GEZONDHEIDSEFFECTEN VAN COSMETICA EN ZONNNECREMES

FACULTEIT GENEESKUNDE EN GEZONDHEIDSWETENSCHAPPEN

Academiejaar 2009 - 2010

GEZONDHEIDSEFFECTEN VAN COSMETICA EN ZONNNECREMES

Sofie VAN DER MEERSCHE

Promotor: Prof. Dr. Van Larebeke

Scriptie voorgedragen in de 2de Master in het kader van de opleiding tot

MASTER IN DE GENEESKUNDE

FACULTEIT GENEESKUNDE EN GEZONDHEIDSWETENSCHAPPEN

Academiejaar 2009 - 2010

GEZONDHEIDSEFFECTEN VAN COSMETICA EN ZONNNECREMES

Sofie VAN DER MEERSCHE

Promotor: Prof. Dr. Van Larebeke

Scriptie voorgedragen in de 2de Master in het kader van de opleiding tot

MASTER IN DE GENEESKUNDE

Inhoudsopgave ABSTRACT ............................................................................................................................................ 1 INLEIDING ............................................................................................................................................ 3 1.

Definitie ....................................................................................................................................... 3

2.

Waarom is deze onderzoeksvraag belangrijk? ............................................................................ 4

3.

De huid ........................................................................................................................................ 5

4.

Het natuurlijke oestrogeen en oestrogeenreceptoren ................................................................... 6 4.1 Chemische structuur .................................................................................................................. 6 4.2 Doelorganen .............................................................................................................................. 6 4.3 Oestrogeenreceptoren ................................................................................................................ 7 4.3.1 Nucleaire oestrogeenreceptoren ..................................................................................... 7 4.3.1.1 Werking van de nucleaire oestrogeenreceptor ....................................................... 7 4.3.1.1.1 E2-afhankelijke basispathway ........................................................................... 7 4.3.1.1.2 Andere pathways ................................................................................................ 8 4.3.2 Plasmamembraanreceptoren .......................................................................................... 8

5.

Xeno-oestrogenen...................................................................................................................... 10 5.1 Definitie ................................................................................................................................... 10 5.2 Hoe? ........................................................................................................................................ 10 5.3 ‘Zwakke’ versus ‘sterke’ xeno-oestrogenen ............................................................................ 11

6.

Androgenen ............................................................................................................................... 12

7.

Kanker ....................................................................................................................................... 12 7.1 Incidentie ................................................................................................................................. 12 7.2 Ontstaansmechanismen ........................................................................................................... 13

METHODOLOGIE ............................................................................................................................... 14 RESULTATEN ..................................................................................................................................... 15 1.

PARABENEN ........................................................................................................................... 15 1.1 Inleiding................................................................................................................................... 15

1.2 Chemie .................................................................................................................................... 15 1.2.1 Definitie en structuur ..................................................................................................... 15 1.2.2 Fysische en chemische eigenschappen ......................................................................... 16 1.2.3 Analytische methodes .................................................................................................... 16 1.3 Voorkomen en blootstelling .................................................................................................... 16 1.3.1 Cosmetica ........................................................................................................................ 16 1.3.2 Andere ............................................................................................................................. 17 1.4 Algemene biologie .................................................................................................................. 18 1.4.1 Absorptie ......................................................................................................................... 18 1.4.2 Metabolisme .................................................................................................................... 19 1.4.3 Excretie ............................................................................................................................ 19 1.5 Gezondheidseffecten ............................................................................................................... 20 1.5.1 Oestrogene activiteit ...................................................................................................... 20 1.5.2 Anti-androgene eigenschappen ..................................................................................... 22 1.5.3 Borstkanker..................................................................................................................... 23 2.

FTALATEN .............................................................................................................................. 24 2.1 Chemie .................................................................................................................................... 24 2.1.1 Definitie en structuur ..................................................................................................... 24 2.1.2 Fysische en chemische eigenschappen ......................................................................... 24 2.2 Voorkomen en blootstelling .................................................................................................... 25 2.2.1 Cosmetica ........................................................................................................................ 25 2.2.2 Andere ............................................................................................................................. 26 2.3 Gezondheidseffecten ............................................................................................................... 26 2.3.1 Anti-androgene activiteit ............................................................................................... 26 2.3.2 Oestrogene activiteit ...................................................................................................... 27 2.3.3 Borstkanker..................................................................................................................... 27

3.

MUSKS ..................................................................................................................................... 29 3.1 Inleiding................................................................................................................................... 29

3.2 Structuur .................................................................................................................................. 29 3.3 Voorkomen .............................................................................................................................. 31 3.4 Blootstelling ............................................................................................................................ 31 3.5 Gezondheidseffecten ............................................................................................................... 33 3.5.1 Oestrogene activiteit ...................................................................................................... 33 3.5.2 Androgene en progestagene activiteit .......................................................................... 34 4.

ZONNECREMES ..................................................................................................................... 35 4.1 Definitie ................................................................................................................................... 35 4.2 UV-licht ................................................................................................................................... 35 4.3 Melanoom................................................................................................................................ 36 4.3.1 Indeling huidkanker ....................................................................................................... 36 4.3.2 Epidemiologie ................................................................................................................. 36 4.4 Bestanddelen van zonnecrèmes: UV-filters ............................................................................ 37 4.4.1 Organische filters ............................................................................................................ 37 4.4.2 Anorganische filters ....................................................................................................... 38 4.4.3 SPF ................................................................................................................................... 38 4.5 Blootstelling aan UV-filters .................................................................................................... 38 4.6 Positieve effecten van zonnecrèmes ........................................................................................ 39 4.7 Negatieve effecten van zonnecrèmes ...................................................................................... 39 4.8 Tot slot nog even dit… ............................................................................................................ 40

DISCUSSIE ........................................................................................................................................... 42 Algemeen .......................................................................................................................................... 42 Parabenen .......................................................................................................................................... 43 Ftalaten .............................................................................................................................................. 44 Musks ................................................................................................................................................ 44 Zonnecrèmes ..................................................................................................................................... 45 REFERENTIES ..................................................................................................................................... 47 BIJLAGE 1 ............................................................................................................................................... i

BIJLAGE 2 .............................................................................................................................................. ii BIJLAGE 3 ............................................................................................................................................. iii BIJLAGE 4 .............................................................................................................................................. v

ABSTRACT De veiligheid van ingrediënten gebruikt in cosmetica en zonnecrèmes is sinds vele jaren het onderwerp van hevige discussie. Men vraagt zich af of deze stoffen mogelijks een verstoring van onze hormonale huishouding of - erger nog - kanker zouden kunnen veroorzaken. Men spreekt van xenohormonen wanneer natuurlijke of synthetische stoffen de acties van fysiologische hormonen nabootsen of interfereren met de werking van de natuurlijke hormonen via interactie met de endogene hormoonreceptoren. Parabenen, ftalaten, musks en UV-filters zijn belangrijke bestanddelen van cosmetica en zonnecrèmes. Dit zijn uiteraard niet de enige, maar in deze tekst worden enkel deze vier besproken. Parabenen zijn alkylesters van 4- of p(ara)hydroxybenzoaat. De belangrijkste zijn methyl-, ethyl-, propyl-, isopropyl-, butyl- en isobutylparaben. Omwille van hun antimicrobiële activiteit worden ze veelvuldig gebruikt in cosmetica, maar men vindt ze ook terug in voedsel en geneesmiddelen. Na topische applicatie worden parabenen systemisch geabsorbeerd, gemetaboliseerd en geëxcreteerd in de urine. Sommige parabenen vertonen in vitro en in vivo zwakke oestrogene activiteit, sommigen veroorzaken in vitro en in vivo ook anti-androgene effecten. De oestrogene effecten die sommige parabenen kunnen teweegbrengen zijn vele malen zwakker dan het natuurlijke oestradiol E2. Verder onderzoek omtrent de blootstelling, inname en toxiciteit van de parabenen in de doses waaraan we worden blootgesteld is noodzakelijk om het risico ervan op de mens goed te kunnen inschatten. Men discussieert nog omtrent de vraag of het gebruik van parabenen in cosmetica zou kunnen bijdragen tot het voorkomen van borstkanker, gezien oestrogenen een belangrijke rol spelen in de evolutie van de borst en borstkanker. Ftalaten zijn een familie dialkyl- of alkyl/arylesters van 1,2-benzeendicarboxylzuur. Ftalaten worden voornamelijk gebruikt als weekmakers voor polyvinylcholoride (PVC), maar diethylftalaat (DEP) komt in België als enige ftalaat ook in cosmetica voor. Ftalaten worden na topische applicatie systemisch geabsorbeerd, gemetaboliseerd en geëxcreteerd in de urine. Sommige ftalaten blijken zich als anti-androgenen en oestrogenen te gedragen in vitro of in vivo. Ook hier speelt de discussie of er een verband is met het ontstaan van borstkanker. Daaromtrent zijn nog te weinig gegevens bekend om een uitspraak te kunnen doen. Musk is de naam voor een stof oorspronkelijk afkomstig van een klier van een muskusdier of muskusrat. Men gebruikt synthetische musks als additieven van parfums. De belangrijkste polycyclische musks op de markt zijn HHCB en AHTN. Deze worden teruggevonden in menselijk vetweefsel, serum en borstmelk. In vitro vertonen HHCB en AHTN afhankelijk van het receptortype (oestrogeenreceptor α (ERα) of oestrogeenreceptor β (ERβ)) oestrogene of anti-oestrogene activiteit. In vivo vertonen ze geen oestrogene activiteit. In vitro vertonen ze duidelijke antagonistische effecten

1

tegenover ERβ, tegenover de androgeenreceptor (AR) en de progesteronreceptor (PR) maar er is geen significant agonistisch effect tegenover de AR, PR of de glucocorticoidreceptor (GR) op te merken. De actieve bestanddelen van zonnecrèmes zijn UV-filters: er bestaan organische en anorganische filters. UV-filters voorkomen zonnebrand en DNA-mutaties in huidcellen, en waarschijnlijk ook plaveiselcelcarcinoom. Omtrent de bescherming door UV-filters tegen basaalcelcarcinoom en melanoom is er nog geen zekerheid. Verschillende in vitro en in vivo studies toonden reeds aan dat UV-filters oestrogene activiteit bezitten. Bepaalde UV-filters blijken in vitro ook anti-androgene effecten teweeg te kunnen brengen. Het is belangrijk om te weten dat ondanks de mogelijks endocriene verstoringen die UV-filters kunnen veroorzaken, het gebruik van zonnecrèmes zeker aan te raden is in de strijd tegen huidkanker. Men heeft gedurende lange tijd gedacht dat blootstelling aan hormoonverstorende stoffen in lage doses (zoals bij het gebruik van cosmetica en zonnecrèmes), van geen belang is voor de mens omdat deze stoffen vele malen minder krachtig werken dan de natuurlijke hormonen. Het is nu duidelijk dat ook lage doses hormoonverstorende stoffen effecten kunnen teweegbrengen bij de mens.

2

INLEIDING

1. Definitie Volgens de Europese Richtlijn betreffende cosmetica (76/768/EEG) worden cosmetische producten gedefinieerd als volgt: “alle stoffen en preparaten die bestemd zijn om in aanraking te worden gebracht met de verschillende delen van het menselijk lichaamsoppervlak (opperhuid, haar, beharing, nagels, lippen, uitwendige geslachtsorganen) of met de tanden en kiezen en de mondslijmvliezen, met het uitsluitende of hoofdzakelijke oogmerk deze te reinigen, te parfumeren, het uiterlijk ervan te wijzigen en/of lichaamsgeuren te corrigeren en/of voornoemde lichaamsdelen te beschermen of in goede staat te houden” (zie bijlage 1). Opgesteld naar categorieën behoren daartoe volgende producten (zie bijlage 2): - Crèmes, emulsies, lotions, geleien en oliën voor huidverzorging (handen, gelaat, voeten, enz.) - Schoonheidsmaskers (middelen voor peeling niet inbegrepen) - Make-up foundation (in vloeibare, pasta- of poedervorm) - Poeder voor make-up, voor na het baden en voor lichaamsverzorging, enz. - Toiletzeep, deodorantzeep, enz. - Parfums, toiletwaters, eau de Cologne - Producten voor bad en douche (badzout, badschuim, olie, geleien, enz.) - Ontharingsmiddelen - Deodorantia en antitranspiratiemiddelen - Haarverzorgingsmiddelen: •

producten voor het kleuren, ontkleuren en het verstevigen van het haar

•

producten voor het krullen en ontkrullen

•

watergolfmiddelen

•

reinigingsproducten voor het haar (lotion, poeder, shampoo)

•

middelen voor onderhoud van het haar (lotion, crème, olie)

•

middelen voor kapselverzorging (lotion, lak, brillantine)

- Scheermiddelen (scheerzepen, schuim, lotions, enz.) - Middelen voor het opbrengen en verwijderen van gelaats- en oogmake-up - Middelen voor verzorging van de lippen - Middelen voor tand- en mondverzorging - Middelen voor nagelverzorging en nagelmake-up - Middelen voor externe intieme hygiëne - Zonnebrandmiddelen - Middelen voor het bruinen zonder zon

3

- Middelen voor het blank maken van de huid - Middelen tegen rimpels

2. Waarom is deze onderzoeksvraag belangrijk? Bewust en onbewust gebruikt iedereen dus elke dag cosmetica en/of zonnecrèmes. Het gebruik ervan is zo algemeen aanvaard en ingeburgerd dat het toch belangrijk is om te weten of het veilig is om je huid en lichaam elke dag bloot te stellen aan tal van chemische stoffen.

Om die reden richtte de Cosmetics, Toiletry, and Fragrance Association (CTFA) samen met de steun van de Food and Drug Administration (FDA) en de Consumer Federation of America (CFA), in 1976 de Cosmetic Ingredient Review (CIR) op. Doel van de CIR is de veiligheid van ingrediënten in cosmetica na te gaan. Dit gebeurt via grondige literatuurstudies. De meest recente update dateert van december 2009. In totaal werd toen van 1647 ingrediënten van cosmetica de veiligheid nagegaan. Ongeveer 65 % (1067 van de in totaal 1647 onderzochte ingrediënten) kregen het label ‘Safe as used’, hiermee bedoelt men dat het gebruik van deze ingrediënten in deze producten en in deze concentraties (aangegeven in de safety assessments) veilig is. 27 % (446 van de in totaal 1647 onderzochte ingrediënten) zijn ‘Safe with qualifications’, dit wil zeggen dat het gebruik van deze ingrediënten veilig kan zijn, maar alleen onder bepaalde voorwaarden (bijvoorbeeld met betrekking tot de maximumconcentratie). 0,6 % (10 van de in totaal 1647 onderzochte ingrediënten) werden onveilig bevonden voor het gebruik in cosmetica. Deze ingrediënten hebben specifieke schadelijke effecten en daardoor is het gebruik ervan in cosmetica niet veilig. Bij 7,5 % (124 ingrediënten) werd besloten dat de tot op heden beschikbare data onvoldoende zijn om uitspraken te doen omtrent de veiligheid ervan.

In deze paper worden achtereenvolgens parabenen, ftalaten en musks besproken. Zonnebrandmiddelen maken volgens de definitie van de Europese Unie deel uit van de cosmetische producten (zie hogerop), zij worden verderop afzonderlijk besproken. Er wordt ingegaan op de gezondheidseffecten van deze stoffen, vooral op de hormoonverstorende endocriene effecten en hun relatie met kanker.

4

3. De huid De huid bestaat uit drie lagen: de epidermis, de dermis en de hypodermis (De Weert, 2008). De epidermis is een meerlagig verhoornd epitheel dat wordt opgebouwd door keratinocyten. Men onderscheidt er verschillende lagen: van extern naar intern is er eerst de ‘vetmantel’ van de huid met loskomende verhoornde cellen, talg en zweet; daaronder liggen achtereenvolgens het stratum corneum, het stratum granulosum, het stratum spinosum en het stratum basale. Deze laatste wordt van de dermis gescheiden door een basale membraan. De dermis bestaat uit matrix of grondstof met daarin cellen en collageen- en elastinevezels. De hypodermis bestaat uit vetkwabjes die door bindweefselsepta van elkaar worden gescheiden.

Cosmetica en zonnecrèmes worden aangebracht op de huid en absorptie van die stoffen door de huid moet gebeuren via passieve niet-ionische diffusie. Het stratum corneum is hierbij de belangrijkste barrière. Enkel sterk lipofiele stoffen met hoge efficaciteit slagen erin deze laag te doorkruisen (Lefebvre, 2007).

5

4. Het natuurlijke oestrogeen en oestrogeenreceptoren Om verderop de endocriene effecten van de verschillende ingrediënten van cosmetica en zonnecrèmes te kunnen begrijpen, is het belangrijk te weten hoe de natuurlijke hormonen in het menselijk lichaam functioneren. Hier staat, gebaseerd op Zhenlin Bai and Ronald Gust (2009), kort de werking van het natuurlijke oestrogeen en de oestrogeenreceptoren uitgelegd.

4.1 Chemische structuur In het lichaam zijn er drie belangrijke types oestrogeenhormonen: oestradiol, estriol en estrone (Breast Cancer Fund and Breast Cancer Action). 17β-oestradiol (E2) is het belangrijkste natuurlijke oestrogeen (zie figuur 1). Het wordt aangemaakt door de ovaria, de cortex van de bijnieren, de mannelijke testes en tijdens de zwangerschap ook nog door de placenta. Estriol is een zwakker oestrogeen dat wordt aangemaakt door de ovaria wanneer androgenen door middel van het aromatase worden omgevormd tot estrone. Het is een metaboliet van oestradiol. Estrone, een derde belangrijk oestrogeenhormoon, is eveneens een metaboliet van oestradiol.

Figuur 1: chemische structuur van 17β-oestradiol (IUPAC-naam (8R,9S,13S,14S,17S)-13-methyl6,7,8,9,11,12,14,15,16,17- decahydrocyclopenta[a]phenanthrene-3,17-diol) (uit PubChem Compound)

4.2 Doelorganen Oestrogenen kunnen na interactie met specifieke receptoren (oestrogeenreceptoren, ER, zie verder) inwerken op de groei, differentiatie en functie van verschillende organen bij zowel de man als de vrouw. Hierbij hebben we de klieren van de borst, de uterus, vagina, ovaria, testes, epididymis en

6

prostaat (Kuiper et al., 1998) . Oestrogenen zijn daarnaast ook nog belangrijk bij het behoud van bot (Turner et al., 1994), in het centraal zenuwstelsel en cardiovasculair, waar ze een cardioprotectieve rol spelen (Farhat et al., 1996).

4.3 Oestrogeenreceptoren Men weet reeds sinds vele jaren dat er nucleaire oestrogeenreceptoren bestaan, maar recent heeft men ontdekt dat er ook plasmamembraanreceptoren voor oestrogeen bestaan.

4.3.1 Nucleaire oestrogeenreceptoren Er bestaan twee oestrogenreceptoren: ERα en ERβ. ERα werd eerst ontdekt, 10 jaar later ERβ. Het zijn twee afzonderlijke genproducten. Het hERα-eiwit bestaat uit 596 aminozuren met een moleculair gewicht van 66 kDa en is gelokaliseerd op chromosoom 6. Het hERβ-eiwit bestaat uit 530 aminozuren met een moleculair gewicht van 59kDa en is gelokaliseerd op chromosoom 14. Beide oestrogeenreceptoren bestaan zoals alle nucleaire receptoren uit verschillende domeinen met zes functionele regio’s: een N-terminaal variabel gebied dat functioneert als transactiverend domein (AD), gevolgd door een DNA-bindend domein (DBD) met een C4-zinkvingermotief, en een C-terminaal ligandbindend domein (LBD).

De sexhormonen, zoals E2, zijn lipofiele hormonen en kunnen gemakkelijk de celmembraan passeren om zich naar de nucleaire receptoren te begeven. Dit en de daaropvolgende processen verlopen relatief traag (uren tot dagen) in vergelijking met hydrofiele hormonen zoals hypothalame en hypofysaire hormonen die moeilijk door de celmembraan geraken en daarom binden op het extracellulaire deel van de transmembraanreceptoren (Welshons et al., 2003).

4.3.1.1 Werking van de nucleaire oestrogeenreceptor 4.3.1.1.1 E2-afhankelijke basispathway

De basispathway volgt een E2-gereguleerde ER-transcriptie: na binding van het E2 wordt de ER geactiveerd via een proces dat dissociatie van de chaperones, een conformationele verandering van de receptor, dimerisatie en binding aan de oestrogeenreceptorelementen (ERE) van de targetgenen omvat. Het ER-ERE-complex recruteert coregulatoren die dan op hun beurt de gentranscriptie stimuleren.

7

In rust In de niet-actieve status bestaat de ER als een heterocomplex uit het heat-shock proteine 90 (HSP90) en het immunophiline-FK-bindend proteine 52 (FKBP52). HSP90 bindt rechtstreeks aan het LBD en deze minder stabiele binding wordt gestabiliseerd door het FKBP52 dat rechtstreeks bindt aan het HSP90 en ook elektrostatisch interageert met het nuclear localization signal (NLS) op het DBD. De rol van de chaperones zou er dus uit kunnen bestaan om de receptoren in een bepaalde conformatie gevouwen te houden zodat ze snel kunnen reageren als er een hormoonsignaal komt.

Na binding met een ligand E2 diffundeert door de plasmamembraan naar de nucleus waar het gaat binden op het LBD van de ER. Eens gebonden dissociëren de HSP90 en FKBP52 van de ER en ondergaat de ER een conformationele verandering zodat hij actief wordt. Ten gevolge van deze conformationele veranderingen treedt er dimerisatie van de receptoren op: ofwel worden homodimeren (ERα/ERα, ERβ/ERβ) gevormd, ofwel heterodimeren (ERα/ERβ). Dit dimeercomplex wordt getransporteerd naar de nucleus en bindt ofwel rechtstreeks aan de ERE in de targetgenen, of gaat onrechtstreeks met het DNA interageren door te gaan binden aan een andere DNA-gebonden transcriptiefactor, bv. AP-1 of Sp1, zodanig dat de DNA-binding aan de transcriptiefactor stabiel is in de afwezigheid van een directe ER-DNA binding. Zowel uit een rechtstreekse als uit een onrechtstreekse interactie tussen de ER en de ERE volgt recrutering van coregulatoren (zij vergemakkelijken de ER-transcriptie) en componenten van het RNA-polymerase II transcriptie-initiatiecomplex dat de transcriptie in het targetgen in gang zet. In samenwerking met deze coregulatoren bindt het ER-ERE-complex aan een promotor en vormt zo een transcriptie-preinitiatiecomplex. Na verdere interactie met o.a. coregulatoren en het RNA-polymerase II, wordt dan een transcriptie-initiatiecomplex gevormd. Het RNA-polymerase II gaat naar de transcriptie startsite en start de transcriptie. 4.3.1.1.2 Andere pathways

Naast de E2-afhankelijke basispathway bestaan er ook andere E2-afhankelijke of E2-onafhankelijke pathways die een belangrijke rol spelen in de gentranscriptie van de ER.

4.3.2 Plasmamembraanreceptoren Men heeft ontdekt dat naast de vele nucleaire ER er zich ook extra-nucleair ER bevinden in/op de cel: op de plasmamembraan en intracellulair op de mitochondria en het endoplasmatisch reticulum zetelen eveneens ER . Over die intracellulaire ER is weinig bekend, maar de plasmembraanreceptoren zijn ondertussen goed bestudeerd.

8

In vele cellen bevindt zich ongeveer 5-10 % van de totale hoeveelheid cellulaire ER op de plasmamembraan. Dit kunnen zowel ERα als ERβ zijn, maar de lokalisatie van de subtypes kan verschillen naargelang de soort cel. In een borstkankercel bijvoorbeeld, vindt men op de plasmamembraan vooral ERα terug en maar weinig ERβ. Hoe geraakt zo’n ER nu van de nucleus naar de plasmamembraan? Op het LBD van de ER bevindt zich het aminozuur Cysteïne 447. Deze wordt door een nog onbekend palmitoylacetyltransferase (PAT) gepalmitoyleerd en zorgt er op deze manier voor dat de ERα en het eiwit caveolin-1 zich samenvoegen. Deze associatie wordt daarenboven ook nog bevorderd door het Serine 522. Dit complex kan zich dan in zijn geheel verplaatsen naar de plasmamembraan. Op de plasmamembraan bestaan de ER in afwezigheid van sexhormonen als monomeren. Eens er een gepast hormoon langskomt, vormen ze snel homodimeren. De binding van E2 op de plasmamembraanreceptoren zou, in tegenstelling tot binding op nucleaire receptoren (zie hoger), snel verlopen (Welshons et al., 2003).

9

5. Xeno-oestrogenen 5.1 Definitie Naast de endogene oestrogenen kunnen ook exogene stoffen binden op de natuurlijke oestrogeenreceptoren. Stoffen met dergelijke potentieel worden xeno-oestrogenen genoemd. Xeno komt uit het Grieks en betekent ‘vreemd’. In deze context kan men dus zeggen dat xeno-oestrogenen natuurlijke of synthetische stoffen zijn die de acties van fysiologische oestrogenen nabootsen of interfereren met de werking van de natuurlijke oestrogenen via interactie met de endogene oestrogeenreceptoren.

Een exogeen oestrogeen kan een agonist of een antagonist van het natuurlijke oestrogeen zijn (Lefebvre, 2007). Een agonist zal het effect van het natuurlijke oestrogeen imiteren. Binding van de agonist op de receptor zal leiden tot een signaal dat wordt doorgegeven in de cel (transductie) om tot een respons te komen. Een antagonist zal interfereren met de werking van het natuurlijke oestrogeen door de receptor te blokkeren. Er bestaan ook stoffen die afhankelijk van het type receptor agonistische of antagonistische werking vertonen, dit noemt men in het geval van (xeno-)oestrogenen Selectieve Oestrogeen Receptor Modulatoren (SERMs). De bekendste SERM is Tamoxifen dat wordt gebruikt in de behandeling van borstkanker.

5.2 Hoe? Een xeno-oestrogeen kan niet zomaar binden op een receptor en een effect veroorzaken, daar zijn enkele voorwaarden aan verbonden. Er zijn vier zaken belangrijk wil een hormoon een antwoord opwekken in een cel (Welshons et al., 2003): ten eerste moet de cel over de juiste receptoren beschikken. Ten tweede moet men rekening houden met de ligandspecificiteit: wat moet kunnen binden, moet binden en wat niet mag binden, mag niet binden. Vervolgens is er de affiniteit van de ligand voor de receptor. Deze moet hoog genoeg zijn zodat voldoende receptoren bezet worden bij de concentratie van het hormoon op dat moment aanwezig. Tenslotte is er nog de verzadigbaarheid.

Afhankelijk van welke ligand bindt op de ER (agonist, antagonist of SERM), zal deze ER anders reageren. Binding van het xeno-oestrogeen op de ER kan leiden tot een andere interactie met het H12α-helix van het LBD dan wanneer een natuurlijk oestrogeen zou binden (Van Larebeke, 2008). De cel is in staat onderscheid te maken tussen verschillende ER-ligandcomplexen. Het LBD van de ER zal zodoende op elke ligand op een andere manier antwoorden met allerhande conformationele veranderingen (Zhenlin Bai en Ronald Gust, 2009).

10

Bovendien heeft men opgemerkt dat binding van een xeno-hormoon op een natuurlijke receptor niet altijd tot hetzelfde effect op genexpressie leidt als binding van een endogeen hormoon (Adachi et al., 2004). In deze studie deelde men pasgeboren mannetjesmuizen op in drie groepen: één groep kreeg van dag 1 tot en met dag 5 dagelijks 3 µg E2 geïnjecteerd, een andere groep diethylstilbestrol (DES), de derde groep was een controlegroep die enkel een oplosmiddel (sesamolie) kreeg ingespoten. Op de leeftijd van 8 weken controleerde men het lichaamsgewicht, het testiculair gewicht en aan de hand van een cDNA-micro-array verschillende genen. Men observeerde dat in de DES-groep het lichaamsgewicht beduidend lager lag dan in de controlegroep. De resultaten in de E2-groep waren vergelijkbaar met die in de controlegroep. Morfologisch onderzoek van de testes toonde in de DESgroep veranderingen in de spermatogenese ten opzichte van de controle- en de E2-groep. Met behulp van een cDNA-microarray controleerde men of er in de genexpressie veranderingen waren op te merken in de DES-groep. De meerderheid van de 889 onderzochte genen toonden slechts minimale verschillen in expressie tussen de controlegroep en de DES-groep. Bij 17 genen vond men wel verandering: 13 genen werden geüpreguleerd, 4 gedownreguleerd. Ter bevestiging voerde men een real-time RT-PCR uit. Acht van de 17 genen werden ook in deze test aangeduid als veranderd, veranderingen in de negen andere genen konden niet worden bevestigd. Men besloot hier dat elke exogene oestrogene stof zowel een gemeenschappelijk als een eigen patroon heeft met betrekking tot verandering van de testiculaire genexpressie.

5.3 ‘Zwakke’ versus ‘sterke’ xeno-oestrogenen Men spreekt vaak van stoffen met ‘sterke’ of ‘zwakke’ oestrogene activiteit. Het is nu duidelijk dat een stof zwak oestrogeen kan zijn wanneer het werkt via een signaalpathway zoals hierboven besproken (bijvoorbeeld via de nucleire ER), maar dezelfde stof kan echter een veel sterker effect hebben via een andere signaalpathway (bijvoorbeeld de oestrogeenreceptoren op de plasmamembraan) (Watson et al., 2007).

11

6. Androgenen Androgenen zijn stoffen die bij de man via interactie met de androgeenreceptoren tussenkomen in de ontwikkeling van het mannelijk voortplantingsstelsel met daarbij invloed op de sexdifferentiatie, spermatogenese, vorming van secundaire geslachtskenmerken, spiermassa en kracht (Pubmed). Androgenen zijn ook betrokken bij de regeling van de groei, ontwikkeling en functie van de prostaat (Yang et al., 2006). Het meest bekende androgeen is testosteron, en het sterkste testosteron derivaat is dihydrotestosteron. Net zoals bij de oestrogenen kunnen exogene stoffen op de androgeenreceptor (AR) gaan binden en de effecten van de natuurlijke androgenen imiteren (agonisten) of interfereren met de werking van het natuurlijke androgeen (antagonisten).

7. Kanker Hier volgt in het kort wat meer informatie over de incidentie en het ontstaan van kanker gebaseerd op Van Larebeke en De Waegeneer (2009). Omdat kanker niet weg te denken is in de context van hormoonverstorende stoffen, is volgende samenvatting een kleine introductie tot deze complexe materie. Deze uitleg is uiteraard niet volledig maar dat is ook niet de focus van deze synthese.

7.1 Incidentie Men mag stellen dat er in België meer en meer gevallen van kanker worden waargenomen. Een deel van die stijging in kankerincidentie kan verklaard worden door de veroudering van onze bevolking (de vergrijzing) aangezien kanker een ziekte is waarbij leeftijd een belangrijke risicofactor is. Maar zelfs na correctie voor de leeftijd constateert men dat kanker nu frequenter voorkomt dan vroeger. Deels is dit te wijten aan de verbeterde diagnostiek, maar men denkt toch ook dat de stijging overwegend reëel is. Het is denkbaar dat de deze verhoogde incidentie te wijten is aan een toegenomen blootstelling aan kankerverwekkende stoffen en verandering in levensstijl (bv. tabak). Men kan dit terugvinden in de vaststelling dat de incidentie van kanker in ontwikkelde landen hoger is dan in ontwikkelingslanden. Tot voor enkele tientallen jaren werden de inwoners van ontwikkelingslanden duidelijk veel minder blootgesteld aan milieuvervuilende stoffen dan de inwoners van industrielanden. Rekening houdende met de latentietijd van kanker kan men begrijpen dat de incidentie ervan in ontwikkelingslanden nog niet sterk gestegen is. In de westerse landen is de kankerincidentie sedert het begin van deze eeuw wel in belangrijke mate toegenomen. Gelukkig is de mortaliteit ten gevolge van kanker niet in dezelfde mate gestegen.

12

7.2 Ontstaansmechanismen Kanker ontstaat niet zomaar: het is een ingewikkeld meerstappenproces waarbij accumulatie van mutaties van verschillende genen in één cel vereist is om tot het ontstaan van een ‘kankercel’ te leiden. Enkele van deze genen werden reeds geïdentificeerd: proto-oncogenen, tumorsuppressorgenen (hieronder hebben we tumorsuppressorgenen van het gatekeepertype en van het caretakertype), genen betrokken bij cel-cel adhesie en andere communicatie, en ook nog genen betrokken bij de DNA replicatie en de chromosoomsegregatie. Gatekeepers zoals de genen p53, p21 en bax, houden, zoals de naam het zegt, de wacht en blokkeren mogelijke mutaties doordat ze, als er DNA-schade optreedt, ofwel de celdeling tegenhouden, ofwel de cel doen afsterven door apoptose. Caretakergenen coderen voor eiwitten die een rol spelen in schadedetectie en -herstel. Men veronderstelt dat het ontstaan van kanker berust op het feit dat gatekeeper- of caretakergenen door een mutatie zelf beschadigd en zo geïnactiveerd worden.

Bij het ontstaan van kanker zijn zowel erfelijke factoren als levenshygiëne

en milieufactoren

belangrijk. Het is altijd een samenspel van meerdere elementen.

13

METHODOLOGIE De zoektocht naar publicaties betreffende deze onderzoeksvraag is begonnen met de vraag: ‘Wat zijn de ingrediënten van cosmetica en zonnecrèmes?’ Om een antwoord te vinden op deze vraag volstond een kleine speurtocht op het World Wide Web. Cosmetica en zonnecrèmes bevatten zeer veel diverse ingrediënten, deze allemaal bespreken zou onmogelijk zijn. Daarom werden voor deze synthese vier belangrijke ingrediënten weerhouden: parabenen, ftalaten, musks en UV-filters. Dit zijn uiteraard niet de enige ingrediënten van cosmetica die van betekenis zijn voor de gezondheid van de mens maar er moest een keuze gemaakt worden. Via Pubmed, een online databank met tal van referenties van wetenschappelijke publicaties, werd op zoek gegaan naar de nodige literatuur. De zoektermen “cosmetic”, “paraben”, ‘musk”, “phthalate”, “sunscreen”, “safety”, “melanoma”, “carcinogenesis”, “toxicology”, “health risk”, “toxicogenomics”, “estrogen receptor”, “cancer” werden gebruikt. Dit leverde een lange lijst met publicaties op, verdere selectie was dus nodig. Voor deze onderzoeksvraag is limits (beperkingen) omtrent leeftijd en geslacht zinloos omdat we de gezondheidseffecten van cosmetica en zonnecrèmes willen nagaan bij zowel mannen als vrouwen, ongeacht de leeftijd. Om deze reden werd hierop dan ook niet geschift. Om praktische redenen moest wel geselecteerd worden op Engels- en Franstalige publicaties. Ook werden enkel publicaties van de laatste 20 jaar ingesloten om zoveel mogelijk recente inzichten in de stof te verzamelen. Om te beginnen werd beperkt tot overzichtsartikels (‘reviews’) om een algemeen beeld te krijgen van de materie en een eerste inzicht te verwerven in de problematiek. Vervolgens werden originele artikels geselecteerd op basis van hun titel en abstract (indien beschikbaar). Om een voorbeeld te geven: publicaties in verband met de diagnose of behandeling van borstkanker/melanoom zijn voor deze onderzoeksvraag niet relevant en werden dan ook niet weerhouden. Sommige publicaties konden online geconsulteerd worden dankzij een VPN-verbinding en licenties van de Universiteit Gent, andere moesten worden opgezocht in de Biomedische Bibliotheek van de Universiteit Gent. Enkele overzichtsartikels bevatten ook nuttige referenties in het kader van dit onderzoek, deze publicaties werden dan opgezocht via PubMed. De toepassing ‘related articles’ van Pubmed gaf nog andere nuttige publicaties aan in verband met de opgegeven zoekterm. Van deze toepassing werd ook gebruik gemaakt.

14

RESULTATEN

1. PARABENEN

1.1 Inleiding In 1984 concludeerde Elder in zijn ‘Safety Assessment of Methylparaben, Ethylparaben, Propylparaben, and Butylparaben’ dat het gebruik van parabenen in cosmetica veilig was. Twee jaar later verklaarde hij dat de beschikbare data onvoldoende waren om het gebruik van benzylparaben als veilig te beschouwen. In 1995 besloot Andersen in zijn Safety Assessment of Isobutylparaben and Isopropylparaben dat het gebruik van deze stoffen in cosmetica veilig was. Sinds de jaren ’80 kwamen er meer studies omtrent de veiligheid van parabenen in cosmetica en in tegenstelling tot de studies hiervoor, werd nu ook het mogelijks endocriene effect van parabenen onderzocht.

1.2 Chemie 1.2.1 Definitie en structuur Parabenen zijn alkylesters van 4- of p(ara)hydroxybenzoaat (PHBA), deze groep moleculen omvat typisch methylparaben (MP), ethylparaben (EP), propylparaben (PP), isopropylparaben, butylparaben (BP) en isobutylparaben (Golden et al., 2005). Ze hebben een structuur zoals voorgesteld in figuur 2. Benzylparaben behoort ook tot de parabenen en is een ester van benzylalcohol en p-hydroxybenzoaat (zie figuur 3).

Figuur 2: Chemische structuur van de parabenen. R = alkylketen, zijnde: methyl (CH3) voor Methylparaben, ethyl (C2H5) voor Ethylparaben, propyl (C3H7) voor Propylparaben, isopropyl (C3H7) voor Isopropylparaben, butyl (C4H9) voor Butylparaben, en isobutyl (C4H9) voor Isobutylparaben.

15

Figuur 3: Chemische structuur van Benzylparaben (IUPAC-naam benzyl 4-hydroxybenzoaat) (uit PubChem Compound)

1.2.2 Fysische en chemische eigenschappen Parabenen komen voor als kleine, kleurloze kristallen of wit poeder en zijn bovendien ook praktisch geur-en smaakloos (Soni et al., 2001).

Ze zijn oplosbaar in alcohol, ether, glycerine en

propyleenglycol en weinig tot niet oplosbaar in water. Als de ketenlengte van de estergroep toeneemt, vermindert de wateroplosbaarheid (Elder, 1984). Parabenen zijn hygroscopisch en hebben een hoge olie/waterpartitiecoëfficiënt (Cosmetic Ingredient Review Expert Panel, 2008).

1.2.3 Analytische methodes Tegenwoordig gebruikt men chromatografie, meer bepaald high performance liquid chromatografie (HPLC) om parabenen te detecteren in cosmetica, voedsel en geneesmiddelen. Dit kan direct gebeuren, ofwel indirect door de parabenen chemisch te modificeren en de afgeleiden te identificeren (Cosmetic Ingredient Review Expert Panel, 2008).

1.3 Voorkomen en blootstelling 1.3.1 Cosmetica De meeste cosmetica bevatten water, en daarom zijn bewaarmiddelen nodig om de groei van microorganismen te beletten. Parabenen bezitten een antimicrobiële activiteit en worden daarom toegevoegd aan tal van cosmeticaproducten zoals lotions, crèmes, deodorants, shampoos,… (El Hussein et al., 2007). Ze kunnen alleen of in combinatie met andere chemicaliën worden gebruikt.

In het midden van de jaren ’20 werden parabenen voor het eerst gebruikt als antimicrobiële bewaarmiddelen in farmaceutische producten.

16

Parabenen werken via verschillende biologische mechanismen, maar er wordt aangenomen dat hun voornaamste effect ligt in een inhibitie van het microbieel membraantransport en de mitochondriale functieprocessen (Soni et al., 2005). Parabenen zijn actief tegen gram-positieve en enkele gramnegatieve organismen, en zijn meer effectief tegen fungi dan tegen bacteriën (Soni et al., 2005). Als de ketenlengte van de estergroep van parabenen toeneemt, neemt ook de antimicrobiële activiteit toe (en vermindert de wateroplosbaarheid, zie hoger) (Elder, 1984).

Parabenen worden veelvuldig gebruikt omdat ze relatief niet-irriterend zijn, een lage toxiciteit hebben, actief zijn tegen een breed spectrum, inert, wereldwijd geaccepteerd, en niet duur zijn. Bovendien zijn ze stabiel bij verschillende pH’s (Soni et al., 2005). In 1995 onderzochten Rastogi et al. 215 cosmeticaproducten van meer dan 70 cosmeticaproducerende bedrijven. In 93 % van die producten werden één of meerdere parabenen gevonden met als meest voorkomende methylparaben (in 98 % van de producten die parabenen bevatten). 38 % bevatte propylparaben, 32 % ethylparaben, 16 % butylparaben en 16 % benzylparaben. 77 % van de onderzochte producten bevatte 0,01 – 0,87 % parabenen. De verschillende parabenen lenen zich elk afzonderlijk meer tot het gebruik in bepaalde cosmetica. In elk type cosmetica worden één of meerdere parabenen gevonden en ze worden conform de wetgeving gebruikt in meer dan 22 000 formules in concentraties tot 0,4 % (als één enkele paraben) of tot 0,8 % (als een mix van parabenen). Methylparaben is het meest gebruikte paraben (Cosmetic Ingredient Review Expert Panel, 2008). De maximum toegelaten concentratie van parabenen (en andere ingrediënten van cosmetica) zijn bij koninklijk besluit vastgelegd ter uitvoering van Europese richtlijnen: de maximum toelaatbare concentratie van p-hydroxybenzoëzuur, zijn zouten en esters is 0,4 % (zuur) voor een ester, 0,8 % (zuur) voor estermengsels (K.B. van 15 oktober 1997 betreffende cosmetica, zie bijlage 3).

1.3.2 Andere Gezien hun antibacteriële werking worden parabenen ook gebruikt als bewaarmiddelen in voedsel en geneesmiddelen (Darbre et al., 2004; Soni et al., 2005; Cosmetic Ingredient Review Expert Panel, 2008).

17

1.4 Algemene biologie 1.4.1 Absorptie Ishiwatari et al. gingen in 2007 na of methylparaben in dermatologische formules in de menselijke huid kan blijven zitten en wat in vitro het effect is van lage blootstelling aan methylparaben op lange termijn. Hij deelde zijn gezonde Japanse volwassenen in in twee groepen. De eerste groep bestond uit twee mannen en één vrouw. Op hun voorarm (42 cm2) bracht men éénmalig een cosmetische emulsie aan met een concentratie van 0.15 %, 0.25 % of 0.5 % methylparaben. 1 uur, 2 uur, 5 uur en 12 uur na de applicatie mat men de concentratie methylparaben in het stratum corneum. De piekconcentratie methylparaben zag men na 1 à 2 uur (lichtjes hoger bij hogere concentraties in de emulsie) en na 12 uur waren de waarden terug op baselineniveau. De tweede groep bestond uit 11 vrouwen en 1 man tussen de 20 en 60 jaar. Zij brachten gedurende 1 maand 2 maal per dag op beide voorarmen een lotion en een emulsie (6 van de 12 personen) of alleen een lotion (de andere 6 personen) met daarin methylparaben aan (concentraties niet gegeven). Men mat de concentratie methylparaben vóór het begin van het experiment (er werd geen methylparaben gevonden bij 5 van de 6 personen die alleen een lotion zouden aanbrengen, men vond ook geen methylparaben bij 3 van de 6 personen die een lotion en emulsie zouden aanbrengen) en na 1, 2, 3, 4 weken en ook 2 dagen na het stoppen. Men zag dat met de tijd ook de concentratie methylparaben in het stratum corneum significant toenam bij zowel de lotion met emulsie als alleen de lotion. Twee dagen na het stoppen van het experiment lagen de methylconcentraties in het stratum corneum terug op het niveau van ervoor. Voor het in vitro deel van het onderzoek maakte men gebruik van de huid van een Yucatan micropig waarvan de vetlagen verwijderd waren. Op elk monster plaatste men een waterige oplossing (10 µl) methylparaben (1 %). Na 15, 60 en 120 minuten mat men de concentratie methylparaben in het stratum corneum, de epidermis en de dermis.. Men zag dat de concentratie in het stratum corneum toenam met de tijd, in de epidermis nam het toe tussen 15 en 60 minuten (geen baselineniveau gegeven) en verminderde tussen 60 en 120 minuten. In de dermis nam de concentratie lichtjes toe tussen 15 en 60 minuten en bleef nagenoeg dezelfde tussen 60 en 120 minuten. Men concludeerde bijgevolg dat blootstelling aan methylparaben via topische applicatie van dermatologische formules ertoe leidt dat methylparaben in het stratum corneum blijft zitten en accumuleert.

Ook El Hussein et al. (2007) gingen na in welke mate parabenen door de menselijke epidermis-dermis laag kunnen diffunderen, of er accumulatie is en/of passage naar de bloedstroom en weefsels. Ze maakten gebruik van stukjes huid van de buik van acht vrouwen, weggenomen tijdens een chirurgische ingreep (ex-vivo studie). Vóór het onderzoek verwijderde men het subcutaan vet. In een eerste reeks experimenten met een éénmalige applicatie van een commerciële lotion (100 µl), vond

18

men dat de penetratie van de parabenen beïnvloed wordt door hun lipofiel karakter: hoe meer lipofiel (BP>PP>EP>MP), hoe minder goed ze de huidlagen doorkruisen (BP
1.4.2 Metabolisme Het metabolisme van parabenen na topische applicatie verschilt van deze na orale inname. Na topische applicatie gaan enzymen in de huid (carboxylesterasen) parabenen hydrolyseren tot de metaboliet p-hydroxybenzoaat (Golden et al., 2005). Na orale inname gaan enzymen in de lever (leveresterasen) voor het metabolisme van de parabenen zorgen (Soni et al., 2001; Soni, 2005).

1.4.3 Excretie Parabenen worden na topische applicatie systemisch geabsorbeerd, gemetaboliseerd en geëxcreteerd in de urine (Janjua et al., 2007. Zie ook verder bij de ftalaten). Daar komen ze dan vooral in de geconjugeerde vorm voor (Ye et al., 2006). In een poging om de vrije en geconjugeerde concentraties methylparaben, propylparaben, butylparaben, ethylparaben en benzylparaben in urine na te gaan, onderzochten Ye et al. (2006) tussen 2003 en 2005 de urine van 100 volwassen Amerikaanse mannen en vrouwen op verschillende tijdstippen van de dag verzameld. Deze proefpersonen hadden geen weet van blootstelling aan parabenen in hun dagelijkse leven. Meer dan 96 % van de monsters bevatte methyl- en propylparaben. Van deze parabenen werden ook de hoogste mediane concentraties gevonden (respectievelijk 43,9 ng/ml en 9,05 ng/ml). In meer dan de helft van de monsters werden ook ethyl- en butylparaben gevonden (respectievelijk bij 58 % en 69 %). De parabenen in de urine kwamen vooral geconjugeerd voor: 67 % en 28 % van de totale concentratie methylparaben in de urine was respectievelijk gesulfateerd en geglucuroneerd methylparaben, 55 % en 43 % van de totale concentratie propylparaben in de urine was respectievelijk gesulfateerd en geglucuroneerd propylparaben.

19

1.5 Gezondheidseffecten 1.5.1 Oestrogene activiteit De oestrogene activiteit van parabenen werd voor het eerst beschreven in 1998 door Routledge et al. In vitro en in vivo (uterotrofe) studies bevestigden toen dat sommige parabenen zwak oestrogeen zijn. In een receptor-binding assay zag men dat butylparaben kon concurreren met 17β-oestradiol voor binding op de oestrogeenreceptor van de rat, en dit met een affiniteit qua omvang 5 maal lager dan diethylstilbestrol (DES) en 1 à 2 maal lager dan 4-nonylphenol (een xeno-oestrogeen). In een in vitro yeast based estrogen assay vond men dat de vier meest voorkomende parabenen (methyl-, ethyl-, propyl-, en butylparaben) oestrogeen waren; de primaire metaboliet van de parabenen, phydroxybenzoaat was inactief. Butylparaben was het meest krachtige van de vier, zo’n 10 000 keer minder krachtig dan 17β-oestradiol, gevolgd door propylparaben, ethylparaben en methylparaben die respectievelijk 30 000, 150 000 en 2 500 000 keer minder krachtig bonden aan de receptor dan 17βoestradiol. Hieruit kan men afleiden dat oestrogene activiteit van parabenen toeneemt met de grootte van de alkylgroep, dus van methylparaben tot n-butylparaben. Dit laatste werd ook vastgesteld door Byford et al. (2002). Het feit dat het anti-oestrogeen 4-hydroxytamoxifen het effect van propyl- en butylparaben in vitro inhibeerde toont aan dat het effect gebaseerd is op interactie met de ER. 4hydroxytamoxifen inhibeerde zoals verwacht ook het 17β-oestradiol op een dosisafhankelijke manier (Routledge et al.,1998). In vivo ging men na of methylparaben en butylparaben voor een stijging van het uterien gewicht van immature ratten kon zorgen. Zowel uterotrofe stimulatie als atrofie van de thymus zijn karakteristieken van oestrogene activiteit en toediening van het natuurlijke oestradiol E2 (4 subcutane injecties van 140 µg E2/muis, gespreid over 2 weken) zorgt voor een significante toename (bijna een verdubbeling) van het gewicht van de uterus en een significante daling (bijna een halvering) van het gewicht van de thymus bij de vrouwelijke juveniele Balb/c muizen (Seinen et al., 1999). In vivo kon methylparaben in concentraties tot 800 mg/kg/dag noch oraal, noch subcutaan toegediend een stijging van het uterien gewicht van immature ratten veroorzaken. Butylparaben kon dat oraal toegediend in doses van 800 tot 1 200 mg/kg/dag wel maar dit resultaat was niet significant. Subcutane toediening van butylparaben in doses van 400-800 mg/kg/dag leidde wel tot een significante stijging van het uterien gewicht bij de immature ratten. De kracht waarmee butylparaben die positieve uterotrofe respons opwekte was ongeveer 100 000 keer lager dan de kracht waarmee 17β-oestradiol dat doet (Routledge et al., 1998). De primaire metaboliet van de parabenen, p-hydroxybenzoaat , werd in tegenstelling tot de bevinding van Routledge et al. (1998), door Pugazhendi et al. (2005) in vitro in MCF7-borstkankercellen wel oestrogeen actief bevonden.

Andere studies bevestigen dat parabenen kunnen binden aan de ER van de uterus van de rat (Blair et al., 2000) en aan de ER van MCF7-cellen in menselijke borsttumoren (Byford et al., 2002; Darbre et

20

al., 2003). Ze kunnen de groei van MCF7-cellen in menselijke borsttumoren doen toenemen (Byford et al., 2002; Darbre et al., 2003). Dit effect werd tenietgedaan door een anti-oestrogeen wat bewijst dat de gevonden effecten wel degelijk oestrogeengemedieerd zijn.

In vivo zorgt 600 mg/kg/dag butylparaben na subcutane toediening voor een toename van het uterien gewicht van immature ratten, weliswaar een minder krachtige oestrogene respons dan het natuurlijke 17β-oestradiol (Routledge et al., 1998; Hossaini et al., 2000). Soortgelijk onderzoek met 100 mg/kg/dag methyl-, ethyl-, propyl- en butylparaben bij immature muizen toonde geen significante uterotrofe respons en dus geen oestrogene activiteit (Hossaini et al., 2000). Naast butylparaben zorgen ook isobutyl- en benzylparaben voor oestrogene effecten in vivo (Darbre et al., 2002; 2003).

Darbre et al. (2003) vroegen zich of wat het effect is op de oestrogene activiteit als ze een aromatische ring hangen aan methylparaben. Men bekomt dan benzylparaben. Ze gingen dit na, zowel in vitro als in vivo. In vitro zag men dat benzylparaben het E2 van zijn plaats op een cytosolische ERα van MCF7-cellen kon verdringen. Bij achtereenvolgens 1 000, 10 000, 100 000 en 1 000 000 maal zoveel benzylparaben als oestradiol kon respectievelijk 22 %, 40 %, 57 % en 100 % van het oestradiol niet meer op de ER binden. Controle toonde dat de binding van 17β-oestradiol voor 100 % werd geïnhibeerd in de aanwezigheid van 10 maal zoveel niet-gelabeld 17β-oestradiol, en in de aanwezigheid van 1 000 maal zoveel Tamoxifen. Benzylparaben lijkt dus reeds bij zeer lage concentraties, vergelijkbaar met de concentratie waarbij het geneesmiddel Tamoxifen actief is, een effect te hebben op de binding van E2 op zijn receptor. Daarnaast gingen ze na of benzylparaben de genexpressie zou kunnen beïnvloeden. Hiervoor werd gebruik gemaakt van een stabiel transfected oestrogeengevoelig receptorgen (ERE-CAT) in MCF7-cellen. De controlegroep werd met 10-8 M 17β-oestradiol behandeld, andere groepen met verschillende concentraties benzylparaben. 24 uur na de behandeling met 10-8 M 17β-oestradiol was de CAT activiteit 1,89 maal hoger (p = 0.008). 24 uur na de behandelingen met 10-5 M en 10-4 M benzylparaben was de CAT-activiteit respectievelijk 1,83 maal (p = 0.029) en 1,26 maal (p = 0.074) hoger. Er was geen significant verschil merkbaar tussen de grootte van het effect van 10-5 M benzylparaben en 10-8 M 17β-oestradiol (p = 0.770). Na 7 dagen blootstelling

kon de CAT-activiteit 2.20 maal verhoogd worden met 10-8 M 17β-

oestradiol en 1,35 maal met 10-6 M benzylparaben (p = 0.016), 1,98 maal met 10-5 M benzylparaben (p = 0.002) en 1,42 maal met 10-4 M benzylparaben (p = 0.006). Na 7 dagen was het verschil in effect tussen 10-5 M benzylparaben en 10-8 M 17β-oestradiol niet significant verschillend (p = 0.599). Hieruit blijkt dat het effect van een hormoonverstorende stof zoals benzylparaben op de expressie van bepaalde genen (en dus wellicht ook op sommige fysiologische processen en aspecten van de

21

gezondheid) niet noodzakelijk evenredig is met de concentratie en zelfs kan afnemen na door een maximum te zijn gegaan. Dit fenomeen is volgens de American Endocrine Society en de American Chemical Society van centraal belang. Vervolgens werd ook de invloed van benzylparaben op de regulatie van proliferatie van verschillende menselijke borsttumorcellijnen bekeken. Ten eerste zijn er de MCF7-cellen: benzylparaben kan de proliferatie van MCF7-cellen stimuleren in concentraties van 10-6 M en 10-5 M. De mate waarin de proliferatie werd gestimuleerd bij 10-5 M benzylparaben naderde dat van 10-8 M 17β-oestradiol maar bleef wel significant lager. Om na te gaan of deze resultaten ook gelden voor andere cellijnen, werden de effecten van benzylparaben ook uitgevoerd op een andere oestrogeenafhankelijke cellijn uit menselijke borsttumoren, de ZR75-1-cellen. 10-5 M benzylparaben (p = 0.004) kan de groei van ZR75-1-cellen stimuleren. De grootte van effect tussen 10-5 M benzylparaben en 10-8 M 17β-oestradiol was niet significant verschillend. Hetzelfde principe als bij de MCF7- en ZR75-1-cellijnen werd ter controle herhaald bij de MDA-MB-231-cellijnen. Deze menselijke borstkankercellen hebben geen ERα en reageren dus niet op 17β-oestradiol. Proliferatie van deze cellen kon ook niet bekomen worden in de aanwezigheid van benzylparaben in concentraties gaande van 10-9 M tot 10-4 M. Tot 10-5 M benzylparaben kon geen significant antagonisme op de celgroei worden weerhouden, noch in MCF7-cellen, noch in ZR75-1-cellen. Concentraties van 10-4 M benzylparaben doodde zowel de MCF7-, de ZR75-1-, als de MDA-MB-231-cellen, zelfs in de aanwezigheid van 10-10 M 17β-oestradiol. Dit is te wijten aan een toxisch effect van benzylparaben op deze cellen. Bij een in vivo-experiment bracht men één maal per dag 0,5 ml ethanol aan op de huid van immature muizen en dit gedurende drie dagen. Bij de controlegroep was dit enkel ethanol, andere groepen kregen daar E2 bij in verschillende concentraties en nog andere groepen benzylparaben in verschillende concentraties. In de groep met E2 zag men een dosisafhankelijke toename van het uterien gewicht. 33 mg benzylparaben zorgde voor een significante toename van het uterien gewicht in vergelijking met de controles. In deze meer klassieke toxicologische test was deze toename slechts 1/3 van de toename na toediening van 100 ng E2. Het verschil in kracht ligt dus in de grootte-orde van 330 000. Er blijken bijgevolg grote verschillen in de potentie onderling tussen benzylparaben en 17βoestradiol in functie van de soort toxicologische test.

1.5.2 Anti-androgene eigenschappen Isobutylparaben, butylparaben, isopropylparaben en propylparaben blijken in vitro anti-androgene eigenschappen te bezitten (Satoh et al., 2005). Orale toediening van BP of PP aan drie weken oude ratten leidt tot beïnvloeding van de spermatogenese, gedaalde serumconcentratie van testosteron en toegenomen gewicht van de

22

epididymis. Daarenboven vond men verminderde spermareserves en -concentraties in de cauda epididymis bij deze dieren (Oishi, 2002a; 2002b).

1.5.3 Borstkanker De borst is een endocrien gevoelig orgaan. Oestrogenen spelen een belangrijke rol in de evolutie van de borst (van puberteit over zwangerschap, lactatie en involutie) maar ook in de ontwikkeling van borstkanker (Darbre, 2006). De belangrijkste risicofactoren voor de ontwikkeling van borstkanker zijn het vrouwelijk geslacht en langdurige blootstelling aan oestrogenen (vroege menarche, late menopauze, eerste kind op latere leeftijd, nulliparae) (Lipworth, 1995).

In 2006 werden in Vlaanderen 5 511 vrouwen gediagnosticeerd met borstkanker. In 1999 waren dat er 4 665. Borstkanker is de meest frequent voorkomende vorm van kanker bij vrouwen (35 %) (Belgisch kankerregister online).

In 2004 vonden Darbre et al. zowel methyl-, ethyl-, propyl-, butyl- en isobutylparaben terug in 20 menselijke borsttumoren in een gemiddelde concentratie van 20 ng/g weefsel. Methylparaben was het meest frequent aanwezig en telde voor zo’n 60 % van de totale hoeveelheid parabenen. Bovendien vond men daarvan ook de hoogste concentraties terug. De combinatie van deze bevinding met het oestrogeen potentieel van parabenen zorgde ervoor dat men zich al snel afvroeg of het gebruik van parabenen in cosmetica zou kunnen bijdragen tot het voorkomen van borstkanker. Cosmetica worden tenslotte ook aangebracht op de regio op en rond de borst.

23

2. FTALATEN

2.1 Chemie 2.1.1 Definitie en structuur Ftalaten zijn een familie dialkyl- of alkyl/arylesters van 1,2-benzeendicarboxylzuur. Het is een verzamelnaam voor een groep moleculen die qua structuur gelijkenissen vertonen, maar elk individu van die groep heeft zijn eigen fysische en chemische eigenschappen. Enkele voorbeelden zijn: diethylftalaat (DEP), di-iso- en di-n-butylftalaat (DiBP, DnBP), butylbenzylftalaat (BBP), di-n-octylftalaat (DnOP), di-isononylftalaat (DINP), di-isodecylftalaat (DIDP), diethylhexylftalaat (DEHP) en dibutylftalaat (DBP). De ftalaten hebben een structuur zoals voorgesteld in figuur 4.

Figuur 4: Chemische structuur van de ftalaten. R= dialkyl of alkyl/aryl.

2.1.2 Fysische en chemische eigenschappen De fysicochemische eigenschappen en het gebruik van de ftalaten hangt af van de lengte en de vertakking van de dialkyl- of alkyl/arylketen (Yang et al., 2006; Schettler, 2006). Ftalaten zijn over het algemeen lipofiel (Schettler, 2006).

24

2.2 Voorkomen en blootstelling 2.2.1 Cosmetica De enige stof van de ftalaatfamilie die, in kleine hoeveelheden, in cosmetica voorkomt, is diethylftalaat (DEP, zie figuur 5).

Figuur 5 : Chemische structuur van diethylftalaat (DEP) (IUPAC-naam diethyl benzeen-1,2dicarboxylaat) (uit PubChem Compound)

In een Amerikaanse studie vond men DEP terug in 51 van de 72 geteste verzorgingsproducten (dat is 71 %) (Houlihan et al., 2002). Men detecteerde ook DBP in 8 % van de producten, maar in Europa is het gebruik van DBP in cosmetica sinds enkele jaren verboden. Ook BBP mag in Europa niet in de samenstelling van cosmetica voorkomen (Richtlijn van 27 juli 1976 betreffende de onderlinge aanpassing van de wetgevingen der Lid-Staten inzake cosmetische producten (76/768/EEG) (zie bijlage 4).

Ftalaten (en parabenen) worden na topische applicatie systemisch geabsorbeerd, gemetaboliseerd en geëxcreteerd in de urine (Janjua et al., 2007; 2008a): 26 gezonde mannen uit Kopenhagen brachten gedurende 2 opeenvolgende weken een crème aan op het ganse lichaam, behalve op de schedel en de genitalia. De eerste week (dagelijks gedurende 5 dagen) was dat een basiscrème zonder ftalaten of parabenen. De week daarop was dat een crème met 2 % DBP, DEP en butylparaben eveneens elke dag gedurende 5 dagen. Slechts enkele uren na de topische applicatie kon men de metabolieten monoethylftalaat (MEP) en monobutylftalaat (MBP) terugvinden in het serum. In de urine vond men meer DEP dan DBP, waarschijnlijk omdat DEP sneller wordt geabsorbeerd dan DBP. Binnen de 24 uur kon meer dan 13 % van de hoeveelheid DEP die men aangebracht had op de huid, terugvinden in de urine onder de vorm van de metaboliet MEP.

Ftalaten met een laag moleculair gewicht, zoals DEP, kunnen dus dermaal geabsorbeerd worden maar ook geïnhaleerd. Deze blijken ook de meest frequente routes van blootstelling te zijn van de algemene bevolking aan DEP (Yang et al., 2006).

25

2.2.2 Andere Er zijn nog veel andere en verschillende bronnen van ftalaten, de meeste daarvan houden verband met het gebruik ervan als weekmakers voor polyvinylchloride (PVC). Ze komen onder meer voor in plastiek, speelgoed, bouwmaterialen (kunstsof) en worden daarnaast ook gebruikt in industriële solventen, als additieven in de textielindustrie en als bestanddeel van pesticidemengsels (Yang et al., 2006; Kamrin, 2009). DEHP is het belangrijkste ftalaat met een wereldwijde productie van meer dan 2ton/jaar (Yang et al., 2006). Flatalen kunnen gemakkelijk migreren van verpakkingen naar voedsel en naar het milieu (Yang et al., 2006). Blootstelling van de mens aan ftalaten kan alzo dus ook geschieden via orale opname of via inhalatie. Het mag duidelijk zijn dat ftalaten in grote mate en zeer verspreid aanwezig zijn in het milieu en de omgeving.

2.3 Gezondheidseffecten 2.3.1 Anti-androgene activiteit Sommige ftalaten blijken zich als anti-androgenen te gedragen in vitro (BBP (Sohoni en Sumpter, 1998)) of in vivo (DEHP, DBP , DINP, DIDP en MEHP (Lee en Koo., 2007)).

Mannen met hogere ftalaatconcentraties blijken een verminderd aantal zaadcellen, minder beweeglijke en ook meer misvormde zaadcellen te hebben (Duty et al., 2003). Men onderzocht in deze studie de urine en het sperma van 168 mannen tussen 20 en 54 jaar die geen weet hadden van blootstelling aan ftalaten in het dagelijkse leven. In de urine keek men of er metabolieten van ftalaten (monomethylftalaat (MMP), MEP, mono-2-ethylhexylftalaat (MEHP), MBP, monobenzylftalaat (MBzP)) aanwezig waren. Het sperma werd getest op de zaadkwaliteit. Men vond een associatie tussen het urinair MEP en verhoogde DNA-schade in het sperma. Van de vier andere metabolieten onderzocht (MMP, MEHP, MBP en MBzP) kon men geen significante associatie achterhalen. Bij ratten zorgt blootstelling in utero via orale toediening aan de moeder van 0.75 g/kg/dag DBP, BBP, DEHP of DINP bij hun mannelijke afstammelingen voor een verminderde foetale productie van testosteron. Aan dezelfde dosis bleek dit niet het geval te zijn voor DEP, DMP of DOTP (dioctyltereftalaat) (Gray et al.,2000). Globaal zag men dat DBP, BBP en DEHP op een antiandrogene manier de normale ontwikkeling van het voortplantingssysteem verstoren met malformaties van de mannelijke reproductieve organen.

26

Swan et al. (2005) vonden een associatie tussen hogere concentraties ftalaatmetabolieten in de urine bij de moeder en een lagere anogenitale index bij hun zonen. Ze onderzochten 85 moeder-zoon koppels. De urine van de moeders werd nagekeken op de aanwezigheid van negen ftalaatmetabolieten. Bij hun zonen (tussen de twee en 36 maand oud) controleerde men de genitale ontwikkeling, waaronder de anogenitale index (dit is de anogenitale afstand gestandaardiseerd voor gewicht). Men ontdekte een associatie tussen vier metabolieten (MEP, MBP, MBzP en MIBP) en de anogenitale index: hoe hoger de concentraties ftalaatmetabolieten bij de moeder, hoe lager de anogenitale index bij haar zoon.

Blootstelling aan ftalaten zorgt eveneens voor een hoger risico op hypospadias en cryptorchidie (Yang et al., 2006).

2.3.2 Oestrogene activiteit Naast anti-androgene effecten zouden sommige ftalaten ook oestrogene effecten teweeg kunnen brengen. Verschillende studies beweerden reeds dat DBP (Zacharewski et al., 1998; Jobling et al., 1995; Harris et al., 1997), BBP (Zacharewski et al., 1998; Bolger et al., 1998; Soto et al., 1995; Harris et al., 1997) en DEHP (Jobling et al., 1995) zwak oestrogene activiteit vertonen in vitro. In vivo was dit niet het geval (Zacharewski et al., 1998).

Harris et al. (1997) merkten op dat BBP, DBP, DIBP, DEP en DINP in vitro allemaal getuigen van zeer zwakke oestrogene activiteit. In deze studie was dat niet zo voor DEHP en DIDP: deze ftalaten vertoonden geen oestrogene activiteit in vitro. BBP toonde de meest krachtige oestrogene activiteit van al de ftalaten die getest werden, maar dit was nog steeds zo’n 1 000 000 keer minder krachtig dan het natuurlijke E2. Hoewel DEP oestrogene activiteit bleek te vertonen bij hogere concentraties, kon deze bij concentraties van 10-5, 10-6 of 10-7 M geen proliferatie van ZR75-cellen uitlokken.

2.3.3 Borstkanker Voor het verband tussen ftalaten en borstkanker volgt men dezelfde redenering als hierboven beschreven bij de parabenen: de borst is een endocrien gevoelig orgaan waarbij oestrogenen een belangrijke rol spelen in de evolutie van de borst maar ook in de ontwikkeling van borstkanker. Sommige ftalaten vertonen oestrogene activiteit en verstoren zo de hormonale huishouding bij de mens. Ze zouden zodoende hun aandeel kunnen hebben in het ontstaan van borstkanker. In vitro onderzoek bij dieren en biomonitoring bij de mens geven aan dat xeno-oestrogenen (waaronder de ftalaten maar ook bisphenol A en sommige pesticiden) wellicht of mogelijks borstkanker veroorzaken (Van Larebeke en De Coster, 2008). Men weet echter nog lang niet alles over ftalaten en verder

27

onderzoek is nodig voor er een direct verband kan gelegd worden tussen ftalaten en borstkanker (Breast Cancer Fund and Breast Cancer Action). Het is het laatste decennium duidelijk geworden dat het vooral blootstellingen in het zeer vroege leven (in utero of tijdens het vroege postnatale leven) zijn die het risico op hormoongerelateerde kankers doen toenemen. Dit is vooral duidelijk voor borstkanker (Soto et al., 2008) en voor prostaatkanker (Prins et al., 2008).

28

3. MUSKS

3.1 Inleiding Musk is de naam voor een stof oorspronkelijk afkomstig van een klier van een muskusdier of muskusrat (van der Burg et al., 2008). Gezien deze natuurlijke bron en hun veelvuldig gebruik als additieven van parfums, werden later synthetische musks ontwikkeld. Deze worden verder onderverdeeld in twee grote groepen: de nitromusks en de polycyclische musks; en een kleinere groep: de macrocyclische musks. Muskxylene (structuur zie figuur 6) en muskketone (structuur zie figuur 7) zijn twee van de meest gebruikte nitromusks. Eind jaren ’80 verminderde de productie en dus het gebruik van de nitromusks nadat men fotoallergische reacties op muskambrette had opgemerkt. In 1993 raadde de German Cosmetic, Toiletry, Perfumery, and Detergent Association aan om musk xylene niet meer te gebruiken in de productie van cosmetica, detergenten en andere huishoudproducten. Dit gemis werd opgevangen met het gebruik van polycyclische musks waarvan HHCB (Galaxolide, structuur zie figuur 8) en AHTN (Tonalide, structuur zie figuur 9) de belangrijkste spelers zijn. Van alle polycyslische musks maken zij 95 % uit van de Europese markt. Andere voorbeelden van polycyclische musks zijn AETT (Versalide) en AHMI (Phantolide).

3.2 Structuur

Figuur 6: chemische structuur van nitromusk Muskxylene (IUPAC-naam 1-tert-butyl-3,5-dimethyl2,4,6-trinitrobenzeen) (uit PubChem Compound)

29

Figuur 7: chemische structuur van de nitromusk Muskketone (IUPAC-naam 1-(4-tert-butyl-2,6dimethyl-3,5-dinitrophenyl)ethanone) (uit PubChem Compound)

Figuur 8: Chemische structuur van de polycyslische musk Galaxolide of HHCB (IUPAC-naam 4,6,6,7,8,8-hexamethyl-1,3,4,7-tetrahydrocyclopenta[g]isochromene) (uit PubChem Compound)

Figuur 9: Chemische structuur van de polycyslische musk Tonalide of AHTN (IUPAC-naam 1(3,5,5,6,8,8-hexamethyl-6,7-dihydronaphthalen-2-yl)ethanone) (uit PubChem Compound)

30

3.3 Voorkomen Zoals hierboven aangegeven, worden musks gebruikt als additieven in parfums maar we vinden musks ook terug in tal van andere cosmetica, zeep, detergenten,… De aanwezigheid van de stof muscone in de musks zorgt ervoor dat elk van deze een aangename geur krijgt. Het jaarlijks productievolume van musks ligt rond de 1000 ton.

Muskxylene en muskketone staan op de lijst van stoffen die in cosmetica mogen voorkomen, indien zij bepaalde gestelde grenzen en voorwaarden niet te boven of te buiten gaan (K.B. van 15 oktober 1997 betreffende cosmetica, zie bijlage 3). Voor muskxylene betekent dit dat deze gebruikt mag worden in alle cosmetische producten behalve mondverzorgingsproducten en dat de maximaal toelaatbare concentratie in het cosmetische eindproduct 1,0% bedraagt in parfum, 0,4 % in eau de toilette en 0,03 % in andere producten. Muskketone

mag

eveneens

voorkomen

in

alle

cosmetische

producten

behalve

mondverzorgingsproducten en dit in een maximum concentratie in het cosmetisch eindproduct van 1,4 % in parfum, 0,56 % in eau de toilette en 0,042 % in andere producten. AHTN mag voorkomen in alle cosmetische producten behalve mondproducten. De maximaal toelaatbare concentratie in het cosmetische eindproduct mag bedragen a) voor producten die niet worden weggespoeld: 0,1 % m.u.v.: alcoholwatermengsels: 1 %, parfum: 2,5 %, geparfumeerde crème: 0,5 %; b) Producten die worden weggespoeld: 0,2 % Muskambrette (4-ter-butyl-3-methoxy-2,6-dinitrotolueen) en muskustibetine (5-tert-butyl-1, 2, 3trimethyl-4, 6-dinitrobenzeen ) zijn enkele van de 1369 stoffen die niet mogen voorkomen in de samenstelling van cosmetica (K.B. van 15 oktober 1997 betreffende cosmetica, zie bijlage 4).

3.4 Blootstelling Gezien polycyclische musks toegevoegd worden aan de meeste zepen en cosmetica, kan het algemeen gebruik ervan een significante blootstelling van de populatie betekenen (van der Burg et al., 2008). Door de persistentie en lipofiele eigenschappen kunnen musks accumuleren in het aquatische milieu en in de voedselketen terechtkomen (van der Burg et al., 2008). Musks werden teruggevonden in menselijk vetweefsel, serum en borstmelk, waarschijnlijk ten gevolge van de transdermale absorptie te wijten aan het gebruik ervan in cosmetica (van der Burg et al., 2008; Seinen et al., 1999). Deze transdermale absorptie wordt verondersteld de belangrijkste route te zijn via dewelke de mens aan musks wordt blootgesteld.

31

Rimkus en Wolf (1996) onderzochten menselijk vetweefsel en moedermelk op de aanwezigheid van verschillende polycyclische musks. AHTN en HHCB werden in elk van de monsters teruggevonden, in een respectievelijke concentratie gaande van 8 tot 33 µg/kg vet en 16 tot 189 µg/kg vet.

Reiner et al. (2007) bestudeerden ook de aanwezigheid van muskketone, muskxylene, AHTN, HHCB en HHCB-lactone (dat is een oxidatieproduct van HHCB) in borstmelk van 39 zogende vrouwen uit Massachussetts, Verenigde Staten. Alle stalen bevatten minstens één van de onderzochte musks, 82 % bevatte er twee of meer. HHCB was de musk die het meest frequent werd teruggevonden (in 97 % van de stalen, in concentraties gaande van < 5 - 917 ng/g vet met een gemiddelde van 220 ng/g vet), gevolgd door muskketone (in 85 %, in concentraties gaande van < 2 - 238 ng/g vet met een gemiddelde van 74,5 ng/g vet). AHTN (in concentraties gaande van < 5 - 144 ng/g vet met een gemiddelde van 46,8 ng/g vet) en muskxylene (in concentraties gaande van < 2 - 150 ng/g vet met een gemiddelde van 30,0 ng/g vet) trof men aan in respectievelijk 56 % en 36 % van de gevallen. In slechts twee stalen (dat is 5 %) trof men HHCB-lactone aan, wat suggereert dat deze snel door het lichaam wordt uitgescheiden. De gemiddelde concentratie HHCB was hoger dan het totaal van de gemiddelde concentraties van de andere musks (muskketone, muskxylene, AHTN, HHCB-lactone). HHCB wordt dan ook in grotere getale geproduceerd en gebruikt in vergelijking met de andere synthetische musks. Opvallend is dat men aan de proefpersonen niet heeft gevraagd wat hun gewoonten in verband met het gebruik van cosmetica zijn: of ze cosmetica gebruiken, welke, hoeveel, hoe frequent,… Dit is nochtans belangrijk wil men de bijdrage van cosmetica in deze context nagaan.

Hutter et al. (2009) keken wel na wat het aandeel van cosmetica hierbij is: ze controleerden het bloedplasma van 100 studenten aan de universiteit van Wenen, Oostenrijk op de aanwezigheid van 5 nitromusks (muskambrette, muskketone, muskmoskene, musktibetene en muskxylene) en 6 polycyclische musks (cashmeran, celestolide, phantolide, galaxolide (HHCB), traesolide en tonalide (AHTN)). Het ging om 55 vrouwen en 45 mannen tussen 19 en 43 jaar die bovendien ook een vragenlijst moesten invullen in verband met het gebruik van cosmetica (body lotion, parfum, deodorant), hun huidtype (normaal, droog, vet), hun visconsumptie,… Meer dan de helft van de studenten gebruikte minstens één maal per dag parfum en 70 % minstens één maal per dag deodorant. In 79 % van de plasmastalen vond men muskxylene terug, muskketone was in 17 % van de gevallen te bespeuren. De maximumconcentraties waren respectievelijk 60 ng/l en 67 ng/l. Muskambrette, dat al sinds vele jaren niet meer mag gebruikt worden in de Europese Unie, vond men terug in twee stalen. Muskmoskene en musktibetene konden in geen enkel van de stalen worden opgespoord. Galaxolide (HHCB) vond men terug in bijna alle stalen (91 %).

32

De twee meest voorkomende musks waren dus galaxolide en muskxylene in mediane concentraties van respectievelijk 420 ng/l en 11 ng/l. In slechts zeven stalen kon men geen enkele musk detecteren. Jongere leeftijd, het gebruik van parfum en lotions hadden een significant positieve invloed op de concentratie van polycyclische musks in het bloed.

Polycyclische musks werden in verschillende landen ook teruggevonden in het aquatische milieu (o.a. in Duitsland, China, Zweden en Nederland (Seinen et al., 1999)).

Verspreiding kan bovendien ook gebeuren via de lucht (van der Burg et al., 2008).

3.5 Gezondheidseffecten De hierboven beschreven bevindingen hebben geleid tot onderzoek naar het risico van AHTN en HHCB, op zowel de mens als het milieu.

3.5.1 Oestrogene activiteit Seinen et al. (1999) gingen de oestrogene activiteit van AHTN en HHCB na in ERα- and ERβafhankelijke gentranscriptie-analyses waarbij men gebruik maakte van HEK293-cellen (Human Embryonal Kidney 293). Zowel AHTC als HHCB stimuleerden de transcriptionele activiteit in de transiente ERα-transfected HEK293-cellen op een dosisafhankelijke manier, maar in vergelijking met het natuurlijk oestradiol E2 was deze activiteit nogal laag (in de grootte-orde van 6 x lager). Deze zwakke oestrogene respons werd niet geobserveerd in de ERβ-transient transfected cellen. Deze ERβ-cellen zorgden ook voor een minder krachtig antwoord op oestradiol dan de ERα-transfected HEK293-cellen. In een klassieke analyse van het uterien gewicht uitgevoerd op juveniele Balb/c muizen werd nog eens de oestrogene activiteit van AHTN en HHBC getest: de toename in gewicht van de uterus van vrouwelijke juveniele Balb/c muizen werd gebruikt als een indicatie voor de uterotrofe activiteit van oestrogene stoffen. Bij muizen die via het dieet gedurende 2 weken werden blootgesteld aan AHTN (15 of 50 ppm) en HHCB (50 of 300 ppm) werd geen significante toename of afname van respectievelijk de uterus of de thymus opgemerkt ten opzichte van de controlegroep. Men concludeerde hieruit dat AHTN en HHCB zwak oestrogene en geen uterotrofe activiteit bezitten. Dit zwak oestrogeen effect van AHTN en HHCB staat in schril contrast met bevindingen dat AHTN

33

en HHCB géén significant agonistisch effect vertonen op ERα, noch op ERβ (Schreurs et al., 2002; 2005; van der Burg et al., 2008).

3.5.2 Androgene en progestagene activiteit AHTN en HHCB vertonen geen significant agonistisch effect tegenover de Androgeenreceptor (AR), Progesteronreceptor (PR) of Glucocorticoidreceptor (GR) (van der Burg et al., 2008).

Gebruik makende van HEK293-cellen vond men duidelijke antagonistische effecten tegenover ERβ , AR en PR (Schreurs et al., 2005a; Schreurs et al., 2005b). De meeste effecten hier werden waargenomen bij relatief hoge concentraties (> 1 µM) maar de antiprogestagene effecten van AHMI en AHTN werden al waargenomen bij concentraties van 0.01 µM en waren dus relatief sterk. Ook Schreurs et al. vonden in 2004 duidelijke antagonistisch effect van AHTN en HHCB in vivo, maar hier ging het om zeer hoge concentraties en de effecten waren dus waarschijnlijk te wijten aan accumulatie.

34

4. ZONNECREMES

4.1 Definitie Volgens

Van

Dale

Groot

woordenboek

der

Nederlandse

taal

is

zonnebrandcrème

(zon·ne·brand·crè·me, de) “een crème waarmee men zich inwrijft om zonnebrand te voorkomen”. Zonnebrand (zon·ne·brand, de (m), g. mv.) is “het verbranden van de huid door de zonnestralen resp. de kleuring daardoor; bij het zonnebaden moet men zich beschermen tegen zonnebrand”.

4.2 UV-licht Naast het gewone zichtbare licht straalt de zon ook (onzichtbaar) ultraviolet licht uit. Ultraviolet licht (UV-licht) is elektromagnetische straling dat de overgang vormt tussen nietioniserende en ioniserende straling. Niet-ioniserende straling omvat extreem lage frequentie velden, radiofrequentiegolven, microgolven, infrarood en zichtbaar licht. Ioniserende straling betreft X- en γstralen. UV-straling is het meest gekend onder de vorm van zonlicht en in verband met de effecten van UVlicht op mens en milieu deelt men UV-licht in volgens golflengte: UVA (315 – 400 nm), UVB (280 – 315 nm) en UVC (100 – 280 nm). UVA en UVB behoren tot het niet-ioniserende spectrum. UVC behoort tot het ioniserende spectrum maar wordt door de bovenste lagen van de atmosfeer geabsorbeerd en bereikt het aardoppervlak dus niet. UVB-straling is verantwoordelijk voor het ontstaan van zonnebrand terwijl UVA verantwoordelijk is voor het bruinen van de huid. Blootstelling aan UVB zorg voor mutaties in het p53-tumorsuppressorgen met vorming van thymidinedimeren. Mutaties in dit gen blijken een belangrijke rol te spelen in het ontstaan van huidkanker (Antoniou et al.,2008). UVA-straling zorgt indirect voor oxidatieve stress op het DNA met vorming van zuurstofradicalen, kan mutaties veroorzaken in verschillende cellijnen (Wang et al., 2001) en zo bijdragen tot de ontwikkeling van melanoom (Rünger, 1999). Beide spelen een rol in het ontstaan van acute en chronische immunosuppressie (Maier en Korting, 2005), chronische fotoschade van de huid, veroudering door de zon en acute en chronische fotodermatoses (Schaefer et al., 1998).

35

4.3 Melanoom 4.3.1 Indeling huidkanker Huidkanker kan ingedeeld worden in twee grote (Ricotti et al., 2009): de melanomen en de nietmelanomen. De niet-melanomen worden ook keratinocytische tumoren genoemd, dit zijn snelgroeiende tumoren die lokaal en functioneel destructief kunnen zijn maar zelden fataal. De meest voorkomende nietmelanomen zijn het basale celcarcinoom en het squameuze celcarcinoom. De melanomen zijn tumoren uitgaande van de melanocyten. Meest voorkomend hier is het oppervlakkig spreidend melanoom (superficial spreading melanoma), gevolgd door het lentigo maligna (LM) melanoom, nodulair melanoom, acral lentiginous melanoom, desmoplastisch melanoma en andere miscellaneuze varianten. Standaardbehandeling van elk primair melanoom is chirurgische excisie. Maligne melanoom is de meest agressieve vorm van huidkanker. Nochtans is het ook een tumor die we kunnen voorkomen door onze huid te beschermen tegen de zon.

4.3.2 Epidemiologie Volgende gegevens komen uit het Belgisch kankerregister online. In Tabel 1 staan, per leeftijdscategorie, de vijf meest frequent voorkomende invasieve tumoren bij vlaamse mannen in 2004-2005. In Tabel 2 staan, eveneens per leeftijdscategorie, de vijf meest frequent voorkomende invasieve tumoren bij vlaamse vrouwen in 2004-2005.

Leeftijdscategorie 15-29 jaar

30-44 jaar

>45 jaar

1. Testis 2. Hodgkinlymfoom 3. Melanoom 4. Hersenen 5. Non-Hodgkinlymfoom 1. Melanoom 2. Testis 3. Colorectaal 4. Non-Hodgkin 5. Hoofd en hals vooral prostaat- en longkanker

Tabel 1: Meest frequent voorkomende invasieve tumoren bij mannen in Vlaanderen 2004-2005, volgens leeftijdscategorie (uit Belgisch kankerregister online).

36

Leeftijdscategorie 15-29 jaar

1. Melanoom 2. Borst 3. Hodgkinlymfoom 4. Schildklier 5. Cervix uteri 1. Borst 2. Cervix uteri 3. Melanoom 4. Schildklier 5. Colorectaal vooral borst- en colorectale kanker

30-44 jaar

>45jaar

Tabel 2: Meest frequent voorkomende invasieve tumoren bij vrouwen in Vlaanderen 2004-2005 (uit Belgisch kankerregister online). In Vlaanderen kregen in 2006 in totaal 376 mannen en 593 vrouwen de diagnose van maligne melanoom van de huid. In 1999 waren dat er respectievelijk 233 en 386. We zien dus een stijging in beide geslachten. Maligne melanoom komt frequenter voor bij vrouwen dan bij mannen (M/V ratio=0.66). In de leeftijdsgroep van 15 tot 44 zijn er bijna twee keer zoveel vrouwen als mannen met maligne melanoom. Dit verschil verdwijnt met toenemende leeftijd. De gemiddelde leeftijd bij diagnose ligt rond de 59 jaar bij mannen en 55 jaar bij vrouwen. Bij mannen wordt de diagnose in een vroeger stadium gesteld dan bij vrouwen. In 2004 stierven in België 130 mannen en 145 vrouwen aan maligne melanoom. In vergelijking met andere Europese landen komt in België een lagere incidentie van maligne melanoom bij mannen voor. De incidentie bij vrouwen in België kan vergeleken worden met de middenmoot in Europa.

4.4 Bestanddelen van zonnecrèmes: UV-filters De actieve bestanddelen van zonnecrèmes kunnen op basis van hun werkingsmechanisme onderverdeeld worden in twee groepen: organische (chemische) en anorganische (fysische) filters.

4.4.1 Organische filters De organische filters in zonnecrèmes beschermen de huid doordat ze het UV-licht absorberen. Men kan een onderscheid maken tussen organische filters die vooral UVB absorberen (cinnamaten, paraaminobenzoaat(PABA)derivaten, salicylaten en kamferderivaten) en filters die vooral UVA absorberen (benzofenonederivaten, dibenzoylmethanen en anthranilaten). Voorbeelden van organische filters zijn OMC (octyl-methoxycinnamaat), OD-PABA (octyl-dimethylPABA),

3-BC

(3-benzylidene

camphor),

4-MBC

(4-methylbenzylidene

camphor),

BP-3

37

(benzophenone-3), BP-4 (benzophenone–4), B-MDM (butyl-methoxydibenzoylmethaan) en HMS (homosalaat).

4.4.2 Anorganische filters Anorganische bestanddelen zoals titaniumoxide en zinkoxide absorberen en verstrooien UV-licht. Ze worden voornamelijk gebruikt in combinatie met organische absorbeerders om een hoge beschermingfactor (Sun Protection Factor, SPF) te verkrijgen.

4.4.3 SPF De SPF (Sun Protection Factor) wordt gedefinieerd als de ratio van de kleinste hoeveelheid UVstraling die er nodig is om zonnebrand (erytheem) te veroorzaken van met zonnecrème beschermde huid (na applicatie van 2 mg/cm2 van het product) tot de hoeveelheid die er minstens nodig is om in dezelfde mate zonnebrand te veroorzaken van een niet-beschermde huid. Een zonnecrème met SPF30 zou dus moeten beschermen tegen een 30 keer hogere (of langere) blootstelling van de huid aan de zon. Tot niet zo lang geleden gebruikte men de SPF als index om de bescherming tegen de zon weer te geven. In 2009 besloot de Europese Commissie dat het tijd was voor een nieuwe classificatie inzake zonnebrandbescherming. De tot op nu gebruikte SPF wordt vervangen door de labels ‘zwakke bescherming’, ‘matige bescherming’, ‘hoge bescherming’ of ‘zeer hoge bescherming’. Momenteel zitten we in een overgangsfase waarbij nog niet alle zonnebrandmerken deze nieuwe gegevens op hun etiketten weergeven (Simon, 2009).

4.5 Blootstelling aan UV-filters Blootstelling aan UV-filters gebeurt in de eerste plaats via het gebruik van zonnecrèmes, zo worden ze dermaal geabsorbeerd, maar via rioolwaterzuiveringsinstallaties kunnen deze stoffen in het aquatische milieu en zo in de voedselketen terechtkomen (Schlumpf et al., 2008).

Net zoals voor de parabenen en de ftalaten, gingen Janjua et al. (2008b) na wat er gebeurt als 32 personen (15 jonge mannen en 17 postmenopauzale vrouwen) gedurende 4 dagen elke dag hun hele lichaam (behalve de schedel en de genitaliën) insmeren met zonnecrèmes die BP-3, OMC en 4-MBC bevatten. Aan de hand van urine- en bloedstalen kon men besluiten dat deze ingrediënten van zonnecrèmes door de huid worden geabsorbeerd en nadien worden uitgescheiden in de urine (Janjua et al., 2008b). Ook Hayden et al. (1997) vonden na topische applicatie Bp-3 terug in de urine van mensen, waaruit de systemische absorptie blijkt.

38

4.6 Positieve effecten van zonnecrèmes Men weet dat het gebruik van zonnecrèmes de inductie van mutaties in het p53- tumorsuppressorgen in huidcellen blokkeert (Rosenstein et al., 1999; Ananthaswamy et al., 2002) en dat het bescherming biedt tegen erytheem (Miyagi et al., 1994). Beide factoren zijn betrokken bij het ontstaan van melanoom (Antoniou et al., 2008) waardoor men aanneemt dat zonnecrèmes toch enige bescherming bieden tegen huidkanker. Voorts vermoedt men dat zonnecrème waarschijnlijk ook plaveiselcelcarinoom voorkomt maar omtrent de bescherming tegen basaalcelcarinoom en melanoom is er nog geen zekerheid (De Bont en Van Larebeke, 2002).

Naar aanleiding van enkele publicaties die suggereerden dat het gebruik van zonnecrèmes een risicofactor eerder dan een bescherming tegen maligne melanoom zou zijn, voerden Huncharek en Kupelnick in 2002 een meta-analyse uit van 11 case-controle studies. Acht van die 11 toonden een Odds Ratio > 1, wat wil zeggen dat het gebruik van zonnecrèmes een verhoogd risico op melanoom met zich meebrengt. Men ontdekte echter dat er in de onderzochte studies sprake was van allerlei bias. Men concludeerde dat er weinig tot geen positieve associatie is tussen het gebruik van zonnecrèmes en het ontstaan van melanoom. Dit besloten ook Dennis et al. (2003) in een meta-analyse van 18 case control studies. Men merkte wel op dat in de studies die ze gecontroleerd hadden geen ‘nieuwere’ zonnecrèmes met een SPF > 15, bescherming tegen UVA of waterproof zonnecrèmes waren opgenomen.

4.7 Negatieve effecten van zonnecrèmes Verschillende studies, zowel in vitro als in vivo, met zoogdieren en vissen toonden reeds aan dat UVfilters uit zonnecrèmes oestrogene activiteiten bezitten. Schlumpf et al. gingen in 2001 na in welke mate Bp-3, B-MDM, HMS, 4-BMC, OD-PABA en OMC oestrogene effecten kunnen teweegbrengen in vitro. Een in vitro onderzoek met MCF-7-cellen toonde toen dat 5 van de 6 UV-filters (Bp-3, HMS, 4-BMC, OD-PABA en OMC) tot een dosisafhankelijke proliferatie van deze cellen leidde. Bp-3 deed dat het krachtigst, gevolgd door respectievelijk 4-MBC, HMS, OMC en OD-PABA. In vivo onderzoek naar het uterien gewicht van immature ratten demonstreerde dat orale toediening van slechts drie van de zes UV-filters (Bp-3, 4-MBC en OMC) een dosisafhankelijke stijging van het uterien gewicht uitlokte. Dermale applicatie van 4-MBC in concentraties van 5 en 7,5 % in olijfolie leidde tot hetzelfde resultaat. Deze bevindingen werden bevestigd door verschillende andere studies (Tinwell et al., 2002; Holbech et al., 2002; Mueller et al., 2003).

39

Bepaalde UV-filters blijken in vitro ook anti-androgene eigenschappen te bezitten. Ma et al. (2003) onderzochten Bp-3, B-MDM, HMS, 4-BMC, OD-PABA, OMC, 3-BC en Bp-4 en vonden met gebruikmaking van MDA-kb2 cellen dat Bp-3 en HMS in vitro naast oestrogene activiteiten ook antiandrogene activiteiten bezitten. MDA-kb2-cellen vertonen zowel endogene menselijke AR als GR. Geen enkele van de onderzochte UV-filters bleek een AR-agonist te zijn. Schreurs et al. (2005a) bemerkten dat in vitro naast Bp-3 en HMS ook nog 3-BC en 4-MBC anti-androgene eigenschappen bezitten, evenals B-MDM maar deze laatste slechts zwak. Zij zagen bovendien ook een PR-antagonist in 3-BC, 4-MBC, Bp-3 en HMS. OD-PABA vertoonde geen activiteit tegenover de AR, noch tegenover de PR.

Blootstelling aan UV-filters blijkt bovendien bij ratten ook nog te leiden tot een verlaagd schildkliergewicht. Bij mannelijke ratten wordt er een vertraagde puberteit en verkleinde prostaat gezien, en na blootstelling van de moeder een vergrote prostaat en verlaagd testisgewicht. Bij vrouwelijke ratten merkte men een toegenomen gewicht van de ovaria op (Schlumpf et al., 2008).

4.8 Tot slot nog even dit… Het is belangrijk om te vermelden dat zonnecrème niet de eerste keuze mag zijn in de bescherming tegen huidkanker (Dadlani en Orlow, 2008). Bescherming tegen UV-straling gebeurt in de eerste plaats door de huid van de zon af te dekken door middel van kledij. Dit is zeker van belang bij kinderen. Men beschermt kinderen tegen de zon dan ook in de eerste plaats met kledij en aanvullend moet men voldoende en regelmatig zonnecrème smeren. Toch blijkt dit niet altijd even gemakkelijk. Redenen daarvoor zijn dat speciale hoeden of zonnewerende kledij de kinderen hindert tijdens sportactiviteiten, ze hebben het te warm met die lange mouwen, de zonnecrème plakt, ze vergeten zich in te smeren of smeren niet goed genoeg of niet frequent genoeg, herhalen het niet na het zwemmen of bij overmatig zweten,… Op kinder- en adolescentenleeftijd zijn er bijkomend nog psychologische barrières: de ‘peer pressure’ mag niet onderschat worden. Ook ouders spelen een belangrijke rol spelen in de bescherming van hun kinderen. Zij zijn vaak zelf niet voldoende op de hoogte van de gevolgen van UV-straling op de huid, beseffen niet hoe belangrijk het is om hun kind (en zichzelf) te beschermen tegen de zon en weten ook niet hoe ze het dan best wel doen. Het is belangrijk om kinderen reeds op jonge leeftijd vertrouwd te maken met de verschillende methodes om zich te beschermen tegen de zon. Op die manier wordt het een gewoonte.

40

Ondanks het feit dat de resultaten betreffende het beschermend effect van zonnecrèmes omstreden zijn en betwist worden, raadt men het regelmatig gebruik van zonnecrèmes in de strijd tegen kanker wel sterk aan (Huncharek en Kupelnick, 2002; Maier en Korting, 2005).

41

DISCUSSIE

Algemeen Blootstelling aan milieufactoren (zoals via cosmetica), gebeurt bijna altijd bij lage tot zeer lage dosissen. De meeste studies echter, onderzoeken de effecten van xeno-oestrogenen bij zeer hoge concentraties (µM-mM) (Watson et al., 2007). Uit onderzoek van xeno-oestrogenen in lage concentraties leert men nochtans dat deze stoffen, die op de klassieke (nucleaire) ER vele malen zwakker zijn dan de natuurlijke oestrogenen, op de celmembraanreceptoren relatief sterker kunnen inwerken (Watson et al., 2005; 2007). Buitengewoon lage concentraties xeno-hormonen, zoals Bisphenol A (een xeno-oestrogeen), veroorzaken effecten vergelijkbaar met die van natuurlijke hormonen die vaak niet gezien worden bij hogere concentraties. Toch kunnen deze extreem lage concentraties ongunstige effecten tot gevolg hebben (Vom Saal en Welshons, 2006). Gezien ook zeer lage concentraties xeno-hormonen voor effecten zorgen, is het hier omtrent veiliger te presumeren dat er geen echte kritische drempel is onder dewelke er helemaal geen nadelig effect is (Van Larebeke, 2008). Bovenop de bevinding dat ook lage dosissen xeno-hormonen effecten kunnen veroorzaken, is het zo dat xeno-hormonen vaak meer nog dan endogene hormonen in een ongebonden, biologisch beschikbare vorm in het lichaam present blijven. Overigens kan het effect van een xeno-hormoon veel langer aanslepen dan het effect van een natuurlijk hormoon (Van Larebeke, 2008). Men kan dus niet stellen dat alleen hoge dosissen een toxisch effect kunnen veroorzaken (Van Larebeke et al., 2008). Voorts kunnen de effecten van xeno-oestrogenen niet alleen te maken hebben met genexpressie zoals via de fysiologische oestrogenen, maar kunnen zij ook de expressie beïnvloeden van genen die niet gestuurd worden door fysiologische hormonen (Van Larebeke en De Waegeneer, 2009).

Bijkomend blijken zoogdierspecies in utero en tijdens het vroege postnatale leven veel gevoeliger te zijn dan tijdens het volwassen leven aan zowel mutagene agentia als aan endocriene verstoring. Via de placenta wordt de foetus blootgesteld aan allerlei stoffen waarmee de moeder in contact komt. Er blijken tijdsvensters te zijn tijdens dewelke de cellen en weefsels van de foetus bijzonder gevoelig zijn aan verstoring door tal van toxische invloeden. Blootstelling tijdens deze periodes kunnen grote gevolgen hebben, niet alleen op de ontwikkeling van de foetus maar ook op het risico op ziekte in het latere leven (Van Larebeke, 2008 ).

42

Parabenen De hypothese dat parabenen zouden meespelen in het ontstaan van borstkanker, is uitvoerig bediscussieerd. Verschillende auteurs (Golden en Gandy, 2004; Jeffrey en Williams, 2004) vonden nogal wat hiaten in de studie van Darbre et al. (2004): het belangrijkste twistpunt is dat er geen controlegroep (zijnde tumorvrij borstweefsel) is opgenomen in de studie. Overeenkomstige concentraties in tumorvrij borstweefsel vinden zou een ander licht op de zaak werpen. Bovendien was er geen informatie beschikbaar betreffende de voorgeschiedenis van de

vrouwen bij wie men

borstkankerweefsel had weggenomen. Men weet niet of zij beschikken over risicofactoren voor borstkanker, welke medicatie zij gebruiken en of die medicatie parabenen bevat. Zoals reeds gezegd komen parabenen ook voor in diverse medicatie Gezien het hier gaat over kankerpatiënten is de kans groot dat zij allerlei medicatie hebben gekregen nog vóór dat het weefsel werd onderzocht op de aanwezigheid van parabenen. Men kan zonder deze informatie bijgevolg niet besluiten dat de parabenen die men vond in het borstkankerweefsel, afkomstig zijn van cosmetica. In vergelijking met andere parabenen kan benzylparaben het krachtigst 17β-oestradiol van de cytosolische ER van MCF7-cellen verdringen. 1 000 en 10 000 keer zoveel benzylparaben als E2 verdrong E2 van de ER (Darbre et al., 2003). Dit vond men niet met methylparaben, ethylparaben, propylparaben, butylparaben (Byford et al., 2002) of isobutylparaben (Darbre et al., 2002). Bij 1 000 000 keer zoveel benzylparaben als E2 kon géén E2 meer binden op de ER (Darbre et al., 2003). Bij dezelfde verhoudingen methylparaben, ethylparaben, propylparaben, butylparaben (Byford et al., 2002) of isobutylparaben (Darbre et al., 2003) gebeurde dat niet. Al deze resultaten samen tonen dat er een rangschikking is in kracht waarmee de parabenen E2 van de ER van MCF-7-cellen kunnen verdringen: benzylparaben > isobutylparaben > n-butylparaben > n-propylparaben > ethylparaben > methylparaben. Met gebruikmaking van uteriene ER van ratten vond men vergelijkbare resultaten, zijnde benzylparaben > butylparaben > propylparaben > ethylparaben > methylparaben (Blair et al., 2000). Een moeilijkheid bij de evaluatie van oestrogene activiteit op cellijnen in vitro is de nauwe marge tussen de concentratie parabeen nodig om oestrogene activiteiten uit te lokken (gemeten middels een effect op de celproliferatie) en de concentratie parabeen die toxisch is voor de cel. Toename van de concentratie benzylparaben en de andere alkylparabenen tot 10-5 M zorgt voor een toename in celproliferatie. Vanaf 10-4 M lokten isobutylparaben (Darbre et al., 2002), butylparaben en propylparaben (Byford et al., 2002) geen respons meer uit. Men wijt dit aan het toxisch effect van de parabenen op de MCF7-cellen. Concentraties van 10-4 benzylparaben zorgt voor zeer toxische reacties: deze concentratie doodde zowel MCF7-cellen als ZR75-1-cellen als MDA-MB-231-cellen, zelfs in de aanwezigheid van 10-10 M 17β-oestradiol.

Men denkt dat benzylparaben op menselijke

borstkankercellen toxischer is dan isobutylparaben, butylparaben of propylparaben.

43

Er moet nog verder onderzoek gebeuren om te weten te komen of het gebruik van parabenen in cosmetica een risico inhoudt voor de mens. De recente waarnemingen over effecten van hormoonverstorende stoffen bij zeer lage dosissen doen vermoeden dat schadelijke effecten wel degelijk mogelijk zijn. Verder onderzoek omtrent de blootstelling, inname en toxiciteit van de parabenen in de doses waaraan we worden blootgesteld is noodzakelijk om dergelijk risico goed te kunnen inschatten. Parabenen blijken immers veel minder krachtig oestrogeen te zijn dan het natuurlijke E2. Eventueel moet dan gezocht worden naar een alternatief. Darbre et al. (2003) suggereren dat als men geen goed alternatief vindt, het misschien een oplossing zou kunnen zijn om enkel methylparaben te gebruiken als bewaarmiddel in cosmetica. Ondanks het feit dat methylparaben minder krachtig antimicrobieel werkt, wordt het eveneens in mindere mate geabsorbeerd door de huid en getuigt het van een lagere oestrogene activiteit dan de parabenen met langere alkylketens.

Ftalaten Duty et al. vonden in 2003 een associatie tussen het urinair MEP en verhoogde DNA-schade in het sperma. De bron van deze ftalaatmetaboliet, gevonden in de urine (en dus aanwezig in het lichaam), is echter niet nagegaan. Ftalaten kunnen in het lichaam opgenomen worden via dermale absorptie bij het gebruik van cosmetica, maar kunnen ook geïnhaleerd of oraal opgenomen worden. In deze studie kan men niet zeggen op welke manier deze mannen blootgesteld zijn aan ftalaten, of dat via cosmetica is of op een andere wijze. Swan et al. (2005) vonden een associatie tussen hogere concentraties ftalaatmetabolieten in de urine bij de moeder en een lagere anogenitale index bij hun zonen. Bij knaagdieren is een lagere anogenitale index een aanwijzing voor testiculaire dysgenese. Wel moet hier opgemerkt dat bij de jongens uit het onderzoek van Swan et al. geen duidelijke genitale malformaties aanwezig waren. Over het resultaat van dit onderzoek is dan ook uitgebreid gedebatteerd (Sharpe,2005; McEwen, 2006; Swan, 2006).

Musks In de studie van Hutter et al. (2009) waarbij men op zoek ging naar de bijdrage van cosmetica aan de concentraties musks in het lichaam, merkte men op dat hoe ouder de personen waren, hoe lager de concentraties polycyclische musks waren die men vond in het bloed. Dit kan enerzijds uitgelegd worden doordat men op oudere leeftijd misschien minder gebruik maakt van cosmetica die synthetische musks bevatten , anderzijds doordat met het verouderen, de karakteristieken wat betreft de retentie van musks, ook veranderen (Hutter et al., 2009).

44

Seinen et al. (1999) vonden dat AHTN en HHCB in vitro zwakke oestrogene activiteit vertoonden tegenover de ERα. Dit staat haaks op recentere bevindingen van Schreurs et al. (2002, 2005) en van der Burg et al. (2008) dat AHTN en HHCB géén significant agonistisch effect vertonen op ERα, noch op ERβ. Het blijkt dat dit zwak agonistisch effect in belangrijke mate afhankelijk is van de cellen die men gebruikt voor het onderzoek (Schreurs et al., 2002): men vond toen dat AHTN en HHCB, afhankelijk van het celtype en de ER-subtype (α of β), zowel oestrogene als anti-oestrogene effecten kunnen veroorzaken. Gebaseerd op deze resultaten kan men dus stellen dat AHTN en HHCB selectieve oestrogeen receptor modulatoren (SERMs) zijn. Deze bevindingen impliceren dat voorzichtigheid geboden is bij de interpretatie van in vitro-effecten van oestrogene stoffen. In vivo kon men ook geen oestrogene activiteit aantonen (Seinen et al., 1999; Schreurs et al., 2004). Hieruit kan men besluiten dat de zwakke oestrogene effecten zoals men die vindt in sommige studies, mogelijk van weinig belang zijn (van der Burg et al., 2008). Seinen et al. (1999) benadrukten wel dat de oestrogene kracht van AHTN en HHCB, aan het huidige level van blootstelling, te laag is om bij de mens oestrogene effecten te induceren. Hier komen we dan weer uit op de lage dosis problematiek (zie hierboven). Meer gesofisticeerde tests zijn noodzakelijk om hierover uitsluitsel te geven.

Zonnecrèmes Schlumpf et al. vonden in 2001 dat Bp-3, HMS, 4-MBC, OD-PABA en OMC op een dosisafhankelijke manier voor proliferatie van MCF-7-cellen zorgen. Bp-3 deed dat het krachtigst, gevolgd door respectievelijk 4-MBC, HMS, OMC en OD-PABA. In vivo zorgde orale toediening van Bp-3, 4-MBC en OMC aan immature ratten voor een dosisafhankelijke stijging van het uterien gewicht. Dermale applicatie van 4-MBC leidde tot hetzelfde resultaat. Men kan hier bemerken dat de drie stoffen die in vivo oestrogene activiteit vertoonden (Bp-3, 4-MBC en OMC) dat eveneens sterk deden in vitro, maar HMS en OD-PABA (die in vitro matige of hoge oestrogene activiteit vertoonden), bleken bij de geteste doses volledig inactief in de uterotrofe (in vivo) studie. Bovendien kan men zien dat de rangschikking van de stoffen die in vitro reageerden (van hoge naar geen oestrogene activiteit), dat niet in dezelfde volgorde deden in vivo.

Dit kan te wijten zijn aan

verschillen in farmacodynamiek en/of farmacokinetiek. De verschillen waargenomen tussen in vitro en in vivo onderzoek wijzen er op dat in vivo onderzoek nodig is nadat men via in vitro onderzoek de endocriene activiteit is nagegaan (Schlumpf et al., 2001). Evenwel is te vrezen dat klassieke toxicologische tests zoals deze voor uterotrofe activiteit onvoldoende zijn om het risico (onder meer op later prostaatkanker of borstklierkanker) echt in te schatten en dat tests met blootstelling in utero en studie van borstklier en prostaat nodig zijn.

45

In de studie van Tinwell et al. (2002) waren relatief hoge doses 4-MBC nodig om een gedeeltelijke uterotrofe respons teweeg te brengen. Dit doet vermoeden dat 4-MBC een relatief zwak oestrogeen is. Ook in de studie van Mueller et al. (2003) waren heel hoge doses 4-MBC nodig om oestrogene effecten op te wekken. Dit suggereert dat het onwaarschijnlijk is dat 4-MBC bij de mens schadelijke oestrogene effecten kan genereren (Mueller et al., 2003). Hier komen we dan weer uit op de lage dosis problematiek (zie hierboven). Ma et al. (2003) vonden bij Bp-3 en HMS anti-androgene activiteiten in vitro maar niet bij BMDM, 4-BMC, OD-PABA, OMC, 3-BC, Bp-4 en HMS. Schreurs et al. (2005) vonden dat wel voor 4MBC en 3-BC. Dit verschil kan misschien verklaard worden doordat men in de twee studies verschillende cellijnen heeft gebruikt: Ma et al. maakten gebruik van MDA-kb2-cellen die over weinig endogene AR en PR beschikken. Schreurs et al. gebruikten U2-OS-cellen met veel AR die waarschijnlijk meer selectief en sensitief zijn om een AR-interactie te meten.

Zoals hierboven reeds gesteld zijn, in het licht van recente waarnemingen en van de nieuwe inzichten in het belang van blootstellingen in het vroege leven (in utero en vroeg postnataal), klassieke toxicologische tests zoals de uterotrofe test onvoldoende om de risico's verbonden aan hormoonverstorende stoffen correct in te schatten. Meer gesofisticeerde tests met zeer vroege blootstelling en studie van borst- en prostaatklier zijn aangewezen om tot een meer relevante inschatting van risico's verbonden aan hormoonverstoring te komen.

46

REFERENTIES Adachi T., Koh Kyu-Bom, Tainaka H., Matsuno Y., Ono Y. et al. Toxicogenomic difference between diethylstilbestrol and 17β-estradiol in mouse testicular gene expression by neonatal exposure. Molecular Reproduction and Development 2004;67:19-25

American Chemical Society http://portal.acs.org/portal/acs/corg/content

American Endocrine Society http://www.endo-society.org/

Ananthaswamy H.N., Ullrich S.E., Kripke M.L. Inhibition of UV-induced p53 mutations and skin cancers by sunscreens: implication for skin cancer prevention. Exp Dermatol. 2002;11:40–43

Antoniou C., Kosmadaki M.G., Stratigos A.J., Katsambas A.D. Sunscreens--what's important to know. J Eur Acad Dermatol Venereol. 2008;22:1110-8

Bai Zhenlin, Gust Ronald. Breast Cancer, Estrogen receptor and ligands. Arch Pharm Chem Life Sci. 2009; 342: 133-149

Belgisch kankerregister online: www.registreducancer.be

Blair Robert M., Fang Hong, Branham William S., Hass Bruce S., Dial Stacey L., Moland Carrie L. et al. The estrogen receptor relative binding affinities of 188 natural and xenochemicals: structural diversity of ligands. Toxicological Sciences 2000;54:138-153

Bolger Randall, Wiese Thomas E., Ervin Kerry, Nestich Scoff, Checovich William. Rapid screening of environmental chemicals for estrogen receptor binding capacity. Environ Health Perspect. 1998;106:551-557

Breast Cancer Fund and Breast Cancer Action. State of the Evidence: What is the connection between the environment and breast cancer? http://www.bcaction.org/PDF/StateofEvidence.pdf

Byford J.R., Shaw L.E., Drew M.G.B., Pope G.S., Sauer M.J., Darbre P.D. Oestrogenic activity of parabens in MCF7 human breast cancer cells. J. Steroid Biochem. Mol. Biol. 2002;80:49-60

Cosmetic Ingredient Review: http://www.cir-safety.org/

Cosmetic Ingredient Review Expert Panel Final Amended Report on the Safety Assessment of Methylparaben, ethylparaben, propylparaben, isopropylparaben, butylparaben, isobutylparaben, and benzylparaben as used in cosmetic products. International Journal of Toxicology, 2008;27:1-82

Dadlani Chicky, Orlow Seth J. Planning for a brighter future: A review of sun protection and barriers to behavioral change in children and adolescents. Dermatology Online Journal 2008;14:9

Darbre P.D., Byford J.R., Shaw L.E., Horton R.A., Pope G.S., Sauer M.J. Oestrogenic activity of isobutylparaben in vitro and in vivo. J. Appl. Toxicology 2002;22:219-226

47

Darbre P.D., Byford J.R., Shaw L.E., Hall S., Coldham N.G., Pope G.S., Sauer M.J. Oestrogenic activity of benzylparaben. J Appl. Toxicology 2003;23:43-51

Darbre P.D., Aljarrah A., Miller W.R., Coldham N.G., Sauer M.J., Pope G.S. Concentrations of parabens in human breast tumours. J Appl. Toxicology 2004;25:5-13

Darbre P.D. Environmental oestrogens, cosmetics and breast cancer. Best Practice & Research Clinical Endocrinology & Metabolism 2006;20:121–143

De Bont R., Van Larebeke N. Pro-actief rapport zonnecrèmes. 2002 http://www.milieu-en-gezondheid.be

Dennis L.K., Beane Freeman L.E., VanBeek M.J. Sunscreen use and risk of melanoma: a quantitative review. Ann Intern Med. 2003;139: 966–978

De Weert J. Blokboek “Problemen van neus, keel, oor, hals en huid” partim Dermatologie. Academiejaar 2007-2008

Duty Susan M., Singh Narendra P., Silva Manori J., Barr Dana B., Brock John W., Ryan Louise et al. The relationship between environmental exposures to phthalates and DNA damage in human sperm using the neutral comet assay. Environmental Health Perspectives 2003;111(9):1164–1169

El Hussein Sawsan, Muret Patrice, Berard Michel, Makki Safwat, Humbert Philippe. Assessment of principal parabens used in cosmetics after their passage through human epidermis–dermis layers (ex-vivo study). Experimental Dermatology 2007; 16: 830-836

Elder RL. Final report on the safety assessment of methyl paraben, ethyl paraben, propyl paraben and butyl paraben. J Am Coll Toxicol. 1984; 3: 147–209

Farhat M.Y., Lavigne M.C., Ramwell P.W. The vascular protective effects of estrogen. FASEB J. 1996; 10: 615-624

Golden Robert, Gandy Jay, Vollmer Guenter. A Review of the endocrine activity of parabens and implications for potential risks to human health. Critical Reviews in Toxicology 2005;35:435-458

Gray L.E. Jr., Ostby J., Furr J., Price M., Veeramachaneni D. N., Parks L. Perinatal exposure to the phthalates DEHP, BBP, and DINP, but not DEP, DMP, or DOTP, alters sexual differentiation of the male rat. Toxicol. Sci. 2000;58:350–365

Harris C.A., Henttu P., Parker M.G., Sumpter J.P. The estrogenic activity of phthalate esters in vitro. Environ Health Perspect. 1997;105:802-811

Hayden Cameron G.J., Roberts Michael S., Benson Heather A.E. Systemic absorption of sunscreen after topical application. The Lancet 1997;350:863-864

Holbech Henrik, Nørum Ulrik, Korsgaard Bodil, Bjerregaard Poul. The Chemical UV-Filter 3-Benzylidene Camphor causes an oestrogenic effect in an in vivo fish assay. Pharmacology & Toxicology 2002;91:204–208

48

Hossaini A., Larsen J-J., Larsen J.C. Lack of oestrogenic effects of food preservatives (parabens) in uterotrophic assays. Food and Chemical Toxicology 2000; 38:319-323

Houlihan

J.,

Brody

C.,

Schwan

B.

Not

too

pretty;

phthalates,

beauty

products

&

the

PDA.

2002

http://www.ewg.org/files/nottoopretty_final.pdf

Huncharek M., Kupelnick B. Use of topical sunscreens and the risk of malignant melanoma: a meta-analysis of 9067 patients from 11 case-control studies. Am J Public Health. 2002;92:1173-7

Hutter H.-P., Wallner P., Moshammer H., Hartl W., Sattelberger R., Lorbeer G., Kundi M. Synthetic musks in blood of healthy young adults: Relationship to cosmetics use. Science of the Total Environment 2009;407:4821–4825

Ishiwatari S., Suzuki T., Hitomi T., Yoshino T., Matsukuma S., Tsuji T. Effects of methyl paraben on skin keratinocytes. Journal of Applied Toxicology 2007;27:1-9

Janjua N.R., Mortensen G.K., Andersson A.M., Kongshoj B., Skakkebaek N.E., Wulf H.C. Systemic uptake of diethyl phthalate, dibutyl phthalate, and butyl paraben following whole-body topical application and reproductive and thyroid hormone levels in humans. Environ. Sci. Technol. 2007;41:5564–5570

Janjua N.R., Frederiksen H., Skakkebaek N.E., Wulff H.C., Andersson A.M. Urinary excretion of phthalates and paraben after repeated whole-body topical application in humans. Int. J. Androl. 2008a;31:118–130

Janjua N.R., Kongshoj B., Andersson A.M., Wulff H.C. Sunscreens in human plasma and urine after repeated whole-body topical application. J. Eur. Acad. Dermatol. Venereol. 2008b;22:456–461

Jeffrey AM, Williams GM. The paper by Darbre et al. (2004) reports the measurement of parabens in 20 human breast tumors. J Appl Toxicol. 2004;24:301-3; author reply 303-4; discussion 307-10

Jobling Susan, Reynolds Tracey, White Roger, Parker Malcolm G., Sumpter John P. A. Variety of environmentally persistent chemicals, including some phthalate plasticizers, are weakly estrogenic. Environment Health Perspect. 1995;103:582-587

Kamrin Michael A. Phthalate Risks, Phthalate regulation, and public health: A Review. Journal of Toxicology and Environmental Health 2009;12:157–174

Kuiper George G. J. M., Lemmen Josephine G., Carlsson B.O., Corton J. Christopher, Safe Stephen H., Van Der Saag Paul T., Van Der Burg Bart, Gustaffson Jan-Ake. Interaction of Estrogenic Chemicals and Phytoestrogens with Estrogen Receptor β. Endocrinology 1998,139:4252-4263

Lee B.M., Koo H.J. Hershberger assay for antiandrogenic effects of phthalates. J. Toxicol. Environ. Health 2007;70:1365– 1370

Lefebvre R. Blokboek “Basisconcepten van klinische geneeskunde” partim Farmacologie. Academiejaar 2007-2008

Lipworth L. Epidemiology of Breast cancer. European Journal of Cancer Prevention 1995;4:7-30

49

Maier T., Korting H.C. Sunscreens – Which and what for? Skin Pharmacol Physiol. 2006;18:253-262 Ma Risheng, Cotton Bea, Lichtensteiger Walter, Schlumpf Margret. UV Filters with antagonistic action at androgen receptors in the MDA-kb2 cell transcriptional-activation assay. Toxicological Sciences 2003;74:43–50

McEwen Gerald N. Jr., Renner Gerald. Validity of anogenital distance as a marker of in utero phthalate exposure. Environmental Health Perspectives 2006;114:19-20

Miyagi T., Bhutto A.M., Nonaka S. The effects of sunscreens on UVB erythema and Langerhans cell depression. J Dermatol 1994;21:645–651.

Mueller Stefan O., Kling Margret, Firzani Poppy Arifin, Mecky Astrid, Duranti Eric, Shields-Botella Jacqueline, Delansorne Remi, Broschard Thomas, Kramer Peter-Jürgen. Activation of estrogen receptor a and ERb by 4- methylbenzylidenecamphor in human and rat cells: comparison with phyto- and xenoestrogens. Toxicology Letters 2003;142:89-101

Oishi S. Effects of propylparaben on the male reproductive system. Food Chem. Toxicol. 2002a;40:1807–1813

Oishi S. Effects of butylparaben on the male reproductive system in mice. Arch. Toxicol. 2002b;76:423–429

PubChem Compound: http://www.ncbi.nlm.nih.gov/pccompound?

Pubmed: http://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/

Prins G.S., Tang W.Y., Belmonte J., Ho S.M. Perinatal exposure to oestradiol and bisphenol A alters the prostate epigenome and increases susceptibility to carcinogenesis. Basic Clin Pharmacol Toxicol. 2008;102:134-8

Pughazendhi D., Pope G.S., Darbre P.D. Oestrogenic activity of p-hydroxybenzoic acid (common metabolite of paraben esters) and methylparaben in human breast cancer cell lines. Journal of Applied Toxicology 2005;25:301-309

Rastogi S.C., Schouten A., De Kruijf N., Weijland J.W. Contents of methyl-, ethyl-, propyl-, butyl- and benzylparaben in cosmetic products. Contact Dermatitis 1995;32:28-30

Reiner J.L., Wong C.M., Arcaro K.F., Kannan K. Synthetic musk fragrances in human milk from the United States. Environ Sci Technol. 2007;41:3815-20

Ricotti C, Bouzari N, Agadi A, Cockerell CJ. Malignant skin neoplasms. Med Clin North Am. 2009; 93:1241-64

Rimkus G.G., Wolf M. Determination of polycyclic musk fragrances in human fat and human milk by G-EIMS. Chemosphere 1996; 33:2033–2043

Rosenstein B.S., Phelps R.G., Weinstock M.A. et al. p53 mutations in basal cell carcinomas arising in routine users of sunscreens. Photochem Photobiol. 1999; 70: 798–806

Routledge Edwin J., Parker Joanne, Odum Jenny, Asby John, Sumpter John P. Some Alkyl Hydroxy Benzoate Preservatives (Parabens) are Estrogenic. Toxicology and Applied Pharmacology 1998;153:12-19

50

Rünger T.M. Role of UVA in the pathogenesis of melanoma and non-melanoma skin cancer. A short review. Photodermatol Photoimmunol Photomed. 1999;15:212-6

Satoh K., Nonaka R., Ohyama K., Nagai K. Androgenic and antiandrogenic effects of alkylphenols and parabens assessed using the reporter gene assay with stably transfected CHO-K1 cells (AR-Eco- Screen System). J. Health Sci. 2005;51:557– 568

Schaefer H, Moyal D, Fourtarnier A. Recent advances in sun protection. Semin Cut Med Surg, 1998;17:266-275

Schettler Ted. Human exposure to phthalates via consumer products. International journal of andrology 2006;29:134-139

Schlumpf M., Cotton B., Conscience M., Haller V., Steinmann B., Lichtensteiger W. In vitro and in vivo estrogenicity of UV screens. Environ Health Perspect. 2001;109:239–244

Schlumpf M., Durrer S., Faass O., Ehnes C., Fuetsch M., Gaille C. et al. Developmental toxicity of UV filters and environmental exposure: a review. Int J Androl. 2008;2:144-51

Schreurs R.H., Quaedackers M., Seinen W., Van der Burg B. Transcriptional activation of estrogen receptor α (ERa) and ERβ by polycyclic musks is cell-type dependent. Toxicology and Applied Pharmacology 2002;15:183–192

Schreurs R.H., Legler J., Artola-Garicano E., Sinnige T.L., Lanser P.H., Seinen W., Van der Burg B. In vitro and in vivo anti-estrogenic effects of polycyclic musks in zebrafish. Environ. Sci. Technol. 2004;38:997–1002

Schreurs Richard H.M.M., Sonneveld Edwin, Jansen Jenny H.J., Seinen Willem, van der Burg Bart. Interaction of polycyclic musks and UV Filters with the Estrogen Rceptor (ER), Androgen Receptor (AR), and Progesterone Receptor (PR) in Reporter Gene Bioassays. Toxicological Sciences 2005a;83:264-272

Schreurs Richard H.M.M., Sonneveld Edwin, van der Saag Paul T., van der Burg Bart, Seinen Willem. Examination of the in vitro (anti)estrogenic, (anti)androgenic and (anti)dioxin-like activities of tetralin, indane and isochroman derivates using receptor specific bioassays. Toxicology Letters 2005b;156:261-275

Seinen Willem, Lemmen Josephine G., Pieters Raymond H.H., Verbruggen Erik M.J., van der Burg Bart. AHTN and HHCB show weak estrogenic — but no uterotrophic activity. Toxicology Letters 1999;111:161–168

Sharpe Richard M. Phthalate Exposure during Pregnancy and Lower Anogenital Index in Boys: Wider Implications for the General Population? Environmental Health Perspectives 2005;113:504-505 Simon Barbara. Nieuwe classificering zonnebrandbescherming in 2009. Lok magazine 2009;85:45-46

Sohoni P., Sumpter J.P. Several environmental oestrogens are also antiandrogens. J. Endocrinol. 1998;158:327–339

Soni M.G., Burdock G.A., Taylor S.L., Greenburg N.A. Safety assessment of propyl paraben. Food Chem Toxicol. 2001;39: 513–532

51

Soni M.G., Carabin I.G., Burdock G.A. Safety assessment of esters of p-hydroxybenzoic acid (parabens). Food Chem Toxicol. 2005;43:985–1015

Soto A.M., Sonnenschein C., Chung K.L., Fernandez M.F., Olea N., Serrano F.O. The E-SCREEN assay as a tool to identify estrogens: an update on estrogenic environmental pollutants. Environ. Health Perspect.1995;103:113—122

Soto A.M., Vandenberg LN, Maffini MV, Sonnenschein C. Does breast cancer start in the womb? Basic Clin Pharmacol Toxicol. 2008;102:125-33

Swan S.H., Main K.M., Liu F., Stewart S.L., Kruse R.L., Calafat A.M. et al. Decrease in anogenital distance among male infants with prenatal phthalate exposure. Environ Health Perspect. 2005;113:1056-61

Swan S.H., Main K.M., Kruse Robin, Stewart Sara, Redmon Bruce, Ternand Christine, Sullivan Shanon. Anogenital Distance and Phthalate Exposure: Swan et al. Respond. Environmental Health Perspectives 2006;114:20-21

Tinwell H., Lefevre P.A., Moffat G.J., Burns A., Odum J., Spurway T.D., Orphanides G., Ashby J. Confirmation of uterotrophic activity of 3-(4-methylbenzylidine)camphor in the immature rat. Environ Health Perspect. 2002;110:533–536

Turner Russell T., Riggs B. Lawrence, Spelsberg Thomas C. Skeletal effects of estrogen. Endocrine Reviews 1994;15:275300

van der Burg Bart, Schreurs Richard, van der Linden Sander, Seinen Willem, Brouwer Abraham, Sonneveld Edwin. Endocrine effects of polycyclic musks: do we smell a rat? International journal of andrology 2008;31:188-193

van Larebeke N. Gezondheidseffecten van blootstelling aan omgevingsconcentraties van mutagene of hormoonverstorende agentia, studie uitgevoerd in opdracht van de Vlaamse Milieumaatschappij, MIRA, MIRA/2004/03, UGent

Van Larebeke N. Blokboek “Gezondheid en Maatschappij II” partim Milieu en Gezondheid. Academiejaar 2007-2008

van Larebeke NA, Sasco AJ, Brophy JT, Keith MM, Gilbertson M, Watterson A. Sex Ratio changes as sentinel health events of endocrine disruption. Int J Occup Environ Health. 2008;14:138-43.

Van Larebeke N., De Coster S. De impact van milieufactoren op ouderdomsgerelateerde chronische aandoeningen. 2008 http://www.milieu-en-gezondheid.be

Van Larebeke N. Gezondheidseffecten van blootstelling aan radiofrequente electromagnetische straling Een actualisering. 2009 http://www.milieu-en-gezondheid.be

Van Larebeke N., De Waegeneer E. Blootstellingen aan lage dosissen genotoxische (DNA beschadigende) agentia, zoals die in het leefmilieu voorkomen: belang als oorzaak van kanker. 2009 http://www.milieu-en-gezondheid.be

vom Saal F.S., Welshons W.V. Large effects from small exposures. II. The importance of positive controls in low-dose research on bisphenol A. Environ Res. 2006;100:50-76

Wang S.Q., Setlow R., Berwick M. et al. Ultraviolet A and melanoma: a review. J Am Acad Dermatol. 2001;44:837-46

52

Watson C.S., Bulayeva N.N., Wozniak A.L., Finnerty C.C. Signaling from the membrane via membrane estrogen receptoralpha: estrogens, xenoestrogens, and phytoestrogens. Steroids 2005;70:364–371

Watson C.S., Alyea R.A., Jeng Y-J., Kuchokov M.Y. Nongenomic actions of low concentration estrogens and xenoestrogens on multiple tissues. Molecular and Cellular Endocrinology 2007;274:1-7

Welshons W.V., Thayer K.A., Judy B.M., Taylor J.A., Curran E.M., vom Saal F.S. Large effects from small exposures. I. Mechanisms for endocrine-disrupting chemicals with estrogenic activity. Environ Health Perspect 2003;111:994-1006

Yang Mihi, Mi Seon Park, Ho Sun Lee. Endocrine Disrupting Chemicals: human exposure and health risks. Journal of Environmental Science and Health 2006;24:183-224

Ye Xiayun, Bishop Amber M., Reidy John A., Needham Larry L., Calafet Antonia M.. Parabens as urinary biomarkers for exposure in humans. Environ Health Perspect. 2006;114:1843-1846

Zacharewski T.R., Meek M.D., Clemons J.H., Wu Z.F., Fielden M.R., Matthews J.B. Examination of the in vitro and in vivo estrogenic activities of eight commercial phthalate esters. Toxicol. Sci.1998;46:282—293

http://www.just.fgov.be/index_nl.htm

53

BIJLAGE 1

OFFICIEUS GECOÖRDINEERDE VERSIE VAN HET KONINKLIJK BESLUIT VAN 15 OKTOBER 1997 BETREFFENDE COSMETICA (Stbl. 16.I.1998) Wijzigingen: K.B. 16 oktober 1998 (Stbl. 1.XII.1998) K.B. 14 januari 2000 (Stbl. 18.II.2000) K.B. 8 juni 2000 (Stbl. 29.VIII.2000) K.B. 9 juli 2000 (Stbl. 29.VIII.2000) K.B. 20 februari 2003 (Stbl. 15.IV.2003) K.B. 25 november 2004 (Stbl. 22.XII.2004) K.B. 15 juli 2005 (Stbl. 29.VII.2005) K.B. 22 december 2005 (Stbl. 17.I.2006) K.B. 10 juni 2006 (Stbl. 21.VI.2006) K.B. 5 augustus 2006 (Stbl. 22.VIII.2006) K.B. 15 september 2006 (Stbl. 25.IX.2006) K.B. 8 februari 20071 (Stbl. 9.III.2007 + erratum Stbl. 14.III.2007) K.B. 8 februari 20072 (Stbl. 20.III.2007) K.B. 7 juni 2007 (Stbl. 10.VII.2007) K.B. 20 juli 2007 (Stbl. 29.VIII.2007) K.B. 28 september 2007 (Stbl. 18.X.2007) K.B. 11 december 2007 (Stbl. 24.XII.2007) K.B. 12 maart 2008 (Stbl. 2.IV.2008) K.B. 10 juli 2008 (Stbl. 6.VIII.2008) K.B. 9 september 2008 (Stbl. 26.IX.2008 + erratum Stbl. 24.X.2008)(1) K.B. 9 februari 2009 (Stbl. 6.III.2009 + erratum Stbl. 31.III.2009)(2) K.B. 6 mei 2009 (Stbl. 29.V.2009)(3) (…) Art. 1. Voor de toepassing van dit besluit wordt verstaan onder: 1° [Cosmetica: alle stoffen of mengsels die bestemd zijn om in aanraking te worden gebracht] (K.B. 6.V.2009) met de verschillende delen van het menselijk lichaamsoppervlak (de opperhuid, de beharing, het haar, de nagels, de lippen en de uitwendige geslachtsorganen) of met de tanden en de mondslijmvliezen, uitsluitend of hoofdzakelijk om deze te reinigen, te parfumeren, het uiterlijk ervan te wijzigen en/of de lichaamsgeuren te corrigeren en/of ze te beschermen of ze in goede staat te houden. (…)

i

BIJLAGE 2

OFFICIEUS GECOÖRDINEERDE VERSIE VAN HET KONINKLIJK BESLUIT VAN 15 OKTOBER 1997 BETREFFENDE COSMETICA HOOFDSTUK I EERSTE DEEL

INDICATIEVE COSMETICALIJST OPGESTELD NAAR CATEGORIEEN - Crèmes, emulsies, lotions, gels en oliën voor huidverzorging (handen, gelaat, voeten, enz.) - Schoonheidsmaskers (middelen voor peeling [door chemische stoffen] niet inbegrepen) (K.B. 16.X.1998) - Make-up foundation (in vloeibare, pasta- of poedervorm) (*) - Poeder voor make-up, voor na het baden en voor lichaamsverzorging, enz. - Toiletzeep, deodorantzeep, enz. - Parfums, toiletwaters en eau de Cologne - Producten voor bad en douche (badzout, badschuim, olie, gels, enz.) - Ontharingsmiddelen - Deodorantia en antitranspiratiemiddelen - Haarverzorgingsmiddelen: - producten voor het kleuren, ontkleuren en het verstevigen van het haar (*) - producten voor het krullen en ontkrullen - watergolfmiddelen - reinigingsproducten voor het haar (lotion, poeder, shampoo) - middelen voor onderhoud van het haar (lotion, crème, olie) - middelen voor kapselverzorging (lotions, lak, brillantine) - Scheermiddelen (scheerzepen, schuim, lotion, enz.) - Middelen voor het opbrengen en verwijderen van gelaats- en oogmake-up (*) - Middelen voor verzorging van de lippen (*) - Middelen voor tand- en mondverzorging - Middelen voor nagelverzorging en nagelmake-up (*) - Middelen voor externe intieme hygiëne - Zonnebrandmiddelen - Middelen voor het bruinen zonder zon - Middelen voor het blank maken van de huid - Middelen tegen rimpels. (*) Producten met betrekking tot de beschikkingen vermeld in hoofdstuk VIII, 4° van de bijlage van het huidige besluit.

ii

BIJLAGE 3

OFFICIEUS GECOÖRDINEERDE VERSIE VAN HET KONINKLIJK BESLUIT VAN 15 OKTOBER 1997 BETREFFENDE COSMETICA

HOOFDSTUK III EERSTE DEEL

LIJST VAN STOFFEN, DIE IN COSMETICA MOGEN VOORKOMEN, INDIEN ZIJ DE HIERONDER GESTELDE GRENZEN EN VOORWAARDEN NIET TE BOVEN OF TE BUITEN GAAN

Rang

Stoffen

Toepassingsgebied en/of gebruik

num

Maximaal toelaatbare concentratie in het cosmetische eindproduct

mer

12

p-Hydroxybenzoëzuur, en de zouten en esters daarvan [ ](K.B. 28.IX.2007)

96

Musk xylene (CAS 8115-2)

Alle cosmetische producten behalve mondverzorgingsproducten

(a) 1,0% in parfum (b) 0,4% in eau de toilette (c) 0,03% in andere producten

97

Musk ketone (CAS 8114-1)

Alle cosmetische producten behalve mondverzorgingsproducten

(a) 1,4% in parfum (b) 0,56% in eau de toilette (c) 0,042% in andere producten ] (K.B. 25.XI.2004)

Andere beper kingen en eisen

Gebruiksvoorwaarden en waarschuwingen die in de etikettering dienen te worden vermeld

a) 0,4 % (zuur) voor een ester b) 0,8 % (zuur) voor estermengsels

iii

182

Acetyl hexamethyl tetralin (CAS-nr. 21145-77-7) (CAS-nr. 1506-02-1) 1-(5,6,7,8-tetrahydro3,5,5,6,8,8-hexamethyl2-naftyl)ethaan1-on (AHTN)

Alle cosmetische producten behalve mondproducten

a) Producten die niet worden weggespoeld: 0,1 % m.u.v.: alcoholwatermengsels: 1% parfum: 2,5 % geparfumeerde crème: 0,5 % b) Producten die worden weggespoeld: 0,2 %

iv

BIJLAGE 4

OFFICIEUS GECOÖRDINEERDE VERSIE VAN HET KONINKLIJK BESLUIT VAN 15 OKTOBER 1997 BETREFFENDE COSMETICA

HOOFDSTUK II

LIJST VAN DE STOFFEN DIE NIET MOGEN VOORKOMEN IN DE SAMENSTELLING VAN COSMETICA 414. 4-ter-Butyl-3-methoxy-2,6-dinitrotolueen (ambrettemuskus)

(…) 422. 5-tert-butyl-1, 2, 3-trimethyl-4, 6-dinitrobenzeen (muskustibetine)] (K.B. 14.I.2000) (…) 675. Dibutylftalaat (CAS 84-74-2) (…) 1152. Benzylbutylftalaat (BBP) (CAS 85-68-7)

v