Chimpansee portfolio Chimpansees behoren met orang-oetangs, gorilla’s en bonobo’s tot de familie van de mensapen. Zij zijn onze naaste levende verwanten. We zien hen doorgaans als schattige, ondeugende wezens in dierentuinen en safariparken, in films en advertenties. De realiteit echter is dat chimpansees in het wild worden bejaagd voor hun vlees en dat jonge dieren worden gestroopt of illegaal worden verhandeld, als huisdier of voor de winstgevende exportmarkt. Het eindresultaat van dit alles is dat er van deze soort, die even lang op aarde leeft als wijzelf, nog maar 150.000 tot 200.000 individuen overblijven, wat betekent dat chimpansees bedreigd zijn in het wild. Chimpansees leefden in wat vroeger een ononderbroken woudstrook was, in Afrika rond de evenaar van de westkust tot de oostelijke oevers van het Tanganyika-meer in Tanzania. Een gemiddelde groep telt zo’n 50 individuen, die zelden met zijn allen tegelijk optrekken. Ze zijn soms alleen of in voortdurend wisselende, kleinere groepjes. Ze leven in een afgebakend territorium en gaan alleen trekken wanneer hun leefgebied te weinig voedsel bevat. Chimpansees hebben een kort, stevig, zwartbehaard lichaam en lange armen. Op de grond lopen ze op hun voeten en de knokkels van hun handen. De opponeerbare duim, kenmerkend voor primaten, is een belangrijke stap geweest in hun evolutie. Hierdoor kunnen ze op een heel precieze manier voorwerpen grijpen en hun handen voor een groot aantal doeleinden gebruiken, waaronder zich voeden, verzorgen (het zogenaamde ‘vlooien’) en het vastgrijpen van takken wanneer ze zich door de bomen bewegen. Het vermogen om eenvoudige werktuigen te maken en te gebruiken onderscheidt hen van andere primaten en brengt hun verwantschap tot mensen nog duidelijker in beeld. Deze verwantschap met mensen kan ook worden gezien in hun lichaamstaal en sociaal gedrag. Zich voeden neemt een aanzienlijk deel van de dagactiviteit in beslag. Hoewel het grootste deel van hun dieet uit fruit en bladeren bestaat, zullen chimpansees af en toe ook andere dieren vangen en eten, variërend van insecten tot andere zoogdieren. Jagen gebeurt vaak in een georganiseerde groep. Chimpansees werken ook samen om hun territorium te verdedigen en de mannen van dezelfde groep zullen ook jacht maken op leden van naburige sociale groepen, deze aanvallen en zelfs doden. In het wild zal een vrouwtje vanaf haar negende of tiende levensjaar geslachtsgemeenschap hebben, maar doorgaans krijgt ze haar eerste kind pas wanneer zij tussen de elf en dertien jaar oud is. Ze is dan acht maanden zwanger. Wanneer een chimpanseebaby nog klein is, zal hij zich eerst vasthouden aan zijn moeders buik, later leert hij om op haar rug te rijden. Vanaf vier maanden begint hij te leren lopen, maar gedurende de eerste vier levensjaren zal hij heel vaak op de rug van zijn moeder meerijden. De baby wordt gezoogd tot de moeder weer zwanger raakt en slaapt bij haar in haar nest tot de volgende baby geboren wordt, meestal na een jaar of vijf. Ook dan nog blijft hij het grootste deel van de tijd bij zijn familie, totdat hij of zij zo’n negen of tien jaar geworden is. Zo’n langzame voortplantingscyclus maakt dat chimpanseeaantallen in het wild maar langzaam herstellen. Terwijl de vernietiging van het regenwoud door de houtkap en de jacht en stroperij op chimpansees voor de handel in levende dieren doorgaat, wordt het verdwijnen van onze naaste verwanten in het dierenrijk alsmaar waarschijnlijker.
gezichtsuitdrukkingen van chimpansees Chimpansees zijn levendige intelligente dieren, die in sociale groepen leven. Elk individu heeft zijn eigen plaats binnen de gemeenschap. Sommige zijn dominanter dan andere. Communicatie is dan ook heel belangrijk. Om hun gevoelens uit te drukken, maken chimpansees gebruik van geluiden, lichaamstaal en gezichtsuitdrukkingen. De meest voorkomende gezichtsuitdrukkingen worden hier geïllustreerd. GETUITE LIPPEN Hierbij worden de lippen vooruit gestoken. Dit gebeurt om te groeten of om bij een andere chimpansee te bedelen.
AANDACHT De lippen zijn heel lichtjes getuit – wanneer chimpansees ergens grote belangstelling voor tonen.
OPEN GRIJNS De mond is geopend, beide rijen tanden zijn zichtbaar. Dit kan wijzen op schrik, opwinding of een driftbui.
ANGSTGRIJNS De bovenlip wordt naar binnen gekruld en de tanden ontbloot. Dit wordt gedaan wanneer een chimpansee bang of onzeker is, zoals wanneer een andere, hoger in rang staande chimpansee nadert.
ONTSPANNEN GEZICHT Hier wordt de normale, ontspannen gezichtsuitdrukking afgebeeld.
AANVALSGEZICHT De lippen worden stevig op elkaar geklemd en de haren staan overeind. Zo toont een mannetje dat hij de baas is. Hij zal ook rondrennen, op de grond stampen en veel lawaai maken.
SPELGEZICHT Een ontspannen gezicht, vaak met de mond geopend, waarbij de bovenlip de tanden bedekt. Zichtbaar bij vrolijk spelen.
Gebruik van wapens en werktuigen Chimpansees gebruiken voorwerpen voor meer verschillende doelen dan welk ander wezen, met uitzondering van onszelf. Niet alleen het gebruik van werktuigen, maar ook het begrip voor het maken van werktuigen zijn bijzonder. De chimpansee, met zijn inzicht in relaties tussen de dingen, kan dingen bewerken om deze voor zijn doel geschikt te maken. Hij kan ergens een voorwerp oprapen, zelfs aanpassen, dat hij vervolgens zal gebruiken op een andere plaats, die hij op dat moment niet kan zien. Nog belangrijker is dat hij een object als een werktuig kan benutten om een volkomen nieuw probleem op te lossen. Hengelen naar termieten Termieten worden bijna uitsluitend gevangen met behulp van werktuigen. Tijdens het rondtrekken door zijn gebied zal een chimpansee geregeld even halthouden om een grasstengel of ander dergelijk materiaal uit te kiezen. Hij zal deze in zijn mond houden totdat hij een termietenheuvel bereikt. In het droge seizoen bevinden termieten zich niet zo dicht bij de oppervlakte. In zo’n jaargetijde is meer vaardigheid en zorgvuldigheid nodig om naar termieten te hengelen. Men heeft dan ook chimpansees diverse objecten zien selecteren, waarbij keuzes worden gemaakt en ongeschikt bevonden voorwerpen worden achtergelaten.
De jonge chimpansee Prof steekt een lange tak in een opening van een termietenheuvel.
Bladeren worden van een twijg afgehaald om deze geschikt te maken voor het hengelen naar termieten.
Vangst van mieren Om de agressieve bijtmieren te kunnen vangen, gebruikt een chimpansee een stok van ongeveer 60 centimeter. Werktuigen die te kort zijn kunnen niet veel mieren ineens opnemen, maar te lange stokken zijn daarentegen onhandig om te hanteren. De stok mag ook geen uitstekende zijtakken hebben, want dan kan de chimpansee hem niet snel door zijn hand trekken om de gevangen mieren te verzamelen en in zijn mond te brengen. De stok mag ook niet te dun zijn, anders breekt hij te gemakkelijk. Na het gebruik wordt de stok in de buurt van het mierennest achtergelaten. Hij wordt vaak opnieuw gebruikt door de volgende voorbijkomende chimpansee.
Een chimpansee gaat voorzichtig te werk bij het vangen van bijtmieren.
Onderzoek met stokken Chimpansees onderzoeken soms termietenheuvels om te zien of er termieten aanwezig zijn. Een stengel of twijg wordt in een tunnelopening gestoken, er weer uitgehaald en vervolgens wordt er voorzichtig aan het uiteinde geroken. Twijgen worden ook gebruikt om holten in dode boomstammen te onderzoeken. Als er insectenlarven in zitten, wordt de holte opengebroken en de inhoud opgegeten. In Gombe (Tanzania) werden chimpansees gezien die stokken gebruikten om bananenkisten te openen. Chimpansees bleken heel vaardig te zijn om stokken aan te passen tot een soort ‘beitel’, die in nauwe openingen werd gestoken. Stokken worden ook gebruikt om de bewoners van holtes te verstoren en te verdrijven. In Gombe werd dit het meest gezien wanneer een chimpansee een holte in een boom onderzocht: er werd een tak afgebroken, deze werd in de holte geduwd en vervolgens snel heen en weer bewogen. Een andere vorm van gebruik van stokken is slaan en zwaaien met stokken tijdens ruzies tussen chimpansees. Een chimpansee die rechtop met een stok boven zijn hoofd staat te zwaaien, doet hem groter en gevaarlijker lijken dan hij in werkelijkheid is. Dit wordt dus als een succesvol intimidatiemiddel gebruikt tegenover tegenstanders.
Zwaaiend met een stok om een tegenstander te intimideren of slaan tijdens een conflict.
Gooien met een steen naar een welbepaald doel, zoals een andere chimpansee, baviaan of een andere diersoort.
Gericht gooien Chimpansees gooien met stenen, rotsbrokken of stokken naar doelen, zoals soortgenoten, bavianen of andere diersoorten. Chimpansees gooien zowel boven- als onderhands en kunnen goed mikken, maar de voorwerpen gewoonlijk in de buurt van hun doelen terecht. Volwassen mannen gooien vaker met voorwerpen dan volwassen vrouwen. Drinken Soms blijft er regenwater staan in een boomholte. Wanneer een chimpansee dit water niet met zijn lippen kan bereiken, neemt hij een handvol bladeren, kauwt hij hier kort op (waardoor deze verfrommeld raken en beter water kunnen opnemen), brengt vervolgens de spons in het water, haalt deze er terug uit en zuigt de vloeistof uit de spons. Lichaamsverzorging Chimpansees zijn netjes op zichzelf. Wanneer een chimpansee vies wordt, zal hij zichzelf met bladeren afvegen. Ze gebruiken ook bladeren om bloedende wonden te deppen. Af en toe vegen chimpansees soortgenoten schoon met bladeren en men heeft gezien hoe moeders het achterwerk van hun jongen schoonvegen.
Dieet De chimpansee is net als de mens een alleseter. Hij voedt zich met groenten, fruit, insecten en af en toe met vlees. Chimpansees houden van allerlei soorten voedsel, zoals bladeren, bloemen, stengels en schors, maar ze eten vooral fruit.
Plantaardig voedsel In Gombe weten we inmiddels van meer dan 90 soorten planten en bomen die door de chimpansees als voedsel worden gegeten. Er worden meer dan 50 soorten fruit en meer dan 30 soorten bladeren en bladknoppen gegeten. Daarnaast eten chimpansees bloesems, zaden en schors. Soms wordt hars van de bast van een boom gelikt of wordt er op dode houtvezels gekauwd. Insecten Het hele jaar staan grote hoeveelheden van volgende insecten op het menu van de chimpansee: 3 soorten mieren, 2 soorten termieten en rupsen van twee mottensoorten. Daarnaast worden veel verschillende soorten larven gegeten van kevers, wespen, galwespen enzovoort. Bijenlarven worden gegeten wanneer chimpansees een bijennest openbreken om zich met honing te voeden. Eieren en jonge vogels Soms roven chimpansees eieren of jonge vogeltjes uit nesten van verschillende vogelsoorten. Vlees De chimpansees van Gombe zijn uitstekende jagers. Hun meest gebruikelijke prooidieren zijn jonge bosbokken, penseelzwijnen, bavianen en jonge of volwassen rode colobusapen. Soms wordt een roodstaartaap of een blauwe aap gevangen.
Rode colobusaap
Mineralen
Penseelzwijn
Bosbok
Mannelijke chimpansee slaat een jonge baviaan tegen de grond tijdens het hoogtepunt van een jachtpartij
Soms eten chimpansees kleine hoeveelheden aarde die een beetje zout bevatten. Onlangs is in Oeganda zelfs aangetoond dat chimpansees een bepaalde soort klei eten die, samen met de bladeren van de Trichilia rubescens plant die ze daarvoor of daarna eten, als anti-malaria medicijn dient.
