Een bijdrage van de G4 aan de Europese strategie 2020

Acht voorbeelden van succesvolle stedelijke economische innovaties Een bijdrage van de G4 aan de Europese strategie 2020

Een bijdrage van de G4 aan de Europese strategie 2020



Voorwoord Conclusies

9

Aanbevelingen

11

De economische betekenis van de grote Europese steden

13

1. Steden doen er toe

13

2. Steden en de economische crisis

17

3. De strategische economische agenda voor de G4

19

3.1 Talentontwikkeling

20

3.2 Steden als innovatieve motoren

22

3.3 Ontwikkeling bereikbaarheid

24

3.4 Verruiming regels staatssteun

27

3.5 Bevordering ondernemerschap

27

3.6 Vermindering regeldruk voor ondernemingen

28

3.7 Europese verspreiding van succesvolle stedelijke initiatieven 4. Slot Acht voorbeelden van succesvolle stedelijke economische innovaties 1. Amsterdam Smart City

2

5

28 29 31 33

2. Versterking Life Science sector in Amsterdam – Biomed in business

39

3. Den Haag Internationale Stad van Vrede en Recht

45

4. Den Haag op weg naar een duurzame en klimaatneutrale stad

51

5. Clean Tech Delta Innovatiecluster Rotterdam

57

6. Herontwikkeling Van Nelle fabriek Rotterdam

65

7. Utrecht Science Park

71

8. Biowasmachine Utrecht

77

3

AMSTERDAM • DEN HAAG • ROTTERDAM • UTRECHT

Voorwoord Acht voorbeelden van succesvolle stedelijke economische innovaties Een bijdrage van de G4 aan de Europese strategie 2020 Vierenzeventig procent van de Europese bevolking woont in stedelijke

regio’s.

Daarmee

vertegenwoordigen

deze

overheden het grootste deel van de Europese bevolking. In de voorliggende brochure schetsen wij wat steden kunnen en willen doen om bij te dragen aan stedelijke innovaties en versterking van de Europese economie. Daartoe beschrijven wij de rol van steden in de bestrijding van de economische crisis en hun strategische economische agenda voor de toekomst. Aan de hand van acht succesvolle voorbeelden van stedelijke economische innovaties leveren wij argumenten voor het organiserend vermogen van onze steden om innovaties door

G-4 Europe

te zetten. Deze brochure is daarom de economische bijdrage van de G4 aan de Europese strategie 2020.

Square de Meeûs 1 (3rd floor) B-1000 Brussels

Op basis van deze schets en casussen leggen we een aantal aanbevelingen voor die wij willen inbrengen in de fora waar de

Phone:

00 32 (0)2 737 1030

vier grootste steden van Nederland (G4) bij betrokken zijn dan

Fax:

00 32 (0)2 213 8340

wel voor geraadpleegd worden: Europese Commissie,

Email:

[email protected]

Europees Parlement, Comité van de regio’s, Eurocities, VNG

Website: www.G-4.eu

4

en de Nederlandse overheid.

5

Acht voorbeelden van succesvolle stedelijke economische innovaties


De economische agenda van de Europese Unie, de Lissabonagenda van de EU, loopt tot 2010. Ongeveer halverwege de uitvoering van deze

“To tackle the complex challenges we face, we need to mobilise all sectors of

Lissabonagenda zijn op advies van de High-level Group on the mid-term

society: EU Institutions, national, regional and local authorities, business, trade

review of the Lisbon strategy (de Commissie Kok) in 2005 de steden en regio’s

unions and civil society. (….). It would be a disaster to see this challenge as a

betrokken bij de verdere aanpak van de uitvoering van deze agenda.

zero sum game where action by one level of government is to the detriment of

De vier grootste Nederlandse steden, Amsterdam, Den Haag, Rotterdam en

others.”1

Utrecht, liggen in het westelijke deel van Nederland, de Randstad. Deze vier steden vormen het economische hart van Nederland. Meer dan 1/3 van het

In de Europese fora - de Europese Commissie, het Europese Parlement en

Nederlandse BBP komt uit de vier grootste steden. De G4 staan dan ook hoog

bovenal de Europese raad -wordt uitvoerig gediscussieerd over nieuwe

op de ranglijst van Europa, zowel gelet op de economische kracht als op het

Europese strategieën naar het jaar 2020.

aantal inwoners. Daarmee zijn de G4 niet alleen van Nederlandse maar ook

In dit debat en bovenal in de vaststelling van de Europese strategie 2020

van Europese betekenis.

dienen de grote steden als economische motoren van Europa te worden

Bij een tussentijdse evaluatie van de Lissabonagenda in 2007 brachten wij aan

ingeschakeld om die strategie tot een succes te maken.

de hand van een aantal voorbeelden naar voren, dat de G4 dan ook een belangrijke sleutel vormen in het welslagen van de deze agenda voor Nederland. December 2009 Europese steden zijn door hun belangrijke economische rol in Europa

Wethouders voor Economische Zaken van de gemeenten:

onmisbaar zijn geworden voor de Europese samenwerking. Zij beschikken

Amsterdam

Lodewijk Asscher

over een omvangrijk pakket aan taken, bevoegdheden en financiële middelen

Den Haag

Henk Kool

waardoor zij bepalend zijn in de uitvoering van Europees beleid. Door dit

Rotterdam

Hans Vervat

pakket zijn zij ook in staat de koers van Europa richting te geven.

Utrecht

Floris de Gelder

Deze sleutelpositie van steden is erkend. In 2007 namen de regeringsleiders van de Europese lidstaten de Leipzigverklaring aan, waarin volmondig de positie van de decentrale overheden als volwaardige deelnemers in het Europese governance systeem werd erkend. José Manuel Barroso, de voorzitter van de Europese Commissie, heeft aangegeven dat de decentrale overheden in de Europese Unie betrokken moeten worden bij de verdere aanpak van de Europese Unie. In zijn Political guidelines for the next Commission stelt hij het als volgt:

6

José Manuel Barroso, Political guidelines for the next Commission, (2009), p. 38.

1

7



Conclusies Steden zijn van groot belang voor het welslagen van de Europese strategie 2020: 1. Steden zijn door hun belangrijke economische rol in Europa onmisbaar geworden voor de Europese samenwerking. Zij beschikken over een omvangrijk pakket aan taken, bevoegdheden en financiële middelen waardoor zij bepalend zijn in de uitvoering van Europees beleid. Door dit pakket zijn zij ook in staat de koers van Europa richting te geven. 2. De G4 en andere Europese steden hebben relevante taken en bevoegdheden ten aanzien van de belangrijke strategische Europese dossiers: economie, sociale cohesie, klimaatverandering en innovatie. 3. De G4 en andere Europese steden zijn daardoor ook in staat de Europese economie weer op gang te helpen door aanvullende investeringen in publieke goederen en diensten op korte termijn en door op de langere termijn nieuwe economische strategieën in te zetten. 4. Steden bezitten de kracht van het organiserend vermogen op het gebied van (semi-)publieke taken en goederen, waardoor zij goed kunnen samenwerken met relevante private partijen. 5. In acht voorbeelden op het gebied van economie en innovaties schetsen de G4 hun kracht op het gebied van economie en innovatie.

8

9



Aanbevelingen 1. De G4 zijn van oordeel dat steden en regio’s meer daadwerkelijk geïntegreerd moeten worden in het Europese samenwerkingsmodel, te beginnen bij de Europese strategie 2020. Daarom dient de Europese Unie lidstaten die hierin achterblijven te stimuleren steden en regio’s in een vroegtijdig stadium te betrekken bij de voorbereiding van de standpuntbepaling van de lidstaten inzake Europese beleidsdossiers en de inzet van Europese middelen. 2. De G4 zijn van oordeel, dat de beleidsintegratie tussen de diverse Europese instrumenten (zoals de structuurfondsen en de kaderprogramma’s) verbeterd moet worden. De Europese Unie dient daarom de mogelijkheden van beleidsintegratie en de wijze waarop de steden en regio’s hierbij kunnen worden ingezet te onderzoeken. 3. De G4 bepleiten een krachtige vereenvoudiging van de Europese budgetsystematiek in de financiële verordening door niet langer op projectbasis af te rekenen, maar op basis van programmatische resultaten. 4. Steden kunnen aanzienlijk sneller en meer Europees gewenste innovaties doorvoeren indien de Europese Commissie financiële mogelijkheden schept om de zogenaamde onrendabele toppen af te dekken. 5. De tijdelijke ingevoerde verruiming van de toelatingsgrenzen voor staatssteun dient voor innovaties blijvend verruimd te worden. 6. De G4 bepleiten de ontwikkeling van een openbaar toegankelijk Europees wetenschappelijk monitoren databanksysteem van succesvolle stedelijke en regionale initiatieven op het gebied van innovatie en economische ontwikkeling zodat de disseminatie van dergelijke initiatieven wordt verbeterd.

10

11



De economische betekenis van de grote Europese steden 1. Steden doen er toe Volgens opgave van het Europees statistisch bureau (Eurostat2) woont 44,2% van de inwoners van de Europese Unie in steden met meer dan 50.000 inwoners. Houdt men de Europese definitie van stad aan, dan woont maar liefst 74% van de Europese bevolking in een stedelijke omgeving.3 Met het gegeven dat 74% van de Europese bevolking in stedelijke gebieden woont, vertegenwoordigen de stedelijke gebieden van de EU dan ook een enorme economische kracht. Dit beeld van de sterke rol van steden voor de Europese economie wordt nog eens onderstreept door het gegeven, dat “de concentratie van banen in de steden nog groter [is] dan die van de inwoners: veel van Europa’s belangrijkste werkgelegenheidscentra liggen in steden en de grootste steden zijn daadwerkelijk een stuwende kracht achter de economie.”4 Steden zijn dan ook de onbetwistbare motoren van de economische groei in heel Europa: “In praktisch alle Europese landen zijn de stedelijke gebieden de voornaamste producenten van de kennis en innovatie – het middelpunt van een globaliserende

2 http://ec.europa.eu/regional_policy/conferences/urbanaudit2008/doc/presentation/ Lezing DG Eurostat Inna Steinbuka juni 2008 3 In de definitie van Eurostat tellen kleine steden van 5000-50.000 inwoners ook mee. • Platteland 26,2 % • Kleine steden (5000-50.000 inwoners) 29,8 % • Middelgrote steden (50.000 250.000 inwoners) 17,9 % • Grote steden (250.000 1.000.000 inwoners) 12,3 % • Metropoolsteden (> 1.000.000 inwoners) 13,7 % 4 Europese Commissie, Directoraat Generaal Regionaal Beleid, mei 2007: State of the European Cities, pag. 7

12

13



wereldeconomie.” Grotere steden dragen over het algemeen meer bij aan de economie. “Voor steden met meer dan 1 miljoen inwoners ligt het BBP 25%

om, gelet op de toenemende vergrijzing, de vraag op te vangen na afloop van

hoger dan in de EU als geheel en 40% hoger dan het nationaal gemiddelde.”

de economische crisis.

5

Om dit mogelijk te maken, voeren onze steden een beleid gericht op actieve integratie van mensen die aan de kant staan: active inclusion.

BOX 1: Active inclusion

Active inclusion

Veel steden voeren een lokaal armoedebeleid, gericht op activering en

Voor het verhogen van de arbeidsparticipatie is enerzijds een verhoging van

ondersteuning van de mensen die in armoede verkeren. Het Comité van de

het aanbod van werk nodig, anderzijds zal de toeleiding van mensen naar

regio’s wijst op het volgende:

arbeid moeten worden versterkt. De verantwoordelijkheid van steden voor

“Zelfs al voordat de crisis uitbrak (dus in de tijd waarin nog werd gedacht dat

arbeidsintegratie van hun burgers is een onderdeel van een integrale active

de economie het redelijk goed deed), was er overal in Europa al veel armoede,

inclusion: deze behelst ook toegang tot voorzieningen (zoals gezondheidszorg,

met gestaag groeiende inkomensverschillen. Volgens door de Europese

huisvesting en kinderopvang), inkomensondersteuning en sociale participatie.

Commissie in oktober 2008 gepubliceerde cijfers leeft 16% van Europa’s

Immers, zoals ook de Europese Commissie in de Mededeling Active Inclusion8

bevolking onder de armoedegrens, maakt één op de tien Europeanen deel uit

onderkent, moet het bevorderen van arbeidsparticipatie en het bestrijden van

van een gezin zonder kostwinner en ligt voor 19% van alle kinderen armoede

armoede en sociale uitsluiting als een integraal pakket worden ingezet voor

op de loer . Die armoede en steeds groter wordende inkomensverschillen

burgers aan de onderkant van de arbeidsmarkt.

aanpakken moet een hoofddoelstelling van de nieuwe Post Lissabonstrategie

De G4 zetten daarom al enkele jaren actief in op voldoende arbeidsmarktaanbod

worden. De consequentie daarvan is dat beleid altijd een territoriale dimensie

en investeren en integreren van mensen via active inclusion. Zij trekken hierin

moet hebben, zodat steeds rekening wordt gehouden met de specifieke

ook zoveel mogelijk gezamenlijk in op, door uitwisselen van good practices en

kenmerken van regio’s en steden overal in Europa.”

onderlinge afstemming van beleid. Zo hebben de G4 enkele jaren geleden al

6

7

ingezet op het versterken van de samenhang en coördinatie van de De G4 richten zich hierbij in de eerste plaats op het verhogen van de

verschillende organisaties rond werkgelegenheid. Doel is een betere aansluiting

arbeidsparticipatie van deze mensen. De komende decennia zal het verhogen

tussen vraag en aanbod van werk te bewerkstelligen.

van de arbeidsparticipatie ook van belang zijn om de noodzakelijke arbeidsproductiviteit op peil te brengen en te houden. Dit is vooral van belang

Idem, pag. 7 DG Werkgelegenheid MEMO/08/625, Brussel 16 oktober 2008 (http://ec.europa.eu/social/main.jsp?langId=en&catId=637) 7 Ontwerpadvies van de commissie Economisch en sociaal beleid (ECOS) over de vraag “Hoe de Lissabonstrategie er na 2010 moet uitzien”, 14 september 2009, ECOS-IV-032 5 6

14

8 Zoals geciteerd door het Comité van de Regio’s: ontwerp-initiatief Witboek inzake multilevel governance, 80e zitting 17-18 juni 2009

15



2. Steden en de economische crisis Hiertoe is onder meer ingezet op samenwerking met werkgevers en

Gezien de grote betekenis van steden voor de Europese economie vervullen

brancheorganisaties van kansrijke sectoren. Daarnaast hebben de G4

stedelijke overheden een belangrijke rol om de huidige economische crisis met

werkgeversservicepunten opgericht.

stedelijke economische stimuleringsstrategieën te lijf te gaan. Nationale

Ook hanteren onze steden al enkele jaren het Work-First principe, waarbinnen

herstelplannen kunnen geen succes worden als regionale en lokale besturen

via een sluitende aanpak alle burgers met afstand tot de arbeidsmarkt een re-

niet worden betrokken. De voorzitter van het Comité van de Regio’s, Luc van

integratie op maat wordt aangeboden. De G4 in Nederland zijn daarom

den Brande, zei dat als volgt: ‘Lokale en regionale herstelprogramma’s moeten

voorlopers in het re-integreren van mensen aan de onderkant van de

worden geïntegreerd in nationale en Europese programma’s. Samenwerking

arbeidsmarkt. De G4 richten zich hierbij specifiek op de volgende doelgroepen:

via de aanpak van multilevel governance zou de basis moeten zijn van de

• jongeren;

Europese Unie. In tijden van economische crisis spreken wij ons uit tegen

• mensen met een grote afstand tot de arbeidsmarkt;

nationaal protectionisme.’9

• startende ondernemers; • met werkloosheid bedreigden.

Steden zijn de aanjagers van Europa’s kenniseconomie: verantwoordelijk voor de vestigingslocaties van multinationals, MKB’s en beginnende ondernemers,

Inzet Europese fondsen

universiteiten en onderzoekscentra. Een belangrijke taak van stedelijke

Steden in Europa hebben daarom in het arbeidsmarktbeleid een belangrijke

overheden is daarom het stimuleren van duurzame economische welvaart. De

tweeledige regierol:

steden doen dit door het scheppen en waarborgen van de juiste omstandigheden

• het stimuleren van het aanbod van banen;

voor creativiteit, innovatie en ondernemerschap.

• het verhogen van de arbeidsparticipatie van burgers. De Europese Commissie stimuleert deze tweeledige rol voor steden via het

Vrijwel alle grote steden in Europa hebben dan ook, net als de G4, een speciaal

beleidsconcept van active inclusion en de structuurfondsen van EFRO en ESF.

maatregelenpakket opgesteld om de economische crisis te lijf te gaan. Hoewel

De Europese Commissie bepleit met de aanpak van active inclusion een

de maatregelenpakketten specifiek zijn toegesneden op de afzonderlijke

integrale aanpak van het arbeidsmarktbeleid op lokaal en regionaal niveau.

steden, vertonen zij ook een groot aantal overeenkomsten in opzet. Veel

Het financiële instrumentarium dat de Europese Commissie de decentrale

steden zetten in op:

overheden aanbiedt, wordt daarentegen versnipperd ingezet via verschillende

• Het in de tijd naar voren halen van gemeentelijke investeringen;

instanties en overheden. Dat maakt een gecoördineerde inzet van deze

• Het op gang houden van de woningbouwproductie;

middelen op lokaal en regionaal niveau tot een zeer lastige klus. De G4 pleiten

• Investeren in duurzaamheidmaatregelen in de bouw;

daarom al langer voor meer beleidsintegratie.

• Extra zorg voor arbeidsmarkt en onderwijs; • Actieve bemiddeling naar werk via mobiliteitscentra (zie box 1: active 9 Luc van den Brande stuurde deze boodschap door aan de voorjaarstop van de Europese Raad naar aanleiding van de Europese Top van Regio’s en Steden die in Praag werd gehouden op 5 en 6 maart 2009.

16

17



inclusion); • Versterken van de acquisitie;

decentrale overheden is in Nederland dus geformaliseerd. In dit Nederlandse

• Het vergemakkelijken van de toegang tot, en waar mogelijk, het verruimen

model vindt er regelmatig overleg plaats tussen rijk en de gemeenten en

van de mogelijkheden voor financiële steun aan ondernemingen.

provincies.

Om uit het economische dal te komen zullen de Europese steden daarom de

De decentrale overheden in Nederland zijn mede verantwoordelijk voor de

komende jaren een grote rol spelen. In het kader van het uitgangspunt van

opstelling en uitvoering van het regionaal programma voor EFRO. Zij bepalen

multilevel governance (zie box 2: multilevel governance) zijn steden graag

bijvoorbeeld hoe en waaraan de EU-fondsen worden besteed. Verder zijn

bereid deze rol op te pakken. De economische crisis versterkt het belang dat

steden en provincies middels convenanten gedelegeerd verantwoordelijk voor

ook in de Europese strategie 2020 moet worden nagestreefd, namelijk de inzet

de operationele programma’s. Het Rijk blijft eindverantwoordelijk en toetst de

op een sterkere economische structuur, talentontwikkeling, inzetbaarheid van

inhoud van het regionaal programma aan het nationaal strategisch

de beroepsbevolking en meer ruimte voor ondernemerschap en innovatie.

referentiekader en aan de eisen van de verordening. Vervolgens dient het Rijk

Naast de kortetermijnmaatregelen die de steden nemen biedt de crisis daarom

de regionale programma’s bij de Europese Commissie in.

- mede gezien het karakter - ook kansen voor nieuwe wegen en ontwikkelingen op de langere termijn.

De decentrale overheden worden dus nauw betrokken bij het vooroverleg en de voorbereiding van voorgenomen Europees beleid. Dit zogenaamde ‘Nederlandse model’ zou als uitgangspunt kunnen dienen voor andere

BOX 2: Multilevel governance

lidstaten. Het Nederlandse model is echter niet af. De G4 hebben namelijk nog

Met het verdrag van Maastricht in 1992 is de positie en inbreng van de

geen formele positie in de beleidsvorming van de Nederlandse overheid rond

Europese regio’s en steden bij de beleidsvorming van de Europese Unie

Europese dossiers die de G4 raken.

officieel bevestigd. Dit verdrag heeft geleid tot oprichting van het Comité van de Regio’s. De invloed van decentrale overheden in de Europese Unie is daardoor toegenomen.

3. De strategische economische agenda voor de G4 In de Structuurvisie Randstad 2040 geeft de Nederlandse overheid een

De diverse bestuurslagen in Europa zouden echter beter moeten samenwerken

economisch beeld van de Randstad - het westelijke deel van Nederland – ten

en hun maatregelen beter moeten coördineren. Ook zou de regionale dimensie

opzichte van andere Europese regio’s.

in de nieuwe strategie kracht moeten worden bijgezet.

In deze visie kondigt de Nederlandse overheid aan de bestaande internationale

In Nederland bereidt de regering samen met gemeenten en provincies de

topposities van de G4 verder te willen ontwikkelen10.

Nederlandse standpunten in Europese kwesties voor. De inbreng van 10 Structuurvisie Randstad 2040: naar een duurzame en concurrerende Europese topregio, september 2008, Den Haag, pag. 41

18

19



Dat levert voor de vier grootste steden de volgende succesvolle economische

Talent en kennis zijn onderscheidende economische factoren van de de 21e

profielen op :

eeuw. Om de geambieerde internationale koppositie te verwerven, zullen de

11

• Amsterdam: versterking internationale metropoolpositie;

Europese overheden op alle niveaus daar structureel in moeten investeren. De

• Rotterdam:

versterking toppositie als innovatieve wereldhaven;

G4 ondersteunt daarom de ambities van de Nederlandse overheid om

• Den Haag:

versterking internationale stad van vrede en recht;

structureel te investeren in kennis, innovatie en kennisontwikkeling. Met

• Utrecht:

versterking internationaal knooppunt van kennis en cultuur.

ondersteuning van de Nederlandse overheid en de Europese Unie bevorderen de G4 daarom Leven Lang Leren, doorstroming in het onderwijs,

De G4 hebben ieder afzonderlijk hun eigen strategische economische agenda

kennisvalorisatie en focus in wetenschappelijk onderzoek.

ontwikkeld. Deze vier steden kennen echter een aantal gemeenschappelijke economische thema’s, die van algemeen belang zijn voor stedelijke gebieden

Om hun economische positie te behouden en te verbeteren moeten de steden

in Europa:

investeren in een groot aanbod van human capital, zowel hoogopgeleid als

-- talentontwikkeling

laagopgeleid. Daarbij gaat het om kwaliteit (hoogwaardig en divers van

-- steden als innovatieve motoren

samenstelling) en om kwantiteit (het mobiliseren en opleiden van de

-- ontwikkeling bereikbaarheid

arbeidsreserve). Talentscouting, het aantrekken van talent, talentontwikkeling

-- verruiming regels voor staatssteun

en behoud van talent zijn daarbij essentieel. Voorwaarde is een goed

-- bevordering ondernemerschap

functionerende, transparante arbeidsmarkt waar aanbod en vraag elkaar

-- vermindering regeldruk voor ondernemers

makkelijk vinden.

-- Europese verspreiding van succesvolle stedelijke initiatieven Door toptalent aan te trekken en op te leiden – via toponderwijs – kunnen 3.1 Talentontwikkeling

steden stimuleren dat (kennisintensieve) bedrijven zich in de regio vestigen.

Voldoende aanbod van hoogwaardig human capital is een steeds belangrijker

Het komt erop neer dat moet worden verzekerd, dat steden aantrekkelijke

vestigingsplaatsfactor geworden. Economische groei is binnen de G4 alleen te

plaatsen zijn die een hoogstaande kwaliteit van leven bieden waar creatieve en

realiseren met een goed opgeleide beroepsbevolking op alle niveaus. De

ondernemende mensen van overal op de wereld zich willen vestigen. Dit kan

afgelopen jaren kampten de G4 met een grote krapte op de arbeidsmarkt. De

op vele manieren, bijvoorbeeld door een groot cultuur aanbod, goede publieke

economische crisis heeft nu echter een negatieve impact op de

diensten, een breed woningaanbod, goede werkgelegenheid en de uitstraling

werkgelegenheid, maar de verwachting is dat de krapte na de crisis zal

van een stad.

terugkeren. De steden moeten daarom blijvend – ook en juist – tijdens de crisis, zorgen voor een voldoende aanbod van goed gekwalificeerd personeel.

Idem pag. 44

11

20

21



3.2 Steden als innovatieve motoren

aantal hoogwaardige kennisintensieve clusters waarin zij internationaal top is

In de transformatie naar een internationale netwerkeconomie, worden

of kan worden. De nieuwe economische strategie van Europa tot 2020 is

bedrijfsprocessen meer internationaal gescheiden en vindt fysieke clustering

wezenlijk voor het verbeteren van de concurrentiekracht van Europa in het

plaats van kennisintensieve onderdelen van bedrijfsactiviteiten, zoals R&D. Dit

komende decennium. ‘Brussel’ heeft de belangrijke verantwoordelijkheid om

geeft de steden de kans om R&D afdelingen van bedrijven aan te trekken.

een sterke, innovatieve Europese economie te stimuleren en tegelijkertijd vrije wereldhandel te bevorderen. Een ambitieus Europees R&D-klimaat is

Innovatie is ook steeds meer de motor van internationale concurrentiekracht.

voorwaarde voor een robuuste kenniseconomie. Het draagt bovendien bij aan

Er is een groeiende markt van innovatie op gebied van diensten. Door open

de aantrekkelijkheid van Europa als vestigingsplaats voor bedrijven. De G4

innovatie ontstaan ecosystemen: clusters bestaande uit een groot bedrijf met

vormen daarbij aantrekkelijke knooppunten, want in deze steden komen

vele kleine bedrijfjes in de nabijheid. Door de ontwikkeling van deze clusters te

wereldwijd personen, goederen en informatiestromen samen. De G4 vormen

faciliteren, neemt de economische bedrijvigheid toe. Daarnaast wordt ook het

met andere woorden een belangrijke wereldwijde hub.

vermogen om kennispotentieel te vertalen naar economische spin-off steeds belangrijker. Innovatie moet niet alleen gericht zijn op de grote ondernemingen.

Steden hebben de mogelijkheid om ruimte te scheppen voor innovaties door

Op het gebied van innovatie en creativiteit zijn het juist de MKB’s die een grote

ruimtelijke ordening en gebouwontwikkeling. Dit uit zich bijvoorbeeld in

rol vervullen. Het is een blijvende uitdaging voor steden om startende

bedrijfsverzamelgebouwen voor de creatieve industrie en de IT (zie de

ondernemers aan te moedigen, te koesteren en om innovaties binnen MKB’s

beschreven casus van de Van Nelle fabriek in Rotterdam en de Dutch Game

te stimuleren door bijvoorbeeld clustering of handelsmissies. Vaak gaat het

Garden in Utrecht).

over het tegengaan van bureaucratie, het vereenvoudigen van steun, het

In de steden is er een voortdurende vraag naar innovaties, zoals nieuwe

toegankelijker maken van advies, expertise en subsidies.

methoden voor de verbetering van verkeersveiligheid en CO2 reductie- en opslagmethoden.

Steeds duidelijker wordt echter ook dat steden zelf innovatiemotoren zijn,

Steden zijn bovendien betrokken bij het toepassen van innovaties bij publieke

waarbij een bundeling van krachten noodzakelijk is tussen kennisinstellingen,

nutsvoorzieningen, door energieopwekking uit zeewater, energieopwekking uit

gemeente en bedrijfsleven. Partijen in en om de stad beseffen goed dat kennis

aardwarmte (genoemde voorbeelden staan beschreven in de casus

op zichzelf waardevol is, maar nog waardevoller kan worden als die wordt

duurzaamheid,

gedeeld. Kennis delen leidt tot kennisontwikkeling en kennisvermeerdering.

geluidsarmasfalt en tunnelbouwmethodes in slappe bodems.

Versterking van de strategische samenwerking tussen universiteiten, stimuleren

Daarnaast hebben steden het organiserend vermogen om innovatieve

van de ontwikkeling van nieuwe topinstituten en –opleidingen zijn hier

stakeholders bij elkaar te brengen. De ontwikkeling van het Science Park op

voorbeelden van.

Campus Universiteit Utrecht, samen met ondernemers en de universiteit is hier

Den

Haag),

windenergie

toepassing,

toepassing

van

een voorbeeld van (zie de beschreven casus Utrecht Science Park). Een ander

22

De steden zetten in op een toonaangevende internationale positie als magneet

voorbeeld is het Clean Tech Delta Innovatiecluster, dat zorgt voor een

voor toptalent van over de hele wereld en de opbouw en versterking van een

verduurzaming van de regio Delft- Rotterdam.

23



Tot slot spelen steden in op de ontwikkeling van innovatieve niches, door o.a. aan te sluiten op de talenten van de specifieke bevolkingsgroepen waardoor

BOX 3: Innovatie en Duurzaamheid

bijvoorbeeld de ontwikkeling mogelijk is van Chinatowns, Indiatowns of Bollywoods. City-marketing is daarvoor een belangrijk instrument.

De Europese steden hebben de afgelopen jaren grote economische veranderingen ondergaan. De maakindustrie is afgeslankt, de diensteneconomie

3.3 Ontwikkeling bereikbaarheid

is opgekomen en steden hebben structurele economische vernieuwingen

Bereikbaarheid (weg, water, lucht én digitaal) wordt alom erkend als één van

kunnen doorvoeren.

de belangrijke aanjagers voor economische groei en een belangrijke

In de steden zijn in het oog springende succesvolle ontwikkelingen gaande op

vestigingsvoorwaarde voor bedrijven. De G4 richten zich op het beter benutten

het gebied van creatieve industrie, de ontwikkeling van scienceparks,

van de mogelijkheden die zowel de fysieke als digitale infrastructuur voor

internationaal recht en ICT-clustering. In G4 steden zijn daarvan goede

stedelijke netwerken biedt, niet alleen om de mate van bereikbaarheid te

voorbeelden te vinden. Deze zijn opgenomen in het hoofdstuk van good

vergroten, maar evenzeer om slimme innovaties te ontwikkelen die de

practices.

economie van de stad versterken en een bijdrage leveren aan het oplossen

Bijzondere aandacht verdient de duurzame innovatie waar de G4 mee zijn

van maatschappelijke problemen waar de stad mee kampt.

begonnen.

Er wordt daarom continue gewerkt aan de verbetering van de bereikbaarheid

De klimaatverandering, het opraken van fossiele brandstoffen, verhoogde

van de Randstad, zoals de aanleg van de Tweede Maasvlakte, aanleg van de

CO2-uitstoot, het gevaar van fijn stof zijn wereldwijde processen die steden

hogesnelheidsverbindingen, verbetering van Schiphol en de permanente

ook treffen in hun functioneren als economische motoren. De G4 zijn mede

verbetering van de Europese digitale infrastructuur in Nederland.

daarom op grote schaal begonnen met duurzaamheidsprojecten op het gebied van energie, stedenbouw, mobiliteit en gebouwenbeheer. De G4 vervullen

Voor een open economie als die van West-Nederland zijn goede netwerken

daarnaast een voorbeeldrol naar het bedrijfsleven en inwoners door duurzaam

intern en extern van groot belang. De G4 samenwerking is een voorbeeld.

in te kopen/aan te besteden alsmede de eigen organisatie CO2 neutraal te

Daarnaast zoeken de steden contact met vergelijkbare steden elders in

maken. Ook wordt het bedrijfsleven actief betrokken bij economische- ,

Europa. Daartoe zijn de G4 lid van EUROCITIES en van het Comité van de

innovatieve- en duurzaamheidsprojecten.

Regio’s. Op individueel niveau neemt Utrecht bijvoorbeeld deel aan het Similar Cities Network. Kennisinstellingen doen dat ook. Steden zetten hun

Energie

organiserend vermogen in om relevante stakeholders bij elkaar te brengen en

In een stedelijke omgeving kan grote vooruitgang worden geboekt met

zo de kracht van de stad te vergroten.

energiebesparing vanwege de grote concentratie aan mensen en bedrijven. Vanuit

veel

lopende

programma’s

wordt

daarom

al

gewerkt

aan

energiebesparing, het benutten van duurzame energie en het stimuleren van innovatie. Het concept van ‘Smart Cities’ zoals door de Europese Commissie

24

25



is gelanceerd wordt dan ook van harte verwelkomd. De G4 werken nauw

3.4 Verruiming regels staatssteun

samen met externe partijen in en rond de steden, zoals universiteiten,

Een van de middelen die de steden kunnen inzetten om innovatie aan te

energiebedrijven, woningbouwmaatschappijen en projectontwikkelaars. Uit

moedigen is staatssteun. Zeker in het beginstadium van innovatieprojecten

deze samenwerkingsverbanden is een scala van projecten voortgekomen,

zijn investeringen door de overheid noodzakelijk, aangezien in dit stadium

zoals de zeewaterwarmtecentrale, de benutting van geothermische warmte in

innovatieprojecten

Den Haag en de krachtenbundeling in de regio Rotterdam-Delft in het Clean

Groepsvrijstellingsverordening maakt investeringen in innovatieprojecten door

Tech Delta Innovatiecluster. Amsterdam experimenteert met het ontwikkelen

de overheid in beperkte mate mogelijk, maar dit is voor ondernemers nu

van nieuwe allianties op buurtniveau om tot afspraken te komen voor

onvoldoende om te investeren in innovatieprojecten. De G4 willen graag dat

energiebesparingprogramma’s .

het voor de overheid mogelijk is om de gehele onrendabele top van een

Genoemde voorbeelden staan beschreven in het hoofdstuk good practices.

innovatieproject te mogen vergoeden. Het is wenselijk om niet alleen voor

onrendabel

en

risicovol

zijn.

De

Algemene

milieuinnovaties maar in zijn algemeenheid met richtsnoeren of mededelingen Stedenbouw

te komen waarbinnen onrendabele toppen gefinancierd kunnen worden. Ten

In de grote steden is een omvangrijke voorraad aan gebouwde huizen, kantoren

aanzien van de uitwerking van deze richtsnoeren kan aansluiting worden

en fabrieken. De verduurzaming van deze voorraad is een grote opgave voor de

gezocht bij de Altmark-jurisprudentie van het Hof van Justitie. Bij het naleven

komende jaren. Door de stijging van energieprijzen wordt het echter steeds

van de richtsnoeren hoeft deze investering dan niet gemeld te worden. Dit

lonender om te investeren in energiebesparende maatregelen.

helpt om tot snelle uitvoering van innovaties te komen.

In de komende decennia zullen echter ook één miljoen huizen worden bijgebouwd in Nederland. De helft komt daarvan in of nabij de G4 steden. In de stedelijk

3.5 Bevordering ondernemerschap

gebieden van de G4 liggen volop kansen om klimaatbestendigheid te combineren

Jonge ondernemende bedrijven zijn belangrijke motoren voor de economie.

stedenbouw. Door in nieuwe woonwijken bijvoorbeeld stadsparken met

Van belang voor hen zijn kleinschalige bedrijfsruimtes, geringe regeldruk en

waterpartijen aan te leggen wordt de stad niet alleen klimaatbestendiger maar

bereikbare financiering.

wordt ook de kwaliteit van de leefomgeving hoger. Brede rioleringen en de

De G4 werken daarom toe naar een integraal ondernemerschapbeleid dat

aanleg van wadi’s (zoals in Utrecht) zorgen ervoor dat hevige stortbuien zonder

gericht is op een hechte samenwerking en goede afstemming tussen nationale

wateroverlast goed kunnen worden opgevangen.

overheid, scholen, universiteiten, kamer van koophandel en diverse

Nieuwe technologieën bieden mogelijkheden om energiezuinigere steden te

gemeentelijke diensten. Voor de economie van de stad is het immers van het

ontwikkelen, zoals via inzet van zonnecellen, “all-electric” wijken (dus zonder

grootste belang dat de stad een aantrekkelijke plek is voor nieuwe bedrijven

gas) en lage temperatuur warmte- en koudenetten/ opslag. Deze techniek wordt

die zich willen vestigen en voor bestaande bedrijven die willen blijven of

bijvoorbeeld toegepast bij het duurzame project ‘biowasmachine’ in Utrecht en

uitbreiden. Elk bedrijf draagt bij aan de economie van de stad, aan de

bij diverse duurzame bouwprojecten in Den Haag.

werkgelegenheid en aan de leefbaarheid van de stad en de wijken. Voldoende

Genoemde voorbeelden staan beschreven in het hoofdstuk good practices.

geschikte locaties zijn dus een must. Natuurlijk moet het daarnaast veilig zijn rond en in de onderneming, en moet de omgeving ook aantrekkelijk zijn voor

26

27



klanten en medewerkers. Een florerende buurteconomie is daarnaast essentieel

gewerkt

met. benchmarks, maar de gebruikte methodieken verschillen

voor de leefbaarheid in de wijken.

onderling nogal eens, waardoor de vergelijkbaarheid een lastige zaak is. De G4 bepleiten daarom de ontwikkeling van een openbaar toegankelijk Europees

De G4 willen dan ook meer en beter ondernemerschap, leidend tot een brede

wetenschappelijk monitoren databanksysteem van succesvolle stedelijke en

basis van kleinschalige bedrijvigheid en ondernemerschap, met daarop een

regionale initiatieven op het gebied van innovatie en economische ontwikkeling

piek van snel groeiende internationaal concurrerende ondernemingen en

zodat de disseminatie van dergelijke initiatieven wordt verbeterd.

technostarters in groeisectoren. Voorbeelden zijn het opnemen van ondernemerschap in curricula van scholen, meer uitbesteding van gemeentes

4. Slot

aan kleine ondernemers, aandacht voor technostarters en snelle groeiers, en

Vierenzeventig procent van de Europese bevolking woont in stedelijke regio’s.

stroomlijning van gemeentelijke regelgeving zodat ondernemend gedrag wordt

Daarmee vertegenwoordigen deze overheden het grootste deel van de

gestimuleerd.

Europese bevolking. De G4 kunnen en willen bijdragen aan stedelijke innovaties en versterking van de Europese economie: de Europese strategie 2020. In het

3.6 Vermindering regeldruk voor ondernemingen

voorgaande hebben wij de rol van steden in de bestrijding van de economische

Steden in Europa hebben veelal te kampen met ingewikkelde (en een overmaat

crisis en hun strategische economische agenda voor de toekomst beschreven.

aan) regelgeving. Juist in een tijd van economische crisis is een vermindering

In het volgende hoofdstuk geven we aan de hand van acht succesvolle

van de regeldruk en verbetering van de dienstverlening voor gemeenten van

voorbeelden van stedelijke economische innovaties bewijs voor het

belang. Gemeenten stimuleren de economie als hun ondernemers kosten

organiserend vermogen van onze steden om innovaties door te zetten.

kunnen besparen door heldere en goede dienstverlening. Een vermindering van de regeldruk voor steden en een verbeterde dienstverlening kan er dus voor zorgen dat gemeenten meer investeren in de ontwikkeling van hun eigen vestigingsklimaat. De G4 lopen in de uitvoering van hun economische activeringsprogramma’s aan tegen regeldrukte. Zij zijn daarom begonnen lokale programma’s op te stellen en uit te voeren om red tape uit die regeldrukte te snijden waardoor het voor ondernemingen makkelijker wordt om te ondernemen. 3.7 Europese verspreiding van succesvolle stedelijke initiatieven Europese steden ontwikkelen in hoog tempo plannen en uitvoeringsstrategieën om de belangrijke economische uitdagingen die op de steden afkomen aan te pakken. Steden moeten in staat worden gesteld van elkaar plannen en uitvoeringspraktijken te leren. Op verschillende wijzen wordt hier en daar al

28

29




30

31



1. Amsterdam Smart City SAMENVATTING BELANGRIJKSTE RESULTATEN Meer dan de helft van de CO2 emissies wordt veroorzaakt in en door de stedelijke omgeving. Bovendien woont en werkt binnen nu en 10 jaar meer dan 80% van de bevolking in steden, waar ook meer dan 80% van de energie wordt gebruikt. Stedelijke regio’s zijn dan ook essentieel voor de aanpak van het klimaatprobleem. Hierdoor is het nodig om coalities te vormen van zowel het bedrijfsleven, via nieuwe ideeën en technologieën, als lokale overheden, vanwege hun functie als vergunningverlener, ‘first-user’ en betrouwbare partner richting de bevolking. De nieuwe benadering van energieconcepten die nodig is omvat een integratie van bijvoorbeeld decentrale energieopwekking, flexibele energieopslag en in/uitstroom. Hiervoor is een nieuw energienetwerk noodzakelijk, de zogenaamde ‘smart grids’. Amsterdam speelt hierop in met Smart City. Amsterdam Smart City (ASC) is een uniek samenwerkingsverband tussen Amsterdammers, bedrijven en overheden met als doel te laten zien hoe, nu en in de toekomst, slimmer energie kan worden gebruikt. Smart City is nog volop in ontwikkeling. ASC is een faciliterende organisatie, die het voor innovatieve bedrijven gemakkelijker maakt om hun werk goed te doen. Een katalysator dus. ASC vormt in de regio Amsterdam de spil in het proces van innovatieve ideeën naar echte, tastbare producten die bijdragen aan een duurzamere wereld. Zij is een organisatie die zoekt naar verspreiding van kennis en mogelijkheden tot opschaling. De eerste resultaten zijn: • Klimaatstraat: De Utrechtsestraat in Amsterdam wordt als proef gebruikt voor een integrale duurzaamheidsaanpak van de winkelstraat, o.a. op het gebied

van

afvalbeheer,

straatverlichting,

energiebeheer

van

alle

winkelpanden, elektrische bevoorrading, smart meters etc. • West Orange: bij 500 woningen in Amsterdam wordt ervaring opgedaan met slimme meters, een innovatief energiemanagementsysteem voor in

32

33



huis, mobiel aanstuurbaar. Doel is 14% energiereductie per huishouden.

zichzelf voldoende nieuwe duurzame projecten moeten genereren. Smart City

• Mobiliteit: 73 aansluitpunten voor groene stroom worden gerealiseerd in en

is veel meer een concept of denkwijze voor anders omgaan met energie, dan

rond de Amsterdamse haven, zodat schepen gedurende hun aanlegperiode

een individueel project.

niet meer via vervuilende dieselolie in hun stroom hoeven te voorzien. • Zuidas: als voorbeeldproject wordt de ITO toren op de Zuidas voorzien van het meest vooruitstrevende energiemanagementsysteem voor kantoren.

Doelstelling De doelstelling van Smart City is het faciliteren van grootschalige innovaties op het gebied van duurzaamheid in de regio Amsterdam met als gecombineerd

CONTEXT EN ACHTERGROND

resultaat energiebesparing, uitstootreductie en een op innovatiegebaseerde

Bij Amsterdam Smart City gaat het om de optelsom van innovatieve

economische groei.

technologie, gedragsverandering bij de Amsterdamse bevolking en duurzame

Amsterdam Smart City is gebaseerd op 3 uitgangspunten om succesvol te

economische investeringen. Door partners samen te brengen en kleinschalige

kunnen zijn:

projecten lokaal op te zetten, creëren we de mogelijkheid om deze initiatieven

-- gezamenlijk mobilisatie van inspanningen (anders worden klimaatdoelen

te testen. Zijn deze op alle fronten effectief, dan kunnen ze vervolgens

nooit gehaald);

grootschalig worden ingevoerd. Op die manier kunnen we een versneller

-- technology push en demand pull (er moet een echte vraag zijn);

vormen voor klimaat- en energieprogramma’s. Het uiteindelijke doel van deze

-- economische rentabiliteit van projecten (anders is een groei naar

projecten is een reductie van de CO2-uitstoot gerelateerd aan de doelstellingen

grootschalige toepassing nooit mogelijk).

op Europees, nationaal en Amsterdams niveau. Voor Amsterdam houdt dit een CO2-reductie in van 40% ten opzichte van 1990.

Uiteindelijk moet de eerste fase van het project leiden tot:

Over een periode van twee jaar wordt een groot aantal projecten op het gebied

• Amsterdam zal de eerst grote Nederlandse stad zijn met een Smart Grid en

van Duurzaam Werken, Duurzaam Wonen, Duurzame Mobiliteit en Duurzame

als eerste zullen Amsterdamse huishoudens beschikken over Slimme

Publieke Ruimte opgezet. De eerste drie zijn elk verantwoordelijk voor circa een derde van de CO2-uitstoot in de stad. De gemeente Amsterdam zelf zal waar dat kan ook haar eigen energiegebruik terugdringen en moderne

Energiemeters (voor 2012 het grootste deel van de stad). • € 10 miljoen extra investeringen per jaar in de regio Amsterdam in innovatieve duurzame producten.

energiebesparende technologieën toepassen. Alle kennis en ervaring die

• Met dit project verwachten we gebaseerd op ervaringen in andere steden

opgedaan wordt tijdens de projecten, zal gedeeld worden met andere steden

minimaal 10 miljoen per jaar aan investeringen van bedrijven en corporaties

in binnen- en buitenland.

in innovatieve oplossingen op het gebied van energiebesparing en -efficiency.

DETAILS VAN HET INITIATIEF

• 12 nieuwe innovatietrajecten op het gebied van wonen, werken, mobiliteit

Tijdpad van uitvoering

• 100 extra arbeidsplaatsen op jaarbasis gerelateerd aan ‘Smart Energy’,

en openbare ruimte. Het project heeft een initiële looptijd van 3 jaar, maar zal na deze periode uit

34

en > 800 na enkele jaren indien opschaling plaatsvindt.

35


• 340 bedrijven die samen over de hele keten van energieverbruik nieuwe projecten gaan ontwikkelen.


meer projecten ontstaan binnen ASC, zal de financiering ook meer programmatisch gaan plaatsvinden, waarbij de fondsen van Europa, de

• 10 onderzoeksresultaten met betrekking tot duurzaam energiegebruik.

nationale en lokale overheden zoveel mogelijk op elkaar worden aangesloten.

• 10 nieuwe bedrijven gevestigd in de regio Amsterdam op het gebied van duurzaam energiegebruik.

RELEVANTIE INITIATIEF VOOR ANDERE STEDEN De relevantie voor andere steden is groot: de ontwikkelde concepten zijn juist

Hoe wordt deze bereikt?

ontwikkeld voor en dankzij de stedelijke omgeving. Iedere stad kan een Smart

De thema’s waarop ASC zich concentreert (Slim Wonen, Slim Werken, Slim

City worden en de concepten toepassen. Met name de inzet van slimme ICT

Mobiel en Slimme Openbare Ruimte) hebben geleid tot een aantal

oplossingen is een uitgangspunt voor Amsterdam. Afhankelijk van de aard van

samenhangende projecten die reeds zijn opgezet of die nog in opstartfase zijn.

de ‘connectiviteit’ en het level van ICT-voorzieningen zullen de oplossingen

Ze volgen dezelfde aanpak: van Organiseren (opbouw

effectiever of minder effectief zijn. Amsterdam wil op dit gebied (ICT-

tot een breed

toegankelijk Platform) via Ontwikkeling, valideren naar delen, opschalen en

gerelateerde duurzaamheidsoplossingen) leading worden in Europa.

verder communiceren. Betrokken partijen Alliander,

NUON,

Gemeente

Amsterdam

Klimaatbureau,

Stadsdeel

Geuzenveld, Far West, Accenture, IBM, CISCO. Geldbronnen Het project heeft een begroting van 3,4 miljoen euro voor de eerste fase en wordt o.a. ondersteund door het bedrijfsleven en het EFRO programma. MONITORING EN EVALUATIE Resultaten: zie boven. Obstakels onderweg Het project is gestart in 2008. Een belangrijk eerste obstakel dat moest worden overwonnen was het overtuigen van de private partners. Dit werd o.a. opgelost door intermediaire organisaties in te zetten die de markt goed kennen (AIM). Een ander punt bleek de financiering. Uiteindelijk is het project gerealiseerd met 40% EFRO middelen, 40% privaat en 20% rijksfinanciering. Naarmate

36

37



2. Versterking Life Science sector in Amsterdam – 2: Biomed in business BELANGRIJKSTE RESULTATEN Vanuit de ambitie kennisvalorisatie en kennisintensieve bedrijvigheid te stimuleren en de life sciences sector internationaal op de kaart te zetten, is de Amsterdamse metropoolregio vanaf 2006 een aantal projecten gestart, die gezamenlijk hebben geleid tot een sterke impuls voor de sector. Dit heeft tot op heden geleid tot de volgende concrete resultaten uit tien projecten: • In kaart brengen van de life sciences sector: de metropoolregio Amsterdam blijkt binnen Nederland, dankzij haar sterke biomedische kennisbasis, omvang en sociaal economisch profiel een leidende positie in de life sciences in te nemen. Circa 6.700 life sciences onderzoekers zijn aan de Amsterdamse kennisinstituten verbonden. De metropoolregio telt ruim 70 R&D intensieve, hoog innovatieve life sciences bedrijven met circa 5.700 werknemers. Daarnaast zijn ruim honderd zakelijke en financiële dienstverleners actief in de sector. • Door professionalisering van de technology transfer offices en de Subsidie Kennis Exploitatie regeling zijn in 2006 en 2007 17 van totaal 27 universitaire spin off bedrijven opgericht. • Oprichting van regionale netwerken marketingorganisatie het Amsterdam BioMed Cluster. Cluster partners, de regionale kennisinstellingen en het (ondersteunend) bedrijfsleven, delen online (www.amsterdambiomed.nl) en fysiek (life sciences cafés) kennis, technologie, vraag en aanbod. • Door publicatie van promotiemiddelen, advertenties, en de organisatie van evenementen

genereert

de

Amsterdamse

bio-regio

(inter)nationaal

bekendheid. • Het BioCareer Event (2500 bezoekers), het “International talent meets Dutch Life Sciences” project (50 ambassadeurs inclusief 5 nieuwe arbeidskrachten), en de BioBusiness Summer School (40 internationale

38

39


studenten) zijn allen succesvolle instrumenten gebleken in het aantrekken



van (inter)nationaal talent voor de sector. • Oprichting Life Sciences Centrum Amsterdam, uniek samenwerkingsverband


van de technology transfer offices van de Amsterdamse kennisinstellingen,

De ambitie (het programma) om kennisvalorisatie en kennisintensieve

voor de versnelde vermarkting van Amsterdamse kennis.

bedrijvigheid te stimuleren heeft een looptijd van 5 jaar, en is gefaseerd:

• Oprichting Life Sciences Fonds Amsterdam als regionaal investeringsfonds voor jonge life sciences bedrijven. • Gecombineerde inzet van eigen middelen, nationale middelen (o.a. Pieken

2004-2005 (voorfase): cluster opbouw met het accent op elkaar leren kennen en het zoeken naar samenwerkingsvormen.

in de Delta) en Europese middelen (oa. EFRO) waardoor een brede impuls

2006-2007 (eerste projecten): gericht op basale acties zoals het inventariseren

kon worden gegeven aan de sector.

en organiseren van de sector, eerste kernteam- en netwerk bijeenkomsten, bedrijfsbezoeken en promotie internationaal.

CONTEXT EN ACHTERGROND

2008-2009 (verdere uitbouw): gericht op verdieping (kennisvalorisatie, life

Dat de life sciences sector kansen biedt voor de kenniseconomie van de

sciences fonds, life sciences centrum, talent ontwikkeling) en verbreding

Amsterdamse metropoolregio werd al langer onderkend. Lange tijd echter

(vanuit eigen kracht inzetten op samenwerking met andere regio’s en

werkten de kennisinstellingen ieder op eigen wijze aan dezelfde doelen. Nadat

positieverwerving in de wereld).

in 2004 het bestuur van de Kenniskring samen met afgevaardigden van de Amsterdamse life sciences sector een bezoek bracht aan het walhalla van de

Doelstelling

biotech industrie, Boston, Massachusetts, is er gezamenlijk actie ondernomen.

Doelstelling van het project is de versterking van de regionale life sciences

Met de oprichting van het Amsterdam BioMed Cluster (ABMC), getrokken

sector via kennisvalorisatie en stimulering van kennisintensieve bedrijvigheid.

door de Amsterdamse Innovatie Motor, beschikt de regio nu over een netwerken marketingorganisatie, waarin kennisinstellingen, bedrijven en publieke


partijen samen werken aan innovatie en nieuwe bedrijvigheid in de life sciences.

De aanpak is gebaseerd op nauwe (niet vrijblijvende) samenwerking tussen

Middels gerichte projecten die de sector organiseren en inzetten op

kennisinstellingen, gemeente en bedrijven.

randvoorwaarden voor groei (talent, kennis valorisatie, innovatie, funding, internationale promotie, infrastructuur) stimuleert en faciliteert het ABMC de life sciences sector.

40

41


In de onderstaande tabel zijn enkele projecten vermeld:


MONITORING EN EVALUATIE Resultaten: zie boven

Project

Doelstelling

I Amstarter

I Amstarter is het Amsterdamse expertisenetwerk van kennisinstellingen (AMC, VU/VUmc en UvA) en bedrijven dat het aantal succesvolle technostarters in de Amsterdamse regio wil vergroten. Met ondersteuning van het Subsidieprogramma Kennis Exploitatie (SKE) van TechnoPartner (ministerie van Economische Zaken) biedt het startende ondernemers professionele hulp.

Bio Career Event Life Science Fonds Amsterdam

42

Het BCF Event (afkorting van Bio, Chemistry & Food Career Event) is het grootste Nederlandse carrièreevenement voor Life sciences, Chemie en Voeding Het naar de markt brengen van life sciences kennis is een langdurig en complex proces. Een van knelpunten hierbij is het gebrek aan kapitaal voor de (door)groei van life sciences ondernemingen. Het LSFA zal als investeringsmaatschappij klaar staan om te investeren in life sciences bedrijven uit de Amsterdamse metropool regio. Door jonge bedrijven in hun kapitaalbehoefte te voorzien stijgen hun overlevingsen groeikansen.

Spinoza Centrum

Om het hersenonderzoek in Amsterdam naar een hoger plan te tillen heeft de KNAW het initiatief genomen om een instituut voor Neuroimaging op te richten. In het Spinozacentrum voor Neuroimaging participeren de UvA, VU, VUmc, AMC en NIN-KNAW. Behalve het creëren van een centrum waarin multidisciplinair onderzoek wordt verricht op basis van een zeer geavanceerde apparatuurlijke infrastructuur, biedt het initiatief ook kansen voor economische spin off.

Life Science Centrum Amsterdam

Binnen de kennisinstellingen bestaan Technology Transfer Bureaus die kansrijke vindingen uit de instellingen helpen vermarkten. In het LSCA gaan deze Technology Transfer Bureaus van Amsterdams grootste biomedische instituten AMC, UvA, VUmc/VU, NKI en Sanquin op unieke wijze samenwerken met als doel het optimaliseren van innovatie en commercialisatie.

Omvang 22 miljoen

Obstakels onderweg Een van de belangrijkste knelpunten was de versnippering van de sector, waardoor het moeilijk was om partijen in beweging te krijgen. Bovendien is de sector in Amsterdam gesegmenteerd en zijn er weinig grote (global) spelers. RELEVANTIE INITIATIEF VOOR ANDERE STEDEN

200.000

De relevantie voor andere steden is de gekozen aanpak: gezamenlijke afstemming en stroomlijning van activiteiten, waardoor een eenduidig beeld van de sector naar buiten ontstaat. De projecten zijn best-practices voor

9 miljoen (start)

andere steden. Een brede benadering van de kennis- en innovatietrajecten in grootstedelijke regio s moet wel plaatsvinden, maar lijkt minder effectief dan een clustergerichte benadering (life sciences, logistics, zakelijke dienst verlening).

16 miljoen

1.2 miljoen

43



3. Den Haag Internationale Stad van Vrede en Recht SAMENVATTING BELANGRIJKSTE RESULTATEN De betekenis van Den Haag als regeringsstad is in de jaren ’80 in economisch opzicht afgenomen. Vanaf 1992 is Den Haag begonnen om zich nog krachtiger te profileren als Internationale stad van Vrede en Recht. Den Haag is inmiddels uitgegroeid tot dé vestigingsplaats voor internationale instellingen, wat o.a. een stijging van 8% in de werkgelegenheid bij internationale organisaties heeft opgeleverd. CONTEXT EN ACHTERGROND In 1899 werd op instigatie van de Russische Tsaar Nicolaas en de Nederlandse koningin Wilhelmina de eerste internationale vredesconferentie in Den Haag gehouden. Als uitvloeisel van die conferentie werd met donatie van de Amerikaanse industrieel Carnegie het Vredespaleis gebouwd. Met dit icoon heeft Den Haag zich in de jaren ’90 van de vorige eeuw gepresenteerd om als vestigingsplaats te gaan fungeren voor internationale instellingen. Met de slagzin Den Haag Internationale stad van Vrede en Recht heeft Den Haag daarmee een unique sellingpoint verworven. De Verenigde Naties zien Den Haag als Legal capital of the World12 en als tweede VN-stad na New York. DETAILS VAN HET INITIATIEF Tijdpad van uitvoering In 1992 is Den Haag begonnen haar internationale positie te promoten en te versterken. In korte tijd wist deze stad belangrijke internationale instellingen 12 Voormalig secretaris-generaal Boutros Boutros- Ghali van de VN heeft Den Haag dit predicaat verleend

44

45



binnen te halen, waaronder het Joegoslavië Tribunaal, het Internationaal Strafhof, OPCW, Europol en Eurojust.

• Door ontwikkeling van een internationale infrastructuur: oo Het aanbieden van internationale kantoorverzamelgebouwen voor

Hoewel in 1992 geen nulmeting is gehouden, maakt bovenstaande opsomming duidelijk dat de formule op voorhand is geslaagd.

kleine internationale instellingen. oo De bestaande vijf internationale kennisinstituten op gebied van vrede

Den Haag telt nu meer dan 131 internationale organisaties en daaraan verwante NGOs en huisvest 107 ambassades en consulaten.

en recht in Den Haag tot samenwerking brengen. oo Het ontwikkelen van een University College dat toegang biedt tot de

Het project heeft geen tijdshorizon. Het project wordt gerekend tot bestaand

internationale masterdegrees.

beleid van de gemeente.

oo De verdere ontwikkeling van het internationale kwartier in Den Haag

Doelstelling

oo De stichting van een internationale school voor basis en middelbaar

door middel van verbeterde bereikbaarheid en ruimteschepping. De doelstelling van het project Den Haag Internationale stad van Vrede en

onderwijs naast de reeds bestaande landengebonden internationale

Recht is om de stad bij de Nederlandse overheid, internationale instellingen en

scholen .

overheden in het buitenland te promoten als een goede vestigingsplaats voor internationale instellingen op het gebied van vrede en recht. Hierdoor zal het

• Door veelvuldig te netwerken in de internationale circuits om nieuwe ontwikkelingen te vernemen.

aantal werknemers in deze sector groeien en zo bijdragen aan een diversificatie van de Haagse economie.

Betrokken partijen

Door steeds meer internationale instellingen naar Den Haag te halen groeit de

• De nationale overheid – ministerie van Buitenlandse Zaken als

naam en faam van de stad in de internationale wereld en zal daardoor een merknaam worden dat “vanzelf” nog meer instellingen zal aantrekken.

verdragspartner voor internationale instellingen. • De Verenigde Naties voor de VN-instellingen in Den Haag. • De Europese Unie voor de Europese instellingen in Den Haag.


• Het internationale netwerk in Den Haag.

• Door voortdurend de naam onder de aandacht te brengen van de

• De internationale (kennis) instellingen in Den Haag.

internationale media. • Door

verschillende

• De Universiteit van Leiden voor de ontwikkeling van het University College. evenementen

te

organiseren

dat

‘Den

Haag,

• Gemeente Den Haag.

Internationale stad van Vrede en Recht’ doet spreken en tegelijkertijd de internationale instellingen dichter bij de Haagse inwoners/ burgers brengt.

Geldbronnen

• Door frequent overleg te voeren met de eigen Nederlandse overheid die als

• Voor de werving van NGO’s op het internationale gebied van vrede en recht

eerstverantwoordelijke voor de werving van internationale instellingen

kunnen binnen de geldende Europese maatstaven voor staatsteun kleine

verantwoordelijk is.

bijdragen worden verstrekt uit een gemeentelijk wervingsfonds.

• Door eigen acquisitie van NGOs.

46

47


• Voor de huisvesting van grote internationale instellingen als het Internationaal Strafhof

worden

door

de

Nederlandse

overheid

internationale

verdragafspraken gemaakt over de kosten van gebouwen. • De ontwikkeling van het internationale kwartier geschiedt binnen de


• Het aandeel van deze werkgelegenheid in de totale economie is 6,4% in Den Haag en 4,3% in de regio. • Het aandeel van de totale aan internationale organisaties gerelateerde toe gevoegde waarde in Bruto Product is 6,4% in Den Haag en 3,9% in de regio.

bestaande budgetten die beschikbaar zijn voor grondbeleid. • De internationale onderwijsvoorzieningen zoals het University College worden bekostigd uit reguliere staatsmiddelen en collegegelden.

Obstakels onderweg Er zijn geen noemenswaardige obstakels te melden.

• In voorkomende gevallen wordt gebruikt gemaakt van Europese regionale fondsen (EFRO-middelen).

RELEVANTIE INITIATIEF VOOR ANDERE STEDEN Andere Europese steden profileren zich ook als stad van internationale

MONITORING EN EVALUATIE

instellingen, zoals Wenen, Genève, Bonn en Brussel.

In 2004 is voor het eerst de economische betekenis van deze internationale

Wat uniek aan de Haagse aanpak is – en daar ligt het leereffect voor andere

sector voor de Haagse regio onderzocht.

steden – dat Den Haag een historische unieke niche (de Vredesconferentie van

Dit onderzoek heeft uitgewezen dat de internationale sector voor Den Haag

1899 en het Vredespaleis) heeft herontdekt en heeft weten te ontwikkelen tot

van groot belang is:

het internationale “merk” Den Haag internationale stad van vrede en recht.

Economische betekenis In 2007 heeft een vervolgonderzoek plaatsgevonden. Dit vervolgonderzoek heeft de volgende resultaten opgeleverd: • De werkgelegenheid bij de internationale organisaties is in drie jaar tijd met 8% gegroeid, voornamelijk binnen de bestaande organisaties. • Er zijn weinig organisaties vertrokken tussen 2004 en 2007 en er hebben zich 20 nieuwe (vooral kleinere) organisaties gevestigd. In 2007 is de totale werkgelegenheid gerelateerd aan internationale organisaties ruim 28.000 banen: Ruim 14.000 banen bij internationale organisaties zelf. • Ruim 14.000 banen buiten de internationale organisaties. • Van de 28.000 aan internationale organisaties gerelateerde banen bevindt zich 79% in de regio Den Haag.

48

49



4. Den Haag op weg naar een duurzame en klimaatneutrale stad SAMENVATTING BELANGRIJKSTE RESULTATEN Den Haag profileert zich als duurzame vestigingsstad. Er zijn in Den Haag inmiddels 800 nieuwe woningen aangesloten op zeewaterwarmte. Bovendien zijn zo’n 1000 nieuwe woningen aangesloten op warmtepompen met warmte/ koude opslag. Daarnaast worden 4000 nieuwbouw woningen aangesloten op aardwarmte en zijn er diverse duurzame kantoren gebouwd, in aanbouw of in ontwikkeling. CONTEXT EN ACHTERGROND Den Haag heeft een diensteneconomie. Daardoor is de CO2 uitstoot voor 40% afkomstig van woningen en voor 40% van de kantoren en dienstverlening. 15 % komt van verkeer. De Haagse gemeenteraad heeft daarom vastgesteld dat Den Haag op lange termijn in 2050 een klimaatneutrale stad moet zijn. Dit betekent dat er dan netto geen CO2 meer in de atmosfeer wordt gebracht. De stad wil dat bereiken door maximaal in te zetten op energiebesparing en te werken met zoveel mogelijk schone bronnen.

DETAILS VAN HET INITIATIEF Tijdpad van uitvoering Sinds ruim 10 jaar is het Haagse beleid gericht op duurzaam bouwen. Via voorbeeldprojecten met een hogere duurzaamheidsprestatie dan wettelijk vereist wordt dit beleid zichtbaar gemaakt. Den Haag wil initiatiefnemers stimuleren, maar kan dit niet alleen. Daarom is nu een opschaling nodig en samenwerking met alle belanghebbenden in gebiedsontwikkeling. Den Haag streeft ernaar om in 2050 een klimaatneutrale stad te zijn.

50

51


Doelstellingen


• Aanpak bestaande bouw

Bevordering duurzaam en klimaat-neutraal bouwen

De helft van de bestaande woningen in Den Haag bestaat uit veelal niet

In 2020 mag er bij nieuwbouwprojecten alleen nog maar klimaatneutraal

duurzame, sociale huurwoningen. De CO2 reductieopgave is 30%. De

worden gebouwd. Op korte termijn, in 2011 en 2015 moet de nieuwbouw

woningbouwcorporaties, die dezelfde doelstellingen hebben opgepakt,

respectievelijk 25% en 50% CO2-reductie bereiken. In 2020 wordt in Nederland

werken al aan plannen hiervoor.

in de bestaande bouw gestreefd naar een CO2-reductie van 30%. De aanpak in de particuliere sector is veel lastiger omdat er veel eigenaren Bevordering lage temperatuur verwarming (LTV)

en eigenaar-bewoners zijn. Verder bevordert Den Haag, via de verenigingen

Vrijwel alle nieuwbouw zal zo’n goede isolatie krijgen dat er weinig extra

van eigenaren, de duurzame aanpak bij (groot)onderhoud. Met deze aanpak

verwarming nodig is. Dat zal gebeuren met lage temperatuurverwarming van

zijn in enkele jaren al honderden woningen verbeterd.

circa 21 graad Celsius. LTV-bronnen zijn: geothermie, zee-, grond- en

Daarnaast wordt onderzocht op welke wijze warmte-koude opslag in de

oppervlaktewater en zonneboilers.

bodem en andere vormen van duurzame stadsverwarming kunnen bijdragen aan een verduurzaming van de particuliere woningvoorraad.

Ook voor een groot deel van de 200.000 bestaande gebouwen in Den Haag is

het mogelijk op LTV over te schakelen, mits dit goed met gezonde ventilatie

• Erasmusveld

wordt afgestemd. De eerste pilots starten in 2010. Bijkomende voordelen van

Op basis van het masterplan Erasmusveld-Leywegzone vinden een groot

LTV-woningen zijn: koeling bij zomerhitte, geen radiatoren, een vrijere

aantal duurzame ontwikkelingen plaats. In de Leywegzone wordt het nieuwe

indeelbare woning en hoger comfort.

stadskantoor aan de Leyweg een van de duurzaamste- en energiezuinigste kantoorgebouwen van Nederland. Hier komt ook een nieuw Talentcentrum

Innovatie van duurzaamheid bevorderen door andere werkmethodes

voor jongeren, in de volledig gerecyclede voormalige jeugdherberg

De Nederlandse praktijk van projectontwikkeling in de woningbouw veroorzaakt

Ockenburg.

een scheiding in investerings- en exploitatiekosten. Om zowel de investerings-

Aangrenzend wordt de nieuwe wijk Erasmusveld ontwikkeld tot een van de

als de exploitatiekosten samen in beeld te krijgen moeten bouwprogramma’s

duurzaamste woongebieden van Nederland, zo niet van Europa.

gericht gaan worden op de totale kosten van de levensduur van gebouwen.

Duurzaamheid wordt hier breed, menselijk en integraal benaderd. De wijk

Den Haag heeft inmiddels beleid om op de duurzaam bouwen prestatie van

wordt niet alleen volledig klimaatneutraal en klimaatbestendig, maar wekt

gebouwen te sturen. Den Haag past daarvoor het instrument GPR toe en werkt

zijn eigen duurzame energie op uit zon, wind, afvalwater en bio-afval.

mee aan een vertaling van een internationaal instrument BREEAM.

Kringlopen van water en materialen worden zoveel mogelijk gesloten. Door de bewoner centraal te stellen, krijgen ook aspecten van sociale

52

Bevordering programmatische aanpak in de bouwkolom

duurzaamheid de volle aandacht. Ten slotte speelt de stedenbouwkundige

In Den Haag wordt de hele aanpak van de ontwikkeling naar een duurzame en

en landschappelijke opzet een grote rol in de effectiviteit en vormgeving van

klimaat neutrale stad ontwikkeld op basis van langlopende programma’s.

de duurzaamheidsmaatregelen. Erasmusveld ‘luistert naar het landschap’,

53



en wordt daarmee, naast ontzettend duurzaam, ook vooral een fijne en

projectontwikkelaars, MKB en kennisinstituten uitgevoerd. In het kader van de

groene wijk voor iedereen.

financiering voor deze projecten, leveren de gemeente en het Rijk een bijdrage in de vorm van subsidies. Daarnaast worden de mogelijkheden verkend voor

• Duurzame kantoren en Internationale stad van Vrede en Recht

Europese fondsen op het gebied van (duurzame) energie, maar ook voor

Er staan in Den Haag al verschillende kantoren die duurzamer zijn dan nu

maatregelen op straat, in de buurt en op wijkniveau. Verder wordt er, in het

nog

kader van de verduurzaming van kantoren en gebouwen, nadrukkelijk gekeken

regulier

gebouwd

wordt.

Voorbeelden

zijn:

het

stadhuis,

stadsdeelkantoor Leidschenveen-Ypenburg, stadskantoor Leyweg (in aanbouw),

naar subsidie- en belastingaftrek mogelijkheden.

het Shell-hoofdkantoor, diverse rijkskantoren en het in

ontwikkeling zijnde Internationale Strafhof.


• Aardwarmteproject

Resultaten

In Den Haag Zuidwest worden 4000 woningen gebouwd die worden

• 800 nieuwe woningen zijn aangesloten op zeewaterwarmte.

verwarmd met aardwarmte. Deze wordt van 2200 meter diep uit de aarde

• 1000 nieuwe woningen zijn aangesloten op warmtepompen met warmte/

opgepompt. Op die manier komt er jaarlijks 5000 ton minder CO2 in de

koude opslag

lucht. De gebruiker van de warmte is niet duurder uit dan bij conventionele

• 4000 nieuwbouw woningen worden aangesloten op aardwarmte.

gasverwarming. Dit jaar wordt gestart met de boorwerkzaamheden, waarna

• Bouw van 700 energieneutrale woningen bij Erasmusveld

het de bedoeling is dat het station vanaf 2010 de warmte gaat leveren.

• Diverse duurzame kantoren zijn gebouwd, in aanbouw of in ontwikkeling.

• Zeewater verwarmt huizen in Duindorp

• Bestaande voorraad van circa 200.000 gebouwen wordt langzamerhand

In Duindorp – een stadsdeel van Den Haag – staat sinds kort de eerste

opgepakt.

zeewaterwarmtecentrale ter wereld. De centrale pompt zeewater uit de haven van Scheveningen op waarmee 800 nieuwbouwhuizen in de

Obstakels onderweg

nabijgelegen wijk Duindorp permanent voorzien worden van water met een

• Bestaande woningen van particuliere eigenaren zijn lastiger aan te pakken.

constante temperatuur van 10 tot 15 graden Celsius. Een decentrale

• Onrendabele investeringen en kosten belemmeren soms de voortgang.

warmtepomp

• Duurzaam ontwikkelen en bouwen vergt een andere houding en gedrag van

in

het

woonblok

of

woning

levert

de

gewenste

kamertemperatuur.

alle schakels in de bouwkolom tot en met de energiegebruiker. Met gerichte

Deze zeewatercentrale levert duurzame energie: de CO2 uitstoot is vijftig

kennisontwikkeling kan deze verandering geleerd worden.

procent minder dan woningen op aardgas. Wanneer de warmtepomp op groene stroom draait kan dit zelfs honderd procent worden.

RELEVANTIE INITIATIEF VOOR ANDERE STEDEN • Alle steden hebben een opgave voor verduurzaming van de bestaande

Betrokken partijen en geldbronnen De genoemde projecten wordt door de Gemeente Den Haag, samen met betrokken (sociale) woningbouwcorporaties, maatschappelijke organisaties,

54

gebouwvoorraad en willen duurzame nieuwbouw. • Aard- en zeewarmte zijn interessante warmtebronnen die zich bij uitstek lenen voor toepassing in stedelijke gebieden.

55



5. Clean Tech Delta Innovatiecluster Rotterdam SAMENVATTING BELANGRIJKSTE RESULTATEN De economische positie en de ligging van de Rotterdamse regio resulteren in de potentie het gebied te ontwikkelen tot een internationaal toonaangevende Clean Tech Delta. De krachten in de regio Delft-Rotterdam worden gebundeld in een innovatiecluster van hoger onderwijs, wetenschap, onderzoek en bedrijfsleven, waarin serieus wordt ingezet op kennis en innovatie ten aanzien van energietransitie, klimaatmitigatie en klimaatadaptatie (watermanagement) in een open omgeving van samenwerking en kennisuitwisseling. Vanaf januari 2009 is er door de initiatiefnemers (publiek en privaat) met medewerking van het Ministerie van VROM gewerkt aan de uitwerking van het concept. CONTEXT EN ACHTERGROND De regio Rotterdam heeft een sterke economische concurrentiepositie waarin het Rotterdamse Haven en Industrieel Complex een centrale positie inneemt. De kracht van de regio is de combinatie van een economische as van west naar oost en de kennis-as van noord naar zuid. Van oudsher is de regio sterk in deltatechnologie en energie. Met de Clean Tech Delta speelt de regio in op internationaal gedragen ambities ten aanzien van klimaatverandering en energietransitie. Tegelijkertijd wordt inhoud gegeven aan regionale en lokale doelstellingen voor het verbeteren van de luchtkwaliteit en het verduurzamen van de regionale economie. Onderzoeken laten zien dat de clean tech sector een wereldwijde groei in werkgelegenheid tussen 2004 en 2009 heeft laten zien van 4% tot 13% per jaar. De prognose is dat voorziene investeringen in Clean Tech wereldwijd resulteren in minstens 20 miljoen additionele banen in deze sector in 2030. Het combineren van het verbeteren van de leefomgeving en werkgelegenheid die niet geoutsourced kan worden (bijvoorbeeld isoleren van 500.000 huizen in de regio) genereert significante lokale werkgelegenheid en zorgt voor een daling van 0,65% van de CO2 uitstoot. 56

57



Het CTD Innovatiecluster maakt onderdeel uit van een brede samenwerking in

partijen in staat bij te dragen aan een gezond vestigingsklimaat en duurzame

de regio Delft-Rotterdam en is de motor van de Clean Tech Delta, deze bestaat

sociaal economische ontwikkeling.

uit: • Het CTD Innovatiecluster

De samenwerking van deze partijen leidt tot gezamenlijke projectideeën en

• De RDM-Campus

innovatieve concepten. Het laat zien dat krachtenbundeling tot synergie leidt:

• De ontwikkeling van Science Port Holland te Delft

kanrijke innovatieve business cases en innovatieve internationaal te vermarkten

• De realisatie van een Nationaal Water Centrum

producten worden ontwikkeld, waardoor het Haven- en Industrieel Complex in economische zin wordt versterkt. Deze innovatie en vernieuwing wordt

Het CTD innovatiecluster zal de transitie naar een kennisintensieve economie

zichtbaar gemaakt tijdens diverse evenementen, zoals Preview DDD 2012 en

versnellen. Ook zal het een belangrijke rol gaan spelen in het versterken van de

World Expo Shanghai en in het drijvende paviljoen, figuur 8.

sociaal-economische structuur. De komende decennia gaan extra investeringen gepleegd

worden

om

meer

werkgelegenheid

te

creëren

en

de

Voorbeelden van projecten die reeds gestart zijn en voortkomen uit het CTD

vestigingsaantrekkelijkheid voor zowel bedrijven als inwoners duurzaam te

Innovatiecluster zijn:

versterken.

• Groen datacenter: Samenwerking tussen Gemeente Rotterdam en diverse marktpartijen en brengt de laatste innovaties op het gebied van duurzaam

DETAILS VAN HET INITIATIEF De initiatiefnemers hebben in de business case invulling gegeven aan hun

bouwen, groene ICT, energiebesparing en efficiënte koelsystemen samen om het meest innovatieve datacentrum ter wereld te realiseren.

ambities om een innovatiecluster van bedrijven en kennisinstellingen te

• Concept House Village: Samenwerking tussen Gemeente Rotterdam,

realiseren dat zich richt op de ontwikkeling, uitwisseling en toepassing van

Hogeschool Rotterdam en Arcadis. Een village van 20 prototype woningen

kennis op het gebied van energie- en watervraagstukken. De innovaties

wordt neergezet om voor studenten een testsituatie te creëren die tevens

worden in de regio toegepast en internationaal vermarkt.

een showcase is voor state of the art technology op het gebied van duurzame energietoepassingen, water, sanitatie en domotica op gebouw-

Het bundelen van innovatiekracht in de regio genereert comparatieve voordelen voor alle partijen: • Kennisinstellingen veroveren een koploperspositie in duurzame ontwikkeling, intensiveren het verwerven en vermarkten van kennis. • Bedrijven ontwikkelen, produceren en zetten nieuwe producten af en versterken daarmee hun concurrentiepositie. • Het maatschappelijk middenveld ziet hun belangen behartigd en hun klimaatambities dichterbij gebracht. • Overheden faciliteren slagvaardige publiek-private samenwerking en stellen

58

en wijkniveau. • Proeftuin elektrische mobiliteit: Samenwerking tussen Eneco, AVR, Hogeschool Rotterdam, TU Delft, Gemeente Rotterdam en BP. De partijen hebben de ambitie om gezamenlijk een icoonproject voor elektrisch vervoer in het Stadshavens gebied te realiseren door het verbinden van verschillende initiatieven. • Nationale kennisagenda duurzame gebiedstransitie: TNO ontwikkelt samen met de CTD partners een kennisagenda voor duuzame gebiedstransitie. Deze verbindt kennisvragen ten aanzien van gebieds

59



gerichte innovatieprocessen met de kennis en ervaring die hierover wordt

bedrijven en de realisatie van innovatieve projecten.

opgedaan bij de ontwikkeling van de Clean Tech Delta.

2015: Er zijn circa 50 bedrijven en instituten goed voor 1,500 FTE in de Clean Tech Delta gevestigd op het gebied van water, energie en duurzame mobiliteit.

Ruimtelijk slaat het CTD Innovatiecluster neer op zowel de RDM Campus (op

Het Clean Tech Delta Innovatiecluster behoort tot de wereldtop 5 van

Heijplaat) als in het Rotterdamse Merwe- Vierhavens gebied (ten westen van

innovatieve clusters op het gebied van energie.

het centrum van Rotterdam aan de Maas). Hier is begonnen met de duurzame

2025: Rotterdam heeft zich als climate proof regio ontwikkeld. De regio heeft

ontwikkeling van de startlocatie, het monumentale HAKA-pand. Dit wordt een

zijn kennis maximaal ingezet voor de kritische thuismarkt en is goed op weg en

broedplaats met een combinatie van kantoor, bedrijfsactiviteiten, conferentie-

klaar voor de grote transitie op de gebieden energie en water. Naast toepassing

en tentoonstellingsruimte en gezamenlijke horeca en IT voor het CTD

in de eigen regio wordt maximaal gebruik gemaakt van de etalage functie van

Innovatiecluster.

de regio met als gevolg dat de innovaties op succesvolle wijze wereldwijd vermarkt worden.

Tijdpad van uitvoering December 2009: Oprichting van het samenwerkingsverband en uitvoering van

2040: De regio is veilig onder andere omdat het voorop loopt bij de transitie

de eerste projecten.

naar een duurzame energie- en waterhuishouding. Hierdoor is de regio sterk in

Voorjaar 2010: Startlocatie HAKA in het Merwe- Vierhavengebied

zal

trek bij hoogopgeleide inwoners en bij kennisintensieve bedrijven. Activiteiten

operationeel zijn. De locatie wordt ontwikkeld tot een icoon voor duurzaamheid.

op het gebied van water en energie zijn sturend voor de Rotterdamse economie.

De

Hierin wordt de meeste werkgelegenheid, de hoogste toegevoegde waarde en

locatie

huisvest

innovatieve

ondernemingen,

laboratoria

en

onderzoeksfaciliteiten.

de grootste export gerealiseerd. Ook de Rotterdamse haven is duurzaam geworden. Het achterlandtransport gebeurt op een klimaatneutrale wijze en de

Doelstellingen en hoe zullen deze worden bereikt

energiestromen zijn voor het grootste deel gerelateerd aan vernieuwbare

Met het CTD Innovatiecluster wordt een dubbele doelstelling gediend, gericht

bronnen. De synergie tussen innovaties en gebiedsontwikkeling maken de

op de totstandkoming van een duurzame energiehuishouding en een

Clean Tech Delta de parel van Noordwest Europa.

klimaatbestendige delta: 1. bevordering van duurzame innovatie

Betrokken partijen

2. versterking van de economie (lokale werkgelegenheid, bedrijvigheid,

Het CTD Innovatiecluster is een samenwerkingsverband dat wordt gevormd

internationale concurrentiepositie en kwaliteit van leven).

door onder andere: Gemeente Rotterdam, Gemeente Delft, Technische Universiteit Delft, Erasmus

Ambities:

Universiteit Rotterdam, Hogeschool Rotterdam, E.ON, Eneco, AVR - Van

2009/2010: In totaal zullen bij de start van het CTD Innovatiecluster rond de

Gansewinkel Groep, Vestia/Estrade Projecten, Arcadis, TNO en BP.

100 FTE aan de slag gaan. Het aantal FTE zal in de loop van de jaren groeien door de groei van gevestigde partijen, door de aanzuigende werking op nieuwe

60

61



Geldbronnen

Hamburg) en samen met diverse nationale (waaronder provincie Utrecht) en

Gezamenlijk brengen de partners in 2010 € 850.000 in om innovatieve, op

Europese partners dingt de Clean Tech Delta mee voor benoeming tot

water en energie gerichte projecten naar de uitvoeringsfase te leiden. De

Knowledge and Innovation Community Climate Change.

Gemeente Rotterdam heeft voor 2010 en 2011 € 10 mln vrijgemaakt. Overige publieke middelen zijn Nota Ruimte-budget en aanvragen worden voorbereid voor rijkssubsidies uit de programma’s Pieken in de Delta, EFRO en het Europese Fonds. MONITORING EN EVALUATIE Het CTD Innovatiecluster valt binnen de gebiedsplannen van Stadshavens, onderdeel van het Nota Ruimte-budget en zal volgens deze systemathiek gemonitord worden. Obstakels onderweg Het CTD Innovatiecluster is een initiatief van de bovengenoemde partners. De bereidheid van de partijen is groot gebleken om gezamenlijk invulling aan het concept te geven en de oprichting te realiseren. In dit stadium hebben zich nog geen obstakels voorgedaan. RELEVANTIE INITIATIEF VOOR ANDERE STEDEN De samenwerking binnen de Clean Tech Delta leidt tot een spin-off waar de gehele regio op zowel sociaal-maatschappelijk als economisch vlak baat bij heeft. De samenwerking zal leiden tot nieuwe innovatieve concepten, innovatieve vestigers (zowel start-ups, MKB als internationale ondernemingen) en daarmee groei van werkgelegenheid. Verder staan in heel Europa steden voor dezelfde uitdagingen door klimaatverandering en de ingezette energietransitie. Het CTD Innovatiecluster ontwikkelt via proeftuin Stadshavens kennis en ervaring die voor andere dichtbevolkte stedelijke gebieden relevant zijn, denk aan complexiteit door regelgeving, aantal betrokken partijen en toe te passen technologieën. Internationale kennisdeling vindt nu al plaats (bijvoorbeeld met Londen en

62

63



6. Herontwikkeling Van Nelle fabriek Rotterdam SAMENVATTING BELANGRIJKSTE RESULTATEN Door particulier initiatief, gesteund door de gemeente Rotterdam en de Europese Gemeenschap, is in tien jaar tijd het complex van de oorspronkelijke koffie- thee- en tabaksfabriek Van Nelle (8,3 ha; 60.000 m³) herontwikkeld volgens het concept “Van Nelle Ontwerpfabriek”. Het resultaat is dat er inmiddels ruim 100 kleine en middelgrote nieuwe bedrijven in de creatieve sector (architectuur, media, design, informatie- en communicatietechnologie) op het terrein gevestigd zijn met een hoogwaardige werkgelegenheid (tezamen in totaal circa 1.100 werknemers), terwijl de monumentale en culturele waarde van de gebouwen behouden zijn gebleven. CONTEXT EN ACHTERGROND Het Van Nellecomplex is in de tweede helft van de jaren ’20 op een perceel van circa 8,3 ha aan de Schie in Rotterdam gebouwd (architecten Brinkman & Van der Vlught). Eerst werd de tabaksfabriek gebouwd (8 lagen hoog) en aansluitend de koffie- en theefabrieken (6 en 3 lagen).Tenslotte is aan de voorkant nog een kantoorgebouw voor de bedrijfsvoering van Van Nelle geplaatst. In de loop der tijd zijn er op het terrein direct aan de Schie nog een twaalftal pakhuizen gebouwd (in de jaren ’60 zijn de laatste drie pakhuizen toegevoegd). In 1983 heeft het complex de status van Rijksmonument gekregen. Het productieproces van de fabrieken verliep vanaf de jaren ’30 tot ’90 met wisselend succes. Het aantal personeelsleden liep aanvankelijk sterk terug : circa 1.800 in de jaren ’30 tot 1.000 eind jaren ’40 en 700 in 1953. Daarna was er weer een periode van groei. Er werden als gevolg van overnames ook allerlei andere producten (zoetwaren) verwerkt. Vanaf 1970 waren er 7 vette jaren. Er was een hoge concernomzet en de nettowinst werd in die periode meer dan verdubbeld. In 1976 is de fabriek in Amerikaanse handen gekomen. Daarna was er een periode van veel fusies en overnames totdat in 1987 de aandelen van Van Nelle

64

65



in handen kwamen van SaraLee/DE. In 1987 was er een personeelsbestand

werd het totale complex in 1998 gekocht door Koninklijke Volker Wessels

van ruim 1.300 werknemers. Dat is nog verder teruggelopen totdat de fabriek

Stevin. Om de oude fabriek een nieuwe bestemming te geven werd een aparte

werd ontmanteld ten tijde van de verkoop eind jaren ’90 t.b.v. de herontwikkeling

maatschap in het leven geroepen. In deze maatschap werkte Koninklijke

tot “Ontwerpfabriek”.

Volker Wessels Stevin samen met Property Conversion. De gemeente Rotterdam heeft bemiddeld bij de aankoop van het gebouw ten behoeve van


de herontwikkeling en bijgedragen aan een betere bereikbaarheid van het complex vanaf de A20.

Het concept Van Nelle Ontwerpfabriek

De afgelopen 10 jaar is het concept Van Nelle Ontwerpfabriek door de

Property Conversion, een bedrijf dat zich bezig houdt met de herbestemming

maatschap gerealiseerd. De monumentale beperkingen van het gebouw werd

van bedrijfsgebouwen heeft in 1996 in opdracht van de gemeente onderzocht

opgelost door een zogenaamde doos-in-een-doos constructie. Er is een grote

in hoeverre er in Rotterdam een grafisch bedrijvencentrum kon worden

variatie aan verhuurbare eenheden gecreëerd (kantooreenheden van 70 m² tot

ontwikkeld.

300m²). Inmiddels zijn er ruim 100 bedrijven gevestigd in het complex met een

Het concept dat voor de Van Nelle fabriek werd ontwikkeld borduurde voort op

aantal werknemers van tezamen circa 1.100.

het model dat bedacht was voor de grafimediabedrijven en haakte aan bij het

Hoewel de Van Nelle Ontwerpfabriek aan de rand van de stad (Overschie) ligt,

sociaal economisch beleid van de gemeente Rotterdam.

wordt het complex (opnieuw) beschouwd als het visitekaartje van Rotterdam.

De doelgroepen uit de grafimediasector werden vanwege de schaal en de

Naast de huisvesting van een groot aantal bedrijven wordt een gedeelte van

uitstraling van het complex (vloeroppervlakte ca. 60.000 m²) uitgebreid met

het complex (ruim 10.000 m²) ook gebruikt voor de organisatie van

bouwkunde, informatie- en communicatietechnologie en onderwijs. Het

bedrijfsevenementen, beurzen, vergaderingen en congressen. Verschillende

streven was een centrum van bedrijvigheid voor 100 tot 150 kleine en

ruimten zijn voor dit doel te gebruiken, zodat de locatie geschikt is voor

middelgrote bedrijven, zoals kantoren, productiebedrijven, dienstverlenende

bijeenkomsten van 2 tot 5.000 personen.

organisaties en andere verwante ondernemingen. De formule van de Van Nelle Ontwerpfabriek sloot ook goed aan bij de vroegere


idealen van de bouwmeesters van het complex. De toekomstige functie kon opnieuw inhoud geven aan de oorspronkelijke visie: licht, lucht en ruimte, werk

Economische betekenis

voor velen in een open werkomgeving. Het soort werk bestrijkt alleen een

Met behulp van de formule Ontwerpfabriek is de werkgelegenheid van het

ander en breder segment.

complex in kwantiteit behouden en in kwaliteit verbeterd (hoogwaardige werkgelegenheid).

Realisatie van het project: het tijdspad, de doelstellingen, de betrokken

66

partijen en de geldbronnen

Obstakels onderweg

Eigenaar SaraLee/DE stopte halverwege de jaren ’90 haar activiteiten in de

De herontwikkeling van het complex heeft 10 jaren in beslag genomen.

Van Nelle fabriek. Om het unieke monument te behoeden voor verpaupering

Gedurende die jaren werd slechts een gedeelte van de gebouwen geëxploiteerd.

67



Er moesten in die tijd veel kosten gemaakt worden, terwijl daar tegenover slechts geringe opbrengsten stonden. RELEVANTIE INITIATIEF VOOR ANDERE STEDEN De Ontwerpfabriek kan als een voorbeeldproject dienen voor andere steden in Europa die een nieuw gebruik zoeken voor hun verouderde fabriekscomplexen.

68

69



7. Utrecht Science Park SAMENVATTING BELANGRIJKSTE RESULTATEN Gemeente en provincie Utrecht, de Universiteit, de Hogeschool en het Universitair Medisch Centrum hebben gezamenlijk het initiatief genomen om De Uithof te transformeren tot een dynamische regionale motor van hoogwaardige werkgelegenheid: het Utrecht Science Park. De

Science

Park

ontwikkeling

samenwerkingsverbanden

tussen

geeft

een

bedrijven

impuls onderling

aan en/of

nieuwe met

kennisinstellingen. Daarnaast helpt het Science Park wetenschappers en studenten op weg naar ondernemerschap. De stad en de provincie scheppen de ruimtelijke en organisatorische randvoorwaarden om de gewenste ontwikkeling tot stand te brengen, omdat deze bijdraagt aan het innoverende en kennisintensieve profiel van de stad. CONTEXT EN ACHTERGROND De Utrechtse Uithof herbergt tal van toonaangevende Nederlandse kennisinstellingen, zoals de Universiteit Utrecht (UU) en het Universitair Medisch Centrum (UMC) Utrecht. Beiden scoren internationaal hoog op ranglijsten als research- en onderwijsinstituten. Bovendien is De Uithof thuisbasis voor de op één na grootste Nederlandse instelling voor hoger beroepsonderwijs, de Hogeschool Utrecht. Deze stevige Utrechtse kennisbasis lag ten grondslag aan enkele belangrijke technologische doorbraken, bijvoorbeeld in de medische technologie en life sciences. Hierbij valt te denken aan successen van bedrijven als Medarex, Elana en Genmab. Ondanks zulke spraakmakende successen heeft de regio Utrecht de afgelopen jaren onvoldoende kennisintensieve bedrijven voor stad en regio kunnen behouden of nieuwe weten aan te trekken, met name omdat De Uithof onvoldoende vestigingsmogelijkheden heeft.

70

71




integratie met het omliggende groen en buurgemeenten.


Daarnaast helpt het Science Park wetenschappers en studenten op weg naar

Eind 2006 is het convenant tussen overheden en kennisinstellingen getekend.

ondernemerschap. Onderzoeksresultaten met commerciële potentie worden

Inmiddels zijn de belangrijkste randvoorwaarden voor de ontwikkeling

omgezet in economische activiteiten; met publieke middelen opgebouwde

gerealiseerd: het projectbureau, transferpunten voor kennisvalorisatie,

kennis krijgt bredere spin off. Op Utrecht Science Park bundelen organisaties die

ondersteuning van startende ondernemers. De realisatie van nieuwe

werken aan kennisvalorisatie en bedrijfsondersteuning hun krachten, bijvoorbeeld

bedrijfsgebouwen gaat geleidelijker, maar nu het nieuwe bestemmingsplan

het Medisch Technologisch Innovatiecentrum. De business incubators van de

bijna is afgerond zijn de belangrijkste randvoorwaarden gerealiseerd.

Universiteit en Hogeschool zijn onlangs gebundeld en uitgebreid in UtrechtInc. Deze organisatie begeleidt en huisvest jaarlijks 50 startende bedrijven van

Doelstelling

studenten en creëert daarmee ongeveer 100 arbeidsplaatsen per jaar. Daarnaast

De Science Park ontwikkeling heeft tot doel het verhogen van het innoverende

zijn er gespecialiseerde incubators voor life sciences en gaming. De goede

en kennisintensieve profiel van de stad. De Science Park ontwikkeling geeft

kennis- en begeleidingsinfrastructuur levert veel starters op.

een impuls aan nieuwe samenwerkingsverbanden tussen bedrijven onderling en/of met kennisinstellingen. Op die manier worden private investeringen

Betrokken partijen

uitgelokt. Een recent voorbeeld hiervan is het zuivelconcern Danone, dat zijn

Gemeente en provincie Utrecht, de Universiteit, de Hogeschool en het

Innovatiecentrum (ruim 450 medewerkers die hoogwaardig onderzoek doen

Universitair Medisch Centrum.

naar de effecten van voeding op de gezondheid en van daaruit nieuwe producten ontwikkelen) gaat vestigen op het Science Park.

Geldbronnen Een aantal van de hiervoor genoemde projecten zijn tot stand gekomen dankzij


financiële bijdragen van het Rijk (Pieken in de Delta) en Europa (Europees

Het projectbureau Utrecht Science Park is de verbindende schakel tussen

Fonds voor Regionale Ontwikkeling, via de programma’s Stedelijke Gebieden

ondernemers die willen samenwerken met kenniscentra of zich in het park

in Nederland en Kansen voor West). Kennisinstellingen en bedrijven nemen de

willen vestigen. Daar moet echter ruimte voor worden gemaakt en de stad

grootste investeringen voor hun rekening. De belangrijkste factor in de

maakt dat mogelijk met een nieuwe ruimtelijke visie op het gebied. Daarin is

ontwikkeling is echter de goede samenwerking tussen lokale partners.

naast ruimte voor bedrijvigheid ook plaats voor uitbreiding van de woonfunctie (studentenwoningen) en daarmee samenhangende voorzieningen, zodat het gebied op alle tijdstippen van dag en nacht levendig en daarmee aantrekkelijk


is. De Universiteit zorgt als opdrachtgever voor aansprekende architectuur van

72

architecten als Rem Koolhaas, NL-architects, Wiel Aerts en Erik van Egeraat.

Economische betekenis

Volgende stappen zijn de verbetering van de bereikbaarheid en een goede

De economische betekenis van de gedeelde ontwikkelingsagenda ligt in het

73



vermeerderen van de economische kracht door bundeling en afstemming. In termen van private investeringen is de spin-off van het Utrecht Science Park groot: bedrijven investeren tientallen miljoenen in laboratoria en gebouwen. Dit brengt nieuwe werkgelegenheid met zich mee, en wat zeker zo belangrijk is, werkgelegenheid blijft voor de regio behouden. Moeilijker meetbaar is de waarde van het Science Park voor het economische profiel van de stad: het Science Park is een uithangbord van de stad van kennis en cultuur. De ontwikkeling van het Science Park wordt nauwgezet gevolgd door de betrokken partijen. Er is een stuurgroep waarin alle partners bestuurlijk zijn vertegenwoordigd. Via de stuurgroep kunnen knelpunten vroegtijdig worden onderkend en aangepakt. Op het moment is met name de bereikbaarheid van het gebied op lange termijn een belangrijk aandachtspunt. RELEVANTIE INITIATIEF VOOR ANDERE STEDEN In de meeste steden zijn gebiedsontwikkelingen, de aanpassing van de gebouwde omgeving aan nieuwe vragen, veelvuldig aan de orde. De Science Park ontwikkeling voegt daar een thematische insteek aan toe, gericht op de economische vertaling van het in het gebied aanwezige kennispotentieel. Met een gedeelde visie en doelstellingen verloopt de uitvoering soepeler. De manier waarop Utrecht haar energie richt op de sterke punten en ontwikkelingskanten van de stad is ook voor andere steden relevant. Het organiserend vermogen van de stad wordt benut voor onderwerpen die verder reiken dan de dagelijkse bestuurspraktijk. Op het niveau van de stad is een krachtig en samenhangend economisch beleid mogelijk. In de aanwezigheid van een verscheidenheid aan mensen, instellingen en bedrijven zit de kracht van de stad. Acties als deze versterken het stedelijk netwerk. De positieve effecten slaan niet alleen in de stad neer, maar hebben nationale, en op sommige terreinen internationale impact.

74

75



8. Biowasmachine Utrecht SAMENVATTING BELANGRIJKSTE RESULTATEN In 2008 is gemeente Utrecht een programma gestart ‘Utrecht maakt Nieuwe Energie’ om samen met bedrijven, organisaties, kennisinstellingen en bewoners van Utrecht de CO2-uitstoot te reduceren. Een voorbeeld van een innovatief project binnen dit programma is de biowasmachine in het Stationsgebied. De gemeente heeft met een aantal partners een duurzame manier ontwikkeld om gebruik te maken van warmte koude opslag (WKO) en tegelijkertijd de grond te saneren en de grondwaterverontreiniging aan te pakken. Dit project draagt bij aan het Utrechts doel om in 2030 een energieneutrale stad te zijn. Daarvoor is onder andere innovatie nodig, het delen van kennis en samenwerking. CONTEXT EN ACHTERGROND Het Utrechtse Stationsgebied (90 hectare) is een belangrijke binnenstedelijke herstructureringslocatie, waar de komende jaren veel bouwprojecten worden uitgevoerd. Het grondwater onder dit stationsgebied is op meerdere plaatsen verontreinigd. Door verspreid in het gebied op grote schaal warmte-koude opslag toe te passen ontstaat in de ondergrond een systeem waarbij het grondwater voortdurend in beweging is, als in een wasmachine. Die dynamiek wordt gebruikt om de bodem- en grondwatervervuiling in het gebied af te breken. Vanwege het grote aantal verontreinigde punten is een gezamenlijke, integrale gebiedsgerichte aanpak het meest effectief en efficiënt. De stad heeft daarom initiatief genomen voor samenwerking tussen de investerende partijen en de betrokken overheden. Deze samenwerking levert betere resultaten in termen van energiebesparing en sanering op tegen lagere kosten. De ontwikkeling van het stationsgebied is van groot economisch belang, niet alleen voor stad en regio, maar ook nationaal. Daarom is deze ontwikkeling aangewezen als Sleutelproject en als pilotgebied in het kader van de Crisis- en Herstelwet.

76

77




3. visie op deze nieuwe energievoorziening in relatie tot bronnen en concessies.

Het project bestaat uit een nieuwe combinatie van bestaande technieken:

Vanaf 2010: de verschillende deelprojecten komen ten uitvoering.

1. een gebiedsgerichte integrale grondwatersanering (biowasmachine) met

In 2020 wordt verwacht dat de meeste, grootschalige ingrepen gerealiseerd zijn.

2. een warmte koude-opslag (WKO)-systeem. Toepassing van WKO systemen voor de energievoorziening in de nieuwbouw

Doelstelling

betekent een grondwatercirculatie van 7 miljoen m3 op jaarbasis. De bio

Het Utrechtse Stationsgebied (90 hectare) is een belangrijke binnenstedelijke

wasmachine controleert de verspreiding van de verontreiniging en stimuleert

herstructurering.

de afbraak ervan door gericht biologische versnellers in de bodem te brengen.

bereikbaarheid, versterking van de economische potenties en verbetering van

Zo ontstaat een nieuwe methode die sanerings- en kostentechnisch zeer

de leefbaarheid (door o.a. toevoeging van 2200 woningen). Duurzaamheid is

effectief is.

in 2009 als vierde doelstelling toegevoegd.

De doelen van het project zijn: vergroting van de OV-

Ook voor toekomstige projecten wordt nadrukkelijk gekeken naar de Tijdpad van uitvoering

toegevoegde waarde van internationale samenwerking.

2006: de gemeente brengt de investerende partijen in het stationsgebied samen om te werken aan een ondergrondse plankaart; noodzakelijk om afspraken te


maken over de toepassing van WKO. De bodem- en grondwaterverontreiniging

De gemeente Utrecht heeft het initiatief genomen om de partijen op het thema

vormen een complicerende factor. Begin 2008 is de ideeënvorming afgerond.

duurzaamheid samen te brengen. Er is een gedeeld belang: het gezamenlijk

Augustus 2008: er wordt begonnen met de aanleg van het meetnet om de

realiseren van de randvoorwaarden voor WKO (waaronder grondwatersanering)

verontreinigingen te kunnen monitoren. Op basis van de metingen volgt een

bespoedigt de planontwikkeling en -uitvoering.

nadere uitwerking van het idee, om warmte koude-opslag in combinatie met de grondwatersanering (biowasmachine), toe te passen.

Betrokken partijen

13 mei 2009: de minister van Volkshuisvesting, Ruimtelijke Ordening en

Naast de eerder genoemde overheden en ontwikkelende bedrijven zijn de

Milieubeheer, provincie, gemeente Utrecht, hoogheemraadschap De Stichtse

kennisinstellingen Deltares, Universiteit Wageningen en Senter Novem

Rijnlanden, Corio, Hoog Catharijne BV, ProRail, NS Poort en Senter Novem

betrokken.

ondertekenen de intentie-verklaring bodem, WKO en biowas.

78

Eind december 2009: de partijen zullen op basis van deze verklaring een

Geldbronnen

convenant afsluiten met gedetailleerde afspraken over samenwerking, inclusief

De ontwikkelende partijen realiseren hun eigen projecten. De samenwerking

de volgende elementen:

brengt in principe geen meerkosten met zich mee.

1. het bodemsaneringsplan (van ter visie legging tot definitieve beschikking);

De aanleg van het meetnet is mede door de provincie Utrecht bekostigd.

2. verschillende convenanten tussen twee of meer partijen waarbij alle

De biowasmachine is onderdeel van het Interregproject CityChlor, waarin

technische, juridische, financiële en risicodragende elementen geregeld zijn

Europese steden ervaringen uitwisselen rond de sanering van binnenstedelijke

van de WKO en de biowas;

locaties. Vanuit deze regeling is een subsidie van € 580.000 toegezegd, met

79



name voor de uitvoering van enkele proeven op de technische werking van de

RELEVANTIE INITIATIEF VOOR ANDERE STEDEN

projectdelen.

Veel binnenstedelijke locaties kampen met vervuiling uit het verleden, waardoor

Ten opzichte van de private investeringen zijn de overheidsbijdragen zeer

herontwikkeling wordt bemoeilijkt. De oplossing van de biowasmachine kan

gering, maar noodzakelijk om de randvoorwaarden voor de uitvoering te

dienen als voorbeeldproject, zowel voor wat betreft het proces van

scheppen. Enkele projecten in het Stationsgebied worden ondersteund met

samenwerking tussen de partners als de toepassing van de technologie. De

EU-subsidiegelden.

Europese uitwisseling rond dit thema krijgt vorm in Interregproject CityChlor.

MONITORING EN EVALUATIE Resultaten De daadwerkelijke uitvoering moet nog beginnen, zodat concreet bereikte resultaten nog niet kunnen worden vermeld. De winst van de samenwerking rond de biowasmachine zit erin dat niet elk project in het stationsgebied eigen oplossingen voor het grondwaterprobleem hoeft te bedenken, zodat er sneller kan worden gebouwd. Het project zal daarom kostenbesparing opleveren. Een klassieke sanering van deze omvang kost ongeveer €55 miljoen, terwijl de totale kosten van de sanering met de biowasmachine ongeveer € 20 miljoen zullen bedragen. De toepassing van warmte koude opslag (WKO) voor verwarming en koeling van het gebied zal op termijn (vanaf 2030) leiden tot een vermindering van de CO2-uitstoot met 26.000 ton per jaar. Obstakels onderweg De regelgeving rond bodemverontreiniging maakte het moeilijk om over te gaan op duurzame energievoorziening via WKO. Om tot de nieuwe geïntegreerde aanpak van beide knelpunten te komen was overleg en afstemming nodig met de regionale en nationale overheid, en met het hoogheemraadschap.

80

81



Colofon Uitgave

Gemeente Den Haag, december 2009

Postbus 12.600

2500 DJ Den Haag

Ontwerp en productie

Gemeente Den Haag

Intern Dienstencentrum

G4 Lissabon werkgroep Gerard den Boer, Edwin Oskam, Louisa Broens,

82

Huub van de Zande, Annemarie Koolenbrander,

Marco van Dijk, Stefan Los, Maja Ververs,

André van der Meer

G4 projectteam

Frans van Bork, Marloes van Hooijdonk,

Branko van Loon

83

Colofon Uitgave

Gemeente Den Haag, december 2009 Postbus 12.600 2500 DJ Den Haag

Ontwerp en productie

Gemeente Den Haag Intern Dienstencentrum

G4 Lissabon werkgroep

Gerard den Boer, Edwin Oskam, Louisa Broens, Huub van de Zande, Annemarie Koolenbrander, Marco van Dijk, Stefan Los, Maja Ververs, André van der Meer

G4 projectteam

Frans van Bork, Marloes van Hooijdonk, Branko van Loon

Een bijdrage van de G4 aan de Europese strategie 2020

Recommend Documents