Dr. J.J.E. van Everdingen Prof. dr. A.F.A.M. Schobben Dr. Tj. Wiersma Diagnose en therapie 2015–2016
Onder redactie van: Dr. J.J.E. van Everdingen Prof. dr. A.F.A.M. Schobben Dr. Tj. Wiersma
Diagnose en therapie 2015–2016
Houten
ISBN 978-90-368-0609-1 © Bohn Stafleu van Loghum, onderdeel van Springer Media BV, 2014 Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand, of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieën of opnamen, hetzij op enige andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever. Voor zover het maken van kopieën uit deze uitgave is toegestaan op grond van artikel 16b Auteurswet j° het Besluit van 20 juni 1974, Stb. 351, zoals gewijzigd bij het Besluit van 23 augustus 1985, Stb. 471 en artikel 17 Auteurswet, dient men de daarvoor wettelijk verschuldigde vergoedingen te voldoen aan de Stichting Reprorecht (Postbus 3060, 2130 KB Hoofddorp). Voor het overnemen van (een) gedeelte(n) uit deze uitgave in bloemlezingen, readers en andere compilatiewerken (artikel 16 Auteurswet) dient men zich tot de uitgever te wenden. Samensteller(s) en uitgever zijn zich volledig bewust van hun taak een betrouwbare uitgave te verzorgen. Niettemin kunnen zij geen aansprakelijkheid aanvaarden voor drukfouten en andere onjuistheden die eventueel in deze uitgave voorkomen. Ontwerp omslag: Studio Bassa, Culemborg Automatische opmaak: Pre Press Media Groep, Zeist Bohn Stafleu van Loghum Het Spoor 2 Postbus 246 3990 GA Houten www.bsl.nl
V
Woord vooraf Nadat in de overstap is gemaakt van een losbladige uitgave naar een boek dat elke twee jaar geheel wordt geactualiseerd, zijn in Diagnose en therapie ook nu weer belangrijke veranderingen doorgevoerd. Waar nodig zijn de hoofdstukken aangepast aan de nieuwste standaarden en richtlijnen. Het boek heeft in de loop der jaren een gedaanteverandering ondergaan en is uitgegroeid tot een naslagwerk waarin de lezer elk onderwerp dat hij zoekt, snel moet kunnen vinden. Daarom heeft de zoekfunctie blijvend onze aandacht. Het register is om die reden weer verder aangescherpt, waarbij extra is gelet op synoniemen van woorden die niet expliciet als zodanig in de tekst staan. Het boek valt uiteen in twee grote delen: 4 deel : met alle specialismen alfabetisch gerangschikt, beginnend met chirurgie en eindigend met verloskunde; 4 deel : bijzondere vormen van behandeling zoals antistolling, doping, palliatieve sedatie, voedingssupplementen, enzovoort. De hoofdstukken in deel hebben allemaal dezelfde opbouw. De aandoeningen die hier worden behandeld zijn alfabetisch gerangschikt en bestaan telkens uit drie paragrafen: een inleiding, een paragraaf over diagnostiek en één over therapie. Hier en daar komt de alfabetisering gekunsteld over, zoals in het hoofdstuk Hematologie, waar men liever een indeling naar bloedcellen zou volgen, of het hoofdstuk KNO, waar een indeling naar lokalisatie (keel, mond, neus, oren) meer voor de hand zou liggen. De redactie heeft echter gemeend er goed aan te doen om ook in die hoofdstukken vast te houden aan een uniform stramien. Mocht u nog zaken missen, dan worden wij daar graag op geattendeerd. Prof. dr. J.H. Glerum was decennia lang redactielid van Diagnose en therapie geweest. Vanaf deze editie heeft hij het stokje officieel overgedragen aan prof. dr. A.F.A.M. Schobben. Langs deze weg willen wij prof. Glerum hartelijk danken voor zijn grote kennis op het gebied van farmacotherapie en zijn jarenlange minutieuze inzet. Dr. J.J.E. van Everdingen, Prof. dr. A.F.A.M. Schobben en Dr. Tj. Wiersma
Houten, december
VII
Auteurs 1 Chirurgie Dr. J.W.A. Oosterhuis Chirurg, afdeling Heelkunde, VUmc, Amsterdam
Prof. dr. H. de Vries Huisarts, hoofd sectie Studentenonderwijs, afdeling Huisartsgeneeskunde, VUmc, Amsterdam
2 Dermatologie Dr. H.B. Thio Dermatoloog, afdeling Dermatologie en Venereologie, Erasmus MC, Rotterdam
Dr. J. Eekhof Huisarts, afdeling Huisartsgeneeskunde, LUMC, Leiden
Dr. T.B.Y. Liem Ziekenhuisapotheker, Wilhelmina Kinderziekenhuis, UMCU, Utrecht
Prof. dr. H.A.M. Neumann Hoogleraar dermatologie, afdeling Dermatologie en Venereologie, Erasmus MC, Rotterdam
3 Endocrinologie Em. dr. J.W.F. Elte Internist-endocrinoloog
Dr. M. Castro Cabezas Internist-endocrinoloog, vasculair geneeskundige, afdeling Interne Geneeskunde, Sint Franciscus Gasthuis, Rotterdam
Dr. A.N. Goudswaard Huisarts, niet-praktiserend, Houten
Prof. dr. H-J. Guchelaar Ziekenhuisapotheker-klinisch farmacoloog, afdeling Klinische Farmacie en Toxicologie, LUMC, Leiden
Prof. dr. N.C. Schaper Hoogleraar interne geneeskunde, in het bijzonder diabetes mellitus, afdeling Interne Geneeskunde, onderafdeling Endocrinologie, MUMC, Maastricht
4 Gynaecologie Prof. dr. F.W. Jansen Hoogleraar clinical evaluation of minimally invasive surgical instruments, hoofd van de sectie Minimaal Invasieve Chirurgie in de Gynaecologie, LUMC, Leiden
Drs. L.J. Meijer huisarts en coördinator Julius Huisartsen Netwerk, Amersfoort
Drs. G.Th. Doelman Ziekenhuisapotheker, Stichting Apotheek der Haarlemse Ziekenhuizen, Haarlem
VIII
Auteurs
5 Hart- en vaatziekten Prof. dr. A.P.M. Gorgels Hoogleraar cardiologie, Hart- en vaatcentrum, MUMC, Maastricht
Drs. B.C.M.J. Takx-Köhlen Apotheker, Transmurale Apotheek Service, MUMC, Maastricht
Dr. F.H. Rutten Huisarts te Rhenen, tevens verbonden aan het Julius Centrum voor Gezondheidswetenschappen en Eerstelijns Geneeskunde, UMCU, Utrecht
6 Hematologie Prof. dr. S. Zweegman Internist-hematoloog, afdeling Hematologie, VUmc, Amsterdam
Prof. dr. H.E. van der Horst Hoogleraar huisartsgeneeskunde, VUmc, Amsterdam
Drs. A.J. Wilhelm Ziekenhuisapotheker-klinisch farmacoloog, Apotheek VUmc, Amsterdam
Dr. J.J.W.M. Janssen Internist-hematoloog, afdeling Hematologie, VUmc, Amsterdam
7 Importziekten Dr. P.P.A.M. van Thiel Internist-infectioloog
Prof. dr. P.A. Kager Emeritus hoogleraar Tropische Geneeskunde, afdeling Interne Geneeskunde, AMC, Amsterdam
Dr. I. Rigter Ziekenhuisapotheker, Ziekenhuisapotheek, AMC, Amsterdam
8 Infectieziekten Prof. dr. A.I.M. Hoepelman Medisch afdelingshoofd Interne Geneeskunde en Infectieziekten, afdeling Immunologie, UMCU, Utrecht
Drs. J.C. Dutilh Internist-infectioloog, afdeling Inwendige Geneeskunde, Gelre ziekenhuizen, Apeldoorn
Drs. L.J. Maarschalk-Ellerbroek Internist-infectioloog, afdeling Inwendige Geneeskunde en Infectieziekten, UMCU, Utrecht
Drs. S.F.L. van Lelyveld Internist-infectioloog, afdeling Inwendige Geneeskunde en Infectieziekten, UMCU, Utrecht
Dr. A. Troelstra Arts-microbioloog, afdeling Medische Microbiologie, Ziekenhuishygiëne en Infectiepreventie, UMCU, Utrecht
Prof. dr. Th.J.M. Verheij Huisarts, hoogleraar huisartsgeneeskunde, Julius Centrum voor Gezondheidswetenschappen en Eerstelijns Geneeskunde, UMC, Utrecht
Dr. R. Janknegt Ziekenhuisapotheker, Orbis Medisch Centrum, Sittard-Geleen
IX Auteurs
9 Keel-, neus- en oorheelkunde Dr. J.A. de Ru Keel-, neus- en oorarts, afdeling KNO, Centraal Militair Hospitaal Utrecht, Utrecht
Drs. A.L. Verdaasdonk Huisarts te Elst (Ut.)
Dr. M. Duyvendak Ziekenhuisapotheker, Antonius Ziekenhuis Sneek, Sneek
10 Kindergeneeskunde Drs. E.J. van de Griendt Kinderarts, Kinderkliniek Almere
Dr. C.M.A. Rademaker Ziekenhuisapotheker-klinisch farmacoloog, Wilhelmina Kinderziekenhuis, UMCU, Utrecht
Drs. A.C. ten Have Huisarts, afdeling Huisartsgeneeskunde, VUmc, Amsterdam
11 Longziekten Prof. dr. G. Wesseling Longarts, afdeling Longziekten, MUMC, Maastricht
Dr. J.W.M. Muris Huisarts, capaciteitsgroep Huisartsgeneeskunde, onderzoeksinstituut Caphri, Universiteit Maastricht, Maastricht
Prof. dr. C. Neef Ziekenhuisapotheker, MUMC, Maastricht
12 Maag-, darm- en leverziekten Dr. A.A. van Bodegraven MDL-arts, afdeling Maag-Darm-Leverziekten, VUmc, ORBIS Medisch Centrum, Sittard, Amsterdam
Drs. S.J.B. van Weyenberg MDL-arts, afdeling Maag-Darm-Leverziekten, VUmc, Amsterdam
Ir. N.J. Wierdsma Diëtist, afdeling Maag-Darm-Leverziekten, VUmc, Amsterdam
Prof. dr. J.R.B.J. Brouwers Hoogleraar farmacotherapie en ziekenhuisapotheker-klinisch farmacoloog, Rijksuniversiteit Groningen, Groningen, en Expertisecentrum voor Pharmacotherapie bij ouderen, UMCU, Utrecht
13 Neurologie Prof. dr. M. Vermeulen Emeritus hoogleraar neurologie, afdeling Neurologie, AMC, Amsterdam
Prof. dr. P.J.E. Bindels Hoogleraar huisartsgeneeskunde, afdeling Huisartsgeneeskunde, Erasmus MC, Rotterdam
Dr. E.J.F. Franssen Ziekenhuisapotheker-klinisch farmacoloog, Onze Lieve Vrouwe Gasthuis, Amsterdam
X
Auteurs
14 Nierziekten Dr. Y.W.J. Sijpkens Internist-nefroloog, Ziekenhuis Bronovo, Den Haag
Drs. P. Nauta Apotheker, UMCU, Utrecht
15 Oncologie Dr. J.R. Kroep Internist-oncoloog, afdeling Klinische Oncologie, LUMC, Leiden
Dr. P.H. van Erp Ziekenhuisapotheker, Apotheek Radboudumc, Nijmegen
Prof. dr. H.-J. Guchelaar Ziekenhuisapotheker-klinisch farmacoloog, afdeling Klinische Farmacie en Toxicologie, LUMC, Leiden
Prof. dr. J.W.R. Nortier Hoogleraar medische oncologie, afdeling Klinische Oncologie, LUMC, Leiden
16 Oogheelkunde Drs. N.E.D. Hoevenaars Aios, Oogziekenhuis Rotterdam
Dr. P.J. Roos Ziekenhuisapotheker, hoofd Apotheek Erasmus MC, Rotterdam
Drs. P.M.E.N. van der Ploeg Huisarts te Valkenburg
Prof. dr. J.C. van Meurs Hoogleraar oogheelkunde, Oogziekenhuis Rotterdam, en Erasmus MC, Rotterdam
17 Orthopedie Dr. W.J. Willems Orthopedisch chirurg, Onze Lieve Vrouwe Gasthuis/De Lairesse Kliniek, Amsterdam
Drs. A.E.B. Kleipool Orthopedisch chirurg, Onze Lieve Vrouwe Gasthuis, Amsterdam
Dr. S.J. Ham Orthopedisch chirurg, Onze Lieve Vrouwe Gasthuis, Amsterdam
18 Psychiatrie Dr. L.J.A. Hassink-Franke Huisarts te Bunnik
Dr. A.F.Y. Al Hadithy Ziekenhuisapotheker, Apotheek Parnassia Groep, regio Haaglanden
B. van de Hoeven Psychiater, Parnassia Groep, regio Haaglanden
M.H. van de Beek Psychiater en promovendus, Dimence en UMCG, Groningen
XI Auteurs
19 Reumatologie Dr. H.E. Vonkeman Reumatoloog, epidemioloog, afdeling Reumatologie en Klinische Immunologie, Medisch Spectrum Twente, en Universiteit Twente, Enschede
Dr. H.J.E.M. Janssens Huisarts Gezondheidscentrum Lobede, Lobith-Tolkamer, afdeling Eerstelijns Geneeskunde, Radboudumc, Nijmegen
Dr. B.J.F. van den Bemt Poliklinisch apotheker, Sint Maartenskliniek, Nijmegen
Prof. dr. J.J. Rasker Reumatoloog, emeritus hoogleraar, faculteit Gedragswetenschappen, afdeling Psychologie en Communicatie van gezondheid en risico, Universiteit Twente, Enschede
20 Spoedeisende geneeskunde Drs. W. Draijer huisarts te Nijkerk, afdeling Richtlijnontwikkeling en wetenschap, NHG, Utrecht
Drs. M. Kruyswijk huisarts te Amsterdam, afdeling Implementatie, NHG, Utrecht
Drs. Th.W. Wulterkens Directeur, Opleidingsinstituut Spoedeisende Geneeskunde VVAA, Houten
Dr. G. Smits SEH-arts, Catharina Ziekenhuis, Eindhoven
21 Urologie Prof. dr. J.L.H.R. Bosch Hoogleraar urologie, UMCU, Utrecht
Drs. M.T.W.T. Lock Uroloog, afdeling Urologie, UMCU, Utrecht
Dr. A.M. Bohnen Huisarts, afdeling Huisartsgeneeskunde, Erasmus MC, Rotterdam
22 Verloskunde M.L.A. van Heijst Klinisch verloskundige, LUMC, Leiden, tot 2013 eerstelijns verloskundige te Maarssen
Prof. dr. J. van Roosmalen Gynaecoloog, LUMC, Leiden
23 Analgetica Drs. E.J. Buijs Anesthesioloog, Gelre ziekenhuizen, Apeldoorn
Drs. G. de Weerd Ziekenhuisapotheker, Gelre ziekenhuizen, Apeldoorn
XII
Auteurs
24 Antihypertensiva Prof. dr. P.W. de Leeuw Hoogleraar interne geneeskunde, afdeling Interne Geneeskunde, MUMC, Maastricht
Dr. C.J.M. Konings Huisarts te Maastricht
Drs. B.C.M.J. Takx-Köhlen Apotheker, Transmurale Apotheek Service, MUMC, Maastricht
25 Antimicrobiële therapie Dr. R. Janknegt Ziekenhuisapotheker, Orbis Medisch Centrum, Sittard-Geleen
Drs. Y.J. Kraat Arts-microbioloog, Orbis Medisch Centrum, Sittard-Geleen
Prof. dr. A.I.M. Hoepelman Hoogleraar interne geneeskunde, afdeling Inwendige Geneeskunde en Infectieziekten, UMCU, Utrecht
26 Antitrombotica Prof. dr. M.M. Levi Hoogleraar interne geneeskunde en decaan Faculteit Geneeskunde, AMC, Amsterdam
Dr. R. Oudega Huisarts, niet-praktiserend, Nunspeet, en huisartsonderzoeker, Julius Centrum, UMCU, Utrecht
Drs. E.H.H. Wiltink Ziekenhuisapotheker, St. Antonius Ziekenhuis, Nieuwegein
27 Bloedglucoseverlagende therapie Drs. S.A.N.T. Landewé-Cleuren Internist-endocrinoloog, afdeling Interne Geneeskunde, onderafdeling Endocrinologie, MUMC, Maastricht
Dr. J.W.F. Elte Internist-endocrinoloog, afdeling Inwendige Geneeskunde, Sint Franciscus Gasthuis, Rotterdam
Prof. dr. H-J. Guchelaar Ziekenhuisapotheker-klinisch farmacoloog, afdeling Klinische Farmacie en Toxicologie, LUMC, Leiden
Prof. dr. N.C. Schaper Hoogleraar interne geneeskunde, in het bijzonder diabetes mellitus, afdeling Interne Geneeskunde, onderafdeling Endocrinologie, MUMC, Maastricht
28 Corticosteroïden Dr. P.H.L.T. Bisschop Internist-endocrinoloog, afdeling Endocrinologie en Metabolisme, AMC, Amsterdam
Prof. dr. E. Fliers Hoogleraar endocrinologie, afdeling Endocrinologie en Metabolisme, AMC, Amsterdam
XIII Auteurs
29 Doping Prof. dr. F.J.G. Backx Hoogleraar klinische sportgeneeskunde, afdeling Revalidatie, Verplegingswetenschap en Sport, UMCU, Utrecht
Drs. F.W.J. Stoele Beleidsmedewerker, Dopingautoriteit, Capelle aan den IJssel
Dr. F. Baarveld Huisarts, clubarts FC Groningen, coördinator spoedzorg Huisartsopleiding Nederland, Utrecht
30 Forensische geneeskunde Dr. mr. C. Das Forensisch arts, hoofd afdeling Algemene Gezondheidszorg/Forensische Geneeskunde, GGD Amsterdam, Amsterdam
Drs. J.A. Leferink Huisarts, forensisch geneeskundige, GGD, Amsterdam
31 Immunisatie Dr. W. Opstelten Huisarts te Amersfoort, senior wetenschappelijk medewerker, afdeling Richtlijnontwikkeling en wetenschap, NHG, Utrecht
32 Palliatieve sedatie, euthanasie en hulp bij zelfdoding Drs. A. Brinks Huisarts, Amsterdam
Drs. A. Schonewille Huisarts, kaderarts palliatieve zorg, SCEN-arts en universitair docent, afdeling Huisartsgeneeskunde, AMC, Amsterdam
Drs. K.S. Beuning Specialist in de openbare farmacie, Noordwijk
33 Psychoactieve middelen Drs. H.A. de Haan Psychiater, voorzitter wetenschappelijke commissie, Tactus Verslavingszorg, Deventer
Prof. dr. C.A.J. de Jong Hoogleraar verslaving en verslavingszorg, Radboud Universiteit; wetenschappelijk directeur Institute for Scientist-Practitioners in Addiction (NISPA), Nijmegen
34 Slaapstoornissen Dr. T.W.D.P. van Os Psychiater/psychoanalyticus, Praktijk voor Psychiatrie, Haren
Prof. dr. J.G.W. Kosterink Ziekenhuisapotheker-klinisch farmacoloog, Universitair Medisch Centrum Groningen, Groningen
XIV
Auteurs
35 Thuiszorg Dr. M.J. Kampelmacher Internist, Centrum voor Thuisbeademing, UMCU, Utrecht
A.J.H. van Boxtel Verpleegkundige, trainer en consultant, Infusion Innovations, Business Unit Manager Infusie, ApotheekZorg, Sittard
Ir. N.J. Wierdsma Diëtist, afdeling Maag-Darm-Leverziekten, VUmc, Amsterdam
Drs. A.B.W.M. Quak Directeur, Zorgdomein Nederland, Breukelen
36 Voedingssupplementen Prof. dr. A. Bast Hoogleraar humane toxicologie, afdeling Farmacologie en Toxicologie, Universiteit Maastricht, Maastricht
Dr. H. van den Berg Kennisspecialist Voeding, Gezondheid en Ziekte, Voedingscentrum, Den Haag
37 Het voorschrijven van geneesmiddelen Drs. C.F. Ebbelaar Apotheker, Farmaco-epidemiologie en Klinische farmacologie, Dpt. Farmaceutische Wetenschappen, Universiteit Utrecht en Mediq Apotheken, IJsselstein
Dr. P.D. Knoester Ziekenhuisapotheker, Dpt. Farmaceutische Wetenschappen, Rijnland ziekenhuis, Leiderdorp
XV
Inhoud I
Specialismen
1
Chirurgie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
3
Dr. J.W.A. Oosterhuis en prof. dr. H. de Vries 2
Dermatologie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
41
Dr. H.B. Thio, dr. J. Eekhof, dr. T.B.Y. Liem en prof. dr. H.A.M. Neumann 3
Endocrinologie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
115
Dr. J.W.F. Elte, dr. M. Castro Cabezas, dr. A.N. Goudswaard, prof. dr. H.-J. Guchelaar en prof. dr. N.C. Schaper 4
Gynaecologie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
153
Prof. dr. F.W. Jansen, drs. L.J. Meijer en drs. G.Th. Doelman 5
Hart- en vaatziekten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
181
Prof. dr. A.P.M. Gorgels, drs. B.C.M.J. Takx-Köhlen en dr. F.H. Rutten 6
Hematologie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
227
Prof. dr. S. Zweegman, prof. dr. H.E. van der Horst, drs. A.J. Wilhelm en dr. J.J.W.M. Janssen 7
Importziekten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
275
Dr. P.P.A.M. van Thiel, prof. dr. P.A. Kager en dr. I. Rigter 8
Infectieziekten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
289
Prof. dr. A.I.M. Hoepelman, drs. J.C. Dutilh, drs. L.J. Maarschalk-Ellerbroek, drs. S.F.L. van Lelyveld, dr. A. Troelstra, prof. dr. Th.J.M. Verheij en dr. R. Janknegt 9
Keel-, neus- en oorheelkunde . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
309
Dr. J.A. de Ru, drs. A.L. Verdaasdonk en dr. M. Duyvendak 10
Kindergeneeskunde . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
337
Drs. E.J. van de Griendt, dr. C.M.A. Rademaker en drs. A.C. ten Have 11
Longziekten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
383
Prof. dr. G. Wesseling, dr. J.W.M. Muris en prof. dr. C. Neef 12
Maag-, darm- en leverziekten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
405
Dr. A.A. van Bodegraven, drs. S.J.B. van Weyenberg, ir. N.J. Wierdsma en prof. dr. J.R.B.J. Brouwers 13
Neurologie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Prof. dr. M. Vermeulen, prof. dr. P.J.E. Bindels en dr. E.J.F. Franssen
451
XVI
14
Inhoud
Nierziekten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
505
Dr. Y.W.J. Sijpkens en Drs. P. Nauta 15
Oncologie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
523
Dr. J.R. Kroep, dr. P.H. van Erp, prof. dr. H-J. Guchelaar en prof. dr. J.W.R. Nortier 16
Oogheelkunde . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
545
Drs. N.E.D. Hoevenaars, dr. P.J. Roos, drs. P.M.E.N. van der Ploeg en prof. dr. J.C. van Meurs 17
Orthopedie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
563
Dr. W.J. Willems, drs. A.E.B. Kleipool en dr. S.J. Ham 18
Psychiatrie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
615
Dr. L.J.A. Hassink-Franke, dr. A.F.Y. Al Hadithy, B. van de Hoeven en M.H. van de Beek 19
Reumatologie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
631
Dr. H.E. Vonkeman, dr. H.J.E.M. Janssens, dr. B.J.F. van den Bemt en prof. dr. J.J. Rasker 20
Spoedeisende geneeskunde . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
663
Drs. W. Draijer, drs. M. Kruyswijk, drs. Th.W. Wulterkens en dr. G. Smits 21
Urologie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
707
Prof. dr. J.L.H.R. Bosch, drs. M.T.W.T. Lock en dr. A.M. Bohnen 22
Verloskunde . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
735
M.L.A. van Heijst en prof. dr. J. van Roosmalen
II 23
Bijzondere vormen van behandeling Analgetica . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
771
Drs. E.J. Buijs en drs. G. de Weerd 24
Antihypertensiva . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
791
Prof. dr. P.W. de Leeuw, dr. C.J.M. Konings en drs. B.C.M.J. Takx-Köhlen 25
Antimicrobiële therapie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
799
Dr. R. Janknegt, drs. Y.J. Kraat en prof. dr. A.I.M. Hoepelman 26
Antitrombotica . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
821
Prof. dr. M.M. Levi, dr. R. Oudega en drs. E.H.H. Wiltink 27
Bloedglucoseverlagende therapie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Drs. S.A.N.T. Landewé-Cleuren, dr. J.W.F. Elte, prof. dr. H-J. Guchelaar en prof. dr. N.C. Schaper
837
XVII Inhoud
28
Corticosteroïden . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
847
Dr. P.H.L.T. Bisschop en prof. dr. E. Fliers 29
Doping . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
853
Prof. dr. F.J.G. Backx, drs. F.W.J. Stoele en dr. F. Baarveld 30
Forensische geneeskunde . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
867
Dr. mr. C. Das en drs. J.A. Leferink 31
Immunisatie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
877
Dr. W. Opstelten 32
Palliatieve sedatie, euthanasie en hulp bij zelfdoding . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
909
Drs. A. Brinks, drs. A. Schonewille en drs. K.S. Beuning 33
Psychoactieve middelen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
929
Drs. H.A. de Haan en prof. dr. C.A.J. de Jong 34
Slaapstoornissen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
949
Dr. T.W.D.P. van Os en prof. dr. J.G.W. Kosterink 35
Thuiszorg . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
959
Dr. M.J. Kampelmacher, A.J.H. van Boxtel, ir. N.J. Wierdsma en drs. A.B.W.M. Quak 36
Voedingssupplementen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
981
Prof. dr. A. Bast en dr. H. van den Berg 37
Het voorschrijven van geneesmiddelen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1003 C.F. Ebbelaar en P.D. Knoester
