Liesje Smolders Een leven voor de kunst
1
icoon, 1997, installatie voor ‘beelden aan de linge’, geldermalsen, 70 x 450 x 600 cm, aarde en tarwe (ri)
2
3
Liesje Smolders Een leven voor de kunst
via maria, 1996, installatie, centraal station antwerpen, elk 180 x drsn 36 cm, paraffine (at)
4
colofon
IDEE EN SAMENSTELLING
Johan Lammerink BEELDRESEARCH EN BEELDREDACTIE
Johan Lammerink, Winneke Hazewinkel, Erik Hehenkamp INTERVIEWS
Marion Schrooten eindREDACTIE
Inge Pit
voorwoord
Direct na onze eerste kennismaking hebben Liesje en ik een golf, een bed, een troon en een keuken gebouwd. Dat was in 1985 voor Wat u wilt, een theaterproductie waarbij we voor het eerst samenwerkten. Dit was ook het begin van de Amsterdamse Bos theaterproducties, die Liesje met verve, visie en veel inzet heeft helpen opzetten. Samenwerken betekende hierbij letterlijk van ontwerp tot complexe uitvoering, van kostuums tot decor, van slaapwacht tot allemaal samen eten, van begin tot einde.
inhoud
artikelen genealogie van natalie
28
door drs. Sya van ‘t Vlie overgave: liesjes laatste wandeling door Sya van ‘t Vlie
76
teksten liesje, lies, liesje
door Cor van Rooijen
9
ijzeren man GRAFISCHE VORMGEVING
Winneke Hazewinkel MET DANK AAN
Claud Biemans, Walter Burghard, Mark Smolders, Leta Spooren, Andrei Tchernikov, Sya van ‘t Vlie FOTOGRAFIE
Andre Beekman (AB) 15 Walter Burghard (WB) 21, 22, 24, 25, 30, 33, 36, 38, 39, 40, 41, 42, 51, 52, 58, 61, 62, 64, 65, 67, 69, 71, 72, 76, 81, 82, 90, 91, 94, 98, 100 Rias Immink (RI) 4 Johan Lammerink (JL) 20, 21, 84 Rob Moorees (RM) 83, 85 Liesje Smolders (LS) 10, 12, 16, 22, 23, 24, 26, 28, 29, 33, 34, 35, 36, 64, 80 Pieter Sytema (PS) 78 Andrei Tchernikov (AT) 1, 6, 19, 21, 34, 37, 38, 41, 44, 46, 54, 56, 57, 58, 59, 60, 71, 74, 75, 76, 77, 80, 81, 82, 83, 84, 85, 89, 90, 96 Jan Thomas (JT) 17 Sya van ‘t Vlie (SV) 39, 42, 60, 75, 77, 80, 81, 83, 88 Indien de fotograaf niet achterhaald kon worden, werd dit aangegeven als (NN). De maten van de werken, l x b x h in cm. DRUKWERK
Drukkerij Mart.Spruijt bv, Amsterdam © Copyright 2012 de auteurs CONTACT & INFORMATIE
Voor bestellen van dit boek:
[email protected] Voor meer informatie over het werk van Liesje Smolders:
[email protected] www.liesjesmolders.nl
We zijn vrienden geworden. En in die vriendschap zijn we samenwerken als een werkwoord blijven zien. Het begon meestal rondom het enige decorstuk dat onze eerste samenwerking had overleefd, het keukentje. Het was ondertussen meer een atypisch kookeiland geworden dat in de werk-woon-leef-keuken van Liesje stond. Dit fraaie meubel was de kers op de verbouwing van atelier tot woon/werkruimte waar veel vrienden aan hebben meegeholpen. In verschillende samenstellingen zijn velen van hen hierna nog uitgenodigd voor een lekkere maaltijd rondom dit eiland. Dat was dan meteen ook een aanleiding om mee te helpen aan de voorbereiding van een nieuw werk of installatie, dat ter plekke met schetsen, verhalen, kennis en wijn ter hand werd genomen.
door Jan Thomas door Luc Willekens door Liesje Smolders
46
patty smith in je kussen
door Carel Cronenberg
56
geen alledaags meisje
door Winfried Smolders
61
zestien mooie jaren
door Stef van den Eijnden
66
interviews de priester en de nar
12
iedereen kunstenaar
Gerry Mekes
25
in the eye of the beholder
Floris Brasser
48
één plus één maakt drie
Angela Bottenberg Niets leek ons logischer dan om deze verhalen en haar werk met iedereen te delen. En dat ligt hier voor u, een monografie. Een monument.
27
via maria
Frances Sanders Ook na haar vertrek in 2008 zaten veel vrienden weer rondom dit keukentje bij elkaar. We blikten terug op haar werk, haar manier van werken en de vele feestjes waarmee een fijne samenwerking altijd weer werd afgesloten, daar waar hij begonnen was.
15
gedicht
64
edelweis
Martin Grootenboer
84
cv Ik wil alle mensen danken die meegeholpen hebben dit monument op te richten. Ook danken we de familie van Liesje die deze uitgave financieel mogelijk heeft gemaakt. Namens alle medewerkers,
opdrachten, presentaties, collectie
90
Op diverse plekken hebben vrienden een tekstje achtergelaten over een werk van hun keuze.
Johan Lammerink Amsterdam, 12 mei 2012
foto omslag: nooit gelaafd aan moeders borst, levenslang behept met dorst, 2000, 22 x 23 x 34 cm, laminaat (at)
6
7
toneelbeeld theaterproductie wat u wilt, 1985, openluchttheater amsterdamse bos (ab)
Ik had bewondering voor haar enorme doelgerichtheid, vasthoudendheid, toewijding en fantasie. Ze kon wel moeilijk afstand nemen of met luchtige ironie ergens overheen stappen, maar tegenpolen trekken elkaar juist aan. Ik probeerde altijd haar vrolijke kant te stimuleren. Dat werkte goed, dan kon er een vogelkooi op zijn kop ontstaan.’ ‘Samen hebben we in 1982 de omgeving verkend voor Wachten op het Entrepotdok achter Artis. Liesje was een heel sensitieve persoonlijkheid. Ze kon lijken op een hond die een spoor rook en niet meer los kan laten. Het creatieve proces bij Liesje begon niet met vorm of materie maar met een gevoel. Ze werkte meer intuïtief dan bewust vormen uitzoekend. Ze voelde onmiddellijk dat het Entrepotdok een bijzondere plek was.’
De priester en de nar Interview met Frances Sanders
8
Frances Sanders werkte als regisseur met Liesje Smolders samen bij haar eerste openluchttheaterprojecten in het Amsterdamse Bos.
in slaapkamers en in de intimiteit of in het innerlijk van het individu. Een uitgestrekt bos, regelmatig doorkruist door vliegtuigen is daarbij een fikse belemmering.
Avonden in het Amsterdamse Bos in de zomer zijn een zintuiglijke ervaring; de geur, de omgeving, de geluiden. Bij de openluchtvoorstellingen komen daar nog de mensen bij, het eten en drinken, de verwachting, de sfeer. Toneelstukken spelen in de openlucht was midden jaren tachtig geen gangbare bezigheid. In het Amsterdamse Bos werd gepionierd. Inspiratiebronnen voor initiatiefnemer en regisseur Frances Sanders zijn schrijvers als Schiller, Shakespeare, Bertolt Brecht en Anton Tsjechov. Hun drama’s spelen zich meestal af
‘Door die omstandigheden was het van het begin af aan experimenteren met beeld, klank en geluid,’ zegt Sanders. ‘De eerste voorstellingen was het enorm ploeteren met veel vrijwilligers, de opbrengst werd ‘s avonds met de pet opgehaald. Ook voor decors hadden we in die tijd geen rooie cent. Dat vergde van iedereen veel creativiteit. Lies excelleerde in het bij elkaar krijgen van materiaal. Ze versleepte enorme stukken staal en boomstammen.
‘De samenwerking in het Amsterdamse Bos begon met ‘Driekoningenavond’ in 1985 met niet veel meer decor dan een keukentje van sloophout en kostuums van Liesje. Het jaar daarop stond er een grootser decor van haar hand. ‘Caligula’ speelde zich af tegen een 32 meter brede wand, opgetrokken uit een staketsel van metaal, afvalhout, golfplaat, oude deuren en een trap van maar liefst 16 meter. Samen vormden ze een stadsmuur die langzaam openbreekt. Voor ‘Turandot’, over een vrouw die er alles aan doet om mannen buiten de deur te houden, ontwierp Liesje in 1987 een met rood plastic doorweven visnet als overspanning en vijf objecten die de personages verbeelden. Bij ‘Turandot’ wilde Liesje kijken of het decor ook kostuum kan zijn. De acteurs liepen in en uit de beelden. Ik vond dat een mooi idee. Het werden ook heel mooie beelden, de min bijvoorbeeld was van hout in de vorm van een baarmoeder. Lies had een fascinatie met vormen, in het bijzonder met lichamen, lichamen waarin je kon schuilen, geborgen kon zijn. Ook de combinatie van vorm met geluid was voor haar belangrijk. Voor ‘Turandot’ nodigden we drummers uit, dat gaf een heel mooi effect. Het was een heel gedoe voordat de beelden, sommigen van steen, koper of staal, goed stonden. Ze bleken erg statisch; dat bracht me als regisseur in de problemen. Hoofdrolspeelster Bodil de la Parra kreeg bijvoorbeeld een zwaar metalen
het creatieve proces bij Liesje begon niet met vorm of materie maar met een gevoel masker op haar schouders dat te zwaar voor haar bleek. Liesje vond dat een acteur zich daarin maar moest voegen, ik dacht daar anders over. Om de voorstelling niet te zwaar te maken voegde ik grappen toe. Dat botste met Liesje. Dat soort gevechten maakten de samenwerking moeizamer. Haar hart en ziel zat in de figuren van ‘Turandot’. Haar kracht was dat ze kon focussen als geen ander, maar had misschien als nadeel dat ze bang was om aan lichtvoetigheid toe te geven. Om met Peter Brook te spreken: “Kunst heeft priesters en narren nodig,” zij heeft schoonheid en diepgang nodig, confrontatie en troost maar ook spot. Ik was de nar en Liesje was de priester.’ ‘Liesje kon heel sociaal en liefdevol zijn, alleen al koffie zetten kon ze met zoveel liefde en zorg doen! Met de wereld als maatschappij hield ze zich echter niet zo bezig. Ze was haar eigen bron, zocht het unieke en individuele op. Haar kunst was een persoonlijke zoektocht. De plek waar ze woonde op het KNSM-eiland was een typische Liesje-plek. Ze ontdekte het eiland tijdens een gezamenlijke fietstocht en wilde er meteen wonen. Dat atelier, haar tweede huid, vind ik haar grootste kunstwerk.’
9
out of the blue, 1987, 198 x 33 x 20 cm, hout (ls) de heilige maagd, 1987, 120 x 15 x 12 cm, hout (ls) de heilige maagd, 1987, 270 x 40 x 25 cm, hout (ls) till death do us part, 1995, 220 x 70 x 50 cm, hout (ls) ontmoeting, 1992-93, 220 x 48 x 27 cm, hout (wb)
10
mein vater - 2, 1987, 240 x 40 x 40 cm, hout (ls)
11
via maria, 1995, installatie mariakapel, st. achterstraat, hoorn 7 beelden, elk 180 x drsn 36 cm, paraffine (at)
12
13
In the eye of the beholder Interview met Floris Brasser
Floris Brasser is beeldhouwer en volgde samen met Liesje de Gerrit Rietveld Academie in Amsterdam waar beiden in 1985 afstudeerden. Ze bleven elkaars werk en leven volgen. Floris Brasser houdt ervan beelden te maken die de zintuigen prikkelen en communicatie op gang brengen. Hij maakt veelal grote geometrische vormen van hout. Bij zijn objecten probeert hij niet alleen de essentie bloot te leggen maar ook het wezenlijke van de ruimte erom heen. Sculptuur kan een ‘zalf voor de ziel’ zijn, volgens Brasser. Een hoognodig ingredient voor het rusteloze leven dat we leiden in een snelle consumptiemaatschappij. Liesje nam op vergelijkbare wijze stelling in een interview met Trouw: ’Kunst trekt mensen aan die blijven hangen, plekken met kunst worden zo een ontmoetingsplek. Natuurlijk lost dat geen structurele problemen in de openbare ruimte op, het zou naïef zijn dat te denken. Het zijn speldenprikken, een duwtje de goede kant op.’ Hout, sensitiviteit, prikkelen, communicatie. Motieven die ook in het werk van Liesje Smolders kenmerken. Komt dat uit de Rietveldtijd voort? ‘Nee,’ zegt Floris Brasser in zijn door grootse bossen omgeven atelier in Oost-Nederland. ‘Liesjes werk is hoogst persoonlijk. We leerden elkaar kennen op de Academie. Zij deed de avondschool beeldhouwen, ik volgde overdag Monumentaal. We studeerden gelijktijdig af. We hebben het nooit over haar thematiek gehad maar ze wist altijd precies wat ze wilde aanpakken en was daarbij niet bang om alleen te staan. Ze was ontvankelijk, behoeftig, maar wist ook van aanpakken. Ze kon heel empirisch bezig zijn maar bovenal ging haar werk over haar eigen leven. Haar werk was haar leven.’ ‘Terug naar de moederschoot was een belangrijk thema. Soms leek het wel een queeste te worden. Haar vroege 16
jeugd in Nijmegen is zonder meer bepalend geweest, daar vertelde ze wel eens over. Met name de botsingen met haar moeder bleven haar leven lang een invloedrijk thema. Juist mensen die op elkaar lijken botsen zo. Liesje was ook bijzonder ambitieus: ze zou wel eens laten zien wat ze waard was. Voor haar beelden vroeg ze meestal een stevige prijs waar geen cent vanaf ging.’ ‘De symboliek uit haar leven zie ik in haar werk terug: de grote, witte in paraffine gegoten Mariabeelden die aan het einde van een doodlopend spoor in Antwerpen op stootblokken stonden, zijn een gigantisch j’accuse tegen haar katholieke jeugd en burgerlijke conventies. Het beeld op haar graf ‘moeder met kind’ [Wanita, red] gaat over geborgenheid, iets wat ze zelden kreeg. De Jongens zijn een finale aanval op steeds hetzelfde thema. Haar werk leek verbetener te worden. We hebben het hier nu wel over Liesjes werk maar vaak is het ook projectie: zelf zie ik duidelijke verwijzingen naar haar leven maar it’s in the eye of the beholder. We praatten wel regelmatig over haar leven en werk maar je kwam niet echt dicht bij haar. Ze was niet zo expliciet, kon heel vaag zijn. Esthetisch erg mooi zijn de beelden in foetushouding die Lies maakte. Misschien is dat wel haar meest authentieke werk, maar tevens moeilijk toegankelijk voor een groot publiek.’ ‘Liesje kon bikkelhard zijn in het willen bereiken van haar doel. Als er subsidie werd afgewezen vond ze dat verschrikkelijk. Dat was een ontkenning van de waarde van haar werk; ook al had ze soms andere geldstromen, het project werd dan meestal afgeblazen.’ wanita, 1992-1993, 169 x 50 x 50 cm, hout (wb)
17
Vuur is een thema dat als een rode draad door haar werk loopt. Vuur is ook de kracht waarmee Lies haar werk schiep. Leta Spooren
versmelting, 1994, installatie st. achterstraat, hoorn, antracyt, kolen, cement, betonijzer (at)
18
19
ontvankelijke dame, 1997 - 2003, duet 6 (met ernest laeven), sbk amsterdam, hout (at)
wie de schoen past, 2006, onderhuids –buitenhuids, galerie wit, wageningen, hout (sv)
20
fernweh, 2000, elk 212 x 80 x 40 cm, hout (wb)
21
nooit gelaafd aan moeders borst, levenslang behept met dorst, 2000, 22 x 23 x 34 cm, laminaat (at)
skin deep, 2000, laminaat (at)
you are but you’re not what you seem, 2000, laminaat (at) (ff)
breasttaking, 2000, 50 x 32 x 24 cm, laminaat (at)
masker, 2000, laminaat (at)
Als je goed kijkt, zie je dat de objecten, naast dat ze heel mooi van vorm zijn, ook heel bijzonder van opbouw zijn: laag je voor laag je. Jan Thomas
‘lux’, 2003, performance bij sbk, knsm-eiland, amsterdam (sv)
22
23
24
