het verhaal gebaseerd op zijn ervaringen van de laatste negen jaar als organisatieadviseur, coach en begeleider van teams en organisaties, zowel in het onderwijs als daarbuiten. Paul Delhaas is partner bij Koan Konsult en was voorheen werkzaam bij KPMG Consulting en KPC Groep.
21
DE ÉTAGE Hoe kunnen scholen werken aan hun eigen leerplan? Een nieuwe wetgeving voor de onderbouw in 2006 betekent zeker niet dat daarmee een eind komt aan alle discussies rond deze laatste fase van funderend onderwijs. De commissie Dijsselbloem brengt het onderscheid aan tussen het wat (door de overheid bepaald) en het hoe (door de scholen uitgewerkt), de commissie Meijerink komt met een andere uitwerking van taal- en rekenniveaus van basisschool tot en met eind voortgezet onderwijs en mbo. Ondertussen werken de scholen en docenten aan hun eigen ontwikkeling, op zoek naar mogelijkheden voor verbetering van hun onderwijs.
Jan van den Akker zal zich bij bespreking en beschouwing van deze thematiek baseren op evaluatie van de bevindingen in afgelopen jaren en op internationale ervaringen. Hij zal daarbij een, gezien zijn achtergrond onvermijdelijke, curriculaire bril opzetten. Hij maakt daarbij een onderscheid tussen het niveau van het ‘stelsel’ en van de ‘school’. Nederland kent, zeker voor de onderbouw, zeer globale leerplankaders, waarbij de uitwerking aan de school is toevertrouwd. Die relatie staat (soms) onder druk. Tegenover de ‘ruimte aan de school’ staan vaak weer wensen en eisen van de samenleving. Daarnaast zal Jan van den Akker aandacht besteden aan veelbelovende benaderingen van leerplanontwikkeling door scholen zelf. Wat maakt bepaalde aanpakken meer succesvol dan andere? Wat zijn belangrijke vragen die scholen en lerarenteams zich moeten stellen? Hoe weten we of bepaalde benaderingen tot succes leiden? Welke vormen van samenwerking lijken kansrijk om tot kennisontwikkeling rond dit thema te komen? Jan van den Akker is hoogleraar Onderwijskunde aan de Universiteit Twente en directeur van SLO.
22
DE ÉTAGE Hoe maakt u in 8 uur een leermiddelenbeleidsplan? Over Het Planmodel Leermiddelenbeleid 1.0 en schoolbrede besluitvorming.
Stel: u bent schoolleider en u wilt zorgen dat ook in de toekomst docenten kunnen beschikken over het beste leermateriaal dat zij en de leerling nodig hebben. Zou u het niet fijn vinden als daar goed en snel over wordt gesproken en dat de basisuitgangspunten over de inhoud, organisatie en financiën vastliggen in een leesbaar document?
Dat kan in 8 uur met het Planmodel voor Leermiddelenbeleid 1.0. Dit planmodel is in de praktijk en in samenwerking met scholen ontwikkeld. De betaalbaarheid en duurzaamheid van het leermateriaal zijn hierbij belangrijke voorwaarden geweest. Verder bleek dat de tevredenheid over de gebruikte leermiddelen groeit als die zijn ingezet op basis van een leermiddelenbeleid. In deze lezing worden de ervaringen van een tweetal scholen besproken. Ook kunt u zelf een begin maken met de opzet van uw leermiddelenbeleid. Dirkje Ebbers is leerplanontwikkelaar bij SLO en Vera Simon Thomas is voormalig projectleider van Onderbouw Experimenten Leermiddelen.
23
DE ÉTAGE De canon van Nederland: wat doen we ermee in de onderbouw? In juni 2007 verscheen het definitieve rapport van de commissie Van Oostrom over de te ontwikkelen canon van Nederland. In dit rapport, onder de naam Entoen, nu deed de commissie een reeks aanbevelingen ten behoeve van het onderwijs. Het onderwijskundig advies bleef tot nu toe onderbelicht, in die zin dat de discussie over de inhouden, invoering en de mogelijke consequenties voor het leerplan van de scholen nog nauwelijks was besproken met de eindgebruikers: de man en vrouw voor de klas.
Deze discussie heeft inmiddels een aanvang genomen. Ook tijdens Dé Onderbouwmanifestatie is er aandacht voor de canon, in de vorm van een discussiearena met korte inleidingen. Thema's die aan de orde kunnen komen zijn, naast de tot nu toe opgedane ervaringen en de inhoud, ook de middelen die het onderwijs ter beschikking staan om de canon van Nederland nader vorm te geven in de onderbouw van het voortgezet onderwijs. Cees Hageman is verbonden aan Erfgoed Nederland.
24
DE ÉTAGE Uw beleidsplan cultuureducatie in de steigers In deze interactieve presentatie krijgt u een goed inzicht in de bouwstenen van uw beleidsplan cultuureducatie.
Daarnaast gaat u zelf aan de slag om de vier onderdelen van dit plan voor uw eigen school in te vullen. Concreet zijn dit: uw eigen missie en visie met betrekking tot cultuureducatie het doel voor uw team voor 2009 het curriculum op hoofdlijnen de didactische en onderwijskundige onderbouwing van dat curriculum Bij elke bouwsteen krijgt u een korte uitleg en aan de hand daarvan maakt u uw eigen tekst in steekwoorden. Deze tekst legt u voor aan kritische collega's uit de workshop, u trekt vervolgens uw eigen conclusie en vult uw oorspronkelijke tekst aan. En dat allemaal in een 10-tal minuten per bouwsteen, vier bouwstenen lang! Het resultaat is dat u uw inzicht in uw eigen missie en visie met betrekking tot cultuureducatie vergroot. Daarnaast levert het u concrete aanknopingspunten op voor uw daadwerkelijke cultuurbeleidsplan. Na een uur intensief werken staat uw beleidsplan cultuureducatie al deels in de steigers. Drs. Bart Huydts is werkzaam bij het expertisecentrum kunsteducatie van ArtEZ Hogeschool voor de kunsten.
25
DE ÈTAGE De (Kunst- en) Cultuurcoördinator in de school In deze presentatie krijgt u een aantal handvatten om de functie en/of taak van kunst- en cultuurcoördinator in de school vrom te geven. De presentatie is vooral nuttig voor (toekomstige) kunst- en cultuurcoördinatoren die antwoord op bepaalde vragen zoeken. Maar ook voor teamleiders en MT-leden die samenwerken met die kunst- en cultuurcoördinatoren, of docenten die gewoon meer willen weten over de kunst- en cultuurcoördinator in de school is het een interessante presentatie.
Uiteindelijk gaat het om het kunst- en cultuurbeleid van de school voor de leerlingen en daar krijgen immers alle docenten mee te maken. “Waarom vervalt mijn wiskundeles voor een cultuurdag”, kan bijvoorbeeld een vraag zijn, of “Wat kan de kunst- en cultuurcoördinator betekenen voor het vak wiskunde, Frans of geschiedenis?” Na een korte inleiding is er voldoende gelegenheid om aan de hand van vragen en casussen dieper op de materie in te gaan. Tineke Ubbels put hierbij uit eigen ervaring en uit haar onderzoek naar kunstonderwijs op school. Tineke Ubbels is Cultuurcoördinator van het Christelijk College Schaersvoorde te Winterswijk.
26
DE ÉTAGE Arbeidsgebieden… een andere benadering van het onderwijs in onderbouw van het vmbo Leerlingen uit de onderbouw die zich op een aansprekende en praktische manier op hun toekomst oriënteren… dat is wat vier scholen in Nijmegen en Roermond realiseren.
In deze presentatie maakt u kennis met de wijze waarop leerlingen en docenten bezig zijn met de wereld van de arbeid. Dat gebeurt zoveel mogelijk 'levensecht' en met keuzemogelijkheden waarin leerlingen hun voorkeuren kwijt kunnen. We bieden gerichte aanknopingspunten om de begeleiding van leerlingen op te pakken. Werken vanuit arbeidsgebieden leidt ook tot meer inzicht en de ontwikkeling van vaardigheden, zodat de kerndoelen gerealiseerd worden. U kunt in onze presentatie kennismaken met een of meer arbeidsgebieden en de ontwikkelde lesmaterialen en evaluatiegegevens inzien. Waarom zou een school dit doen? Moet alles ervoor om? Kan het wel met b/k-leerlingen in lwoo? Wat vraagt het van docenten? In een ontmoeting met de vier schoolleiders kunt uw al uw vragen kwijt. Annemarie Oomen (APS) in samenwerking met: Mariet van de Ven (Kandinsky College, Nijmegen), Ineke Angenent (Montessori College, Nijmegen), Karel de Waal (Citadel College, Nijmegen) en Sjef Drummen (Niekée, Roermond).
27
DE ÉTAGE Samen met 21 scholen leermateriaal arrangeren Het Katholiek Lyceum in het Gooi is voortrekker van een samenwerkingsverband van 21 scholen (www.digilessenvo.nl) die leermateriaal arrangeren. Het lyceum is gestart met het zelf produceren van digitaal lesmateriaal in de vorm van zogenaamde SCORM-pakketten, die te gebruiken zijn binnen de diverse Electronische Leeromgevingen (ELO's).
Er is zowel technisch als didactisch en inhoudelijk onderzoek gedaan naar de mogelijkheden. Dit heeft geresulteerd in een kant-en-klare structuur waarbinnen docenten heel snel bruikbaar digitaal lesmateriaal kunnen maken, zonder zich zorgen te hoeven maken om allerlei technische randvoorwaarden. Hoe ziet het materiaal eruit? Hoe zijn de taken en kosten verdeeld? Wat zijn de voorwaarden voor succes? Deze presentatie biedt inzicht in het proces van het omzetten van de onderwijsvisie van de school in gearrangeerde leermaterialen, en inzicht in de kosten en organisatorische aspecten van het arrangeren. Herman Rigter is projectleider aan het Katholiek Lyceum in het Gooi.
28
DE ÉTAGE Boeken combineren met digitaal lesmateriaal
vmbo/havo/vwo
Door de ruimte die scholen gekregen hebben voor de onderbouw, gaan zij steeds meer hun eigen koers varen. In de derde klas wordt er voorbereid op de tweede fase. Docenten willen in de derde klas leerstof en leermethoden die goed aansluiten op de tweede fase. Dit vraagt om een flexibel aanbod van leermateriaal waaruit docenten hun eigen keuzes maken.
Docenten arrangeren het lesmateriaal naar hun eigen visie, aansluitend bij de gebruikte methode. Voor leermiddelenontwikkelaars betekent dit dat er anders om moet worden gegaan met ontwikkeling en uitlevering. In een aantal scholen is daar uitgebreid mee geëxperimenteerd. Wat betekent het voor de organisatie in de klas, wat is de gewenste flexibiliteit en leidt het tot meer motivatie bij docenten en leerling of betere resultaten? In deze presentatie hoort u de kritische succesfactoren en de valkuilen bij het combineren van boeken en digitaal lesmateriaal in de dagelijkse praktijk. Klaas Reinders was projectmanager en docent aan het Gomarus College en geeft deze presentatie in samenwerking met Noordhoff Uitgevers.
29
HET ONTMOETINGSPLEIN 'Ontmoeten' is een belangrijk onderdeel in het programma van Dé Onderbouwmanifestatie. Op het Ontmoetingsplein creëren we daarom een ruimte waar er volop gelegenheid is om met collega's van andere scholen van gedachten te wisselen en ervaringen te delen.
Als u dit liever niet op eigen initiatief doet, dan kunt u deelnemen aan een zogenaamde gearrangeerde ontmoeting (rondetafelgesprekken). U moet dan vooraf wel even aangeven welk gespreksonderwerp uw voorkeur heeft. Dat kan op het aanmeldformulier op onze website. Tijdens Dé Onderbouwmanifestatie nodigen wij u dan uit op het Ontmoetingsplein, om aan te schuiven bij de discussietafel van dat thema. De thema’s van de ontmoetingen: Werken in teams: wissel ervaringen uit over de voors en de tegens van het werken in teams. Afstemming tussen de vakken: hoe maak je afspraken met je collega’s en merken leerlingen de samenhang tussen de vakken ook? Werken met projecten: wissel uw ervaringen en ideeën uit met collega’s. Werken met leergebieden: hoe pak je dit aan en zorg je bijvoorbeeld dat je ook vragen over een ander vakgebied kunt beantwoorden? Alles anders: hoe werkt dat, als je alle bekende principes overboord gooit? Hoe geef je dan les? Nascholingsactiviteiten: hoe besteedt u die 10% van uw jaartaak aan scholing? Ontwikkeltijd maken: de spagaat tussen willen ontwikkelen en de tijd die daarvoor beschikbaar is: hoe gaat u ermee om?
30
HET LEERPLEIN Op het leerplein kunt u kennismaken met een aantal digitale ondersteunende applicaties: Stappenplan Leermiddelen Leerlijnwijzer Doen wat je belooft Feedbackscan Als u met (enkele collega’s uit) uw team in een workshop kennis wilt maken met deze applicaties, moet u zich vooraf wel even opgeven voor dit onderdeel. Maar u kunt de ondersteunende applicaties ook op eigen gelegenheid, al grasduinend, gaan verkennen.
DE DOCENTENKAMER In de Docentenkamer kunt u even rustig tot uzelf komen. Mocht u dat willen, dan kunt u allerhande documentatie doornemen. Maar even ‘met de benen op tafel’ (alleen of met collega’s) kan natuurlijk ook!
COLOFON Samenstelling en redactie: Onderbouw-VO Vormgeving/fotografie: Dirk de Jong, LS Ontwerpers BNO Opmaak: Tim Lenstra, LS Ontwerpers BNO Druk: Tienkamp en Verheij, Groningen
31
HOE KUNT U ZICH AANMELDEN? Aanmelden kan via onze website www.onderbouw-vo.nl.
U kunt zich individueel aanmelden of met een groep collega's van uw school en er zo een studiedag van maken. De entree is € 50,- en als u zich met meerdere collega's van uw school aanmeldt, krijgt elke derde persoon gratis toegang. Als u wilt kunt u dan ook samen met uw collega's kennismaken met één van de digitale applicaties op het Leerplein. Daar dient u zich dan wel vooraf voor op te geven. Ook als u wilt deelnemen aan een thema-ontmoeting op het Ontmoetingsplein, moet u uw keuze vooraf kenbaar maken. Bij de overige programma-onderdelen hanteren we een vrije inloop. Inschrijfprocedure
Alleen uzelf inschrijven
Meerdere personen inschrijven
Optie: wel of geen opgave voor thema-ontmoeting (Ontmoetingsplein)
Optie: wel of geen opgave voor teamsgewijs kennismaken met digitale applicatie (Leerplein)
Eindoverzicht
Invoeren deelnemers. Bij elke deelnemer optie: wel of geen opgave voor thema-ontmoeting (Ontmoetingsplein) Eindoverzicht
Onderbouw-VO is dé vraagbaak voor iedereen die werkzaam is in de onderbouw van het voortgezet onderwijs. Onderbouw-VO wil met en voor scholen werken aan een onderbouw waarin het leren van jongeren van 12 tot 14 jaar centraal staat.
