DUURZAME VERLICHTINGSOPLOSSINGEN VOOR DE INDUSTRIE
EnergyNews Energy 4
12
16
22
UW BEDRIJF DOORLICHTEN
WATT’S NEXT?
LICHTKEUZES MAKEN
MEER PERFORMANTIE
Hoe slim in verlichting investeren? Leidraad voor een business case.
Ontdek de lichtinnovaties en –trends in uw sector.
Zes inzichten die helpen de juiste verlichting te kiezen.
Drie manieren om met licht de productiviteit te verhogen.
VERLICHTING
Verlichting in bedrijven van A tot Z Op bezoek bij grafimediabedrijf Plantin
INHOUD
Edito
DOSSIER
Nieuw licht op uw bedrijf Leidraad voor een business case: van probleemanalyse tot terugverdientijd
JAN VAN DEN BOSSCHE
PAG. 4
DIRECTEUR MARKETING & SALES BELGIË – LUXEMBURG
12 | Lichttrends
Licht uw bedrijf door Wist u dat de gemiddelde leeftijd van verlichting in Belgische bedrijven 25 jaar is? In tijden van crisis beschouwt u uw verlichting vervangen wellicht niet als een prioriteit. Een optimale verlichting heeft nochtans veel voordelen. Verlichting neemt een niet te onderschatten hap uit uw energiebudget. Om u een idee te geven: in een industriële omgeving gaat het over tot maar liefst 25% van de elektriciteitskosten. In dit themanummer ontdekt u niet alleen hoe u minder kunt uitgeven aan verlichting, maar ook hoe u de werkomgeving en de sfeer kunt verbeteren om zo betere resultaten te verkrijgen. Van eenvoudige, goedkope maatregelen die gemakkelijk te implementeren zijn, tot investeringen met een
2
en -innovaties Van lichtgevend tapijt tot gevelverlichting als marketingtool
interessante terugverdientijd. Besparen op energie en het optimaliseren van de werkomgeving gaan hand in hand dankzij innovatieve lichttechnologie. Verlichting lijkt eenvoudig, maar is een complexe materie. Hoe spoort u bijvoorbeeld besparingsmogelijkheden op als u geen energiespecialist bent? Wij kunnen u daarbij helpen. Ons aanbod voor bedrijven bevat diensten waarmee u uw verbruik kunt analyseren en optimaliseren. U hebt het begrepen: wij willen meer zijn dan enkel uw energieleverancier. Aarzel dus niet om contact op te nemen met uw accountmanager.
16 | Zo kiest u
uw verlichting Zes stellingen die u helpen bij het kiezen van de juiste verlichting
21 | Verlichting en welzijn
11
Hoe licht leidt tot een gezonder bedrijf
‘Door onze verlichting te vernieuwen besparen we 14 100 euro per jaar,’ zegt Francis Van Hassel, facilitymanager bij grafimediabedrijf Plantin.
Ik wens u veel leesplezier.
22 | Productiviteit
‘Optimaliseer daglicht en gebruik lichtsensoren: zo kunt u 30% tot 80% besparen,’ zegt Jean-Michel Deswert, lichtexpert bij Laborelec.
20
in de spotlights Drie lichtoplossingen voor meer performantie op de werkvloer
26 | Wat zegt de wet?
Normen voor verlichting verhogen de veiligheid op de werkvloer
Jan Van den bossche Directeur Marketing & Sales België – Luxemburg
| ENERGY NEWS |
Energy News is een uitgave van Electrabel Verantwoordelijke uitgever: Geert Jansen, Simón Bolívarlaan 34, 1000 Brussel Redactieraad: Catherine Debroe, Gaëtan Deckers, Jérôme Drugeon, Isabelle Van der Poorten, Catherine Verbist
| ENERGY NEWS |
Ontwerp en lay-out: Jan Caris Fotografie & illustraties: Electrabel, Johannes Vande Voorde, Philips, Etap Redacteurs: Jan Bosteels, Hans Housen, Vanessa Uyttenhove, Marnix Verplancke, Tim Vanhove
Realisatie en productie: Head Office, Persilstraat 51D, 3020 Herent. Tel. 016 88 20 20. De redactionele inhoud van dit magazine werd met de grootste zorg samengesteld. Electrabel kan echter niet garanderen dat alle informatie juist
en volledig is. Deze Energy News is tot stand gekomen tussen september 2014 en april 2015. Bepaalde informatie in dit nummer is ons verstrekt door geïnterviewde personen die de betrokken ondernemingen vertegenwoordigen.
Cette publication est également disponible en français via www.electrabel.be/energynews-fr
3
25%
Business Case
Slechts 25% van de Belgische bedrijven is vandaag efficiënt verlicht. Deze bedrijven stelden zich de moedige maar noodzakelijke vraag: waarom veranderen? Hun redenen verschillen. Ze hebben de gebouwen in de loop der jaren heringericht zonder de verlichting aan de actuele noden aan te passen. Ze willen efficiënte lichttechnologie in plaats van verouderde, energievretende en moeilijk te onderhouden verlichting. Ze willen besparen. De lichtintensiteit ligt te laag. Een voorbeeld: slecht onderhouden verlichting geeft tot 40% minder licht, terwijl u wel 100% verbruik betaalt. Bovendien heeft efficiënte verlichting ook een positieve invloed op de productiviteit en veiligheid van uw arbeiders.
Wist u dat de gemiddelde leeftijd van verlichting in Belgische bedrijven 25 jaar is? Door de crisis wordt het vervangen van verouderde apparatuur vaak uitgesteld. Nochtans kan dat een bedrijf al snel een besparing van 25% tot 75% op het lichtverbruik opleveren. Waarom dan niet veranderen?
Nieuw licht op uw bedrijf Leidraad voor een business case: van probleemanalyse tot terugverdientijd
WAAROM VERANDEREN? LICHT UW BEDRIJF DOOR
STAP
1
STAP
2
STAP
3
STAP
4
STAP
5
KIES UW OPLOSSING
Omwille van herinrichting Waarom, als uw bedrijf anders ingericht wordt, ook niet de verlichting veranderen? “Wanneer bedrijven door de jaren heen groeien, ondergaan de gebouwen allerlei aanpasSTART DE WERKEN singen en uitbreidingen, waarbij de verlichting vaak over het hoofd wordt gezien”, zegt lichtexpert Ingrid Van Steenbergen, die al sinds 1998 lichtaudits uitvoert in opdracht van Electrabel. “Vaak bevinden de verlichtingstoestellen zich niet VOLG HET PROJECT OP meer in goede staat of voldoet de inplanting ervan niet meer.” Als u bijvoorbeeld een stockageruimte anders indeelt of veel hoger gaat stapelen, is de kans reëel dat er donkere hoeken ontstaan in de rayons waardoor goederen slecht zichtbaar worden. Omwille van de besparing Waarom ook niet besparen als dat kan? “Een pijnpunt dat het bedrijf makkelijk zelf kan onderzoeken, is het verbruik”, geeft Pascal Stiens, productmanager Verlichting bij Electrabel, aan. “Veel mensen realiseren zich niet hoe groot het aandeel van verlichting is in de energiefactuur. Zo zorgt in een industriële omgeving de verlichting gemiddeld voor tot 25% van de elektriciteitskosten.” Wie benieuwd is naar het verlichtingsaandeel van het verbruik in zijn eigen bedrijf, kan dat
Door een herindeling van de magazijnen bij Plantin kregen sommige rayons niet genoeg licht: een relighting loste dat op.
4
MAAK UW KOSTENBATENANALYSE
Er zijn evenveel redenen om van verlichting te veranderen als er bedrijven zijn. De drie meest voorkomende? Omdat de verlichting nog de oude is gebleven terwijl de rest van de fabriek gerenoveerd of heringericht werd. Om te besparen op uw energiefactuur of omdat de lichtkwaliteit onvoldoende is.
| ENERGY NEWS |
| ENERGY NEWS |
5
BEREKEN ZELF UW VERLICHTINGSAANDEEL Wilt u weten hoeveel procent de verlichting uitmaakt van het totale verbruik van uw bedrijf? Zo gaat u te werk. XX Voorbeeld: bedrijfsgebouw (verlichting brandt 12 u/d) XX Jaarlijkse elektriciteitsfactuur van 74 400 € (≈ 600 MWh/jaar) XX 115 armaturen met telkens 2 tl-lampen van 58 W + 18 klokarmaturen van 400 W
1
2
4
Bereken het verbruik van uw verlichting
Bereken het aantal branduren per jaar
Bereken de kost van de verlichting
Bereken het aandeel van de verlichting op uw jaarlijkse elektriciteitskosten
Verbruik van magnetische ballast ≈ 20% van het verbruik van de tl-buis 115 armaturen x 2 tl-lampen x 58 W x (1 + 0,2) + 18 klokarmaturen x 400 W x (1 + 0,2) = 24 640 W of ≈ 25 kW
12 u/dag x 5 dagen/week x 50 weken/jaar = 3 000 u
Levering in hoogspanning: 0,124 €/kWh 25 kW x 3 000 u x 0,124 €/kWh = 9 300 €
Tip: u kunt uw jaarafrekening online terugvinden in de ‘Energy Manager’*. In dit voorbeeld hebt u een jaarafrekening van 74 400 €: 9 300 €/74 400 € = 12,5%
op eenvoudige wijze zelf berekenen (zie kader). Het resultaat toont meteen of uw bedrijf boven of onder de benchmark scoort.
KENT U UW VERLICHTINGSKOSTEN? Wij geven u enkele richtgetallen, zodat u een idee hebt wat het aandeel van uw verlichting is in uw totale kostenplaatje. www.electrabel.be/methodologie
Ook met het blote oog zijn signalen te spotten die erop wijzen dat de verlichting niet meer energie-efficiënt is. Defecte tl-lampen in de productiehal die gloeiende uiteinden vertonen bijvoorbeeld, zijn niet zo onschuldig als ze lijken. De voorverwarmingsspiralen die zo opgloeien bij een lamp van 58 watt verbruiken al snel 16 watt. “Zijn er lampen kapot of flikkeren ze? Zijn de lampen en armaturen vuil of dof? Of verschillen de lampen van kleur en zijn de kappen vergeeld? Dat zijn allemaal signalen die duiden op een flink besparingspotentieel”, zegt Ingrid Van Steenbergen. “De verbetering van de verlichting kan energiebesparingen opleveren van 25% tot zelfs 75% op het aandeel verlichting van uw energiefactuur en de on-
6
3
STAP 1
STAP 2
LICHT UW BEDRIJF DOOR
MAAK UW KOSTEN-BATENANALYSE
Hoeveel kan een bedrijf concreet besparen? Hoe sterk kan het lichtcomfort worden verhoogd? Om een sterke business case te maken die de directie overtuigt om te investeren, is er een duidelijk beeld nodig van de mogelijke kosten, de daaraan verbonden opbrengsten in termen van comfort en de terugverdientermijnen.
Hebt u een relamping (vervangen van alle lampen) of relighting (vervangen van de lampen én de verlichtingsarmaturen) nodig? Uw lichtauditeur maakt de kosten en baten van verschillende lichtoplossingen voor u duidelijk door niet alleen de oude en nieuwe lichtinstallatie te vergelijken, maar ook door rekening te houden met factoren als energieverbruik en onderhoudskosten.
Zo kan de totale cost of ownership – zijnde de investeringskosten, het energieverbruik, de onderhoudskosten en het comforteffect – van de huidige installatie aan die van een nieuwe worden getoetst. Een complexe en tijdrovende berekening, waarbij een neutrale expert zoals Electrabel van pas komt. “Voor een specifiek probleem in een welbepaalde ruimte, bijvoorbeeld in een kantoorruimte of een opslagplaats, bieden we een kleine lichtaudit aan als oplossing”, zegt Pascal Stiens. “Dat kan al vanaf 1 000 euro. Een grote lichtaudit gaat een stap verder: dan wordt de volledige verlichtingsinstallatie in het bedrijf, in alle ruimtes, doorgelicht. Het gaat telkens om maatwerk.”
VRAAG OOK EEN LICHTAUDIT AAN! Wilt u ook de lichtanalyse van uw bedrijf toevertrouwen aan een expert? Lees meer over de lichtaudits van Electrabel op www.electrabel.be/verlichting. Of contacteer uw accountmanager.
* www.electrabel.be/ energymanagerbusiness
derhoudskosten tot 50% doen dalen.” Moderne verlichting is namelijk niet alleen een pak zuiniger, maar ook onderhoudsvriendelijker. Omwille van een betere lichtkwaliteit Waarom ook niet besparen én het lichtcomfort verhogen in één klap? “Lichtcomfort is minstens even belangrijk als efficiëntie. De drang om te besparen doet dat weleens vergeten. Bij veel vernieuwingsprojecten gaat men zuiver op efficiëntie af ”, zegt Ingrid Van Steenbergen. “Vaak zijn vernieuwingsprojecten maar half geslaagd omdat men geen aandacht heeft voor de kwaliteit van het licht dat nodig is voor een bepaalde activiteit.” In een laadruimte is andere verlichting aangewezen dan in een assembleerruimte, zoals u op de plattegrond op pagina 27 kunt ontdekken. Per type activiteit bestaan er namelijk wettelijke kwaliteitsnormen qua licht waaraan u zich moet houden. Goed gebalanceerd licht zorgt niet alleen voor een aangename werkomgeving waarin veiliger en productiever gewerkt wordt. Een vernieuwde lichtinstallatie draagt ook bij tot het moderne en innovatieve imago van het bedrijf. Zo worden uw besparingen een win-win, voor uw personeel en uw bedrijf.
| ENERGY NEWS |
Wat staat in een auditrapport? Het auditrapport bevat een schat aan nuttige informatie. “Naast de energiebesparingen geven we ook een raming van de investering, de terugverdientijd, verbeteringen in termen van total cost of ownership en een prioriteitenlijst met investeringsplan”, licht Pascal Stiens toe. Als lichtexpert kijkt Ingrid Van Steenbergen ook verder dan oude verlichting vervangen door nieuwe zuinigere verlichting. Er kan ook bespaard worden op verbruik door het daglicht optimaal te benutten of het aantal branduren te beperken door een lichtsensor die op beweging reageert, bijvoorbeeld in een stockruimte of toilet. “Waar ik bedrijven vaak op wijs, is dat het automatiseren van verlichting in bepaalde ruimtes of het installeren van onderhoudsvriendelijke verlichting ook een verschil kan maken”, zegt Ingrid Van Steenbergen. “Door verlichting juist te positioneren of af te stemmen op de daglichtinval of lichtbehoefte kan vaak nog bijkomend besparingspotentieel worden aangeboord.” Zo bestaan er ook lichtsensoren die op basis van het aanwezige daglicht in het in de productiehal regelen hoe fel de kunstverlichting moet branden om aan de lichtbehoefte te beantwoorden. De lichtaudit brengt dit allemaal in kaart in functie van de mogelijkheden van uw bedrijf.
| ENERGY NEWS |
Zo krijgt u een volledig beeld van het totale kostenplaatje of total cost of ownership: de totale kosten die eigen zijn aan de vooropgestelde oplossingen, gezien over de totale levensduur van de oplossing. Samen met uw lichtauditeur kunt u dan de kosten en baten (vb. voor een relamping en relighting) bekijken, zodat u de voor- en nadelen kunt analyseren om zo de juiste keuze te maken. Hoe wordt zo’n kosten-batenanalyse gemaakt? In een voorbeeld van relighting op de volgende pagina ziet u hoe de total cost of ownership wordt berekend voor de huidige en nieuwe verlichting, rekening houdend met de som van de energieverbruikskosten (tabel 1, p. 8), de onderhoudskosten (tabellen 2 en 3, p. 8) en de investeringskosten voor de aanschaf en plaatsing van de nieuwe verlichtingsinstallatie (tabel 4, p. 8). Zo ziet u duidelijk in de grafiek de total cost of ownership (tabel 5, p. 8) voor uw huidige en nieuwe verlichting door de jaren heen. Om aan te tonen dat investeren in verlichting zelfs in kleine bedrijven loont, nemen we het voorbeeld van een relamping in een kmo met 4 personeelsleden, waar de verlichting uit 1990 dateert en niet langer aan de actuele lichtbehoeften beantwoordt: er zijn hoeken met te weinig licht en te vaak moeten er flikkerende lampen vervangen worden. Het bedrijf telt 67 lampen in totaal, zowel halogeenals fluorescentielampen. In het voorstel voor relighting worden die door 68 energiezuinige fluorescentielampen vervangen, die wel alle hoeken verlichten. Die nieuwe lampen verbruiken veel minder (tabel 1, p. 8) DE EXPERT en ook al zijn ze duurder in aan“Naast de energiebesparingen koop (5,80 – 3,65 = 2,15 euro), krijgt u van de expert ook een ze moeten ook maar na elf jaar raming van de investering, de vervangen worden, waardoor de onderhoudskosten (tabellen terugverdientijd, verbeteringen 2 en 3, p. 8) lager liggen. De on- in termen van total cost of derhoudskosten zijn opgesplitst ownership en een prioriteitenlijst in de kost van kapotte lampen die met investeringsplan.” vervangen moeten worden per PASCAL STIENS, jaar (tabel 3, p. 8) en de kostprijs PRODUCTMANAGER VERLICHTING per jaar van het personeel dat de vervanging moet uitvoeren (tabel 2, p. 8). In tabel 1 leest u ook dat het aantal branduren gevoelig naar beneden gaat (van 2 200 u naar 1 650 u), omdat het licht voortaan afzonderlijk geschakeld kan worden. De kostprijs voor de investering (tabel 4, p. 8) – het aankopen en plaatsen van de nieuwe lampen – wordt gedrukt
7
TABEL 1
KOSTEN ENERGIEVERBRUIK oud
Totaal vermogen van de installatie Gemiddeld aantal branduren per armatuur per jaar Jaarlijks energieverbruik Energiekost Jaarlijkse energiekost
2 200 u x 3,32 kW = 7 304 kWh
1 650 u x 3,061 kW = 5 050 kWh
0,15 €/kWh 7 304 kWh x 0,15 €/kWh = 1 095,60 €
0,15 €/kWh 5 050 kWh x 0,15 €/kWh = 757,50 € 7 304 kWh/jaar - 5 050 kWh/jaar = 2 254 kWh/jaar 338,10 € per jaar
Besparing
-
ONDERHOUDSKOST: PRIJS PERSONEEL
vervanging
Totale kostprijs lampvervangingen
oud
nieuw
35 € 10 €
10 €
(2 200 u/jaar x 65 lampen x 10 €/lamp) / 12 000 u + (2 200 u/jaar x 2 lampen x 35 €/lamp) / 2 000 u = 196 €/jaar
(1 650 u/jaar x 68 lampen x 10 €/ lamp) / 19 000 u = 59 €/jaar
Besparing TABEL 3
TABEL 4
Investering Premie Netto-investering Totale besparing Terugverdientijd TABEL 5 legende
X Relighting uitgevoerdX X Geen relightingX X (situatie blijft dezelfde)
8
door de premie die dit bedrijf kan genieten. Resultaat: in de grafiek kunt u duidelijk de total cost of ownership zien van de huidige verlichting (in het oranje) tegenover vernieuwde verlichting (in het blauw). Aangezien de geschatte levensduur van de nieuwe installatie 30 jaar is en de terugverdientijd voor deze relighting 16,6 jaar is, blijkt duidelijk dat deze relighting een rendabele investering is. De gerealiseerde besparing bedraagt in dit voorbeeld 484,40 euro per jaar. Aan de hand van de business case, de beschikbare middelen en het gewenste resultaat, kunt u de juiste oplossing kiezen voor de aanpassing van de verlichting in uw bedrijf. Het auditrapport dient om de directie te overtuigen. Maar het is geen lastenboek. Zodra er beslist is wat u wilt veranderen aan uw verlichting, kan een studiebureau het lastenboek opmaken, waarop installateurs hun offertes kunnen baseren. Aangezien Electrabel geen verlichtingstoestellen verhandelt, garanderen we absolute neutraliteit.
137 €/jaar
oud
nieuw
2 000 u 1,50 € 2 (1,50 €/lamp x 2 lampen x 2 200/ jaar) / 2 000 u = 3,3 €/jaar 3,65 €
-
12 000 u
19 000 u
65 (3,65 €/lamp x 65 lampen x 2 200/ jaar) / 12 000 u = 43,5 €/jaar -
68 (5,80 €/lamp x 68 lampen x 1 650/ jaar) / 19 000 u = 34,2 €/jaar 9,30 €/jaar
5,80 €
TOTAL COST OF OWNERSHIP (TCO) TCO (€)
10 jaar
15 jaar
Tip 1: verminder het aantal branduren. Simpel geformuleerd: doe het licht uit van zodra het kan. Een aanwezigheidsmelder die het licht automatisch dimt of uitschakelt als er niemand in de ruimte is, helpt eveneens. Waarom moet het licht in een bedrijfshal op volle sterkte branden wanneer er geen personeel in die hal aanwezig is? Is automatisering niet mogelijk? Dan kan het sensibiliseren van de werknemers ook bijdragen tot een aanzienlijke besparing (zie kader).
MIDDELLANGE TERMIJN de opbrengst van relamping Voor bedrijven die nog gebruik maken van zeer verouderde lampen of hogedruk kwikdamplampen, zijn quick wins niet voldoende. Hier dringt relamping, of het volledig vervangen van de lampen, zich op. De kostprijs van zo’n operatie hangt natuurlijk af van het aantal en het type lampen dat wordt vervangen. Elke lamp heeft immers zijn gemiddelde levensduur en onderhoudskosten. De terugverdientijd ligt rond de vier jaar, afhankelijk van het aantal branduren. “Dankzij de recente technologische innovaties op het vlak van energiezuinige lampen is dit een zeer interessante optie geworden”, vertelt Pascal Stiens. “Wist u dat ook tl-lampen intussen een energiezuinigere opvolger hebben: de ‘long life’ fluorescentielamp?” Met een verbruik dat zo’n 10% lager ligt dan dat van een T5-lamp, levert de T5 Eco-fluorescentielamp bovendien een hogere lichtstroom. “Defecte tl-lampen laten zitten in de armatuur of verwijderen zonder ze te vervangen, is geen slimme oplossing. Vaak blijft de tl-voorschakelapparatuur immers
INVESTERING, PREMIE EN TERUGVERDIENTIJD
5 jaar
KORTE TERMIJN EN BEPERKT BUDGET ga voor de quick win Quick wins – of kleine technische verbeteringen – zijn haalbaar in zowat elk bedrijf en hebben een terugverdientijd van vrijwel onmiddellijk tot twee jaar.
Tip 3: vervang halogeenspotjes door ledspotjes in gangen en onthaalruimtes. Deze spotjes blijven lang aan. Ledspotjes doen het verbruik significant dalen.
9 140,00 € 1 095,42 € 8 044,58 € 338,10 €/jaar + 9,30 €/jaar + 137,00 €/jaar = 484,40 €/jaar 16,6 jaar
35 000 30 000 25 000 20 000 15 000 10 000 5 000 0
Zodra de pijnpunten bekend zijn, is het tijd voor oplossingen: van quick wins tot relamping of een volledige relighting, een renovatie van uw verlichting waarvoor meer tijd en een groter budget nodig zijn.
Tip 2: verhoog de lichtsterkte door goed onderhoud. Gebrek aan onderhoud leidt tot 40% minder lichtopbrengst, terwijl de verlichting 100% energie blijft verbruiken. Door de lichtinstallatie regelmatig af te stoffen, reflectoren en lichtsensoren te reinigen en lekkende condensatoren te vervangen, is dat verloren licht snel teruggewonnen.
ONDERHOUDSKOST: PRIJS DEFECTE LAMPEN
lampen
Levensduur van de halogeenlampen Prijs van een halogeenlamp Totaal aantal halogeenlampen Jaarlijkse kostprijs voor halogeenlampen Prijs van een fluorescentielamp Levensduur van de fluorescentielampen Totaal aantal fluorescentielampen Jaarlijkse kostprijs voor fluorescentielampen Besparing
KIES UW OPLOSSING
1 650 u
-
Kostprijs voor de vervanging van een halogeenlamp Kostprijs voor de vervanging van een T5- of T8-lamp
STAP 3
68 x 39 W = 3 061 W
2 200 u
Energiebesparing
TABEL 2
nieuw
2 x 500 W (halogeen) + 17 x 1,2 x 58 W + 48 x 1,2 x 36 W (T8) = 3 320 W
20 jaar
| ENERGY NEWS |
| ENERGY NEWS |
stroom verbruiken. Om te weten welke lampen mogen worden vervangen door welke alternatieven, is het inschakelen van een lichtexpert geen overbodige luxe. Bij relamping moet namelijk niet alleen rekening worden gehouden met de efficiëntie en de vereiste lichtsterkte op de betrokken werkplek (lux) en de omgeving ervan, maar ook met het vereiste aantal branduren, het schakelritme, de lichtstroom (lumen), de kleurweergave-index (KWI), de kleurtemperatuur (K) en de fotometrie (diepstralend, breedstralend).”
Op de checkpoint voor de bestellingen werd bij Plantin extra licht voorzien om fouten in de orders te vermijden.
LANGE TERMIJN het rendement van relighting Door niet enkel de verlichting, maar ook de verlichtingsarmaturen te vervangen, kan nog meer worden bespaard. We spreken dan over relighting: een grotere investering met een langere terugverdientijd. Ingrid Van Steenbergen: “Als bedrijven door de jaren heen groeien en hun gebouwen hebben heringericht of aangepast, is de verlichting vaak niet meegegroeid. In die gevallen is relighting aan te bevelen. Ook als een nieuwe techniek aangewezen en rendabel is, kan deze ingreep interessant zijn. Sommige oude armaturen zijn overigens niet dimbaar, zoals verlichting met magnetische ballast. Als dimmen een belangrijke besparing kan opleveren, is het volledig vervangen van de armatuur een logische stap.”
ZO SENSIBILISEERT U UW PERSONEEL X Door een scorebord te plaatsen met daarop het bedrag van de gerealiseerde besparing, wordt het effect van de geleverde inspanning meteen zichtbaar, wat een extra stimulans geeft.
X Geef uw actie een naam: Start to Save bijvoorbeeld. Gebruik stickers, posters en banners: Electrabel creëerde gratis campagnemateriaal dat u kunt personaliseren. U moet de campagne dan gewoon nog orkestreren…
Uw personeel sensibiliseren voor rationeel energiegebruik en besparingen realiseren zonder investeringen: >> Maak kennis met Start to Save op www.electrabel.be/s2s.
9
Om extra te besparen, is het aangewezen om bij relighting het volledige lichtconcept te herbekijken. Waar kan bijvoorbeeld door automatische lichtregeling een extra voordeel gerealiseerd worden? De meerkost is minimaal als u bij de nieuwe lichtinstallatie enkele sensoren op strategische plaatsen installeert: die meten de feitelijke lichtsterkte en een centrale rekeneenheid vergelijkt deze met de gewenste waarde. Zo kan de verlichtingssterkte worden bijgesteld in functie van het invallende daglicht. Het voordeel van relighting is dat u een moderne en aangepaste verlichtingsinstallatie hebt die nog lang zal meegaan.
STAP 4
START DE WERKEN Een bedrijf dat besluit voor quick wins te kiezen of enkele lampen te vervangen, kan zelf aan de slag. Voor een uitgebreidere relamping of relighting vraagt men echter het best enkele offertes op bij erkende installateurs. Om die offertes op te vragen en vooral te kunnen vergelijken, is er zeker een lastenboek nodig. Op basis van het rapport van de lichtaudit kan het technische studiebureau de technische installatie uittekenen die u nodig hebt, zoals een architect dat doet in een huis. De lichtauditeur van Electrabel kent hiervoor enkele geschikte studiebureaus. In dit lastenboek houdt het studiebureau rekening met belangrijke parameters zoals benodigde lichtsterkte per activiteit, vermijden van verblinding, werkvlakhoogtes, de afmeting van de lokalen, de kleur van het licht … Het technische studiebureau maakt ook de specificaties van de armaturen duidelijk aan de installateur, evenals hun exacte positionering. En het controleert of de installateur die u kiest, alles wel juist plaatst. Geen overbodige luxe, want uw nieuwe verlichtingsinstallatie gaat 20 tot 30 jaar mee. Hebt u nog vragen of twijfels tijdens de werken, dan kunt u altijd even kortsluiten met de lichtauditeur van Electrabel.
Het voorbeeld
Meer comfort en minder verbruik na lichtaudit bij grafimediabedrijf Plantin
Van zaklamp naar bewegingssensor
A
l meer dan een eeuw verkoopt Plantin state-of-the-art-drukkerijmachines en alle toebehoren. Hun vestiging in Brussel, waar hun magazijnen, kantoren en toonzaal gevestigd zijn, was niet meer zo up-to-date. De verlichting dateerde er van 1980, het moment waarop de gebouwen in gebruik werden genomen. “Zo’n 70% van onze stroomrekening ging op aan verlichting”, zegt Francis Van Hassel, facilitymanager en preventieadviseur bij Plantin. “Bovendien werden verschillende lichtkleuren door elkaar gebruikt en hingen de armaturen, door
aanpassingen van de stockruimte, niet altijd meer optimaal boven de gangpaden. Wij houden er niet van om dingen snel weg te gooien of zomaar te vervangen, maar na dertig jaar was de verlichting echt wel aan vervanging toe.”
Snelle terugverdientijd
Het aanbod van een lichtaudit door Electrabel, waarbij ze hun stroom afnemen, kwam als geroepen. “Daar zijn wij heel graag op ingegaan”, zegt Francis Van Hassel. “Uit die audit is een detailstudie voortgevloeid, alsook een relighting van de helft van de magazijnen. Voor dit
Bij Plantin besparen ze niet alleen 14 100 euro per jaar aan stroom door hun nieuwe verlichting. “Dankzij de lichtsensoren in de gangen hoeven onze veiligheidsmensen ook niet meer met een zaklamp rond te lopen”, zegt Francis Van Hassel, facilitymanager en preventieadviseur bij Plantin.
Besparen door sensoren
Francis neemt ons mee naar de magazijnen, waar hij de oude tl-lampen verving door T5-armaturen met dunne, efficiënte tl-lampen: “Je bespaart er gigantisch veel stroom mee en ze gaan wel 20 jaar mee.” Alle lampen zijn zo geplaatst dat er geen goederen meer in de schaduw liggen, ook al stapelen ze in sommige 4 JAAR gangen hoog. In weinig gebruikte gangen sturen “Ik hou er niet bewegingssensoren het van dingen snel te licht aan. Op de verpakvervangen: onze kingsafdeling en bij de nieuwe verlichting controle van goederen is gaat 20 jaar mee. En extra licht voorzien, zodat de terugverdientijd? schoonheidsfouten niet Amper 4 jaar!” aan het oog ontsnappen.
Veiliger en comfortabeler
STAP 5
De werken zijn uitgevoerd, maar wordt de berekende besparing nu ook effectief bereikt? Een meting na de uitvoering van de werken geeft hierop het antwoord. Deze submetering berekent de effectieve besparing en geeft de kans om bij te sturen waar nodig. Zo is elk bedrijf zeker van zijn zaak. l
WAT KUNNEN WIJ VOOR U DOEN? Neem ook uw verlichting onder handen en surf snel naar www.electrabel.be/verlichting-contact voor meer info over onze oplossingen.
| ENERGY NEWS |
Jaarlijks energieverbruik
Jaarlijkse energiekost
181 000 kWh
20 000 euro
48 200 kWh
5 900 euro
| ENERGY NEWS |
FRANCIS VAN HASSEL, FACILITYMANAGER PLANTIN
De werknemers reageren heel positief op de relighting. “Door de relighting is het comfort in de magazijnen er gevoelig op vooruitgegaan. We hebben nu ook doorgangsverlichting voor de security, die vroeger met zaklampen hun ronde moesten doen. Door de relighting maakten wij een klik: we springen veel bewuster om met licht”, besluit Francis. “Ons verbruik? Dat blijft nog altijd dalen.” l
VOLG HET PROJECT OP
10
gedeelte van de magazijnen alleen ging het om een investering van 60 000 euro met een geschatte terugverdientijd van vier jaar.” De directie ging akkoord om het bedrag te investeren. Een verstandige keuze, want vier jaar later bleek de installatie al terugverdiend. “En ze gaat zeker nog vijftien jaar mee”, zegt Francis. Aan de huidige elektriciteitsprijzen betekent dat een extra besparing van maar liefst 225 000 euro. “Ik stond eerlijk gezegd verstomd van de snelheid waarmee we onze investering van de relighting hebben terugverdiend”, bekent Francis. Ondertussen is ook de helft van de kantooroppervlakte gerenoveerd, in combinatie met relighting.
Besparing 14 100 euro per jaar
WAT DOEN ANDERE BEDRIJVEN? Ontdek het verhaal van andere bedrijven die ook een lichtaudit lieten uitvoeren op www.electrabel.be/testimonials
11
Gespot
Watt’s next?
Lichttrends en -innovaties voor uw bedrijf Van lichtgevend tapijt tot gevelverlichting als marketingtool: deze selectie van trends en innovaties kan uw bedrijf inspireren.
Daglichtsensor voor grote hoogte Meer info: www.etaplighting.be
V
Lichtgevend tapijt
eel bedrijven vragen naar daglichtafhankelijke lichtregeling. Logisch, het besparingspotentieel is groot: de sensoren meten constant het verlichtingsniveau op het werkoppervlak en bepalen – afhankelijk van de daglichtinval – in welke mate het kunstlicht kan dimmen. In hoge ruimtes met grote lichtkoepels en veel daglichtinval, zoals ateliers of opslagplaatsen, blijft dit potentieel tot nu toe onbenut. Met een nieuwe daglichtsensor voor hoge gebouwen brengt ETAP daarin verandering. De verlichtingsproducent paste het meetbereik van de sensor aan om het verlichtingsniveau op deze grote hoogtes correct te meten. En als kers op de taart: de instellingen van de sensor kunt u met een infrarood-afstandsbediening regelen.
Verlicht bedrijfsweg met zonne-energie Meer info: www.smarthighway.net
W
egmarkering die overdag oplaadt en ‘s avonds oplicht: het is geen sciencefiction. Op de N239 in het Nederlandse Oss loopt namelijk het proefproject Glowing Lines van Studio Roosegarde en de Nederlandse ontwikkelaar Heijmans. Ze testen naast de oplichtende wegmarkering ook geverfde ijskristallen die oplichten wanneer de temperatuur onder de 2° C daalt, zodat u automatisch gewaarschuwd bent als het wegdek aanvriest.
Speciale ledmodule voor industrie Meer info: www.osram.be
Osram luidt een nieuw tijdperk in voor de verlichting in hoge industriehallen. De speciale ledmodule valt op door zijn modulaire concept in twee bouwmaten. Ook de armatuur is ontworpen met het oog op de toekomst: eenvoudig te upgraden met krachtigere ledmodules en elektronische voorschakelapparaten met hogere prestaties. Dit betekent dat de waarde van de armatuur wordt gehandhaafd door de almaar efficiëntere werking. Tegelijkertijd is de armatuur geschikt voor een grote diversiteit aan veeleisende bedrijfsomgevingen in de industriële sector, zoals hitte, koude en trillingen. De ledmodule is daarmee een efficiënte vervanger voor conventionele highbay-reflectorarmaturen.
Meer info: www.luminous-carpets.com
E
en vernieuwend idee: integreer verlichting in uw vloerbekleding. ‘Luminous carpet’ is een combinatie van een ultradunne ledlaag die tot 20 jaar meegaat met daarboven kwalitatief lichtdoorlatend tapijt dat vlugger vervangen kan worden. Dankzij deze ledlaag kunt u
12
eender welke boodschap – teksten, symbolen, richtingen – in het tapijt laten oplichten. Zo kunt u bezoekers aan de receptie verwelkomen met een boodschap, de looprichting aanduiden, de beschikbaarheid van een vergaderzaal weergeven of uw klanten informeren en begeleiden.
| APRIL 2 0 1 5 | E N E R G Y N E W S |
| ENERGY NEWS |
Licht op aanvraag Meer info: www.lighting.philips.be > lumimotion
V
ermijd overbodige branduren door een beroep te doen op LumiMotion. Dat is ledbuitenverlichting die automatisch feller brandt zodra iemand voorbij loopt en dimt als niemand in de buurt is. Dankzij een bewegingsmelder op de armatuur en draadloze communicatie (tussen de armaturen) weet de verlichting wanneer iemand nadert en er meer licht nodig is: licht op aanvraag dus! De besparing kan oplopen tot 80%, terwijl de veiligheid buiten behouden blijft. In Lokeren wordt de toepassing vandaag al gebruikt op een fietspad. Weldra ook op de parking van uw bedrijfsterrein?
13
Innovatie aanmoedigen
Verlichting voor buitenopslagplaats
Meer info: www.lightingforpeople.eu
L
icht kan meer dan de zichtbaarheid of het veiligheidsgevoel bevorderen. Licht heeft de kracht om energie te geven, te kalmeren, de alertheid te verhogen en stemming te beïnvloeden. Wilt u als CEO of facilitymanager op de hoogte blijven van de meest recentste wetenschappelijke kennis over verlichting, plaats dan het webplatform Lightingforpeople.eu tussen uw favorieten. Doel van het platform is de ontwikkeling van energiezuinige verlichtingsoplossingen te stimuleren en innovatie aan te moedigen. In het luik ‘Lighting Applications’ vindt u specifieke informatie voor doelgroepen als ‘Workspace’, ‘Education’ of ‘Healthcare’.
Meer info: www.trilux.com
E
en buitenopslagplaats moet aan vele eisen voldoen. Ze moet veilig zijn zodat personen en voertuigen zonder gevaar kunnen bewegen. Ze moet overzichtelijk zijn zodat teksten en tekens op verpakkingen en leverdocument gemakkelijk te herkennen zijn. Om dat alles te garanderen, moeten de armaturen een hoge functionaliteit combineren met een efficiënte lichttechniek en een robuuste afwerking. Het Combial-model van Trilux voldoet aan al deze eisen.
Nieuwe standaard voor dimtechniek Meer info: www.osram.be
W
ilt u dimmen, maar hebt u problemen om een dimmer te vinden die u op verlichting van verschillende fabrikanten kunt installeren? Dankzij een samenwerking van Osram met fabrikanten Gira, Jung en Schneider Electric is er vandaag een nieuwe standaard ontwikkeld. Met zijn innovatieve dim- en regeltechnologie, die niet langer aan een bepaalde fabrikant is gebonden, maakt Osram voorgoed een einde aan compatibiliteitsproblemen tussen regelapparaat en lichtbron. De oplossing is snel installeerbaar en direct gebruiksklaar, biedt optimaal lichtcomfort en absolute bedrijfszekerheid. Geen wonder dat ze in 2013 nog bekroond werden met de ETOP INNOVATION Award.
Van oud naar nieuw in 45 seconden Meer info: www.trilux.com
Industriële verlichting biedt vaak een aanzienlijk besparings- en verbeteringspotentieel. Een renovatie van de oude installatie loont vaak cijfermatig, maar strandt op onzekerheden en obstakels bij de planning. Om daar komaf mee te maken, ontwikkelde Trilux de E-Line led. Met deze nieuwkomer bouwt u bestaande T5- of T8-verlichtingsinstallaties zonder gereedschap en binnen 45 seconden om naar hoogefficiënte ledtechnologie. Dankzij slimme en praktische details is de installatie in een handomdraai voltooid. Andere overtuigende argumenten zijn de kwaliteit en de flexibiliteit van de E-Line led.
Uw gevel als marketingmiddel
H
oe kan gevelverlichting uw bedrijf er doen uitspringen? De Electrabel-koeltoren in Drogenbos, de Ghelamco Arena in Gent, het STVV-stadion in Sint-Truiden, de VRT-toren in Brussel of het gerechtsgebouw in Hasselt zijn gebouwen die geregeld in meerkleurig licht schitteren. Door het gebruik van ledtechnologie die 100 000 uur meegaat (ter vergelijking: een gloeilamp blijft gemiddeld 1 000 uur branden), is die buitenverlichting geen grote energieslokop meer. Zo wordt de koeltoren van Drogenbos verlicht met 96 384 ledlampjes van verschillende kleur. Dankzij computerbesturing kan elke led individueel aangestuurd worden en is het mogelijk om een kleurenpalet van een miljard schakeringen weer te geven: het ideale reclamebord, dat bijdraagt tot het innovatieve imago van uw bedrijf.
14
Na led en oled, nu ook OLEC
N
a led en oled is OLEC the next new thing. OLEC zijn organische lichtemitterende cellen die qua basisstructuur nauw verwant zijn aan oleds. Ze werken echter met een actieve vloeistoflaag in plaats van een vaste laag voor stroomtransport en het genereren van licht. Daardoor
| ENERGY NEWS |
| ENERGY NEWS |
wordt het mogelijk om lichtgevende folies te printen op basis van de lichtemitterende cellen. Het voordeel van deze technologie is dat de productie van armaturen met een groot oppervlak zo tegen zeer lage kosten zou kunnen gebeuren. Mooie toekomstmuziek!
15
Optimale verlichting
1
De geschikte verlichting kiezen: een kunst op zich Door de huidige technologische (r)evolutie op het gebied van licht hebt u wat technische kennis nodig als u de gepaste verlichting wilt kiezen. Jean-Michel Deswert, ingenieur en verlichtingsexpert bij Laborelec*, laat zijn deskundige licht schijnen over dit thema. Het resultaat: zes punten die u op de goede weg helpen.
2 ENERGIELABEL, VAN KRACHT SINDS 2013
S
inds 1 september 2013 staan op het energielabel op de verpakking van lampen naast de klasse A ook de klassen A+ en A++ vermeld, om aan te duiden welke lampen nog zuiniger zijn (en om de verkoop ervan te stimuleren). Jean-Michel Deswert: “Dit label is te vinden op steeds meer types en formaten. Dat is vooral het geval voor ledlampen GU10-fitting met GU10- en GU5.3-fittingen.” (zie tekening) Andere ‘nieuwigheid’ sinds september 2013: op het label moet ook de lichtopbrengst in lumen staan. Dit is het lichtvermogen van een lamp of de lichthoeveelheid die ze verspreidt. “Voortaan kiest u de meest geschikte lamp op basis van de lumen en niet meer het vermogen in watt.” Ten slotte moet het label ook het overeenkomstige WIST U DAT ... vermogen in watt van de lamp vermel... volgens een Laborelec- den. Dat was al het geval bij klassieke studie bij 10% van de geteste gloeilampen. “Wilt u een oude gloeilamp lampen, hun werkelijke van 60 W vervangen door een ledlamp prestaties niet overeenkomen van 15 W? Kijk dan op de verpakking of met het label op de het aangeduide vermogen overeenkomt verpakking? met 60 W. Zo krijgt u een duidelijk beeld van de lichtintensiteit.”
GU5.3-fitting
4
3
Zo leest u het energie-etiket 1. De lichtopbrengst (in lumen): de hoeveelheid licht die de lamp verspreidt. 2. De energie-efficiëntie (letters van het alfabet) : de beste lampen behoren tot klasse A++, de minst zuinige tot klasse G. 3. De levensduur (in uur) : aantal branduren waarna de lamp niet meer werkt. 4. Het verbruik (in wattuur) : de elektrische stroom die in een uur door een lamp wordt verbruikt. Bijvoorbeeld: een werkende lamp van 10 W heeft in 24 uur 240 wattuur verbruikt. Het vermogen (in watt) : elektrische stroom die nodig is om de lamp een seconde te doen werken.
EEN LABEL VOOR ARMATUREN SINDS 2014
S
inds 1 maart 2014 bestaat er ook een energielabel voor armaturen. De trend op de markt is namelijk dat armaturen steeds vaker te koop zijn als pakket. In dat geval zitten de lampen al in de armatuur of worden ze erbij gestopt (bv. bij leds). Op dit energielabel vindt u informatie over twee belangrijke zaken: de compatibiliteit van de armatuur met zuinige lampen enerzijds (wanneer ze vervangen moeten worden) en de energieefficiëntie van de lampen die worden meegeleverd met de armatuur anderzijds. Opgelet: er bestaan ook ‘wegwerparmaturen’. Als de lamp van zo’n armatuur het begeeft, kunt u ze niet vervangen. De armatuur is dan onbruikbaar.
Wie is Jean-Michel Deswert? Burgerlijk ingenieur elektromechanica, UCL. Sinds 2006 technologymanager Lighting bij Laborelec, de Belgische vertegenwoordiger van CIE (International Commission on Illumination) voor divisie 2 (lichtmetingen).
16
| ENERGY NEWS |
| ENERGY NEWS |
Op dit energielabel ziet u dat de ledlampen in deze armatuur niet vervangen kunnen worden. Anders gezegd: zodra deze ledlampen het begeven, is de armatuur onbruikbaar.
Op dit energielabel ziet u dat deze armatuur (1) verkocht wordt met een lamp uit energieklasse C en (2) dat de lamp vervangen kan worden door een lamp uit alle energieklassen.
* Laborelec is het onderzoeks- en competentiecentrum op het vlak van elektriciteitstechnologie van de groep GDF SUEZ.
17
Optimale verlichting
Armatuur uitgerust met een tl-lamp van 36 W.
Dezelfde armatuur uitgerust met een ledbuis van 16 W.
Een armatuur van het type E12/136HFW uitgerust met een tl-buis van 36 W is goed voor een nominale lichtopbrengst van 3 350 lm en een specifiek lichtrendement van 72 lm/W. Als u de tl-buis vervangt door een ledlamp, behaalt u niet meer dan 1 340 lm en 61 lm/W. De lichtverspreiding zal ook anders zijn dan bij de tl-lamp. (Bron: Laborelec)
Omdat koud wit licht (6 500 K) een felle verlichting met waarheidsgetrouwe kleuren biedt, is dat voorbehouden voor heel gespecialiseerde toepassingen, zoals een laboratorium.
EEN ‘WARMERE’ VERLICHTING IN GRADEN KELVIN
D
e kleurtemperatuur, een vrij recente parameter, speelt een essentiële rol bij de keuze van de verlichting. Terwijl gloeilampen allemaal hetzelfde witte, warme licht verspreidden, maakt de technologie van vandaag het mogelijk om de kleurtemperatuur te veranderen. Die temperatuur drukt men uit in kelvin. Jean-Michel Deswert: “Hoe hoger de kleurtemperatuur, hoe kouder het licht. We noemen licht ‘koud’ als het een blauwe Wist u dat ... tint heeft. In de praktijk ... ledlampen met een hoge kleurtemperatuur varieert de kleurtempe(koud wit) veel energie-efficiënter zijn dan hun ratuur tussen warm wit tegenhangers met een lagere kleurtemperatuur (3 000 K) en heel koud wit (warm wit)? De reden? Om een warm licht (6 500 K).” Ter vergelijking: te verkrijgen, moeten de fabrikanten meer daglicht schommelt tussen fosforescerend geel gebruiken. En dat bestanddeel 5 400 en 6 500 K. Zorg er absorbeert een deel van het licht. Het resultaat: de dus voor dat u de geschikte efficiëntie van de led daalt. kleurtemperatuur kiest voor uw toepassing. “Zo zal men in de horeca eerder kiezen voor een warm wit (3 000 K). Dat geeft een gezellige sfeer en zorgt ervoor dat de gerechten goed zichtbaar zijn. Voor kantoorverlichting daarentegen kunt u voor een neutraler wit (4 000 K) gaan. Gewoonlijk is het koude wit (6 500 K) voorbehouden voor heel gespecialiseerde toepassingen, zoals een laboratorium, een operatiezaal of een diepvriesafdeling in een supermarkt.”
18
ZIJN LEDS DE TOEKOMST? In een supermarkt is het niet ongewoon dat er bij elke productgroep een ander soort licht wordt gebruikt. (Meer informatie hierover op pagina 22.) Tip: Kiest u een bepaalde kleurtemperatuur voor een ruimte? Gebruik dan voor de hele kamer lampen met dezelfde waarde.
Kleurtemperatuur Kelvin 10 000 9 000 8 000 7 000
Felle zon Koel
6 000
Daglicht
5 000 4 000 3 000 2 000 1 000
Neutraal Warm
Gloeilampen Kaarslicht
| ENERGY NEWS |
N
aar schatting zal de efficiëntie van de ledtechnologie, die in volle evolutie is, de komende tien jaar nog verdubbelen. Verschillende bronnen zeggen dat tegen 2020, 75% van de wereldwijde verlichtingsmarkt uit leds zal bestaan. Jean-Michel Deswert: “De keuze voor leds hangt vooral af van de staat van uw huidige verlichting. Bij een oude verlichting is een ledoplossing zeker het overwegen waard. Maar als het om recente verlichting met de beste klassieke technologie (spaarlampen of ontladingslampen) gaat, is de kans klein dat ledverlichting rendabel zal zijn. De T5-technologie (fluorescentielampen) blijft een goede oplossing in veel gevallen wegens de grote energie-efficiëntie, de betrouwbaarheid en de lagere kosten.” Maar opgelet: niet alle leds zijn even kwaliteitsvol! Volgens metingen bij Laborelec varieert hun energieefficiëntie enorm naargelang van de fabrikant (tot zelfs het dubbele in bepaalde gevallen). Jean-Michel Deswert waarschuwt ook voor de 50 000 tot 100 000 branduren van leds: “Het aantal branduren is duidelijk de belangrijkste marketingtroef van leds. Maar tests bij Laborelec hebben aangetoond dat hun levensduur heel sterk afhangt van de ontwerpkwaliteit, de fabricage van de armatuur en de warmte. Bepaalde geteste armaturen en lampen hadden een levensduur van nauwelijks 2 000 tot 4 000 uur, hoewel die volgens de fabrikant 50 000 uur bedraagt!”
| ENERGY NEWS |
WIST U DAT … ... een armatuur ervoor moet zorgen dat de leds naar behoren afkoelen, met name via koelribben op de reflectoren? Een led geeft geen infraroodstraling af, maar ontwikkelt wel warmte. En daardoor warmt het onderdeel op. Bij oververhitting daalt de levensduur van de led drastisch.
Een andere factor waarmee u rekening moet houden, is dat de lichtopbrengst van leds mettertijd afneemt. Bij de installatie moet u dus absoluut een veiligheidsmarge voorzien, namelijk een overbelichting van 15% tot 30%. Hierdoor kunt u in de loop van de tijd de wettelijk verplichte lichtsterkte behouden. Voor professionele toepassingen licht Jean-Michel Deswert nog een laatste essentieel aspect toe: “Plaats bij voorkeur ledverlichting (armatuur en diode) die speciaal ontwikkeld is voor deze technologie in plaats van enkel de bestaande lampen te vervangen door ledlampen.”
19
Licht & welzijn
Optimale verlichting
VERGELIJK LAMPEN OP BASIS VAN HUN ENERGIE-EFFICIËNTIE
K AUTOMATISEER ... EN BESPAAR NOG MEER ENERGIE
U
Met meer geavanceerde technieken kunt u de sterkte van de verlichting afstemmen op het steeds veranderende, binnenvallende daglicht.
w verlichting automatiseren is niet alleen een goed idee wat de kosten en het gebruikscomfort betreft, deze aanpak is zelfs aangewezen bij specifieke toepassingen. Zo is een bewegingssensor een ideale oplossing op plekken waar veel mensen voorbijkomen, zoals in gangen, toiletten en op parkings. Vooral in ondergrondse parkings is dit verlichtingstype aanbevolen omdat het voor een veiliger gevoel zorgt. In een bedrijf kunt u een schakelaar toevoegen, zodat u manueel kunt bepalen wanneer de bewegingssensor wordt geactiveerd. De verlichting automatiseren op basis van de werktijden is ook een interessante oplossing. WIST U DAT ... Er bestaan bovendien meer geavanceerde technieken waarmee u de ... u dankzij een bewegingssensor en het sterkte van de verlichting kunt afstembeheer van het daglicht tussen 30% en men op het daglicht. Dit gebeurt met 80% energie kunt besparen? Hoeveel sensoren die in de armaturen worden u precies bespaart, hangt af van het geplaatst. De hoeveelheid kunstlicht aantal zones waar de lichtintensiteit wordt dan automatisch afgestemd op de regelbaar is, net als van de grootte en hoeveelheid natuurlijk licht die gemede oriëntatie van de ramen. Vergeet ook ten wordt in de ruimte. Sensoren zijn de menselijke factor niet: betrokkenheid eenvoudig in te bouwen in bestaande van uw medewerkers (hen aanzetten armaturen. Op de markt vindt u ook tot besparingen via de verlichting) is nieuwe verlichtingssystemen die al met essentieel. zo’n sensor zijn uitgerust.
20
lassieke spaarlampen (compacte spaarlampen), leds, tl-lampen, ledstrips, ... Om een verstandige keuze te maken, moet u twee criteria kritisch tegen het licht houden: het rendement en de levensduur van de lamp. Vergeet ook niet dat afhankelijk van uw keuze ook nieuwe armaturen (en dus extra kosten) nodig kunnen zijn. Het rendement is de verhouding tussen de lichtopbrengst (de hoeveelheid licht, uitgedrukt in lumen) en het vermogen (uitgedrukt in watt) van een lamp. De eenheid van rendement is dus lm/W: hoe hoger dit cijfer, hoe beter de lamp presteert. Het rendement van lichtbronnen is hoger voor professionele toepassingen (tegenover huishoudelijke toepassingen). Zo mag u bij een T5-fluorescentielamp een rendement rond 72 lm/W verwachten. Een professioneel ledverlichtingssysteem daarentegen zal een hoger rendement hebben, namelijk 100 lm/W. l
WIST U DAT ... ... mettertijd en naargelang van de activiteit (bureauwerk of werkplaats) reflectoren vuil worden en stof aantrekken? Gevolg: het licht wordt zwakker. Vergeet dus niet om uw reflectoren elk jaar schoon te maken. In de tabel ziet u het rendement van de meest gangbare lamptypes: Lamptype
Gloeilamp Halogeenspot Achteraf geplaatste ledspot Spaarlamp (15 W) Ledlamp T8 T5 Natriumdamplamp (straatverlichting)
Rendement in lm/W
3–8 5 – 15 40 – 70 55 – 60 70 - 110 75 – 100 70 – 125 120 – 200
Bron: Laborelec (2014) - rendement van lampen, zonder rekening te houden met verlies via armaturen of hulpsystemen.
| ENERGY NEWS |
Hoe licht leidt tot een gezonder bedrijf Van alertheid tot ziekteverzuim: verschillende onderzoeken geven aan dat verlichting het mentale en fysieke functioneren van uw werknemers kan optimaliseren.
46 Mensen die overdag werken in ruimtes met ramen, slapen gemiddeld 46 minuten langer dan hun collega’s die in ruimtes zonder ramen werken.1 Minder slaap maakt werknemers foutengevoeliger en hun ziekteverzuim ligt tot 15% hoger.2
% 61,82
Werknemers met direct daglicht via ramen hebben een voldoende hoge vitaliteitsscore van 61 op 100. Werknemers zonder blootstelling aan daglicht scoorden amper 45 op 100, wat zich vertaalt in minder energiek gedrag op de werkvloer.3
de 4/5
Meer dan 80% van alle informatie op de werkvloer wordt visueel verwerkt. Werknemers van boven de 50 jaar blijken een lichtsterkte van 600 lux nodig te hebben om informatie snel te kunnen opnemen, werknemers tussen de 20 en 30 jaar hebben voldoende aan 150 lux. Bij het ouder worden vergeelt het netvlies en vertroebelt het oogvocht, waardoor een hoger lichtniveau noodzakelijk is voor eenzelfde visueel comfort van de werknemer.4
1. Impact of windows and daylight exposure on overall health and sleep quality of office workers A Case-Control Pilot Study – Mouhamed Boubekri et al. 2. A literature review of the effect of natural light on building occupants – L. Edwards and P. Torcellini. | ENERGIE NEWS| JANUARI 2014 | 3. Impact of windows and daylight exposure on overall health and sleep quality of office workers - A Case-Control Pilot Study – Mouhamed Boubekri et al.
% 70 Werktevredenheid en jobhopping kunnen beïnvloed worden door verlichting. Bij werknemers die naar een nieuw gebouw met veel natuurlijk daglicht verhuisden, steeg de werktevredenheid van 45% naar 70%. Het personeelsverloop werd stabieler met minder jobhopping.5
LED
Ongeveer 72% van de werknemers in een kantoorruimte gebruikt het kunstlicht op winterdagen meer dan 6 uur. Voor de lichtere zomermaanden geeft toch nog altijd 33% van de bevraagden dezelfde gebruiksduur aan. Dit toont aan hoe belangrijk verlichting is en hoe belangrijk het is om dag- en kunstlicht optimaal op elkaar af te stemmen.6
2.000 Te fel zonlicht of te felle lichtbronnen zijn hinderlijk voor uw werknemers. Een verlichtingsniveau van boven de 2 000 lux op de werkplek zorgt namelijk voor vermoeidheid door verblinding.7
4. Lighting and the elderly, Environdesign Journal – B. Jones. 5. Vakblad Environmental Design & Construction. 6. Waargenomen lichtkwaliteit op kantoor – Fraunhofer Instituut voor Arbeidsbeheer en Organisatie 7. Human lightning demands: healthy lightning in an office environment – Myriam Ariens.
21
Slimmer werken
3 lichtoplossingen voor meer productiviteit
1 (Nagebootst) daglicht stimuleert de efficiëntie
Verlichting staat in de top drie van omgevingsfactoren die de productiviteit van werknemers beïnvloeden, naast geluid en luchtkwaliteit. Hoe kan efficiënte verlichting helpen om het verschil te maken in een onderneming?
“Bij Vanderlande Industries nam de productiviteit toe met 6% door het optimaliseren van het daglicht op de werkstations.”
I
n ruimtes met daglicht besteden werknemers 15% meer tijd aan werkgerelateerde taken dan werknemers die het met enkel statisch kunstlicht moeten redden.1 Optimaal gebruik maken van het daglicht in uw werkruimtes is dus belangrijk. Maar ook in ruimtes waar geen ramen zijn, kan het stimulerende effect van daglicht door dynamische verlichting gesimuleerd worden. Het menselijk organisme maakt namelijk geen onderscheid tussen kunstmatig en natuurlijk licht. Kunstlicht dat het daglichtspectrum nabootst en dus evolueert tijdens de dag, kan het effect van natuurlijk daglicht perfect vervangen en zal evengoed de vrijgave van cortisol en melatonine stimuleren.
DYNAMISCH LICHT KAN DAGLICHT NABOOTSEN … EN DIT DOET HET MET UW LICHAAM. Middernacht
6u00
6u00
| ENERGY NEWS |
8u00
Middag
18u00
16u00
18u00
Middernacht
Cortisol
Melatonine
OCHTEND
MIDDAG
NAMIDDAG Een dip na de lunch
Fris en veilig naar huis
Koel licht verhoogt het energieniveau en zorgt voor een frisse start van de werkdag.
De lichtsterkte neemt af en het warme licht bevordert de ontspanning.
De lichtsterkte neemt weer toe en het licht verandert in koel wit licht om de slaperigheid te verjagen.
Net voor het einde van de werkdag zorgt de overgang naar een nog koeler licht voor een energieprikkel voor we naar huis gaan.
Vol energie de dag starten
22
Middag
| ENERGY NEWS |
Tijd voor een pauze
AVOND
Wist u dat … de positieve effecten van dynamische verlichting, die het natuurlijke daglicht nabootst, bij ploegenarbeiders nog groter is dan bij arbeiders die enkel overdag werken? Als arbeiders tijdens de nachtdiensten minder alert of geconcentreerd zijn, dan ligt de oorzaak vaak bij het volledig ontbreken van het daglichtspectrum dat het bioritme stimuleert. Dynamische verlichting in de productiehallen is dus een must om de productiviteit tijdens de nachtshifts omhoog te halen.
15% “In ruimtes met daglicht besteden werknemers 15% meer tijd aan werkgerelateerde taken dan werknemers die het met enkel kunstlicht moeten redden.”
Deze hormonen regelen ons bioritme en bepalen dus in sterke mate ons energie- en waakzaamheidsniveau.
Volg het natuurlijke licht ’s Ochtends en ’s middags overheerst het blauwe kleurenspectrum in het daglicht, dat het lichaam activeert en de alertheid doet toenemen. Naar de avond toe neemt het rode spectrum geleidelijk over, wat een rustgevende werking heeft. Dit patroon kan perfect worden overgenomen voor een doorsneewerkdag: door aan het begin van de dag, na de lunchpauze of na 16 uur – wanneer veel mensen last krijgen van een dipje – meer blauw licht te verspreiden, kan de alertheid van de werknemers worden verhoogd. Omgekeerd mogen tijdens rustpauzes meer rodere tinten de overhand krijgen voor een ontspannend effect. Idem voor meetings: taakgerichte meetings, waar concentratie vereist is, hebben baat bij blauw licht met een hoge verlichtingssterkte (> 500 lux) en een koude kleurtemperatuur (> 4 000 K). Bij een brainstorm wordt dan weer beter overgeschakeld op zachter licht om de creatieve output van de vergadering te stimuleren. Dat daglicht een bedrijf ook effectief performanter maakt, blijkt uit verschillende casestudies. Zo nam bij Vanderlande Industries na het optimaliseren van het daglicht de taakperformantie op de werkstations toe met 3% tot 5% en daalde het aantal productiefouten met 10%. Samen goed voor een verhoogde productiviteit van in totaal 6%. 1. Daylight and productivity, een studie van het Rensselaer Polytechnic Institute.
23
2 Aangepaste lichtsterkte levert betere resultaten “Werknemers die zelf hun lichtniveau kunnen regelen, zijn tot 7,7% productiever.”
3
MEER PRODUCTIVITEIT ZONDER BEELDSCHERMREFLECTIE Reflectie van zon- of kunstlicht in beeldschermen zorgt ervoor dat de informatie moeilijker te verwerken is voor de ogen, wat niet alleen vermoeidheid, hoofdpijn en concentratieverlies, maar ook een tanende productiviteit kan veroorzaken.
Behoud van de lichtstroom door de jaren heen
Zo kan verblinding door reflectie worden vermeden:
“Door verouderde verlichting ontsnappen productiefouten vaak aan de kwaliteitscontrole.”
Door het installeren van efficiënte zonnewering of het plaatsen van indirecte uplighters in plaats van directe plafondverlichting op de werkplek. Door het kleven van een matte folie op het scherm van de monitor of te kiezen voor een monitor met een standaard ingebouwd antireflectiescherm.
V
oor elke taak op de werkvloer ligt bij wet2 een minimale verlichtingssterkte vast. Uit onderzoek van het Fraunhofer Instituut voor Arbeidsbeheer en Organisatie blijkt echter dat 60% van de werknemers een duidelijke voorkeur heeft voor lichtsterktes van 800 lux en meer, al liggen de wettelijke minimumnormen voor ruw tot fijn assemblagewerk tussen 200 en 500 lux. Het kiezen van kwaliteitsverlichting (uniformiteit) verhoogt ook de efficiëntie. Luisteren naar de lichtvoorkeuren van de werknemer en beter verlichten dan wettelijk verplicht is, spelen in het voordeel van het bedrijf. Onderzoek in de Duitse metaalindustrie, gepubliceerd in het Handbuch für Beleuchtung, toont aan dat de verhoging “Met een verhoging van het van het lichtniveau van 300 lux naar 2 000 lichtniveau naar 1 000 lux in lux de taakprestaties deed toenemen met de metaalindustrie nam de 16% en dat de foutenmarge afnam met foutenmarge af met 29%, daalde 29%. Tezelfdertijd steeg de productiviteit het aantal arbeidsongevallen met met ongeveer 8% en daalde het aantal arliefst 52% en nam de productiviteit beidsongevallen met maar liefst 52%. toe met ongeveer 8%.” Tot slot loont het ook de moeite om de werknemers zelf controle te geven, zodat ze het licht kunnen aanpassen aan hun taken. Uit het onderzoek Lighting, productivity and preferred illumances3 blijkt dat arbeiders die zelf hun lichtniveau kunnen regelen aan een werktafel waar ze kabels assembleren, tot 7,7% productiever zijn.
Door het gebruik van een speciale beeldschermbril met ontspiegelde glazen, dat zijn glazen die voorzien zijn van een antireflectiecoating, waardoor storende reflecties worden verminderd. Door het plaatsen van een ‘schaduwkap’ in kunststof, die het beeldscherm afschermt van het invallende licht.
+8%
E
en verouderde of slecht onderhouden lichtinstallatie geeft minder licht, waardoor productiefouten makkelijker aan de kwaliteitscontrole kunnen ontsnappen. Dat een verlichtingsinstallatie door de jaren heen een deel van de lichtopbrengst verliest, is helaas onvermijdelijk. De lichtstroom van de lichtbron daalt, lampen kunnen stuk gaan, er is vervuiling van armaturen en de ruimte zelf ... Gelukkig bestaan er enkele oplossingen om bij het installeren “Daglichtsensoren houden van de verlichting al rekening te houden het verlichtingsniveau op peil, met die lichtterugval, zodat de optimale zodat productiefouten moeiteloos condities worden gecreëerd voor kwaliworden gespot.” teitscontroles.
Sensoren
1. De populairste is overdimensionering van de installatie: door te kiezen voor een hoger lichtniveau dan noodzakelijk wordt de vereiste verlichtingssterkte op het einde van de levensduur nog steeds gehaald. Bij ledverlichting is de lichtterugval doorgaans lager – gesteld dat het om kwalitatieve ledverlichting met een optimale warmtehuishouding gaat. Daardoor is er minder overdimensionering nodig, wat een lager verbruik oplevert. 2. Een innovatie op de markt zijn drivers die toelaten een variabele stuurstroom te programmeren in de tijd (Constant Light Output). Zo kan de lichtstroom nog voordeliger worden geregeld in functie van de leeftijd van de verlichting. 3. Een interessant alternatief is het gebruik van daglichtsensoren. Die meten het reële verlichtingsniveau op het werkvlak en sturen de driver zwaarder aan naarmate het verlichtingsniveau daalt. Op die manier geeft de armatuur door de jaren heen steeds de correcte lichtstroom, zodat productiefouten moeiteloos worden gespot. l
60% van de werknemers blijkt een duidelijke voorkeur te hebben voor lichtsterktes van 800 lux en meer, al liggen de wettelijke minimumnormen voor ruw tot fijn assemblagewerk tussen 200 en 500 lux.
24
2. Europese norm EN 12464-1, zie p. 26-27. 3. Field studies in the industrial environment, H. Juslen, University of Helsinki.
| ENERGY NEWS |
| ENERGY NEWS |
25
Het juiste licht op de juiste plaats
In de werkomgeving is een goede verlichting van cruciaal belang. Naast het welzijn en de alertheid van de werknemers komt het immers ook
XX100
de (nood)verlichting in elk bedrijf aan de juiste vereisten voldoet.
XX150
Refter XX200
Normen voor verlichting verhogen veiligheid op de vloer ANTIPANIEKVERLICHTING
NOODVERLICHTING VOOR TRAPPEN
Breedstralende reflector met led van 3W. Het licht wordt geconcentreerd langs de as van de vluchtweg.
Rondom rond breedstralende lens met 3 W led. Het licht wordt egaal over de grootst mogelijke grondoppervlakte verspreid.
Breedstralende fresnellens met 3 W led. Het licht is geconcentreerd langs de as van de trap.
Werktuigen en modellen maken
Stockageruimte XX50
XX1 000 lux XX19 UGR
lux
Frezen precisie > 0,1 mm XX300 lux XX22 UGR
Assemblage RUW
XX 200 lux XX 25 UGR
MEDIUM XX 300 lux XX 25 UGR
FIJN
XX 500 lux XX 22 UGR
PRECISIE XX 700 lux XX 19 UGR
lu
NIEUWE WET Renovatie gepland? Check dan de nieuwe minimumeisen voor verlichting geldig vanaf dit jaar. www.electrabel.be/ wetgeving
26
5
1. Meer info: www.nbn.be / 2. Volgens de Belgische norm NBN EN 1838.
Parking Plaats voor laden en lossen XX50
0,5 lux
Wettelijke normen als uitgangspunt “De algemene regel is dat er zo veel mogelijk natuurlijk wordt verlicht”, zegt Bob Anckaert, verantwoordelijke Veiligheid en Gezondheid bij Marketing & Sales Electrabel. “Daarnaast dient er een algemene verlichtingsinstallatie aanwezig te zijn als noodzakelijke aanvulling op het natuurlijke licht.” “Om ongevallen te voorkomen is een risicoanalyse vereist”, vervolgt Bob Anckaert. “Zo kan een werkgever inschatten aan welke voorwaarden de verlichting moet voldoen. In het beste geval past hij de wettelijke normen toe die zijn vastgelegd in het Koninklijk Besluit van 10/10/2012, dat de basisvereisten omschrijft waaraan een werkplaats moet voldoen: Europese norm NBN EN 12464-1 voor binnenverlichting en NBN EN 12464-2 voor buitenverlichting.1”
lux
lux
x
NOODVERLICHTING VOOR VLUCHTWEG
Foto 2
XX750 lux XX25 UGR
lux
Trap
Wat zegt de wet?
Foto 1
Oppervlaktebehandelingen en schilderen
XX500 lux XX19 UGR
Gang
de veiligheid ten goede. Een strikt wettelijk kader zorgt ervoor dat
1 lux
Frezen precisie < 0,1 mm
Om te waken over het welzijn van de medewerkers is er een Europese norm voor verlichting opgesteld: NBN EN 12464-1. Die toont u voor elk type taak onder meer de vereiste gemiddelde lichtsterkte (uitgedrukt in lux) en maximale verblinding (gemeten in United Glare Rating of UGR).
Foto 3
Noodverlichting verhoogt de veiligheid Niet enkel voor de algemene verlichting bestaat er een strikt wettelijk kader. Hoe betrouwbaar de moderne verlichtingssystemen ook mogen zijn, vroeg of laat krijgt u weleens te maken met slijtage, een technisch defect of een onverwachte stroompanne. Daarom is het plaatsen van noodverlichting, die over een eigen voeding beschikt en in werking treedt zodra de netspanning uitvalt, eveneens wettelijk verplicht en gereglementeerd.2 Noodverlichting bestaat in twee types: • Vervangingsverlichting die de werknemers in staat stelt hun activiteiten normaal verder te zetten, zoals in een operatiekamer. • Veiligheidsverlichting die vooral belangrijk is in winkels en kantoren, waar veel klanten of personeel samen aanwezig zijn. Bij een brand of ander gevaar
| ENERGY NEWS |
XX5
lux
lux
Lux: Verlichtingssterkte / UGR: Verblindingsgraad
moet die verlichting zowel de vluchtweg aanduiden (foto 1), vermijden dat er paniek uitbreekt (foto 2) als gevaarlijke werkplekken zoals een trap verlichten, en dit met de vereiste lichtsterkte (foto 3). De Blackout Scan van Electrabel levert opmerkelijke cijferresultaten op over noodverlichting.
www.electrabel.be/noodverlichting
Automatische en centrale controle “In grote gebouwen of gebouwen die verspreid liggen over een site is de controle van deze noodinstallaties niet evident”, geeft Bob Anckaert toe. “Gelukkig kan er tegenwoordig gebruik worden gemaakt van automatische testsystemen, die op regelmatige tijdstippen een zelftest uitvoeren, en centrale opvolgingssystemen, die de werking van de noodverlichting continu controleren. Dit bespaart tijd, geld en energie.” l
| ENERGY NEWS |
2 TIPS VOOR INBRAAKPREVENTIE MET LICHT 1. Er bestaan bewegingssensoren die niet alleen aanflitsen bij beweging, maar de bewegende persoon ook blijven volgen. Dat maakt het voor een buitenstaander meteen duidelijk dat er iets niet in de haak is. 2. Gebruik compacte spaarlampen op de parking, maar geen fluocompacte lampen. Vooral in de winter duurt het een tijdje voor die op hun volle sterkte branden.
27
* Om de gevolgen van een stroompanne maximaal te beperken, zorgen we 24u/24 voor technische bijstand.
De continuïteit van de energievoorziening van uw bedrijf waarborgen, is voor u van cruciaal belang. Daarom ontwikkelde Electrabel de dienst Energy 24/24. Bij een panne van de hoogspanning zorgen wij voor: •telefonische assistentie 24u/24, u krijgt zicht op de aard en geschatte duur van het defect; •op uw vraag komen onze experts binnen de vier uur ter plaatse voor herstel en het heropstarten van uw installatie;
•indien de stroompanne langer duurt, kan een noodaggregaat geleverd worden. Energy 24/24 is de ideale oplossing om eventuele schade en kostbare tijd tot een minimum te beperken. Uw accountmanager vertelt u graag meer over Energy 24/24. Of surf naar www.electrabel.be/energy24
