Consulentschap inAlgemene Dienst voor de Fruitteelt inde Vollegrond en Proefstation voor de Fruitteelt Consulent/Directeur: Ir. R. K. Elema
Brugstraat 51 4475AN Wilhelminadorp (Goes) Tel.01100-16390
DE TEELT VAN AARDBEIEN IN DE VOLLEGROND onder redactie vanJ. Dijkstra
Eerste druk, maart 1973 Tweede,herziene druk, oktober 1977 Derde, herziene druk, mei1986
Prijs f 12,50 Buitenland f 14,00
HetMinisterievanLandbouwenVisserijsteltzichnietaansprakelijkvooreventueleschadelijkegevolgendiekunnenontstaanbijhetgebruikvandegegevensdieindezeuitgave zijngepubliceerd.
INHOUD
biz. VOORWOORD
5
1. ALGEMEEN (J. Dijkstra')) — Geschiedenis — Plantkundige eigenschappen — Oppervlakte en teeltgebieden in Nederland — Produktie en afzet, in- en uitvoer — De teelt van aardbeien buiten Nederland
7
2. BODEM, WATER EN BEMESTING (N. J. Molenaar*») — Algemeen — Bodem — Water — Bemesting
11
3. RASSEN (L. M. Wassenaar^ en J. Dijkstra')) — Algemeen — Veredeling — Gebruikswaarde-onderzoek — Rassenkeuze
17
4. PLANTENTEELT (C. H. van Dommelen?) en J. Dijkstra1)) — Algemeen — Vermeerdering — Aanleg en verzorging van vermeerderingsvelden — Het stekken van planten — Weefselkweek — Keuring van plantmateriaal
26
5. TEELTMETHODEN 5.1. Vervroeging (A. A. van Gastel2)) — Algemeen — Platglas — Hoge plastic tunnel — Lage plastic tunnel — Vlakveldsfolie 5.2. Normale teelt voor verse consumptie en industrie (A. J. G. Kuenen4)) — Algemeen — Het planten — Teeltzorgen — Een- of tweejarige teelt — Verlating met stro
33
38
5.3. Verlate teelt met gekoelde wachtbedplanten (N. T h . J. van den Broek 2 )) — Algemeen
41
— Planning van de teelt — — — —
Het telen van de wachtbedplanten Rooien en klaarmaken van de planten voor de koelcel Het koelen De teelt op het produktieveld
5.4. De teelt van doordragende aardbeien (Th. van de Gulik 5 )) — Algemeen
45
— De teelt — De oogst — Het gebruik van vogelnetten
— Windkering 6. BEDRIJFSUITRUSTING (W. A. van Mullem2>) — Watervoorziening — Nachtvorstbestrijding — Ontijzering van beregeningswater — Mechanisatie 7. OOGST EN AFZET (H. P. M. Deenen2 » en G. J. van Heemst 4 )) — Het oogsten — Transport — Sortering en verpakking — Kwaliteitsbehoud — Het zelf plukken door de consument
8. GEWASBESCHERMING (W. J. Alofs2>) — — — —
50
59
64
Algemeen Dierlijke beschadigers Plantaardige beschadigers Grondontsmetting
— Chemische onkruidbestrijding 9. SALDOBEREKENINGEN (M. L. Joosse6>) — Algemeen — Uitgangspunten 10. VOORLICHTING EN ONDERZOEK - incl. adressen - (J. Dijkstra1)) LITERATUUR 1
> Consulentschap in Algemene Dienst voor de Fruitteelt in de Vollegrond > Consulentschap voor de Akkerbouw en Tuinbouw te Tilburg 3 ) Instituut voor de Veredeling van Tuinbouwgewassen te Wageningen 4 ) Consulentschap voor de Akkerbouw en Tuinbouw te Roermond 5 > Consulentschap voor de Tuinbouw te Hoorn 6 ) Proefstation voor de Fruitteelt te Wilhelminadorp 2
72
76
VOORWOORD Omaandevoortdurendevraagnaarinformatieoverdeteeltvanaardbeientekunnenvoldoen,werdin1972besloteneenboekjesamentestellen,waarindekennisoverdevollegrondsaardbeien gebundeldwas.Nieuweteelttechnieken zoalsdeteelt vandoordragendeaardbeienendeverlateteelt metgekoeldewachtbedplantenwerdenvoor heteerstin eenteeltbeschrijving opgenomen.In1977verscheeneenherdruk diehelemaalwasaangepast aande kennisvan dat moment. Algeruimetijdwerddebehoeftegevoeldeennieuwe,herzienedrukuittegeven.Werden devorigedrukkensamengestelddoordelandelijkeenregionalekleinfruitspecialisten,bijdragenvoordezeherzieneenuitgebreidedrukzijngeleverddoorbedrijfsvoorlichters vollegrondsgroententeelt (met veel aardbeien in hunwerkgebied), en door vakspecialisten vanregionaleConsulentschappenvoordeAkkerbouwenTuinbouwenmedewerkersvan hetInstituutvoordeVeredelingvanTuinbouwgewassenenhetProefstationvoordeFruitteelt.Deeindredactie isverzorgddoorir.J.DijkstravanhetConsulentschap inAlgemene Dienst voor de Fruitteelt in deVollegrond. ErisnueenhoofdstukoverBedrijfsuitrustingopgenomenenerwerdenhoofdstukkenaangevuldmetveredelingenmetdeteelt intunnels.Eenergwaardevolleaanvullingiszeker ookdeopnamevankleurenfoto'svaneenaantalaardbeienziektenen-plagenenvan enkele gebreksverschijnselen. We zijn de personen en instellingen die foto's hebben afgestaan voor dit boekje (zie blz. 80)dan ook zeererkentelijk voor hunmedewerking. Wehopendat het boekje eengoede handleiding zalzijn voor al diegenen die zichmet deteelt vanaardbeien bezighouden. Het is ineerste instantie eenteelthandleidingvoor de beroepstelers, maar devorige drukken van het boekje hebben bewezen dat hetook veelnuttigeinformatiebevatvoordeamateur-aardbeienteler envooriederdiebijhetvermeerderen van aardbeien of bij de aardbei als vers produkt betrokkenis.
Ir.R. K. ELEMA Consulent/Directeur
1. ALGEMEEN GESCHIEDENIS Dat de aardbei een eetbare vrucht is, is al heel lang bekend. Zeker is dat de Romeinen de bosaardbei (Fragaria vesca L.) als vrucht al erg waardeerden. Uit de literatuur blijkt echter dat sommigen, tot in het midden van de 18eeeuw,volhielden dat aardbeien ongezondwaren,omdat zedicht bij de grond groeiden en door allerlei dieren besmet of vergiftigdkondenworden.Tochworden indemiddeleeuwen debosaardbeien enselecties daaruit in vele Europese landen geteeld. Ook nu nog worden vormen van F. vesca geteeld, zoals sommige uit zaadtetelen maandbloeiers die het helejaar door bloeien,maar geen uitlopers vormen. In de 17eeeuw kwam de ook in Europa inheemse grote bosaardbei (Fragaria moschata Duch.) in cultuur. De tweehuizigheid van deze soort, waardoor men voor de bestuiving mannelijke planten nodig had, bleek voor de teelt een groot bezwaar. Als dan Noord- en Zuid-Amerika worden ontdekt, begint eigenlijk ook de geschiedenis van de hedendaagse aardbei. Uit Noord-Amerikakomt inhet beginvande 17eeeuw descharlakenaardbei(Fragaria virginiana Duch.) naar Europa. Dat betekende een duidelijke verbetering van de tot dan geteelde, uit het wild geselecteerde Europese rassen. In 1714brengt Frezier Fragaria chiloënsis mee naar Frankrijk enin Engelandontstaat dan inhet middenvande 18eeeuw uit eenzaaisel vandezeFragaria chiloënsis een nieuwe aardbei:detuinaardbei (Fragaria ananassa Duch.). Het was Duchesne die in 1766als eerste het mogelijke hybridekarakter van deze aardbei aangaf. Hij beschreef de plant als een tussenvorm van F.virginiana en F.chiloënsis. Nadat duidelijk werd dat deze beide soorten gemakkelijk gekruist kunnen wordenenvruchtbare nakomelingen geven,werdaandeherkomstvanF. ananassa, waartoe alle huidige gekweekte rassen behoren, niet meer getwijfeld. Dooreenintensieveveredeling heeft hetaantal rassenzichvooral indelaatste50jaar erg sterk uitgebreid. Steeds weer nieuwe, betere rassen vervangen daarbij de oudere.
PLANTKUNDIGE EIGENSCHAPPEN Het geslacht Aardbei (Fragaria) behoort tot de familie van de Roosachtigen of Rosaceae. Vele van onze fruitsoorten,zoals appel, peer, pruim, kers, perzik, braam en framboos behoren ook tot deze plantenfamilie. Vandetwaalf soorten in het geslacht Fragaria komt de bosaardbei (F. vescaL , diploid:2n=14) algemeen in Nederlandvoor. Degrote bosaardbei (F. moschata Duch., hexaploid: 2n=42) komt in ons land zeldzaam voor. Zowel de tuinaardbei (F.ananassa Duch.) als de beide kruisingsouders zijn octaploid (2n=56). Deaardbei kan zowel generatief (via zaad) als vegetatief (via uitlopers) vermeerderd worden. Vermeerdering via zaad ten behoeve van de teelt komt alleen bij diploide aardbeien voor. Bij de tuinaardbei ontstaat bij vermeerdering via zaad een aantal in erfelijke eigenschappen sterk uiteenlopende nakomelingen. Het octaploide karakter van de soort is daarvan (mede) oorzaak. Voor het in stand houden van een ras is men aangewezen op de vegetatieve vermeerdering. Deaardbei is inprincipe eenkorte-dagplant,datwilzeggendatvoorde bloemknopaanleg korte-dagomstandighedennodig zijn. Deinde loopvandetijd gekweekte rassen zijn echter aangepast aan het klimaat waarin zegeteeld worden. De meeste in Nederland geteelde rassen vormen in de zomer onder invloed van de lange dagen uitlopers (stolonen)
waaraanjonge planten groeien.Het aantal uitlopers,waaraanzichook weer zijuitlopers vormen,varieert van rastot ras. Onder invloedvandeafnemendedaglengteinnazomerenherfstwordenbloemknoppen aangelegd.InNederlandbegintdebloemaanlegeindaugustus-beginseptember.Hettijdstip is mede afhankelijk van het ras en de groeiomstandigheden, zoals temperatuur en vochtvoorziening.Door deverder afnemende daglengte in het najaar komtde planttenslotteineenrusttoestand.Doordekoudeindewinterwordtdezerusttoestandopgeheven. Dehoeveelheidkoudediedaarvoor nodigis,isafhankelijkvanhetras.Bijhogeretemperaturen in het voorjaar komen nieuwe bladeren en bloemtrossentot ontwikkeling.Al tijdens de bloei envruchtzetting komt de uitlopervorming weer opgang. De eerste bloem van een bloeiwijze is de grootste. Bij de volgende bloemen wordt de bloembodemsteedskleinerenhetaantalstampersgeringer.Uitiederestamper kanzich, na bestuiving,één dopvruchtje ontwikkelen. Deaardbei zelf iseenschijnvrucht. Zij bestaat uit eenopgezwollen bloembodem,bezet metdopvruchtjesof„zaadjes".Hetopzwellenvandebloembodem,endusdegroottevan deaardbei,isvooralafhankelijk vanhetaantalzaadjes.Eengoedebestuiving isdaarom noodzakelijk voor hetverkrijgen vangoedgevormde,volledig uitgegroeide vruchten.Zijn bestuivingenzettingslecht,waardooreenaantaldopvruchtjes nietuitgroeit,danontstaat eenmisvormdevrucht.Mitsgoedbestovengevendegrootstebloemendegrootstevruchten. Bijdedoordragendeofremonterenderassenhebbengedurendedegehelezomerbloemaanleg,bloeienvruchtzetting plaats.Zezijnonder Nederlandse omstandigheden minof meer dagneutraal. Bijdeze rijkbloeiende rassenworden van iedere bloeiwijze alleende grotevruchtenvoorcommerciëledoeleindengeoogst.Daarnawordtdevruchttros metde resterende kleine vruchten en bloemen geheelverwijderd. OPPERVLAKTE ENTEELTGEBIEDEN IN NEDERLAND Alvoordat detegenwoordige tuinaardbei ontstond,waser in Nederland sprakevaneen beroepsmatige teelt vanaardbeien. Daarbij werden selecties van de in het wildvoorkomendesoortengeteeld.Tussen1600en 1900kwamdeteeltvoornamelijk voor inNoordenZuid-Holland metAalsmeer, BoskoopenBeverwijk alsbelangrijkecentra.Tegenwoordig is de teelt vrijwel helemaal uit deze gebieden verdwenen. Deteelt vanvollegrondsaardbeienisnuvooralgeconcentreerdinNoord-Brabant(60%)eninminderemateinLimburgenGelderland(resp.17en 15%).Deverschuivingvandeteelt isvooralveroorzaakt door de grote arbeidsbehoefte bij deoogst. Uit de Meitellingen blijkt dat het areaal vollegrondsaardbeien in de periode 1950-1958 steegtot5500ha.Daarnaliepdeoppervlakteechtertot 1977weerterugtot 1900ha.Kleineoplevingenwarenerin1963-1964en1970-1972.In1981 vielhetareaalnogeventerug tot 1691ha,maarstabiliseerde zichdaarnaop rond 1900ha.Hierbij moetwordenopgemerktdathetmoeilijkisdeprecieseoppervlaktevasttestellenomdattentijdevandeMeitellingnognietallepercelenvoordeverlateteelt metgekoeldewachtbedplanten zijngeplant. Verder zijn ook de vermeerderingsvelden in de statistiek opgenomen. Na1900isookdeteeltonder glasvanbetekenisgeworden.Aanvankelijkwerdvoordeze teeltoverwegendplatglasgebruikt.Vanaf1965isechterstaandglas(aldannietverwarmd) hetbelangrijkst. Deteeltvanglasaardbeienbereiktehaarhoogtepunt in1972metca. 200 hastaand-en50haplatglas.Sindsdienishetareaalechterteruggelopentotongeveer150 ha.Teeltcentra zijn de Bommelerwaard en het gebied rond BredaenZundert.
PRODUKTIEENAFZET, IN- ENUITVOER Deaanvoervan denormalevollegrondsaardbeienvaltvoornamelijk indeperiodevanhalf junitothalfjuli.Doorhetgewasinhetvoorjaaraftedekkenmetgeperforeerdeplasticfolie ofmeteenplastictunnelkanéénàtweewekenvervroegingwordenverkregen.Doorhet telen vandoordragende rassen of met een verlate teelt met gekoelde wachtbedplanten kande aanvoerperiode wordenverlengd tot eind oktober. Rond1960waseenbelangrijkdeelvandeaardbeienproduktiegerichtopdeverwerkende industrie.Detoenemendeconcurrentievanhalfproduktenvoordeindustrie(pulpen diepvries) uitOost-Europamaaktedezeteelt inNederlandsteedsminder aantrekkelijk. Daardoor liep hetareaalsterk terugenrichten de meestetelerszichtegenwoordig vooralop deverseconsumptie.Hierdoor nemenzowelvervroeging alsverlatingvandeoogsteen steeds belangrijker plaats in de Nederlandse aardbeienteelt in. Tabel 1.Produktie,in-enuitvoervanvollegrondsaardbeien inNederland(gegevensproduktennota's Centraal Bureauvan deTuinbouwveilingen in Nederland). jaren
ha
veiling gld/kg invoer* binnenland aanvoer totaal ind. xton verwerkt vers xton xton x ton
1961/62 1971/72 1977/78 1979/80 1981 1982 1983 1984 1985**
4290 2880 1875 1855 1691 1752 1945 1886 1882
28100 23790 14100 15700 11700 13000 17800 17600 11300
1,10 1,62 2,79 2,43 3,93 3,62 2,59 3,38 4,81
1,05 1,39 2,00 1,46 2,15 2,44 1,46 1,78 1,91
960 2990 3660 4390 2880 4390 5080 5820 9830
7470 16760 6830 15650 7830 7500 7150 9250 2720 8470 8980 4670 11910 5660 10130 6050 16990***
uitvoer xton
doordraai xton
4770 4240 2400 3000 3300 3650 4600 6940 4060
*
in de maanden juni, juli en augustus deels bestemd voor verwerking en excl. reexport ** voor 1985 nogvoorlopige cijfers *** vers plus industrie
Uit deintabel 1samengevatteveilingaanvoeren blijkt dat het produktieniveau delaatste jarengelijkgeblevenis.Inhettotaaliserwellichttocheenlichtestijgingvandeproduktie per haals rekening gehouden wordt met een stijgende verkoop buiten deveilingenom (doorhetProduktschapvoorGroentenenFruit-PGF-delaatstejarengeschatop30%). Deschommelingen in produktie worden vooral veroorzaakt door deweersomstandigheden: 1981winter- en nachtvorstschade, 1985ernstige wintervorstschade. Doordetoegenomenoogstspreidingneemthetgemiddeldeprijsniveauietstoe. Deprijzen voor de industrie-aardbeien blijven de meestejaren op een te laagniveau. Detoenamevandeinvoerwordtinbelangrijke mateveroorzaakt dooreengrotereimport van industrie-aardbeien uit Oost-Europa. Verse aardbeien worden in de periode juniaugustusvooralgeïmporteerduit België.Debinnenlandseafnamevanhetverseprodukt neemt de laatstejaren wat toe,evenals deexport.
60 60 40 680 90 70 710 300 80
Tabel 2. Aanvoerverloopvollegrondsaardbeien vanaf eindjuli(xtonnen in4-wekelijkseperioden), percentage van de totale aanvoer en prijspeil (gegevens PGF).
jaren
periode*
1 1971 1973 1975 1977 1979 1981 1983 1985
478 507 551 925 1042 1100 1109 1589
2
3
4
264 435 221 320 615 546 517 702
137 160 87 172 328 129 264 376
31 20 16 45 58 14 48 39
totaal
910 1130
865 1463 2048 1790 1944 2707
in% vantotaal aanvoer omzet
3,8 5,2 5,9 9,9 13,7 15,3 10,9 23,9
7,0 10,8 14,3 18,9 30,0 20,3 22,6 33,0
junijuli
gld/kg aug.nov.
1,63 1,54 1,92 2,51 2,08 3,71 2,25 4,03
3,13 3,40 5,15 5,37 5,26 5,26 5,37 6,32
Periode 1:eind juli-2e helft augustus, Periode 2: eind augustus-half september, Periode 3: half september-half oktober, Periode 4: half oktober-half november.
Uit tabel 2 blijkt het belang van de na eindjuli aangevoerde aardbeien. In 1970werd nog slechts 2%vandeaardbeien najuli aangevoerd,indeperiode 1981/85wasdit circa 15%. Door het hogere prijspeil in het naseizoen betekent dit dat de verlate aardbeien nu ongeveer 23% van de omzet voor hun rekening nemen. In 1985 was het aandeel van de aanvoer van aardbeien vanaf eind juli beduidend groter dan in voorgaande jaren. Dit werd veroorzaakt door het gedeeltelijk mislukken van de normale teelt tengevolge van vorstschade. Er bestaat een belangrijke in-en uitvoer van verwerkte aardbeien en halfprodukten. Een deel van de ingevoerde (half)verwerkte aardbeien wordt weer uitgevoerd. Exacte gegevens zijn niet bekend. De uitvoer van aardbeiconserven is echter sterk afgenomen (1971: 10.712ton, 1977:2.786 ton en 1984:964ton). De invoer vanaardbeiconserven schommelt tussen de500 en 1.000 ton.De invoer vandiepgevroren aardbeien neemt nog steeds geleidelijk toe (1971: 1.477 ton, 1977:7.452 ton en 1984: 12.914ton). De invoer van pulp nam daarentegen geleidelijk wat af en bedroeg in 1984 3.890 ton. Tenslotte is er nog handel inaardbeimoes (jamengelei).In 1984wasdeinvoer hiervan2.150 ton, deuitvoer bedroeg 2.820 ton.
10
DETEELTVANAARDBEIEN BUITENNEDERLAND Vooral op het noordelijk halfrond worden in veel gematigde en subtropische gebieden aardbeiengeteeld.Aanvoervindthetjaarrondplaats.Derassenkeuzeisdaarbijsterkaangepast aan het klimaat (vooraldaglengte- entemperatuurinvloeden). De wereldproduktie van aardbeien neemt nog steeds toe. Ze bedroeg in de periode 1961/65 gemiddeld 909.000 ton en was in de periode 1981/83 ruimschoots verdubbeld (1.850.000ton).VandezeproduktieneemtEuropa50%voorhaarrekening,gevolgddoor de Verenigde StatenvanAmerika met 20%enJapan met10%. InEuropazijn Polen(industrie-aardbeien) enItalië(verseconsumptie,export)algeruime tijd de belangrijkste aardbeiproducerende landen. Uit de intabel 3weergegeven cijfers blijkt echter dat er eensnelle toename isvandeaardbeienteelt in Spanje,waardoor dit landFrankrijkinproduktievoorbijisgestreefd.Deoogstperiodevaltindezuidelijkelanden (Spanje, Italië) inde maanden februari tot en met mei.Ook een belangrijk deelvande Franseaardbeienoogstvaltnoginaprilenmei.Ditbetekentvooraleentoenemendeconcurrentie voor de Nederlandse glasaardbeien (zowel binnenland alsexport). Tabel3.Aardbeiproduktie in eenaantal Europse landen,gemiddel perjaar (x 1000ton) (gegevensFAO-Jaarboeken)
Polen Italië Spanje Frankrijk Groot-Brittannië Joegoslavië Duitsland-West Duitsland-Oost Roemenië België/Luxemburg Nederland Overig Oost-Europa**
1961/65
1969/71
1974/76
1981/83*
67 53 7 55 36 11 19 15 ? 22 31 56
87 89 10 65 50 22 23 18 29 34 32 61
162 144 26 72 48 34 25 26 25 23 22 60
198 164 91 86 59 43 39 38 36 23 21 57
* deels nog schattingen ** Bulgarije, Hongarije,Tsjechoslowakije (excl. Rusland)
2. BODEM, WATER EN BEMESTING ALGEMEEN Bij de teelt van aardbeien is een vlotte en regelmatige groei van essentieel belang. Groeistagnaties,doorwelkeoorzaakdanook,leidenvaaktotaanmerkelijkeoogstreductie envergroten de kans op allerlei aantastingen,waardoor de planten ten gronde kunnen gaan.Deeigenschappen vandebodemspelen,insamenhang metdevochtvoorziening en de bemesting,een belangrijke rol bij het verkrijgen vandegewenstegroei.
11
BODEM Een aardbeiplant kan op zeer uiteenlopende grondsoorten worden geteeld. Wel stelt de plant hoge eisen aan de fysische eigenschappen van de grond, dat wil zeggen dat de plant sterk reageert op de mate waarin de bodem bewortelbaar is. Alleen in een goed bewortelbare grond kan het wortelstelsel een behoorlijke omvang krijgen, waardoor de plant uit een groter bodemvolume vocht en voedingsstoffen kan opnemen. De plant is dan minder gevoelig voor weersveranderingen en de groei is regelmatiger. Een plant met een beperkt wortelstelsel is daarentegen niet alleen gevoelig voor droogte maar ook voor wateroverlast. De bewortelbaarheid van de bodem wordt niet zo zeer bepaald door de zwaarte van de grondalsweldoordebodemstructuur. Onder debodemstructuur wordtverstaande onderlinge rangschikking vande bodemdeeltjes, die liefst zodanig moet zijndat zowellucht- als vochtgehalte van de bodem goed zijn. Het is daarbij van belang dat er zowel voldoende grote als kleine poriën zijn. Bovendien mag de indringingsweerstand voor de wortels niet te groot zijn. Een voldoende losse en goed ontwaterde grond is dus een eerste vereiste. Inde praktijk doen zich echter een aantal situaties voor waarin percelen gedraineerd zijn, maar de bodem toch te lang nat blijft. Hiervoor kunnen meerdere oorzaken aan te wijzen zijn. Zo kan de drainage niet goed werken door een verkeerde aanleg (ongelijke ligging), doorverstoptedrainbuizen ofdoor eendichtzittendfilter rondomdebuizen.Het isook mogelijk dat de drainage goed kan werken, maar dat het water niet in de drains komt door storende of verdichte lagen,door een verdichte drainsleuf of door verslemping. Tenslotte kan de drainagecapaciteit niet groot genoeg zijn, ten gevolge van een te ruime drainafstand. Het is daarom van groot belang de drainage te controleren en de bodem te beoordelen op storende of verdichte lagen. De diepte van een verdichte laag kan eenvoudig worden bepaald door eenz.g.prikijzer (een stalen pen) indegrond testeken. De invloed van een storende laag kan men beoordelen door een aantal profielkuilen te graven. Men moet daarbij vooral letten opdevochttoestand in en onder deverdichte laag. Deverdichte laag voelt altijd droger aan. Bij een grote invloed van de storende laag zal (mits de drainage goed werkt) de grond eronder meestal droger aanvoelen dan erboven. Bij de beoordeling van het profiel moet ook gelet worden op het grondwater. Een te hoge grondwaterstand beperkt namelijk de beworteling. Indergelijke gevallen kan het gewasalleen aan de groei gehouden worden met extra beregening en extra kunstmest. Verschillen inproduktieniveau tussen percelenzijnvaak echter nietterugtevoerenopverschillen in kunstmest- of watergiften, maar op verschillen in de fysische eigenschappen van de bodem. Veel zorg voor het in orde brengen van de bodem is daarom altijd nodig.
WATER Een goede vochtvoorziening is in de aardbeienteelt een erg belangrijke zaak. Het water wordt daarbij nietalleengebruikt insituaties meteenvochttekort, maarookomeen goede aanslag van de planten te krijgen, b.v. in de teelt met gekoelde wachtbedplanten. Het meeste water dat de plant opneemt, verdampt weer en dient behalve voor het transport van voedingsstoffen voor het koelen van de plant. Inde aardbeienteelt wordt extrawater meestal gegeven via beregening (zie hoofdstuk 6). De hoge eisen die daarbij aan de kwaliteit van het water gesteld moeten worden, leveren in de praktijk vaak problemen op. Vooral een te hoog zoutgehalte en eente hoog ijzerge-
12
halte zijn voor de aardbeiplant nadelig. Het beregeningswater moet daarom van tevoren onderzocht worden.Voor analysevan hetwater kanmenterecht bij het BedrijfslaboratoriumvoorGrond-enGewasonderzoek teOosterbeek. Ook kanmenterecht bij verschillende Waterleidingbedrijven ende Gezondheidsdiensten voor dieren inverschillende provincies en bij diverse particuliere laboratoria. Tabel 4. Gehaltenaanzoutenenijzer inhetberegeningswater, waarbovengebruik vanhet water een negatief effect op de groei kan hebben. bepaling
normale teelt
E.C. (geleidingsvermogen)
IJzer (Fe) Mangaan (Mn)
Chloor (Cl) Bicarbonaat (HCOa)
teelt gekoelde wachtbedplanten en doordragers 1,0
1,5 ti mol/l
mg/l
H mol/l
mg/l
36 36
2,0 2,0
10-20 10-20
0,5-1,0 0,5-1,0
m mol/l
mg/l
m mol/l
mg/l
5 4
180 250
5 4
180 250
Intabel 4 zijn de belangrijkste normen voor de kwaliteit van beregeningswater samengevat.Daaruit blijkt datvoorde normaleteelt envoor deteelt metgekoelde wachtbedplanten endoordragers verschillende normengehanteerd worden,vooralvoorwat betreft hetijzergehalte. Als uit de analyse blijkt dat het water door een te hoog ijzergehalte ongeschikt is voor beregening dan kan het via een ontijzeringsinstallatie vaak alsnog geschikt gemaakt worden (zie hoofdstuk 6). Behalve de kwaliteit van het beregeningswater spelen bijeen goede vochtvoorziening het beregeningstijdstip, de hoeveelheid (mm) en de beregeningsintensiteit (mm/uur) een belangrijke rol.Het beregeningstijdstip is afhankelijk vande hoeveelheid water die de grond kanvasthouden en de hoeveelheid die daarvan voor de plant beschikbaar is(meestal geschat op 40%). De hoeveelheid water die inverschillende grondsoorten kan worden vastgehouden is in tabel 5 weergegeven. Uitgaande van de hoeveelheid beschikbaar water kan met twee methodes het beregeningstijdstip bepaald worden. In de eerste methode wordt de vochttoestand in de wortelzone geschat. Daarbij kan men er op een zandgrond van uitgaan dat de grond nog voldoendevochtig isalserdoor flink knijpen nogwater uitkomt. Voor een kleigrond geldt dat die nogtot een balte kneden moet zijn. Iseronvoldoende vocht aanwezigdan moet beregend worden. Het succes van de ,,schattings"methode is erg afhankelijk van de ervaring van de teler. De tweede methode is gebaseerd op berekeningen, de z.g. vochtboekhouding. Daarbij houdt men rekening met devochtinhoud van het profiel,de bewortelbare diepte,decapillaire nalevering van vocht door de ondergrond, de neerslag en de verdamping door het
13
Tabel 5. Hoeveelheid aanwezig en beschikbaar water in de wortelzone in mm per 10 cm laagdikte bij een aantal zand-, zavel- en kleigronden. grondsoort
humusarm duinzand humushoudend duinzand slibhoudend duinzand (geestgrond) humusarm, matig fijn zand humushoudend, matig fijn zand dalgrond humusrijk, matig fijn zand humusrijk, lemig zand esgrond stroomgrond humusarme, kalkrijke zavel matig humushoudende, opgebaggerde zavel matig zware zeeklei (slechte structuur) humusrijke, kalkrijke zavel slikklei-pikklei goede humus- en kalkrijke zeeklei humusarme, lichte rivierklei humusrijke, lichte rivierklei zware rivierklei (komklei) lössgrond veengrond (bolster) nat, slibrijk bosveen
aanwezig water in mm
beschikbaar water in mm (40%)
5 10 15 10 15
2 4 6 4 6
15-32
6-13
20 25 22 19 20 17 14 28 15 26 15 20 18 28 53 32
8 10 9 8 8 7 6 11 6 10 6 8 7 11 21 13
gewas. Met deze gegevens kan worden berekend wanneer de vochtvoorraad is verbruikt en hoeveel millimeter water men moet geven om de voorraad weer aan te vullen. Tenslotte speelt de beregeningsintensiteit een belangrijke rol. Een te grote watergift kan de structuur verslechteren doordat er een slempkorst ontstaat. Door een dergelijke korst wordt de gasuitwisseling met de lucht belemmerd,waardoor groeiremming kanoptreden.
BEMESTING De wenselijkheid van een regelmatige groei betekent ook dat de plant steeds over voldoendevoedingsstoffen moet kunnen beschikken. Eentekort aanvoedingsstoffen kangebreksverschijnselen tot gevolg hebben (zie kleurenfoto's) en leiden tot vermindering van produktie en kwaliteit. Omdat er van nature vaak te weinig van (bepaalde) voedingselementen aanwezig is,moet aanvulling via bemesting plaatsvinden. Daarbij spelen een rol: degrootte vandegift (zuivere kgper element per ha),devormwaarin de voedselelementen worden gegeven, het tijdstip van bemesten en de wijze van toediening.
14
Vanaardbeiplanten isbekenddatzeerggevoeligzijnvoorteveelzout.Te grotehoeveelhedenmestkunnendanookschadelijkzijn.Degroottevandemestgiftisbehalvevande onttrekkingookafhankelijkvanderijkdomvandegrond.Grondonderzoek geeftinzichtin dehoeveelheidvoedingsstoffen indegrond.Nagrondonderzoek kaneenadviesworden gegeven over de hoeveelheden meststoffen die aanvullend nodig zijn. Ervanuitgaandedatdevoedingstoestandgoedis,datwilzeggendatdeinhetanalyserapport vermelde streefcijfers gehaald worden, moeten de volgende hoeveelheden voedingsstoffen per hawordengegeven: stikstof (N)
: 60-80 kg in de normale teelt ende teelt met gekoeldewachtbedplanten 125-150kgbij doordragers fosfaat (P2O5) : 50kg kali (K2O) : 100kgopzandgrond 150kgop zeeklei enloss 200-350 kgop rivierklei (afhankelijk van het gehalte afslibbaar). magnesium (MgO) : 100kg kalk (CaO) : eenonderhoudsbekalkingmet500kgzuurbindendewaarde(z.b.w.)
Dezehoeveelheden gelden alleen voor produktievelden envermeerderingsvelden.Over deteeltvanwachtbedplantenzijnonvoldoendeexactegegevensbeschikbaar. Eengoede bemesting vanwachtbedplanten lijkt echter van grote invloed opdeproduktie. Voedingselementen kunnen wordengegeven indevormvanorganische meststoffen en alskunstmest.Indeloopvandejarenisduidelijkgewordendataardbeiengunstigreagerenopeenorganischebemesting.Doormineralisatiedaarvankomttijdenshethelegroeiseizoenstikstofvrij,wateenregelmatigegroeibevordert.Bovendienkanorganischemest bijdragen aan een verbetering vande bodemstructuur. Drijfmest draagt daarbij echter duidelijk minder bijaandez.g.„oude kracht" danvaste organische mest. Dezelaatsteverdient daarom devoorkeur. Opgronden met meerdan 40% afslibbaar moet men geen stalmest gebruiken. Deze grond wordt dan alleen nog maar „vetter ". Dehoeveelhedenvoedingsstoffen dieindeverschillende soortenorganische mestzitten zijnsamengevatintabel6.Geeftmeneenorganischebemestingdanmoetendedaarmee gegevenvoedingsstoffen wordenafgetrokken vandetotaal benodigde hoeveelheidvoedingsstoffen omzode nogte geven kunstmestgift tebepalen. Menmoeterrekeningmeehoudendatvanaf 1 januari 1987perjaar nogmaar maximaal 125kgP2O5 per haindevormvanorganische mestgegeven magworden.Wil menb.v. eenmaalpertweejaaropeenzelfdeperceelrundveemestuiteenloopstalgevendanmag dienietmeerbevattendan250(2x 125)kgP2O5 perha.Daardezemest2,5kgP2O5 per tonbevat,isdemaximaaltoegestanegift 250:2,5 = 100ton.Datisnogeenbehoorlijke hoeveelheid.Voor andere vaste organische mesten met hogere P20s-gehaltesbetekent hetdatdemaximalegiftenbelangrijk kleinerzijn.Voorchampignonmest betekent hetb.v. datdemaximalegiftpertweejaar32tonperhais(ofca.64m3).Ditbetekenteenduidelijkeverlaging vande nu gebruikte giften. De laatstejaren heeft men het langzaam vrijkomen van voedingsstoffen uit organische mest willen nabootsen door het gebruik van langzaamwerkende kunstmeststoffen. De langzamewerkingberustdanophetomhullenvandekunstmestkorrelmeteenhuidje. Het succes dat metdeze meststoffen is behaald,iswisselend.Inproeven in 1985(eenjarig)
15
Tabel 6. Samenstelling van dierlijke meststoffen in kg per 1000 kg mest (Februari 1983, naar gegevens van het Instituut voor Bodemvruchtbaarheid te Haren)
Gier Rundvee Varkens Dunne mest Rundvee Mestvarkens Zeugen (onverdund) Zeugen (verdund) Vleeskalveren Kippen Vaste mest Rundvee loopstal Rundvee grupstal Varkens Kippen vochtige Kippen droge Kippen deeppit Kippen strooiselmest Slachtkuikens Kalkoenen Paarden Champignonmest Nertsen
ds')
os2)
N
26 20
10 5
95 80 60 10 20 140 240 215 230 322 580 530 530 580 450 310 391 320
PJO.
KiO
CaO
MgO
NaiO
Cl
SC-3
4,0 6,5
0,2 0,9
8,0 4,5
0,1 0.6
0.2 0,2
1,0 1,0
4,0 4,0
2.0 1.8
1,032 1,010
— 3 — 7
60 50 40 10 15 90
4,4 5,5 3,9 2,0 3,0 9,2
1,8 4,7 3,7 0,9 1,3 8,0
5,5 5,0 3,9 2,5 2,4 5,0
2,1 5,0 0,8 5,2
1,0 1,5 1,3 0,2
1,0 0,7 0,7 0,2
3,0 1,5 1,5 0,5
1,8 1,6 1,0
1.040 1,033
— 3 + 1 — 2
13,7
1,5
1,0
2,0
2.0
160 140 160 230 370 240 350 460 340 250 203 180
5,5 5,5 7,5 12.5 21,0 14.3 15,8 26,0 17,4 5,0 7.0 9,5
2,5 3,8 9.0 18,7 25,0 36,1 20.0 24,0 19,3 3,0 7,8 33,0
6,0 3,5 3,5 9,0 20.0 19.2 11,0 21,5 16,1 5,6 9,6 2,5
3,0 4,0 9,0 23,5 45,0 67,0 28.6 20,5 24,6 3,1 51,1 34,5
1,0 1,5 2.5 2,5 3,5 4,0 4.4 6,0 5,0 1,8 2,9 2,0
1,0 1,0 1,0 2,0 3.0 3.5 3,5 4,0 5,8
2.0 2.0 2,0 3,5 8.0 8.7 5.4 5,5 8.0
0,8 0,6 1,0 4,0 6,0 10,0 8,3 9,0 9.5
—
2,6 1,0
—
2.8 1.5
—
—
13,8 9,3
Volume Invloed gewicht op pH in kg CaO bouwland
— — — 0,700 0,900
— — — — — 0,465 —
0,700 0,500
—
') droge stof.3 organischestof
konnietwordenaangetoonddatderelatiefdurelangzaamwerkendekunstmeststoffenbetere resultaten geven dan detraditionele bemesting. Hettijdstipvantoedieningvandemestgifthangtsamenmetdemeststof.Organischemest moetruimvoordeaanvangvandeteeltwordengegeven.Ookdekunstmestwordtgrotendeelsvoorhetplantengestrooid.Alleendestikstofgiftwordtopgedeeld.Grotehoeveelhedenneerslagkunnendestikstoftijdenshetgroeiseizoen namelijkgedeeltelijkuitspoelen, metnameopzandgronden.Algemeengeldtdattijdensdeteelt,methetoogopmogelijke zoutschade,nietmoerdan20tot30kgstikstofperhainéénkeerwordtgegeven.Hetgoed verdelen vandeze kleine hoeveelheden kunstmest stelt hoge eisen aan de apparatuur. Steeds meer wordt kunstmest via de beregeningsinstallatie gegeven. Men spreekt dan vanfertigatie.Ookdaarbij moet menoppassenvoortehogeconcentraties aan meststoffen. Voldoende naregenen met schoon water is noodzakelijk.
16
— +
4
0 0 + 2 + 19 + 21 + 50 + 11 — 1 + 8
—
+ 41 + 9
3. RASSEN ALGEMEEN De bruikbaarheid vaneen aardbeiras wordt voor een belangrijk deel bepaald door degeschiktheid voor het klimaat waarin men het wil telen.Zotonen Westeuropese rassen,geteeld inScandinavië of rondde MiddellandseZee,daar eenanderegroeiwijze,oogstperiode en produktiecapaciteit dan in Nederland. Dit wordt veroorzaakt door de verschillen in daglengte en temperatuur en het verschil in klimaat gedurende de wintermaanden. Het aanpassingsvermogen aan andere groeiomstandigheden verschilt per ras.Voor de aardbeienteelt is het echter van groot belang dat rassen worden gekweekt (veredeld) voor het eigen teeltgebied.
VEREDELING InNederlandwordt sinds 1943op het Instituut voordeVeredeling van Tuinbouwgewassen (IVT) inWageningen aandeveredeling vanaardbeien gewerkt.Tothet midden vandezeventiger jaren is ook op de proeftuin van de Vereniging tot Bevordering van de Tuinbouw in de Bommelerwaard (VVTB) inZaltbommelveredeld op rassen voor de kasteelt en door de Stichting Tuinbouwproef- en selectiebedrijf in Middelrode op rassen voor de fabrieksteelt. Ditveredelingswerk vond op beide plaatsen gedeeltelijk in samenwerking met het IVT plaats. Tegenwoordig is het IVT nogde enige instelling in ons land waar aanverbetering van het sortiment wordt gewerkt. Het veredelingsprogrammavan het IVTomvat zowel het kweken van eenmaaldragende rassen voor de vollegrond envoor de kasteelt als het kweken van doordragende rassen. Het octaploid zijn van de aardbei betekent dat het basisaantal chromosomen in achtvoud aanwezig is. Dat wil zeggen dat het tot uiting komen van een eigenschap berust op tenminste acht genen. Dit maakt de aardbei veredelingstechnisch zeer ingewikkeld. De eigenschappen vanzaailingen uit één kruisingverschillen dan ook sterk. Deveredelaar selecteert uit een variabele, uit kruising verkregen populatie na een jaar de meest aantrekkelijke zaailingen.Dezewordenvegetatief vermeerderd endaarnaopteelt-enconsumptiewaarde beoordeeld door ze met standaardrassen te vergelijken. Een aantal jaren isnodigomeengoede indruktekrijgenvande produktiemogelijkhedenende oogstzekerheid onder de van jaar tot jaar verschillende omstandigheden. Voor alle selecties geldt dat ze moeten voldoen aan bepaalde normen voor produktiviteit, plukbaarheid, vruchtkwaliteit en resistentie tegen de belangrijkste ziekten. De algemene gebruikswaarde wordt dan verder bepaald door een combinatie van een groot aantal eigenschappen.Op het IVTwordt in het bijzonder veel aandacht besteed aan kwaliteitsverbetering, ziekteresistentie en oogstspreiding. De kwaliteit van de vrucht is te verdelen in uitwendige en inwendige kwaliteitsaspecten. Onder uitwendige kwaliteit worden verstaan de grootte, vorm, kleur, gelijkmatigheid, stevigheid en kwetsbaarheid van de vrucht. Bij de inwendige kwaliteit zijn smaak, aroma, sappigheid en kleur van het vruchtvlees de belangrijkste factoren. Ziekteresistentie is voor de teler van belang omdat deze eigenschap kostenbesparend is enhetteeltrisicoverkleint. Het isbovendien inhetbelangvandeconsument enhetmilieu. Omdat erbijdeaardbeivrijwelgeenabsolute resistenties gevondenwordenen schimmels
17
demogelijkheidhebbeneenresistentietedoorbrekendoorhetvormenvannieuwefysio's (stammen) wordt op het IVTvoor een aantal ziekten gestreefd naar z.g.veldresistentie. Hieronderwordtverstaandateenrasvoldoendeweerstandheefttegenallevoorkomende fysio's van een bepaaldeschimmel. Oogstspreidingdoorhettelenvanvroeg-enlaatrijpenderassenmaakthetdetelermogelijkhetseizoenteverlengen,groteoogstpiekentevoorkomenenteprofiterenvandehogereprijzen aan het begin eneinde van hetseizoen. Zekerheiddateenkruisingeengoedrasoplevert,isernooit.Dooreengoedeouderkeuze eneengoedekijkophetgewaswordtdekansopsuccesechterbelangrijkvergroot.Rassenkennis eneerdere resultatenvormen,naast kennisvanteelt engewas,debasisvan het veredelingswerk. Omdatdeeisendieaanrassengesteldwordensteedswijzigen,omdatervoortdurendgestreefdmoetwordennaareenverdere beperkingvande kostenper kilogram produkten omdatsteedsweernieuweziektendeaardbeienteelt bedreigen,iseencontinueveredeling van groot belang. GEBRUIKSWAARDE-ONDERZOEK Het gebruikswaarde-onderzoek wordt uitgevoerd door het Proefstation voor de Fruitteelt inWilhelminadorp (PFW)onderverantwoordelijkheid vanhet Rijksinstituut voor hetRassenonderzoekvanCultuurgewassen(RIVRO)inWageningen.Hetonderzoekvindtplaats ophetPFW, deproeftuinenteBreda,Horst-MeterikenGeldermalsenenineenlaterstadiumook op het Voorbeeldbedrijf voor Zacht Fruit inKesteren. HetIVTismomenteelveruitdebelangrijkste leverancier vannieuweselecties,maarook buitenlandserassenwordeninditonderzoek betrokken.DezewordenechtereerstopbeperkteschaalbeoordeeldophetPFWen,voorzovervanbelangvoordeveredeling,ook ophetIVT.Isdeindrukvandeeerstebeoordelinggunstig,danwordendezebuitenlandse rassenopgenomen inde landelijkeproeven. Hetplantmateriaalvoorhetgebruikswaarde-onderzoek,inclusiefdatvandestandaardrassen,wordtcentraalvermeerderdomherkomstverschillenuit tesluiten.Alle plantenwordenopééndagopgenomenenzospoedigmogelijkopalleproefplaatsen uitgeplant.Na hetoogstseizoenwordenderesultatenbesprokenmetallebijhetonderzoekbetrokkenen. Danwordtookbeslist metwelkerassenenselecties hetonderzoekwordtvoortgezet.De beoordelingen gebeurenvrijwel uitsluitendaaneeneenjariggewas.Alleen alsdaareen goede redenvoor is,wordt het tweejarige gewas ookbekeken. Behalveaandenormalevollegrondsteeltwordtinhetgebruikswaarde-onderzoekookaandachtbesteedaandegeschiktheidvanrassenvoorandereteelttechnieken,zoalshetvervroegenondergeperforeerdefolieenintunnelsofeenverlateteelt metgekoeldewachtbedplanten.' Alseenrasofselectieeengoedeaanvullingvanhetsortimentlijktofeenverbeteringbetekent,wordtdekwekerofeigenaargeadviseerdhetrasinhetverkeertebrengen.Deeigenaarvaneen ras kan,overigens losvan het gebruikswaarde-onderzoek, een rasaldan nietbeschermendoorkwekersrecht.Hetverkrijgenvankwekersrecht betekentdathetras nietvrijverhandeldmagworden,maardatdiegenendieplantenvanhetrasvoorverkoop willen telen,daar licentierecht voor moetenbetalen.
18
RASSENKEUZE Algemeen De rassen worden verdeeld in twee groepen:de eenmaaldragende rassen die bloeien in mei en hunoogst geven injuni-juli endedoordragende rassen waarbij de bloei eveneens inmeibegint maar doorgaattotdiep indeherfst. Degroepvandedoordragers heeft daardooreenveellangereen latereoogstperiode dandegroepvaneenmaaldragende rassen. Maar ook binnen degroep van eenmaaldragende rassen komt eentamelijk groot verschil in rijptijd voor. Het vroegste ras, Karina, is afgeoogst als de eerste vruchten van het late ras Bogota rijpen. Bovendien kandoor middel van ingrepen ten opzichte van de normale teeltwijze deoogst nogmeerwordenvervroegd ofverlaat. Niet alle rassenzijnechter voor de afwijkende teelttechnieken even geschikt. Een ander onderscheid tussen de rassen is de geschiktheid voor verse consumptie of voor verwerking. Voor verse consumptie dienen de vruchten groot, mooi, stevig en van goede smaak te zijn. Bij de teelt ten behoeve van de verwerking moeten de vruchten gemakkelijk zijnteplukken zonder dop.Verder prefereert deverwerker inwendig rodevruchten die stevig zijn en een goed aroma hebben. Voor bepaalde doeleinden wordt tevens een middelmatige vruchtgrootte gewenst. Bij de eenmaaldragende rassen zijn sommige meer geschikt voor verse consumptie en andere meer voor verwerking. De oogst van de doordragende rassen en van de rassen in de verlate teelt is uitsluitend bestemd voor de verse consumptie, in verband met de hoge kosten van deze teelten.
r""J *»\JÙ
Foto 1. Elsanta, een van de jongste IVT-rassen.
19
Eenmaaldragende rassen In Nederland worden in de vollegrond ongeveer achttien eenmaaldragende rassengeteeld.Verschillende daarvan zijnechter vanzeer geringe betekenis. Hierwordtvolstaan meteenbeschrijvingvandertienrassen.Gedeeltelijkzijnditwatoudererassenwaarmee ineenreeksvanjarenervaringenzijnopgedaan.Deanderezijnjongererassen, waarvan veelmindermetzekerheidbekendis.Bijdebeschrijvingenwordtdaaromhetjaarvanintroductievermeld.Devolgordeinrijptijdblijktuitfiguur 1.Bijdebeschrijvingenvande belangrijksteeigenschappenvandeeenmaaldragenderassenwordtdezelfdevolgordeaangehouden. '1.7 KARINA GORELIA ELVIRA CONRTURA INDUKA KORONA SEN6A SENGANA SIVETTA TENIRA ELSANTA VALETA TA6 0 BOGOTA 1.6
8.6
15.6
22.6
29.6
6.7
13.7
207
29.7
Figuur 1. Rijptijden van eenmaaldragende rassen in de normale vollegrondsteelt.
KARINA Kweker:InstituutvoordeVeredelingvanTuinbouwgewassen,Wageningen,1968. Gewonnen uit een kruising van (Gorella x Deutsch Evern) met Valentine.Geïntr.:1975. Isslechts matigproduktief,door dezeer vroege rijptijd onder gunstige omstandigheden geschiktvoordeteeltonderplasticenindevollegrondvoorverseconsumptie.Moetvroeg envrijdichtgeplantworden.Rijptzeersnel,moetdaarommetkortetussenpozengeplukt worden en heeft een korteoogstperiode. Heeft een matigfors gewas met meestal korte bloemstengels. Devruchten zijn tamelijk groot,rondtotkegelvormig,bijdekelkvaakbreedhalsvormigversmald,meteenfrisrode, bijvolledigerijpheidtamelijkdonkerrodekleur.Zezijnmatigstevigmaarweinigkwetsbaar
20
en matig sappig met een goede smaak en een tamelijk sterk aroma. Inwendig zijn de vruchten lichtrood. Het ras is erg vatbaar voor zowel roodwortelrot als stengelbasisrot, tamelijk vatbaar voor stengelrot en weinig vatbaar voor verwelkingsziekte, meeldauw en vruchtrot.
GORELLA Kweker: Instituut voor deVeredeling vanTuinbouwgewassen,Wageningen, 1955.Gewonnen uit een kruising van Juspa met de Amerikaanse selectie U.S. 3763. Geïntr.: 1960. Istamelijk goed produktief en voldoet goed in devollegrondsteelt voor verse consumptie envrij goed onder platglas,plastic envooral bijvroege plantdata (tot begin mei) inde verlate teelt. Omdat de vruchten tamelijk makkelijk doppen ook geschikt voor de teelt voor verwerking. Is geschikt voor meerjarige teelt. Tamelijk stug gewas met opgaand blad dat door harde wind beschadigd kan worden. Maakt weinig bloeiwijzen en moet daarom vroeg worden geplant. De vruchten zijn groot en glanzend rood, soms met een wat traag rijpende punt, de eerste vruchten soms wat onregelmatig van vorm.Ze zijn stevig en niet kwetsbaar, tamelijk sappig met een matige smaak en een matig aroma. Inwendig zijn de vruchten lichtrood. Het ras is erg vatbaar voor verwelkingsziekte, tamelijk vatbaar voor meeldauw en weinig vatbaar voor roodwortelrot, stengelbasisrot, stengelrot en vruchtrot.
ELVIRA Kweker: Instituut voor de Veredeling vanTuinbouwgewassen, Wageningen, 1967.Gewonnen uit een kruising van Gorella met Vola. Geïntr.: 1977. Kw.r.: 1977,onder licentie in de handel. Is produktief envoldoet goed in deteelt onder platglas en plastic en vrij goed in de vollegrondsteelt voor verse consumptie. Lijkt geschikt voor de verlate teelt. Plukt moeilijk zonder dop. Heeft eenmatiggroeiendgewas meteenopen planttype.Devruchten zijngroot,gelijkmatig kegelvormig en glanzend oranjerood. In de vollegrond komt de basis van de vruchten soms mindergoedopkleur. Devruchtenzijnstevigennietkwetsbaar, sappigmeteengoede smaak en een matig sterk aroma. Ze zijn inwendig oranjerood. Het ras is tamelijk vatbaar voor verwelkingsziekte, meeldauw en roodwortelrot en weinig vatbaar voor stengelbasisrot en vruchtrot.
CONFITURA Kweker:StichtingTuinbouwproef- enselectiebedrijf,Tilburg, 1961.Gewonnen uiteen kruising van Gorella en Redgauntlet. Geïntr.: 1970. Kw.r.: 1971,onder licentie in de handel. Kanerg produktief zijn, maar isal in eenvroeg ontwikkelingsstadium gevoeligvoor nachtvorst. Plukt gemakkelijk zonder dop en voldoet daardoor vooral goed in de vollegrondsteelt voor verwerking.
21
Heeft eenforsopgaandgewas metzeerlangevruchttrossenenvraagt inverbanddaarmeeeen ruime plantafstand tussen de rijen. Devruchten zijn groot englanzend rood met een iets zijdelings afgeplatte vorm.Vooral deeerstevruchtenzijnvaaksterkoverlangsgegroefdenmisvormddoor eenslechtezetting.Zezijntamelijk stevigenweinig kwetsbaar, tamelijk sappig meteentamelijk goede smaak en aroma.Inwendig zijn devruchten rood. Hetrasistamelijkvatbaarvoormeeldauwenweinigvatbaarvoorverwelkingsziekte,roodwortelrot, stengelbasisrot envruchtrot. INDUKA Kweker:InstituutvoordeVeredelingvanTuinbouwgewassen,Wageningen,1965. GewonnenuiteenkruisingvanPugetBeautymetSengaSengana.Geïntr.: 1973.Kw.r.:1974, onder licentie in dehandel. Istamelijk produktief engoedteplukkenzonder dop.Bijplukkenvoorverseconsumptie iseenhogeplukprestatiemogelijkdoordatdevruchtstelenmakkelijkzijnaftebreken.Voldoetgoedindevollegrondsteelt voorverwerking envrijgoedindevollegrondsteelt voor verseconsumptie. Heefteenmatiggroeiendgewasmeteentamelijkopenplanttype.Moettamelijkvroegen vrijdichtgeplantworden.Devruchtenzijntamelijkgroot,kegelvormigmeteenaandehals versmaldebasis,glanzendentamelijkdonkerrood.Zezijnstevigennietkwetsbaar,sappig met een goede smaak en een matig sterk aroma. Inwendig zijn devruchten rood. Het ras is weinig vatbaar voor ziekten enplagen. KORONA Kweker:InstituutvoordeVeredelingvanTuinbouwgewassen,Wageningen,1972. Gewonnen uit een kruising vanTamellamet Induka.Geïntr.: 1978.Kw.r.: 1980,onder licentie in dehandel. Isergproduktief energgoedvansmaak,voldoet goedindevollegrondsteelt voorverse consumptieenlijktgeschiktvoordeverlateteelt.Vraagtvooraltijdensdeoogstextraaandacht voor devochtvoorziening. Plukt moeilijk zonderdop. Heeft een fors groeiend,opgaand gewas met een vrij dicht planttype. Devruchten zijn groot,kegelvormig,glanzendentamelijkdonkerrood,deeerstezijnvaakafgeplatenoverlangsgegroefd.Zezijnstevig,maar ietskwetsbaar,zeersappigenerggoedvansmaak met een tamelijk sterk aroma. Inwendig zijn devruchten rood. Het ras istamelijk vatbaar voor meeldauw, vruchtrot en roodwortelrot enweinig vatbaar voor verwelkingsziekte en stengelbasisrot. SENGA SENGANA Kweker: R. van Sengbusch, Hamburg,Duitse Bondsrepubliek, 1949.Gewonnen uit een kruising van Sieger met Merveilleuse de Tihange (Markee). Geïntr.:1956.
22
Isproduktief endevruchten zijngemakkelijk te plukken zonder dop.Voldoet redelijk in de vollegrondsteelt voor verwerking. Nadelen zijn detamelijk kleine vruchten en de vatbaarheid voor o.m. roodwortelrot envruchtrot. Voor verse consumptie zijn devruchten te donker en te aromatisch. Heeft een krachtige groei met een gesloten gewas. De vruchten zijn tamelijk klein maar zeergelijkmatigvangrootte,kort-kegelvormigenglanzend,tamelijk donkerrood,soms iets bruin. Ze zijn stevig enweinig kwetsbaar, sappig met een goede smaak maar hebben bij volle rijpheid eenzeer sterk enwat afwijkend aroma. Inwendig zijndevruchten dieporanjerood. Hetras isergvatbaar voor roodwortelrot, stengelrot (koprot) envruchtrot, maar weinigvatbaar voor verwelkingsziekte, meeldauw en stengelbasisrot. Is gevoelig voor virusziekten en bladaaltjes.
SIVETTA Kweker: Instituut voor deVeredeling vanTuinbouwgewassen,Wageningen, 1965.Gewonnen uit een kruising van Redgauntlet met Gorella.Geïntr.: 1973.Kw.r.: 1973,onder licentie in de handel. Is produktief en voldoet vrij goed in de teelt onder platglas, in de vollegrond voor verse consumptie en in de verlate teelt. Plukt moeilijk zonder dop. De waardering voor dit ras is sterk teruggelopen wegens de grote vatbaarheid voor paarse-vlekkenziekte. Heefteensterke,opgaandegroei. Devruchtenzijngroot,kegelvormig englanzendoranjerood. Ze zijn tamelijk stevig, weinig kwetsbaar en tamelijk sappig met weinig smaak en aroma. Inwendig zijn de vruchten lichtrose. Het ras is ergvatbaar voor stengelbasisrot en paarse-vlekkenziekte, tamelijk vatbaar voor meeldauw en roodwortelrot en weinig vatbaar voor verwelkingsziekte en vruchtrot.
TENIRA Kweker: Instituut voor de Veredeling van Tuinbouwgewassen, Wageningen, 1965.Gwonnen uit een kruising van Redgauntlet met Gorella. Geïntr.: 1973.Kw.r.: 1974,onder licentie in de handel. Isproduktief envoldoet goed inde vollegrondsteelt voor verse consumptie. Plukt moeilijk zonder dop. Heeft eensterke,opgaande groei.Devruchten zijntamelijk groot, regelmatig kegelvormig englanzend roodmetgelezaadjes,deeerstevruchten zijnsomswatmisvormd.Devruchten zijn zeer stevig, niet kwetsbaar, goed houdbaar en sappig met een goede smaak en een tamelijk sterk aroma. Inwendig zijn ze rood. Het ras is tamelijk vatbaar voor roodwortelrot en weinig vatbaar voor andere ziekten. Wel gevoelig voor spint.
23
ELSANTA Kweker:InstituutvoordeVeredelingvanTuinbouw/gewassen,Wageningen,1975. Gewonnenuit eenkruisingvanGorella met Holiday. Geïntr.: 1981. Kw.r.: 1983,onder licentie in dehandel. Iszeerproduktief envoldoet goedindevollegrondsteelt voorverseconsumptie eninde verlate teelt. Plukt moeilijk zonderdop. Heefteenforse,tamelijkbrede,maarvoldoendeopengroeiwijzemettamelijklange, stevigevruchttrossen.Devruchtenzijngroot,gelijkmatig,afgerond kegelvormigenglanzend rood, soms aan de top onvoldoende gezet. Zezijn zeer stevig,niet kwetsbaar engoed houdbaar en sappig,met een goede smaak en eentamelijk sterk aroma. Hetrasisergvatbaar voorverwelkingsziekte enroodwortelrot, maarweinigvatbaarvoor meeldauw, stengelbasisrot envruchtrot. VALETA Kweker:InstituutvoordeVeredelingvanTuinbouwgewassen,Wageningen,1976. Gewonnen uit een kruising vanSivetta met Holiday.Geïntr.: 1983.Kw.r.: 1983,onder licentie in dehandel. Isproduktief, geschikt voor devollegrondsteelt voor verse consumptie engeschiktvoor deverlateteelt.WerdaanvankelijkgezienalsvervangervoorSivetta,maarblijkteveneens erg vatbaar voor paarse-vlekkenziekte. Dewaarde van het ras is daardoor erg beperkt. Plukt moeilijk zonderdop. Heeft een krachtige,opgaande groeiwijze. Devruchten zijn groot, kegelvormig ensoms overlangs gegroefd meteenglanzende,oranjerode kleur.Zezijn zeer stevig,nietkwetsbaarensappigmeteenmatigesmaakeneenmatigsterkaroma.Inwendigzijnde vruchtenoranjerood. Hetrasisergvatbaarvoorpaarse-vlekkenziekte,roodwortelrotenstengelbasisrot,tamelijk vatbaar voor verwelkingsziekte en weinig vatbaar voor vruchtrot en meeldauw. TAGO Kweker:InstituutvoordeVeredelingvanTuinbouwgewassen,Wageningen,1964. GewonnenuiteenkruisingvanGorellametTalisman.Geïntr.: 1972.Kw.r.:1970,onder licentiein dehandel. Istamelijk produktief envoldoet vrij goed indevollegrondsteelt voor verseconsumptie. Moetinverbandmethetgeringeaantalbloeiwijzenvroegwordengeplant.Wordtveelgebruiktvoorverlatingdoormiddelvaneenstrodek. Isgeschikt voormeerjarige teelt,plukt moeilijk zonderdop. Heefteenmatigsterkegroeimeteenstevigopgaandgewas.Devruchtenzijngroot, kegelvormig en glanzend rood. Ze zijn stevig, matig kwetsbaar en sappig met een friszure smaak en eentamelijk sterk aroma.Devruchten zijn inwendig rood. Hetrasisergvatbaarvoorroodwortelrot,envoorzoverbekendweinigvatbaarvoorandere ziekten. Door het geringe aantal bloemen kande aardbeibloesemkever extra schadelijk zijn.
24
BOGOTA Kweker:InstituutvoordeVeredelingvanTuinbouwgewassen,Wageningen,1971. Gewonnen uit een kruising van Zaltbommel 53-116(Climax x Oregon 2074) met Tago.Geïntr.: 1978.Kw.r.: 1980,onder licentie in dehandel. Isproduktiefenvoldoetgoedindevollegrondsteeltvoorverseconsumptieenindeverlate teelt. Plukt erg moeilijk zonderdop. Heefteentamelijksterkeenvrijopengroeiwijze.Devruchtenzijngroot,watonregelmatig kegelvormigenietsdoforanjerood.Zezijntamelijkstevigenietskwetsbaar,matigsappig meteenmatigesmaakeneentamelijksterkaroma.Devruchtenzijninwendigoranjerood. Hetrasistamelijkvatbaarvoormeeldauwenvruchtrotenweinigvatbaarvoorroodwortelrot, stengelbasisrot en verwelkingsziekte. Is gevoelig voor chemische onkruidbestrijdingsmiddelen. Doordragende rassen Hetaanbevolensortimentisergbeperkt.VeelalwordtOstarageteeldmaardebelangstellingvoor Rapellaneemtsterktoe.Devoordelenvandit raszijndehogereplukprestatie, degeringerenoodzaaktottrossendunnenendebeterehoudbaarheid.Eennadeelismet namedeonregelmatigevruchtvorm,vooralinhetbeginvandeoogst.Rapellawasinproeven meestalwat produktiever danOstara, maar deoogst begint iets later. OSTARA Kweker:InstituutvoordeVeredelingvanTuinbouwgewassen,Wageningen,1964. Gewonnen uit een kruising van Redgauntlet met Macherauchs Dauerernte.Geïntr.:1969. Iserg produktief envoldoet indevollegrond en onder glas. Heefteenergforsgroeiend,tamelijkopengewasmeteenrijkebloeienlangebloeiwijzen. Devruchtenzijntamelijkgroot,regelmatigkegelvormigenroodvankleurmetaanheteind van het seizoen eentraag kleurende basis.Ze zijn stevig enweinig kwetsbaar, tamelijk sappigenfrisvansmaak meteentamelijk sterkaroma.Devruchtenzijn inwendig rood. Hetrasistamelijkvatbaarvoorverwelkingsziekte,roodwortelrotenvruchtrotenweinigvatbaar voor meeldauw en stengelbasisrot. Gevoelig voorvirusziekten. RAPELLA Kweker:InstituutvoordeVeredelingvanTuinbouwgewassen,Wageningen,1973. Gewonnenuiteen kruisingvanTioga met Rabunda.Geïntr.: 1983.Kw.r.: 1983,onder licentiein dehandel. Iserg produktief envoldoet goed indevollegrond enonder glas. Heefteenfors,tamelijkbreedgroeiendplanttypemetgrotebladerenenstevige,sterkvertaktebloemtrossen.Devruchtenzijngroottotzeergroot,vooraldeeerstevaakoverlangs gegroefdenaandepuntslechtgezet,laterregelmatigerkegelvormig,aantrekkelijkhelder-
25
rood.Zezijnstevig,niet kwetsbaar,goedhoudbaar ensappig meteengoedesmaaken een matig sterk aroma. Inwendig zijn devruchtenoranjerood. Hetrasistamelijkgevoeligvoorverwelkingsziekte,weinigvatbaarvoorvruchtroten meeldauw(hoewelmeeldauwopdevruchtenkanvoorkomen)envoorzoverbekendookweinig vatbaar voor roodwortelrot en stengelbasisrot.
4. PLANTENTEELT ALGEMEEN Omgoedontwikkeld engezond plantmateriaalteverkrijgen is het nodig dit op speciale vermeerderingsveldentetelen.Bij planten uit eenproduktieveld isdekans grootdatze besmetzijnmetvirussenenandereziektenenplagen.Deplantenkunnenwordengeteeld op eigen bedrijf of worden betrokken vaneen erkendvermeerderingsbedrijf. Hetzelftelenvanplantenheeftalsbelangrijkstevoordeeldatdetelerzelf kanbepalenop welktijdstipdeplantenwordengerooid.Goedplantweer kanopdezewijzehetbestwordenbenut.Bijdeteeltopheteigenbedrijf kanookdetijdtussenrooienenuitplantentot eenminimumwordenbeperkt.Opgroterebedrijven,waardeaardbeienteelt slechtseen onderdeelvanhetteeltplanis,geefteeneigen,betrekkelijk kleinvermeerderingsvelddikwijlsproblemenomdathetveelaandachtvraagt.Zomoetindrogeperiodenwordenberegend, moet herhaalde malen worden geselecteerd op zieke en afwijkende planten en vraagt de bestrijding vanziekten en plagen veel aandacht. Een aantrekkelijke oplossing van deze moeilijkheden kan het gezamenlijke vermeerderingsveldgeven.EenaantaltelersbrengtdaarbijzijnSEEofEEgekeurdemoederplanten bijeenopéénveldendraagtdeverzorgingvanhetgewastotaanhetrooienvandejonge plantenopaandebeheerder vanhetveld. ledereteler behoudt hierbijdezeggenschap overheteigenaandeelinhetvermeerderingsveld enkanopelkgewensttijdstipoverzijn planten beschikken. Deze werkwijze heeft vooral ingang gevonden in Noord-Limburg, waardeoppervlaktevandez.g.combinatieveldenof„centrale"plantenvelden in1984/85 15ha bedroeg.Ook inWest-Brabant heeft men enkele vandergelijkevelden. Omhetgewaszoveelmogelijkvrijtehoudenvanziektenisbehalveeengoedegewasbeschermingeengeïsoleerdeliggingtenopzichtevanvooralproduktieveldenmetaardbeien gewenst. VERMEERDERING Vermeerderingsvelden kunnen metverse planten wordenaangelegd van eind augustus tot halfseptemberof metgekoeldeplantenvanfebruaritothalf maart.Dezomerplanting komthetmeestevooromdatmendanpermoederplantmeerjongeplantenmagverwachten.Daarstaatechtertegenoverdatbijvoorjaarsplanting dekwaliteitvandejongeplanten meestal beter isomdat ze ruimer staan endaardoor minder gerekt zijn. Bijeengoedeontwikkelingvanhetgewas,eneenrasdatniettemoeilijk uitlopersvormt, magmen bijeenoprooidatum beginaugustusca.vijftien pootbare planten permoeder-
26
F * — — . - — • - " • • • " - . L. » »
"."-—
• "7'->-T*«*v*»
.'. -
. > • - ';
- . " • * • • "
.
v ";-
. - . -
..
»
» • * • • • * ""l 1 -
•
1 . 1 - •»
.',«"• • "•»-,. " .'
""
^ « " -
•***.B*
«*
" .1
- . »
, . • " 1 . , r* * *f • '. r M* * : 'i- - . - • • * - • ' . '. ' .-•
•
w
•**• "**
-
.
• • • . V . , - - -.» » . » ,
' •">" • * * > - i-fc - ".
. -/» *
"•»• - .
. . .
*
-
, \
* * «
« ' - » *
' * . * . ' -
< . < +*~*
•»* -
•
.
f
A
-
f"
.".. "
-1~• - -
•I *•.*',
,-*.*•• . ,--',.---rSr f," '*" - '
• •
_.
^- * •Av.**- -
* . - » . ' * -V-, 1
,
l " "
.*•"—•' ».'".'J- •".' ,"*--r•,"• * ' • - "-«•'*•
»••e-
«
-
• ' ,
•„^ f.
, • «
J.-^c'y
• * * , •
'
i'>*
•1
* - r
'I.
«. '
• ' s t . . ' 4l
Foto2. Eenvermeerderingsveld beginjuli.
plant verwachten. Bij voorjaarsplanting bedraagt het aantal pootbare planten begin augustus ca. tien per moederplant. Omde uitlopervorming in hetvoorjaar vroeger op gangte brengen enzomeer of vroeger planten te krijgen, wordt het plantenveld in het voorjaar vanaf half februari wel afgedekt met geperforeerde plastic folie. Het is echter gebleken dat hierdoor het risico van schade door ziekten (b.v. Rhizoctonia) en plagen sterk toeneemt. Voor export, met name naar zuidelijke landen of gebieden waar men niet over voldoende beregeningsmogelijkheden beschikt, is er vraag naar planten vanaf het voorjaar tot in de zomer. Om aan deze vraag te voldoen, worden vermeerderingsvelden tussen begin december en half februari opgerooid. Dejonge planten worden van het oude blad ontdaan en in plastic verpakt in kisten in een koelhuis opgeslagen. Er gaan 800-1000 planten in een kist, soms meer. Bij een temperatuur van -2°C kunnen de planten een groot aantal maanden in goede conditie worden gehouden. In Nederland is de vraag naar gekoelde vermeerderingsveldplanten voor de aanleg van produktievelden gering. Telers die de teelt met gekoelde wachtbedplanten bedrijven,gebruiken voor de vermeerdering meer en meer gekoelde planten.Ze kunnen dan in het voorjaar nogde rassenkeuze aanpassen aan de resultaten van de nateelt in het vorige jaar. Deplantendie indewinter wordengerooid,komen bijvoorkeur uit vermeerderingsvelden die pas laat in de zomer uitlopers zijn gaan maken of uit velden waaruit begin augustus de toen pootbare planten zijn gerooid enwaarin men de overblijvende planten heeft laten doorgroeien. Gebruikt men planten van een in augustus al volgegroeid veld, dan is de
27
kwaliteitvandeplanten indewinter slecht. Dooreentedichte standzijnzedantelang enteslapgeworden. Eennieuweontwikkeling isdat men met plantendie mennormaalvoor eenvermeerderingsveld gebruikt, eindaugustus tot half september eenwachtbed aanlegt. Deplanten wordenindecembergerooidenineenkoelceltot -2°C ingevroren.Ongeveer halfmaart wordenze,alsdeweersomstandigheden gunstigzijn, opeenvermeerderingsvelduitgeplant, op een afstand als bij zomerplanting. Het voordeel van dezewerkwijze is dat de plantenindeongunstigewinterperiode,alszegemakkelijkaangetastkunnenwordendoor allerlei ziekten,veilig opgeborgen zijn in dekoelcel. Bijdedoordragende rassenkanbijzomerplanting hetvermeerderingsveld wat laterworden aangelegd dan bij eenmaaldragende rassen. Een goede plantdatum voor eenvermeerderingsveld metdoordragers ligt rond1 oktober.Plantmenvroegerdanontstaaner direct aluitloperplantjes dievoor het rooienalhebbengebloeidenvruchten hebbengedragen.Dezeplantenzijnteoudenongeschiktvoordeaanlegvaneennieuwproduktieveld.Dejongsteplantenzijnhetbeste.Eengoedeindeherfstuitgezettemoederplantkan ongeveerdertignakomelingengeven.BijhetrasRapellaverlooptdevermeerderingechtermoeizamer.Inverbandmethetvrijlateplanttijdstipverdienthetaanbevelingdeplanten tijdens vorst met stro af tedekken. Hetvermeerderingsveld kanookbijdoordragende rassen inhetvoorjaar wordenaangelegd.Demoederplantenwordendanindewinter vaakonderonverwarmdglasgeplaatst (losineenlaagturfmolmofineenplastic potmeteendiametervan9à11 cm).Ookkan gebruik gemaakt wordenvangekoelde plantjes die menvanaf half maart enkeleweken onder glasof plasticvoortrekt. Deaanslagvandeplanten isbijvoorjaarsbeplanting wat minder zeker dan bijzomerplanting.
AANLEG ENVERZORGING VAN VERMEERDERINGSVELDEN Degrondwaaropeenvermeerderingsveldwordtaangelegd,moetvrijzijnvanaaltjes.Als uiteengrondmonsterblijktdateraaltjes aanwezigzijn, moetdegrondtijdigwordenontsmet (zie hoofdstuk8). Bijzomerplanting bedraagt deplantafstand 1,25 tot 1,50 mtussen de rijenen0,40 mop derij.Bijvoorjaarsplanting moet,alsdeplanten indezomerwordengerooid,eenplantafstandvan 1,25 mtussenderijenenvan0,30 mopderijwordenaangehouden.Wordt pas 's winters gerooid dan kande plantafstand hetzelfde zijn als bij zomerplanting.Als scheidingtussen2rassenmoeteenduidelijk ruimererijafstandwordenaangehoudenom vermenging tevoorkomen. Belangrijk is dat de planten op dezelfde diepte worden gezet als waarop ze hebben gestaan.Vaakwordttediepgeplant,vooraloplossegrond.Telossegrondmoetdanook voorhetplantenenigszinswordenaangerold.Te drogegrondmoetvoorhetplantenworden beregend,te nattegronden zijn ongeschikt voor plantenwinning. Nahetplantenmoetmenmeestalenkeleurenberegenen,zekeronderdrogeomstandigheden.Totdeplantengoedaandegroeizijn, moetdegrondvochtigwordengehouden. Uitlopers die inde herfst na het planten nogontstaan,wordenweggenomen. Eengoedevochtvoorzieningisookbelangrijkinhetvoorjaar,maarvooralookindezomer alser uitloperswordengemaakt endezewortels moetenvormen.Deinwortelingvande jonge planten moet snel kunnengebeuren. Door strenge wintervorst kunnen de plantjes aanzienlijke schade oplopen,zeker alsze
28
nogergkleindewinter ingaan.Bescherming metplasticfolieofstrokanschadevoorkomen, maar is inde meestewinters echteroverbodig. Alsde plant inhetvoorjaar begint tegroeien,wordenook alsnelde bloemen zichtbaar. Dezemoetenzosnelmogelijkwordenverwijderd,zodatdeplantalleenergiekanstoppen inde uitlopervorming. Meestalworden ertweetot drie keer bloemenweggenomen. Kortvoordat deuitloperstotontwikkeling komen,wordtopstuggegrondper 100m2een tottweem3tuinturf ofveencompostondiepingefreesd.Ookchampignonmest ishiervoor geschikt,mitstijdigaangewend,andersisdezemesttezout.Detoevoegingvanorganisch materiaalbevordertdeontwikkelingvandewortelsvandejongeplantenenvergemakkelijkthetrooien.Zodradegrondnahetbewerkenisbezakt,kan(juistvoordeuitlopersvastliggen) nog eenchemische onkruidbestrijding wordenuitgevoerd. Zijndeuitlopersvoldoendelang,danlegtofharktmenzehaaksopderijrichting.Oponbeschuttepercelen kanmenzemetwatgrondvastleggenomverwaaientevoorkomen.De toppenvandeuitlopersmoetenonbedektblijven.Ingebiedenmetveelwindiseenwindscherm noodzakelijk. Alstweerassennaastelkaarstaan,moetveelaandachtwordenbesteedaanhetuitelkaar houden vande uitlopers. Alinhet najaar moet menophetvermeerderingsveldregelmatigselecteren,datwilzeggenzieke,afwijkendeofverdachteplantenuittrekkenenafvoeren.Dezeselectiemoetook vanaf het voorjaar tot het moment van rooien regelmatig wordenuitgevoerd. Bijeenzwaargewasishetgunstigomenkelewekenvoorhetrooienvandejongeplanten de moederplantenafte maaien of platte rijden.Dejonge planten krijgen daardoor een betere belichting en strekken minder. Indezelaatsteperiodevoorhetrooienmoetmenextralettenopeenaantastingdoormeeldauw.Zekeralsheteendrogeperiodeisenerdientengevolgegemakkelijkgroeistagnatie optreedt, kanmeeldauw sneltoeslaan. Tijdens hetrooienmoetdegrondvochtigzijnomwortelbeschadiging zoveelmogelijkte beperken.Deplantenmogentijdenshetrooiennietuitdrogen.Zemoetenzosnelmogelijk wordenafgedektenwordenafgevoerdnaareenkoeleentochtvrijeopslagplaats,bijvoorkeur een koelcel met eentemperatuur van5tot8°C. Bijzwaarontwikkeldegewassenkanmendeplanteneentottweewekenvoorhetrooien lichten met eenschudlichter omde strekking van de planten tegen te gaan.Doordeze werkwijzewordt deontwikkeling vaneen mooiewortelpruik bevorderd.Eenverdervoordeelisdattelichte planten nietverdertotontwikkeling komen.Omdat nahetvroegtijdig lichten meestaltegenuitdroging beregend moetwordenenhet risicovaneenmeeldauwaantastinggroter wordt, moet hettochminof meer alseennoodmaatregel wordengezien.
HETSTEKKENVANPLANTEN Nietiederjaarleverteenvermeerderingsveldoptijdvoldoendeplanten.Ditheeftertoegeleiddatmenelkjaaropeenaantalbedrijvenoverschakeltophetstekkenvanplantmateriaal. Als hetstekkengoedverloopt, kweekt men binnen drie wekengoed bewortelde planten diemetaanhangendegrond(diedaaromlosmoetzijn!)wordenuitgeplant.Omop 1 augustustekunnenplantenmoetmendusrond5tot10julistekken. Vaakkomendestekken uiteenproduktieveld.Dit is minder wenselijk omdat mendan meer risico's loopt metde gezondheidvanhetmateriaal.Beterishetplantenuiteenvermeerderingsveldtenemen,
29
maarvaak heeft menerdanonvoldoende.Eengoedegezondheidvanhetstekmateriaal blijft echter erg belangrijk. Bij het stekkenneemt menuitloperplantjes met eenbladsteellengte van7tot 8cm,tenminste twee tot drie samengestelde bladeren en enkele duidelijk zichtbare wittewortelpuntjes.Menmoetervooralvoorzorgendatdestekkennahetsnijdennietuitdrogen. Aan dekantvandemoederplantlaatmeneenstukjevan3tot4cmvandeuitloper zitten.Dit stukje isnodigomhetstekjevoldoendestevigheidtegevenindegrond.Alsstekmedium gebruikt meneenlaagjepotgrondvan7tot8cmofeenmengselvangrondenpotgrond. Destekkenwordenopeenafstandvan6bij6cmophetstekbedgezet.Zewordendaarbij methetstukjeuitlopergoedindelossegrondgeduwdenzosnelmogelijkvanvochtvoorzien. Indedaaropvolgende periodeishetvangroot belangdatdeverdampingwordtbeperkt. Ditkandoor regelmatigover deplantentesproeien enzebijscherp,zonnigweer metéénofanderschermmateriaalaftedekken.Bovendienmoetwindoftochtvoorkomen worden, omdat die extra verdamping en uitdroging tot gevolghebben. Destekkenkunnenook,nadatzegoedzijnnatgemaakt,wordenafgedektmeteentunnel vanmelkwitteplastic.Detunnelmoetgeheelgeslotenzijn,zodatderelatieveluchtvochtigheidzohoogmogelijk blijft. Naongeveer achtdagen moetmengaanluchten enenkele dagen later kanhet plastic verwijderd worden,liefst tegendeavond.Zo nodig beregent mende stekken dan nogeens. Delaatste paarjaar is er eenvariatie op het hiervoor beschreven stekken ontstaan.Op eenaantalbedrijvenmetwachtbeddenvoordeverlateteeltdievoorzienzijnvaneen automatische beregening,stekt mendeplantjes ophetwachtbed enstelt deregenautomaat zodanigindatdoorregelmatigberegenendeverdampingwordtbeperkt.Opdezemanier spaart men de arbeid van een keer oprooien enweer planten uit. WEEFSELKWEEK Reedslangisbekenddateengroeipuntofmeristeem,meteenlengtevanenkeletienden van een millimeter, op een geschikte voedingsbodem kan uitgroeien tot een volledige plant. Demeristeemcultuur is,aldan niet incombinatie meteenwarmtebehandeling,al vaaktoegepastomuitvirusziekmateriaalweergezondeplantentekrijgen.Bijditdoelwas het aantal nakomelingen onbelangrijk. Eéngezonde plant is immers voldoende als uitgangsmateriaal voor devermeerdering door middel vanuitlopers. Inhetbeginvandezeventigerjarenontwikkelde Ph.Boxusvanhet Proefstationvoorde Groente-enFruitteelt inGembloux(België)echtereenmethode,waardoor uitgaandevan eenmeristeemviaweefselkweekeenmassalevermeerderingmogelijkwerd.Opeenvoedingsbodem metondermeer cytokininen blekengroeipunten namelijk snelzijknoppente maken.Overgeplant opeen nieuwevoedingsbodem vormen die ieder op hun beurtopnieuw vele zijknoppen. Heeft men voldoende plantbeginsels (knoppen) dan wordt door overplantenopvoedingsbodems zonder cytokininen deknopvorminggestopt endewortelvorminggestimuleerd.Erontstaan dan kleine bewortelde plantjes die ingrondverder kunnen wordengeteeld. Met deze z.g.in-vitro vermeerdering is het mogelijk uit één meristeem binnen eenjaar meerdan100.000plantentetelen.Demethodeheeft bovendienhetvoordeeldatindeze fase van de vermeerdering de planten vrij van ziekten en plagen blijven. In Duitsland, Frankrijk en Italiësloeg deze methode daarom ergaan.Naverloop vantijd blekenzich indepraktijkmetnakomelingenvanweefselkweekplantenechterproblemenvoortedoen. Zoblevensomsproduktieen/ofvruchtgroottesterkachterbijdievannormaleplanten. De
30
?f%g£i**>*>-fi'+»+*^*l'****^^m**
•BBBSSW"»
1I
Foto 3. In-vitro vermeerdering van aardbeiplanten.
verschillen bleken ook indetweede nabouw nogaanwezig. Hoeweldeoorzaakvandegenoemdeproblemennognietdefinitief isvastgesteld,zijner aanwijzingen dat zevooral ontstaan als men materiaal langer dan eenjaar in-vitrovermeerdert.Volgenssommigeonderzoekers speeltookdedaglengteeenrol;dezezoutijdens de in-vitro periode kort moeten zijn. Daarwaarvermeerderingviaweefselkweek opgroteschaalplaatsvindt, ismenerinmiddelstoeovergegaandeduurvandein-vitroperiodetebeperkentotminderdanéénjaar. Mengaat daarna uit van nieuwe meristemen. Hetismoeilijkdirectuitweefselkweekafkomstigeplantenophetjuistetijdstipvooruitplantenopeenproduktieveldgereedtehebben.Hierdoorenuit kostenoverwegingenworden weefselkweekplanten vrijwel alleen gebruikt voor vermeerderingsvelden(in kasofvollegrond).Devormingvanuitlopersverlooptdanvaakvoorspoedigerdanmetnormaleplanten.Deeersteoftweedenabouwgebruikt mendanvoordeaanlegvanproduktievelden. Denegatieveervaringeninhetverledenenhetfeitdathetkeuringsreglement vooraardbeien van de Nederlandse Algemene Keuringsdienst voor Boomkwekerijgewassen (NAKB)slechtstweemaalnabouwtoestaatvanmateriaaluitdeluisdichte kasmakendat vermeerderingviaweefselkweektotdusverreinNederlandgeeningangheeftgevonden. Omdatsommigenieuwerassen,b.v.Rapella,eenlagevermeerderingsfactor hebben,lijkt eropnieuw enige belangstelling voor deweefselkweek te komen.Deontwikkelingen op dat gebied moeten daarom nauwlettend wordengevolgd.
31
KEURINGVANPLANTMATERIAAL Deteelt vanvoordehandel bestemdeplanten staatonder toezicht vande Nederlandse Algemene Keuringsdienst voor Boomkwekerijgewassen (NAKB) te 's-Gravenhage. Wil menaardbeiplantenverhandelendanmoetmenaangeslotenzijnbijdeNAKB.Hetinde handel brengenvanongekeurde planten isverboden. Basisvanhetkeuringssysteem vandeNAKBvormthetinafzonderlijke luisdichtekassen geteelde z.g.„origineel moedermateriaal". Dit materiaalwordt ieder jaar getoetst opde aanwezigheidvanvirussenenmagslechtswordengebruikt als hetvirusvrijis.Denakomelingenvanhetoriginelemoedermateriaalwordenvooreenkleindeelgebruiktvoorhet instandhoudenvanditmateriaal.Grotendeelswordenzeechtergebruiktvoorvermeerderingsveldeninluisdichtekassen,waarindanSEE-plantenwordengeproduceerd.Ervindt daarbij steekproefsgewijze eenvirustoetsing plaats. DeSEE-planten worden vervolgens gebruiktomindevollegrondvermeerderingsveldenaanteleggen.Opdezepercelen(topvelden)wordt EE-materiaalgeteeld,mitshetveldaanbepaaldebelendingseisenvoldoet energeenalsernstigaangemerkteziektenenplageninvoorkomen.Debelendingseisen houdenindateentopveldtenminste5kmvaneenaardbeiproduktiecentrummoetliggen enminimaal500mvananderepercelenmetaardbeiplanten,tenzijdatooktopveldenzijn. Alsernstigeziektenenplagenwordenaangemerkt: roodwortelrot,stengelbasisrot,zwart wortelrot, verwelkingsziekte, virusziekten, aardbeimijt, blad- en stengelaaltjes, aardbeiknotshaarluisenvoorjaarsbont. Meeldauw,spinte.d.mogenslechtsinzeergeringemate aanwezig zijn. De EE-planten kunnen worden verkocht voor produktievelden, maar,kunnen ook vooi nieuwevermeerderingdienen.Zeleverendanhetvolgendejaar E-ofA-planten.Planten kunnenechteralleenindeklasseEgekeurdwordenalshetveldtenminste500m verwijderd isvan andere velden met aardbeiplanten. Inde klasse A kunnen planten gekeurd wordenalshetperceelwaaropzegegroeidzijntenminste100mverwijderdwasvan percelen besmet met aardbeiknotshaarluis of virusziekten. Goedkeuring inde klassen EofA kanoverigensalleenplaatsvindenalserbijdeveldkeuringgeenroodwortelrot,stengelbasisrot ofvirusziekten zijnaangetroffenofopenplaatsentegengevolgevandezeziekten. Deandereziektenenplagenmogenslechtsinzeergeringepercentages(Vitot2%)voorkomen. Behalve opgezondheid vindt er ook keuring plaats op rasechtheid enraszuiverheid. Nieuwerassenkunnen, aisergeenorgineelmateriaalbeschikbaar is,meteenBijzondere Verklaring driejaar in het verkeer toegelaten worden zonder indeling ineen klasse.De planten moetenweltenminste voldoen aan de eisen gesteld aan klasseA-planten. Delaatstetienjaarisdeomvangvandeaardbeiplantenvermeerderingsterktoegenomen. In1974 werden49havermeerderingsvelden gekeurden 12,6miljoenplantenafgeleverd. In1980bedroegdegekeurdeoppervlakte 130haenin1985ruim250ha.Hetaantalafgeleverdeplantenwasinhetseizoen 1984/1985opgelopentot97,9miljoen.In1975/76 werd nogongeveertweederdevandetotaleomzetafgeleverd indezomer,in 1984/85wasdit percentagenogmaar26%,enwerd74%verhandeldalsindewintergerooideen gekoeldeplanten. Hetverloopvanhetsortimentvangekeurdeplantengeefteenaanwijzingoverdebetekenisvanderassenvoordeteeltvanvruchten.Intabel7isditverloopsinds1972/73weergegeven.RassenalsRedgauntlet enSengaSenganablijkendanvrijwelverdwenentezijn. NieuwerassenzoalsElvira,ElsantaenBogotazijdelaatstejarensterkinbetekenistoegenomen. Degezondheidvanhetplantmateriaalisvangroteinvloedopdeproduktie.Voordeaanleg
32
vanvermeerderingsvelden is het gewenst planten van keuringsklasse SEEof EEtegebruiken.Voor produktievelden kanworden volstaan met de lagereklassen. Tabel7. Aandeel per ras in procenten van het totaal aantal afgeleverdeplanten. 1972/73 Elvira Gorella Elsanta Bogota Tenira Korona Senga Sengana Tago Induka Karina Confitura Redgauntlet Sivetta Ostara Rabunda Rapella
1975/76
1978/79
1981/82
1984/85 18 17 13 11 8 6 2 2 2 2 1 1 < 0,5
35 — — < 1 — 10 < 1 — — < 1 18 < 1
40 — — 3 — 4 2 2 1 3 18 7
< 1 40 — < 0,5 6 < 0,5 < 1 3 2 2 3 17 7
7 31 < 0,5 7 7 6 2 3 3 2 1 8 5
14 6 —
11 6 —
11 4 —
12 2 —
i
8 < 1 2
bron: Statistiek Veldkeuring enWaarmerking NAKB.
5. TEELMETHODEN 5.1. Vervroeging ALGEMEEN Erisnogsteedseentoenemendebelangstellingomvoorennahetnormalevollegrondsseizoenaardbeienaantevoeren.Dezespreidingvandeoogstkanleidentoteenhogere netto-opbrengstengeeftspreidingvan(pluk)arbeidenvanprijs-enoogstrisico's. Vervroegingkanindevollegrondwordenverkregendoorgebruiktemakenvanplatglas,hogeen lageplastictunnelsenvaneenvlakveldsbedekkingmetgeperforeerdeplasticfolie.Onder platglasbedraagtdevervroegingca.drieweken,indehogetunnelsruimtweeweken,in de lagetunnels tien tot twaalf dagenenonder vlakveldsfolie ongeveer eenweek. Om zoveel mogelijk te profiteren van de vervroeging moet men beschikken over een „vroege"gronden uitgaanvaneenvroegrijpend ras.Alleen eengoedgewas komtvoor vervroeginginaanmerking.Inverhoudingtotdenormalevollegrondsteelt moetextraaandacht besteed worden aan nachtvorstbestrijding en windbeschutting. Voor alle hierge-
33
noemdemethodenvanvervroeging isElvirahetalgemeenaanbevolenras.Gorellawordt opbeperkterschaalgebruikt(zieookhoofdstuk3).Proefsgewijswordtintunnelsookwel Elsantageplantwegensde hogeproduktie,mengeeftdanechter minstenseenweekin vroegheidprijs. PLATGLAS Platglasgeefteengoedebeschermingtegenongunstigeweersomstandigheden,maaris ergarbeidsintensief. Vooral het plukken is moeilijk. Menzet de planten eindjuli -begin augustusrechtstreeksterplaatseindevollegrond.Ondereendubbelerijramen(=1bak: breedte 2,95 m)worden acht rijen geplant. Tussen de middelste twee rijen is de plantafstand45cm,tussendeoverigerijen30cm.Opderijisdeplantafstand40cm,verwacht meneenzwaregroeidanplantmenwatruimer.Debuitensterijenvantweebakkenstaan 1,20 tot 1,45 muit elkaar zodattussentweebakkeneenpadvan50tot75cmoverblijft. Het aantal planten per m2bedraagt dan5,5tot6. Deteeltwerkzaamhedeninhetnajaarzijnhetzelfdealsdieindenormalevollegrondsteelt. Deonderbouw van de bak wordt begin december gereedgemaakt. Inde periode half einddecemberwordenviergietdarmentussenderijengelegdenwordtdegrondbedekt metzwartplastic.Deplantenwordendaarvoorzichtigdoorheengehaald.Deramen(afmetingmeestal 150x80cm)wordenvervolgens indetweedehelftvanjanuariopdeonderbouwgelegd.Alshetaleerderstrenggaatvriezen,moethetglaseerderwordengelegd. Deramenworden inde nokvande bak aanelkaarbevestigd. Indewinter houdt menbijvriezendweerderamengesloten.Bijopenweerwordtomde drieàvierramenéénraammeteenblokjeopluchtgezet.Hetluchtenwordtlateraangepastaandeweersomstandighedenendegroei.Zodradehergroeidoorzet,wordtgeleidelijkmeergeluchtenbijbeginbloeiwordenbijgunstigweeralleramengoedopluchtgezet. Alleenbijschraal,drogendweerwordenderamengesloten,terwijlbijnachtvorstvaaknog net iets gelucht wordt, zodat de bloemen niettegen het glas komen.Om stukwaaiente voorkomen moetendegeopende ramen met een haakwordenvastgezet. Aanheteindevandebloeientijdensdeoogstmoetbijeenplotselingeweersomslagvan donker naar helder weer en bij aanhoudend zonnig weer geschermd (gekrijt)worden. Bij de oogst wordt raamvoor raam hoog geopend en met eenstok ondersteund,zodat mensteedsgebuktvier rijentegelijk kanoogsten.Meestalwordt indrietotvier keerhet gewas afgeoogst. HOGEPLASTICTUNNEL Ook de hoge plastic tunnel geeft het gewas eengoede bescherming tegen ongunstige weersinvloeden.Devervroeging isietsminder danonder platglas,maar hetwerkenmet enindetunnelsisprettiger. Degroteplastictunneliswelwindgevoelig,ermoetdanook voor een stevige constructie gekozenworden. Heteerstejaarplantmeneindjuli-beginaugustusindevollegrondenplaatsterhalfdecemberdetunneloverheen.Devolgendejarenplantmen(versevermeerderingsveldplanten)indeperiodevan 10tot 15augustus rechtstreeks indetunnelof plant menhalfdecember (normale)wachtbedplanten indetunnel.Bijhetgebruik vanwachtbedplantenis nogeennateeltindetunnelmogelijkenkanmendeplantafstandnogaanpassenaande zwaarte van deplanten.
34
Hetaantalrijendatindetunnelgeplantwordt,isafhankelijkvandebreedtevandetunnel. Eengoedaantalplantenperm2isvijf àzes.Omditplantaantaltebereikenmoetener3,5 tot4 planten per meter rijworden gezet. Er kunnen voorts plukbedden vantwee of drie rijengemaaktworden.Geziendemeestalzwaregroeivanhetgewasineentunnelverdienentwee rijenper bedveelaldevoorkeur. Deplukpaden moetenminimaal 90cmbreed zijnendebuitenste rijenwordenca.35tot40cmvandezijwandengezet.Zokunnenin eenzesmeterbredetunnelbijvoorbeeldvierdubbele rijenmeteentussenruimtevan55 cmendrieplukpadenvan100cmwordengeplant.Bijvijfplantenperm2moetendeplantenopde rijdan26cm uit elkaar wordengezet.Omeenzelfde plantgetaltekrijgenkan echter ook een combinatie van twee dubbele rijen en twee 3-rijïge bedden wordengemaakt. Deafstandtussen de rijen isdan45cm,deplukpadenworden90cm enopde rij kanop 33cm worden geplant. De teeltwerkzaamheden zijn het eerste najaar hetzelfde als in de normale vollegrondsteelt. Als indetunnelwordt geplant, moet extragoedworden aangeregend.Ook alsmenuitgaatvanwachtbedplanten,moetgoedwordenaangeregend.Deplantenmoetendanbijvorstextrawordenafgedekt metplastic. Hetplastic moetnaelkevorstperiode welworden verwijderd om aantastingdoor ziekten tevoorkomen. Gedurendedewintermaanden brengt mendegietdarmenendezwart plasticbodembedekking(dikte0,05mm)aan.Degietdarmenmoetenzorgvuldiguitgelegdwordenenwordengecontroleerdop„blinde" stukken.Inverband metdrukverliezen mogendegietdarmennietveellangerzijndanca.30m (ziehoofdstuk6).Voordathetplasticwordtgelegd, wordthetoude,verdordebladverwijderd.Ophetgroenebladmoetmenechterzuinigzijn. Degrondmoetsteedsgoedvochtigwordengehouden.Dewaterhoeveelhedenenhettijdstipendefrequentiewaarmeewatergegevenmoetworden,hangenafvandeontwikkeling van het gewas,de grondsoort en het weer. Naeenzware pluk is het altijdgewenst water tegeven. Doordematevanluchtenkanmendegroeivanhetgewasbeïnvloeden.Doorweinigluchtenontstaateenlang,slapgewas,doorveelluchtenwordthetgewaskortenstevig. Teveel luchtengaatechtertenkostevandevroegheid.Alscondensvormingoptreedt,moetaltijd wordengelucht. Dewijzewaaropgelucht kanworden,is afhankelijk vandetunnelconstructie. Het beste isechter alsin het beginvandegroeiperiode alleenvandewindafwordt gelucht enin eenlaterstadiumaanbeidezijden.Totaandeoogstwordtdetunnel 'savondsgesloten. Vanafhetbeginvandebloeimoet,omdezettingtebevorderen,gebruikwordengemaakt vanbijen.Inhetmiddenvaneenlangetunnelwordtéénbijenvolkgeplaatst(afgeleidvan denormvoorkassen:1 volkper 1000m2). Alsdebijendoorongunstigeweersomstandighedennietactiefzijn,ishetgunstigalsrondhetmiddaguur hetgewasmeteenrugvernevelaar even in beweging wordt gebracht. Zo nodigworden kortvoor deoogst devruchtstengels die tever in het pad liggen naar dekantgelegdeneventueelmeteenstokjevastgezet.Daarbijmoetergoedopgeletwordendatdestengels niet knakken:vruchtenaangeknaktestengelsgroeien nietgoeduit. LAGEPLASTICTUNNEL Delageplastictunnelgeeftwatmindervervroegingdandehogetunnelendeinvloedvan hetweer op hetgewas iswatgroter.Voordeteelt inde lagetunnel kanbeginaugustus op de normale manier (machinaal) in de vollegrond worden geplant. Ook kan rond 10 augustusrechtstreeks inzwartplasticwordengeplant.Ditmoetdanmetdehandgebeu-
35
GIETDARM
WART PLASTI
1 ^ 1 30cm 170 cm
mm,
\ OPGEBRACHTE GROND »• *
Figuur 2.Teeltwijzeonder lageplastic tunnel(links) enonder geperforeerde vlakveldsfolie (rechts). ren. Het aandrukken vande plantenvraagt danextraaandacht,ook aan het aanslaan van deplanten moet extraaandacht worden besteed.Zijn inzwart plastic gezette planten eenmaalaandegroei,danverloopt deontwikkeling veelalvlotter dan in nietafgedektegrond. Voor de teelt in lage tunnels worden twee rijen geplant op een bed van 70 cm (zie figuur 2). De afstand tussen de rijen is 30 tot 35 cm en op de rij is de plantafstand 35 cm. Het looppad tussen detunnels moet ongeveer 60cm zijn, wat betekent dat de afstand tussen de bedden 1 m moet zijn. Op deze wijze worden er 4,4 planten per m 2 gezet. Voordatdezwart plastic grondbedekkingwordtaangebracht,voor hetplantenof indecember, moeten gietdarmen worden uitgelegd (goed vlak en niet langer dan 30 m, zie ook hoofdstuk 6).Wordt het zwarte plastic in december aangebracht, dan wordt het over het gewas gelegd en aanweerszijden van het bed in een gleuf vastgezet. Daarna worden de planten door het plastic gehaald. Het isook mogelijk geenzwart plastic engietdarmentegebruiken,maar alleenstro,zoals in de normale vollegrondsteelt. Via beregening wordt dan zo nodig water gegeven. Voor het beregenen worden de kappen dan geopend en als het gewas is opgedroogd, worden zeweer gesloten.Voorwaarde isdat menover goed water beschikt (zieook hoofdstukken 5.2 en 6). Als bogenvoor detunnels worden ijzerenof plastic electriciteitsbuizen van2m lengtegebruikt.Op 25 à30cmvande uiteinden vande buizenwordengaatjes geboord,waar later een gegalvaniseerde spijker door gestoken wordt. De bogen worden zo'n twee maanden voor het opspannen van het plastic over de bedden gezet entot de gaten inde grond gedrukt, en wel zodanig dat de spijkers in de tunnelrichting wijzen. Hoe langer de bogen in degrondzitten,hoestevigerzevaststaan.Deafstandtussendebogenis 1,5tot2m. Rond half februari wordt de 1,35 m brede plastic of pvc-folie over de bogen gespannen. Eerst worden aan het einde van de rijen eindpalen van ca. 1m in de grond gezet waaraan het plastic wordt bevestigd. Daarna wordt het plastic over de bogen gelegd en met de trekker gespannen en aan de andere eindpaal vastgezet. De totale lengte van de kap mag niet groter zijn dan ca. 50 m. Bij grotere lengtes zit er te veel rek in de folie. Via de spijkers inde bogenwordt aanweerszijden vaneen boog een koordof nylon touw over het plastic getrokken, zodanig dat het plastic goed strak komt te staan. Andere constructies, b.v. zonder draad of nylontouw maar met beugels op 15 m om en om over en onder het plastic zijn eveneens in gebruik. Het plastic kan enkele jaren gebruikt worden. Nadat de tunnel is opgebouwd, worden de aansluitingen voor de gietdarmen aange-
36
bracht. Hetwatergeven is afhankelijk vande gewasontwikkeling, het weer en degrondsoort. Ookdelagetunnelszijnwindgevoelig.Hetisdaarom raadzaamopafstandenvanongeveer25meenkunstmatigwindschermtezetten.Hiervoor kannylongaasvan1,5mhoog gebruikt worden. Soms worden ook wel oude gietdarmen of stukken oude plastic folie dwars over de kappengespannen. Dekappen worden tot de bloei gesloten gehouden. Daarna is luchten ten behoevevan debestuiving noodzakelijk. Het luchtengebeurt doorhetplastic aaneenof beidezijden vandetunnelomhoogteschuiven.Afhankelijk vandeweersomstandigheden wordtdrie totviermaalperweekgelucht,'sAvondswordendekappengesloten.Aanvankelijkwordt alleenvandewindafgelucht,lateraanbeidezijden.Omdatonderdetunnelsdeluchtbewegingbeperktis,kandezettingbevorderdwordendoorenkelebijenvolkeninhetperceel teplaatsen.
\ i 1
i' -
v..'
-, ï . - f
'Ï'. *T'Ï
V
't, " ' ' • • « \i &t • < *i
i'
i
i i
-,—"""" *
-
>••
*
•»*
"'
"
.
•
„
«
*
1
. *
•
f
i ••
»
s - " ' ' " -
V.1
•
I
_ •- • .-** -
.
1
•
-
' T , "
i
-.
i
-
*
*
1
'
_." "
Foto4. Lageplastic tunnels met debogen omenover enonder het plastic.
VLAKVELDSFOLIE Deteeltondergeperforeerdevlakveldsfoliegeeft ruiméénweekvervroeging.Dezeteeltwijze houdt extra risico in omdat ongunstige weersomstandigheden na het verwijderen vandefolieeennadeligeinvloedkunnenhebbenopdeproduktie.Planttijd,plantafstand enplantmethodekomenovereenmetdieindenormalevollegrondsteelt.Ookdemeeste teeltzorgen zijn hetzelfde.
37
Voordathetplastic over hetgewaswordt gelegd,moet hetperceelonkruidvrij envrijvan luis enspint zijn. Als de weersomstandigheden dat toelaten,wordt het plastic rond half februari gelegd.Wordt defolievroegaangebracht, dan kandat het gewastevenstegen eventuelelaterewintervorst beschermen.Somskandefolie pasbeginmaartwordengelegd; dat heeft dan echter geen nadeligegevolgen. Defolie heefteenperforatiegraadvan5%ener kanzowelsmallefolie(1,5mbreed)als bredefolie(10à12m breed)wordengebruikt.Desmallefolieheefteendiktevan0,02mm, debredevan0,05mm.Desmallefolievraagtmeerarbeidbijhetaanbrengenenverwijderen. Ook iser meer kansopschadeaanhetgewasdat langs de randeninontwikkeling belemmerdkanworden.Bijdebredefoliegaathetopleggengemakkelijkereniserminder beschadiging vande randrijen. Bovendien isde brede folie gemakkelijker tussentijds te verwijderentenbehoevevandegewasbescherming.Eennadeelishetgrotererisicovan windschade aan het gewas alsgevolgvan het klapperen van het plastic. Defolie wordtstrak over het gewasgelegdenaandezijkanten ineengleuf indegrond ingegravenof metzandzakkenvastgezet. Bijdebredefolie kunnenmiddenopnog zandzakken wordengezet om het klapperen tegentegaan. Inplaatsvanplastic folie kanAgryldoek P17wordengebruikt. Metditdoekisdekansop windschade geringer, maar de prijs is hoger endevervroeging is wat minder. Hetblijktiederjaarweermoeilijk hetbestemomenttebepalenwaaropdefolieverwijderd moetworden.Inhetalgemeenishethetbestedefoliebijhetbeginvandebloeiteverwijderen.Deweersomstandigheden spelenechtereenbelangrijkerol.Hetgewasonderhet plasticisnamelijkvrijzachtenkandoorongunstigweernahetverwijderenvanhetplastic eengroeistagnatie krijgen,waardoor de produktie sterk kandalen. Hetplasticmoetzekernietwordenverwijderdalsnachtvorstofschraal,drogendweerverwacht wordt. Eengunstige tijd om het plastic te verwijderen is bij regenachtig, bewolkt weer,endan liefst tegendeavond.Zijn deweersomstandigheden ergongunstig,danis het beter hetverwijderen van het plastic nog enige dagen uit testellen. Komt er nahet verwijderenvanhetplasticnogeenschrale,drogeperiodedanmoetlichtberegendworden. Nahetverwijderenvanhetplasticzijndeteeltzorgenweerhetzelfdealsindenormalevollegrondsteelt.
5.2. Normale teelt voor verse consumptie en industrie ALGEMEEN Bij de normale teelt van vollegrondsaardbeien maakt men onderscheid tussen deteelt waarvanhetproduktindeeersteplaatsbestemdisvoordeverseconsumptieendeteelt voordeverwerkende industrie. Beideteeltrichtingen vragen nagenoegdezelfdeteeltzorgen. Bepalendvoordekeuzeof menaardbeienvoordeversemarktofvoordeindustrie teelt,zijndeafzetperspectieven,hetbedrijfstypeendekwaliteitvandeplukkers.Afhankelijkvandebestemmingvanhetproduktmoetmenonderscheidmakeninderassenkeuze, de manier van oogsten en deverpakking.
38
HET PLANTEN Omtoteengoedeproduktietekomenmoettijdigwordengeplant.Debesteplanttijd(voor verse planten) is eindjuli tot begin augustus.Voorvroeg rijpende en matig produktieve rassengaatdevoorkeur uit naareenplanttijdvaneindjuli,terwijl middentijds-enlaatrijpenderassenbeginaugustusgeplantmoetenworden.Naarmatedegrondbeterin conditieis,kanenkeledagenlaterwordengeplant.Debesteplantiskortengedrongen. Planten met lange,slappe bladstengels of plantenwaarvan debladeren enbladstelen zijnafgesneden omdat zete langwaren,zijn minder geschikt. Menkanookgebruikmakenvangekoeldevermeerderingsveldplanten.Dezemoetendan weltenminsteéénmaandvroegerwordengeplantdandeverseplanten.Hetgebruikvan eengekoelde plant heeft alsvoordeeldatdearbeidstop van rooienenplantenverdeeld wordt over december-januari(rooien) enjuli (planten). Ook is mendanzeker te kunnen plantenophettijdstipdatmenwenst,terwijlhetnogaleensmoeilijkisvroeg(eindjuli)over verseplantentebeschikken.Nadelenzijndeuitbundigeuitlopervormingendebloeiinde gekoeldeplanten.Zowelbloemenalsuitlopers moetenongeveervierwekennahetplantenverwijderd worden.Bovendien valt de planttijd indeoogstperiode. Dekeuzevandeplantafstandisafhankelijk vandemechanisatie endeverwachtegroei. Veelgebruikteafstandenzijn:90of 100bij30cm(enkelerij)en90 + 60(of70)bij30cm (dubbele rij). Insommige gebieden maakt men doorgaans nade hoofdgrondbewerking metdetrekker sporenop90of 160cm,afhankelijk vandespoorbreedte vandetrekker. Opde zoontstane „bedden" plant meneen resp.twee rijenaardbeien. Hetisvangrootbelangdatdegrondgoedbezaktisvoordat menmethetplantenbegint. Zonodigwordtvoor het plantendaarom nogenkele kerenberegend.Hetgrotevoordeel vanplantenopeengoedbezaktegrondisdatmendandeplantdieptegoedkanregelen. Dejuiste plantdiepte isvanerggroot belang.Deplanten mogen niet dieper wordengeplantdanzeop hetvermeerderingsveldhebbengestaan.Tediep planten heeft namelijk een minder goedeenonregelmatige groeitotgevolg.Ook isbijtediep planten dekans opkoprot(Botrytiscinerea)groter.Dewortelsmoetengoedverdeeldindegrondzittenen stevigwordenaangedrukt omhetgoedweggroeientebevorderen.Direct nahetplanten moet(meestal)beregendworden.Hetisdanvanbelangdaarmeetebeginnen,zodramen buiten het bereik vaneengroep sproeiers gekomenis. Hetplantenkanzowelmetdehandalsmachinaalgebeuren(zieookhoofdstuk6).Machinaalplantenvraagteenextragoedeorganisatieenplanning.Hetplantmateriaal moetzo kort mogelijkvoor hetplantenwordenopgerooid.Omuitdroging nahet rooientevoorkomenmoetendewortelswordenafgedektmetvochtigegrondofnattezakken.Hetfustmet degerooideplantenmoetopeenkoeleplaatswordenweggezet.Nahetplantendientmen hetperceel nogeensnatelopenomnategaanoferplantentediepzijngezet.Datkan dan alsnog wordengecorrigeerd. TEELTZORGEN Afranken Bijeengoedgroeiendgewasontstaanalvrijsnelnieuweuitlopers.Dezebetekenenonnodig energieverlies voor de „moeder"plant. De ranken moeten daarom zosnel mogelijk vande plant wordenverwijderd.Dit kangemakkelijk met een mesjegebeuren,maarer
39
zijnookafrankmachinesingebruik (ziehoofdstuk6).Bijgekoeldeplantenmoetentevens debloemstengelswordenverwijderd.Opplaatsenwaareenplant isuitgevallen,kaneen plantwordeningeboet. Erkanechterookeenuitloper naartoegeleidenvastgelegdworden. Beregenen Behalve direct na het planten kan beregenen ook in andere perioden nodig zijn. Een regeninstallatie is daarom praktisch onmisbaar (zie ook hoofdstuk 6). Bijhetberegenenkanmengebruikmakenvanoppervlaktewater (kanaal,rivier,sloote.d.). Hierbijzijngoedemeervoudige filters nodigomverstoppingensnelle slijtage vandeinstallatietevoorkomen.Wanneermennietsteedsovervoldoendeschoonoppervlaktewater beschikt,moeteenbronwordengeslagen.Voorallegewassenenvooraardbeien inhet bijzonder, geldt dat de kwaliteit van het water goed moet zijn (zie hoofdstuk2). Zeker opzandgronden komt het vaakvoor dat het water eente hoog ijzergehalte heeft. Het ijzer veroorzaakt danvervuiling omdat na beregenen op bladeren en vruchten een bruine neerslag ontstaat, waardoor de kwaliteit vandevruchten achteruit gaat. Wordtwatergegevenviagietdarmenofdruppelbevloeiingdandoetijzergeenschadeaan hetgewasmaarmoetmenzekerbijeenhogerepHvanhetwateroppassenvoorverstoppingvan dedruppelpunten. Hetkanindebloeinodigzijnvaakteberegenen,ermoetdanextraaandachtwordenbesteed aan de vruchtrotbestrijding. Aanbevolen wordt eerst de vruchtrotbestrijding uit te voeren, dan het gewasopte laten drogen en daarnateberegenen. Wintervorst en het voorkomen vanstuiven Inhetverledenwerdendeaardbeienveldenvaakafgedektmetstroterbeschermingtegen wintervorst. Delaatstejarenwordenveldensomsafgedekt metgeperforeerde folie(10 m breed,5% perforatie). Ditgeeft eenvrijgoede bescherming tegenwintervorst. Omwegwaaientevoorkomen worden erzandzakken op het plastic gezet. Eennadeelvandeze methode isdatdefolie inperiodenzonder vorststeedsverwijderd moetwordenomeen tevroeguitlopenvandeplantentevoorkomen.Hetvraagt dusveelarbeid.Wel kanhet plasticnaderhandookgebruiktwordenvoorhetvervroegenvandeoogst(hoofdstuk5.1). Omhetstuivenvandegrondtegentegaankanmenenkelewekennahetplantenenkele rijtjes graan zaaien inde plukpaden. In het voorjaar moet het graan danwordendoodgespoten. Het gebruik vaneenspuitkap isdaarbij noodzakelijk. Nachtvorstbestrijding Dekansopnachtvorstschade isbijaardbeienerggroot. Deplantenenvruchten kunnen echter metsuccestegennachtvorst beschermdwordendoor beregening.Zodradetemperatuur -0°C is,moet met beregenen worden begonnen.Op percelen met eendroge, losseenbewerktebovengrondisdekansopnachtvorstschadegroterdanoppercelenmet een gesloten,vochtige grond. Door 10tot 12uur voor het optreden van nachtvorst de grondnattemakenkanalveelschadewordenvoorkomen.Menkandanookmetdeinstallatie een grotere oppervlakte behandelen. De mogelijkheden van cyclische beregening worden in hoofdstuk 6besproken.
40
Foto 5. Bruinverkleuring van het rhizoom door wintervorst: links gezond, rechts zwaar beschadigd.
Foto 6. Schade door nachtvorst: zwarte, afgestorven bloembodems.
Foto 7. Spint.
Foto 8. Aardbeibloesemkever.
Foto9.Geknikte enverdroogde bloemknoppen alsgevolg vanaantasting door de aardbeibloesemkever.
Foto 10.Roodwortelrot (let op de roodverkleurde centrale cylinder van de aangesneden wortel).
Foto 11. Roodwortelrot in het veld: links eengezonde, rechts een aangetaste plant.
Foto 12. Stengelbasisrot (roodbruin verkleurd rhizoom).
Foto 13. Uiteengevallen en verwelkende plant, het gevolg van verwelkingsziekte.
Foto 14.Aantasting door paarse-vlekkenziekte, Alternaria spp.
Foto 15.Bladaantasting door Gnomonia comari.
Foto 16. Aantasting door meeldauw.
Foto 17.Aantasting door meeldauw: wit schimmelpluis aan de onderzijde van de bladeren.
Foto 18. Sofryr/s-stengelrot (koprot).
Foto 19. Verschillende vruchtrotaantastingen: links (2x) kelk- en stengelrot (Gnomonia comari), midden-rechts grauwe schimmel (Botrytis cinerea) en rechts Rhizopus stolonifer.
Foto 20. Door Phytophthora cactorum aangetaste vruchten.
Foto 21. Kaligebrek: afsterven van de bladranden (treedt vooral opop kalifixerende gronden, b.v. rivierklei).
Foto 22. Stikstofgebrek: achterblijvende groei.
Foto 23. Magnesiumgebrek: lichtgroene verkleuring tussen de nerven van met name de oudere bladeren,inernstige gevallen afsterven van het weefsel tussen de nerven.
Foto 24. Ijzergebrek: algehele chlorose, met name vandejonge bladeren (vooral bijeenhoge pH en weinig wortelactiviteit).
Foto 25. Mangaangebrek: lichtgroene verkleuring tussen de nerven van dejongste volgroeide bladeren (oorzaak een te hoge pH).
Foto 26. Boriumgebrek: misvormde jonge bladeren en vruchten.
lichte gewasstand,
Grondbedekking Aandekwaliteitvandeaardbeienwordensteedshogereeisengesteld.Bijdevelekwaliteitsaspecten hoort ook dat de vruchten schoon en droog moeten zijn. Om dit te bewerkstelligen wordterstrotussende rijengestrooid.Hetstro moet inhetgewasworden gebrachtjuistvoordat devruchttrossen naardegrondzakken.Brengt menhetstrovroeger tussen het gewas,dan is er eengrotere kansop schade bij nachtvorst. Hetstromoetgoedgedorst,droogenkortzijnzodathetsnelengoedverwerkt kanworden.Rogge-entarwestrozijnhetmeestgeschikt.Eventueelkangebruikgemaaktworden van zogenaamd ontsloten stro, dat is stro waarin de nog aanwezige graankorrels hun kiemkracht verloren hebben door eenammoniakbehandeling. Vooreengoedebedekkingvandegrondisongeveer50kgstroperarenodig(5ton/ha). Opgrotere bedrijven vergemakkelijkt de mechanisatie het stro inbrengen (hoofdstuk6). EEN- OFTWEEJARIGETEELT De beste kwaliteit aardbeien wordt doorgaans geoogst van een eenjarig gewas. Inhet tweedeoogstjaar zijndegewassenmeestalzwaarderendevruchtenkleiner.Daaromzijn rassenzoalsSengaSenganaenKoronanietgeschiktvoortweejarigeteelt.DerassenGorella,TeniraenTagodaarentegen,kanmengoedvoor hettweedeoogstjaar latenstaan. Nadeeersteoogstperiodewordthetgewasafgemaaid.Uitkostenberekeningen blijktdat dekostprijsvantweejarige aardbeien lager isdandievandeeenjarigeteelt. Hetmerendeel vande Nederlandse aardbeien komt echter van eenjarigegewassen. VERLATING METSTRO Verlatenvandeoogstperiode vanaardbeien ismogelijk door hetgewas 'swintersonder eenstrodektebrengen.DitwordtindeBetuwevrijveeltoegepast.Hetbesteresultaatbereiktmenhierbijopeenvannaturelategrondenmeteenzwaargewas.Eentweejariggewasisdaaromvoorditdoelzeergeschikt.Goederassenomdeoogstteverlatenzijnvan naturelaterassenalsTagoen Bogota.Omeenverlatingvanongeveer eenweekte krijgen,wordthetbetreffendeperceelinjanuarimet80tot100kgstroperareafgedekt.Zodra inhetvoorjaardegroeibegint,wordthetstrodatopdeplantenligt,verwijderdomverstikkingtevoorkomen.Regelmatigdegroeicontroleren isdaaromnodig.Daardoorhetstro veelstikstof wordtvastgelegd,wordt inhetvoorjaar meestal5kgKAS(kalkammonsalpeter)perareextragegeven.Verlatingvandeoogstwordtmeestalgoedbetaalddoorde hogere prijzen aan het einde van het vollegrondsaardbeienseizoen.
5.3. Verlate teelt met gekoelde wachtbedplanten ALGEMEEN Deverlateteeltheeftzichdelaatstejarenontwikkeldtoteenbelangrijketeeltwijze.Vooral indeBaronievanBreda(West-Brabant) isdeaanvoervanaardbeiennahalfjulieenerg
41
belangrijk deel van het hele aardbeienseizoen geworden. Het betreft daarbij voornamelijk de teelt van eenmaaldragende aardbeienrassen die op een wachtbed geteelt worden en vervolgens na eenbewaarperiode van meerdere maanden inde periode eind april totbegin juli op produktievelden worden uitgeplant.
PLANNING VAN DE TEELT Tussen het moment van planten op het produktieveld en het begin van de oogst ligt een periodevanacht tottienweken.Deoogst duurt afhankelijk vanrasen weersomstandigheden twee tot vier weken, later in het seizoen soms vijf tot zes weken. Om met de oogst te beginnen direct aansluitend ophet normale vollegrondsseizoen moeteind april geplant worden. Wil men de oogst spreiden en continu aardbeien aanvoeren tot eind september, dan kan het teeltschema er uitzien zoals in tabel 8 is weergegeven. Tabel 8. Teeltschema verlate teelt met een continue aanvoer tot eind september. planttijd 25 april 10 mei 25 mei 10 juni 20 juni 1 juli
oogstperiode 5 juli-25 juli 15 juli-10 augustus 25 juli-20 augustus 10 augustus-1 september 25 augustus-25 september 5 september-5 oktober
rassen Elvira, Gorella Elsanta Elsanta Elsanta Elvira, Gorella, Elsanta Elvira, Gorella, Elsanta
Aanvankelijk waren Redgauntlet en Sivetta de hoofdrassen voor deze teeltwijze. Redgauntlet is verdwenen vanwege de slechte kwaliteit, Sivetta is grotendeels verdwenen door de grote vatbaarheid voor paarse-vlekkenziekte (/A/fernar/a-soorten). Sindsdien worden meerdere rassengeteeld,maar Elsantaiswelhet hoofdrasgewordenmetvoor vroege en late plantdata ook ElviraenGorella.Vooral Gorella heeft eenwat kortere oogstperiode. Meer incidenteel worden ook Bogota en Korona in de verlate teelt opgenomen. Veelallooptde produktie terug naarmate latergeplant wordt. Dit lijkt vooraltewijtentezijn aan het dan vaker voorkomen van minder gunstige weersomstandigheden (warm, droog) tijdens de teelt.
HET TELEN VAN DE WACHTBEDPLANTEN Bij de teelt van de planten op het wachtbed moet uitgegaan worden van een grond die ineengoedeconditie is.Bovendien moetdezezijnontsmettegeneventueel voorkomende aaltjes. Regelmatig beregenen moet mogelijk zijn; een vaste automatische beregening verdient de voorkeur. Aandegewasbescherming moetveelaandacht worden besteedenhettegebruiken plantmateriaal moet van goede kwaliteit zijn. Bij het uitplanten moet er vooral opgelet worden dat de planten met het hart boven de grond blijven. Dit voorkomt een ongelijke standomdat diep planten een slechte ontwikkeling veroorzaakt. Het wachtbed wordt aangelegd met planten die kort tevoren van het vermeerderingsveld
42
zijnopgerooid.Dewortelsvandeplantenmogennietuitdrogen.Omuitdrogentevoorkomenis het raadzaam de wortels direct nahet rooienwat vochtig te maken.Deplanttijd is25julitot 5augustus. Menkanook gebruik makenvanstekplanten (zie hoofdstuk4). Somswordtgebruikgemaaktvangekoeldevermeerderingsveldplantendieinvoorgaande winterzijnopgerooidendaarnaopgeslageninkoelcellen.Dezegekoeldeplantenmoeten rond 1juli worden geplant (zie ook hoofdstuk 5.2). De nieuwe uitlopers moetenworden weggenomen. Deplantafstandophetwachtbedvarieert opzandgrondvan30x30cm,via35x30cm tot35x35cm,afhankelijkvandespoorbreedtevandetrekker,deverwachtegroeienhet ras.Opkleigrondplantmenvaakop25x25of30x25cmomdatdegroeidaarmeergedrongen blijft. Dewachtbedplantenwordenopgerooidalszevolkomeninrustzijn,datwilzeggeninde periodevanbegindecembertotinfebruari.Debestetijdisvanhalf decembertothalfjanuari. Wanneer hetomgrote aantallen planten gaat,zal menvroeger (begindecember) met oprooien moeten beginnen om niet door de winter overvallen teworden. ROOIEN ENKLAARMAKEN VANDEPLANTEN VOOR DEKOELCEL Deplantenwordenmeestalmeteenschudlichter gerooid,waardoorzenagenoegvrijvan grondkunnenwordenopgenomen.Bijgunstigeweersomstandigheden kunnendewachtbedplanten rechtstreeks in kistenwordenverzameld waarin zeworden bewaard.Vooraf wordt indekistenplasticfolie(0,03mm)aangebracht vaneenzodanigeafmetingdathet ookbovenoverdeplantenheenkanwordengebracht.Dreigteenvorstperiodedanmoetende planten sneller verzameldworden,waarnazelater indeschuur wordenverpakt. Deverzorgingophetwachtbed,vooralhetafranken,moetzodanigzijndathetnietnodig is de planten nogschoon temaken. Deplantenwordenbijvoorkeur horizontaal indekistengelegd.Dekistenmogendaarbij echter niettevolwordengepakt,omdat er nahetstapelen inde koelcel nogvoldoende ruimte tussen de kisten moet blijven voor eengoede luchtcirculatie. Het moet ontraden wordendeplantenvóórhetinpakkennattemaken.Erkandanpiasvormingoptreden, wat schimmelvorming tot gevolg heeft. Hetaantalplantenperkistisafhankelijkvandegroottevandekistendeomvangvande planten.Ineengroentekist of bloemkoolkrat kunnen 100tot 150plantenwordenverpakt. Ismenuitgegaanvangekoeldevermeerderingsveldplanten danishetaantalplantenper bak geringer, b.v. 80tot 100,omdat deze planten zwaarder zijn. Nahetinpakkenmogendeplantenniettelangbijhogetemperatuur indekistenblijven, omdat dan broei kanoptreden. HETKOELEN Deklaargemaakte planten moetenzosnelmogelijk ineenkoelcelwordengebracht.Het doelvanhetkoelenishetinrusthoudenvandeplantentothetplanttijdstip.Deadviestemperatuuris -2°C,waarbijhetbelangrijkisdatalleplanten, dusookdieinhetcentrumvan de kisten,eentemperatuur onder 0°C hebben.Enkelegraden lager intemperatuur dan -2°C geeft geenschade,maar is uit energetisch oogpunt afteraden. Veelbedrijvenbeschikkenovereeneigenkoelcel,eenaantalbedrijvenisechteraangewezenopeenloonkoelerofeenveiling.Belangrijk isdat detijdtussen rooieneninslagzo
43
kort mogelijk wordt gehouden endat het produkt zosnel mogelijk wordt ingekoeld. Aaneenkoelruimtevooraardbeiplanten,dieoverigensookgeschikt isvoorb.v. weekendkoeling van aardbeien en allerlei andere tuinbouwprodukten in de periode dat er geen planten gekoeld worden,moeteneenaantaleisen wordengesteld. Dezeeisen kunnen alsvolgt worden samengevat: — goedeisolatieaanwanden,plafondenvloer.Deisolatiemoetdampdichtzijnaande „warme" kantomvochtigwordenvandeisolatietevermijden.Meestalkiestmenvoor eendampdichte laagaan beidekanten; — voldoendekoelcapaciteit omsnelintekunnenvriezen.Alsvuistregelkanmenstellen datde koelinstallatie eencapaciteit van 70Watt per m3celinhoud moethebben; — deverdamper moetdecapaciteit leverenbijeentemperatuursverschilvan5à6gradenCelsiustussenverdampings-encelluchttemperatuur. Dit laatsteisvangrootbelang omeen hoge relatieve vochtigheid vandecellucht tewaarborgen; — omdeverdampergoedtelatenwerkeniselektrischeofpersgasontdooiingnoodzakelijk; — eengoedeventilatie;vooral belangrijk bij „dichte" cellen inverband met hetvoorkomenvan koolzuurgas of andere schadelijkegassen; — electronisch regelapparatuur is aantebevelen. Verder moeteneen aantal maatregelen genomen worden om het koelen zonder problementelatenverlopen.Zoisbelangrijk datdestapelingvandekistenzodanig isdateen goedeluchtcirculatieontstaat.Waargeenlucht kankomen,wordt nietofweiniggekoeld. Voortsmoetdetemperatuurtussendeplantenregelmatiggecontroleerdwordenmeteen recent geijkte thermometer of met thermokoppels. Bijuitslagvandeplanten moetmendezegeleidelijk latenontdooien.Menkanditproces versnellendoordekistenindeschuuruiteentestapelenb.v.dakpansgewijsenindiennodig kisten te besproeien met (koud)water. Almetalishetkoelenenbewarenvanaardbeiplantenendeinrichtingenhetgebruikvan de koelcel een specialistische aangelegenheid. DETEELT OP HET PRODUKTIEVELD Alsdeplantenontdooidzijn,moetenzezosnelmogelijkgeplantworden.Ditkanmetde handofmachinaalgebeuren.Devollekistenmetplanten moetenzoveelmogelijk uitde zon gehouden worden omdat de temperatuur onder de plastic folie anders snel hoog oploopt.Hetisgoedtecontrolerenofdewortelsenkronennoggezondzijn.Bijeensterke bruinverkleuring vanwortels en kronen heeft uitplanten geen zin meer. Deplantdichtheid varieert van vier tot vijf planten per m2.Als laat wordt geplant,wordt meestalhetdichtst geplantomzonogeenhogeproduktietehalen.Deplantdichtheid is verder afhankelijk van de verwachte groei,degrond en het gebruikte ras. Meestal wordt een dubbele rij geplant. Eenafstandvan 70cm op het bed en eenpadbreedtevan90cmzijnnormaal.Afhankelijkvandetrekkerbreedtekunnendezeafstanden ook resp.60en90 cm bedragen. Deplantafstand opde rijvarieert van 25tot 35cm. Directnahetplantenmoetflinkwaterwordengegeven.Bijsterkdrogendenzonnigweer zalmeerderemalenperdaglichtberegendmoetenwordengedurendeeengrootgedeelte vandeteelt.Vooraldeperiodekortnahetplantenisbelangrijk,omdatdandeplantennog nietzijningeworteldendaardoorookgeenwateruitdegrondkunnenopnemen.De beregeningsinstallatie dient danookzogroottezijn,datzenietverplaatst behoeft teworden (zie hoofdstuk 6).Wanneer de planten eenmaal vaststaan,verdient het aanbevelingom
44
'snachtsteberegenen,hetgeenmeteenberegeningsautomaateenvoudigteverwezenlijkenis.Deverdelingis'snachtsbeter(geenwind,minderverdamping)enhetgevaarvan groeiremmingtengevolgevanijzerhoudendwaterwordterwatdoorbeperkt.Omdatmeer watermoetwordengegevendanindenormaleteelt,moetenechterwelhogereeisenaan het gietwater wordengesteld. Hetverdientaanbevelingdirect nahetaanregenendeeerstekeernahetplanten,zodra hetwaterisweggezakt,eenstrobedekking indepadenaantebrengen.Hierdoor bereikt mendatdegrond nadeberegening langer vochtigenkoelblijft. Ditisvanveel belang vooreengoedehergroeivandeplanten.Ookhetstructuurbederf datbijveelvoudigberegenen kanoptreden,wordt hierdoor beperkt. Perhawordt 6tot7tonstro gebruikt.
»
»
If * • * ,
'
"
'
• • * " * . '
i •".
».
. •-
• . ' •
-•*... '
'
#•
.•
*
•
. •*
-
*•' .
.• 1
.'» *
*
• •..
l
*
-.,'• V •'
s i r / " :; *
* •
.
• : » • • « -
.
. . .
.
* ? . • - " • '
--»
•"
».
•r/V V ^ / T J ^ . - *
/ . .-.W 1 *. ^ , ^ r
.-•
-*:
"' * w - i ^ S . T * '" * •*i -;> .1—.
' m
~» -»» —
Foto27.Indeverlateteeltmetgekoeldewachtbedplantenwordenmeestaldubbelerijengeplant.
5.4. Deteelt vandoordragende aardbeien ALGEMEEN Deteelt vandoordragende aardbeien isalveel langer bekenddandemeeste mensen denken.Tot1960vondmenzehoofdzakelijk bijdevolkstuinders. Derassenwarentoen
45
nog van dien aard, dat er voor de beroepstuinders geen brood in zat. Vooral de kwaliteit van het plantmateriaal was zeer slecht. In 1960introduceerde het IVTteWageningen twee nieuwe rassen,n.l. Repitaen Revada. In vergelijking met de bestaande rassen was dit een belangrijke verbetering. De planten waren gezond en gaven flinke vruchten. Eennadeelwas nogde matige kwaliteit, maar het voordeel wasde produktiemogelijkheid van aardbeien buiten het normale seizoen. Daarmee werd toen de basis gelegd voor de teelt van doordragende aardbeien door beroepstuinders. In 1969introduceerde het IVTtwee nieuwe doordragende rassen:Ostara enRabunda. Dit washet resultaatvankruisingen vanRedgauntlet met Macherauch's Dauerernte resp.Repita. Zowel voorwat betreft produktie als kwaliteit waren deze rassen een belangrijke verbetering. Qua kwaliteit geeft men de voorkeur aan de Ostara, Rabunda wordt niet meer geteeld. In 1983 werd een nieuw ras geïntroduceerd: Rapella. Dit ras geeft minder bloemtrossen met minder bloemen dan Ostara. Hierdoor is aanmerkelijk minder tijd nodig voor het uitbreken van het restant van detrossen. Inde eerste proefjaren van Rapella bleken de eerstevruchtenzeergrootenonregelmatigvanvormtezijn. Dit probleemtreedt nuinmindere mate op.Alleen in de eerste weken van de oogst zijn de vruchten nog te grof. Daarna zijn de vruchten goed en gemiddeld grover dan van Ostara. Voor de oogst van Rapella is minder arbeid nodig. De plukprestatie is 30% hoger in vergelijking met Ostara. Vooral hierdoor breidt de oppervlakte Rapella uit. Een nadeel van dit ras is de vorming van een beperkte hoeveelheid uitlopers in de plantenteelt, waardoor in een aantal jaren te weinig planten voorhanden zijn.
DE TEELT Bij deteelt vandoordragers is menwat minder strak gebonden aan een bepaald schema dan bij de normale teelt. Verder is het teeltschema ook afhankelijk van het bedrijfstype. Deplanten kunnen inhet najaar direct ter plaatseworden uitgeplant. Eenandere mogelijkheid isde planten in oktober buiten op eenwachtbed te zetten enzeeind maart tot begin april op het produktieveld uit te planten. In Noord-Holland is de gangbare methode de planten infebruari inde kaste plaatsen en in hetvoorjaar op het produktieveld uitte planten.
Opkweek in de kas Het planten kan gebeuren in kunststof potjes, gevuld met potgrond of een mengsel van tuinturf en potgrond. Hierbij moeten bijvoorkeur niet te kleine potten worden gebruikt. In depraktijk isgangbaar ompottenvan9tot 11 cmtenemen.Bijgebruikvankleinere potten kunnen de planten dewortels niet goed kwijt. Als kleine potten te dicht tegen elkaar worden gezet, staan de planten te dicht op elkaar, waardoor het gewas langgerekt wordt. De potten moetendaarom ietsvanelkaarwordengezet,waardoor ervoldoende ruimte isvoor het gewas. Een methode die bij het planten in de kas minder arbeid vraagt, maar bij het uitplanten wat meer, is hetopplanten inde kasineenbedvanpotgrondoftuinturf gemengd met kasgrond. Deze werkwijze wordt steeds meer toegepast. Aardbeiplanten zijn zeer gevoelig voor een hoge zoutconcentratie in de grond. De plaats,
46
waardeplantenopgezetworden,moetdaaromdoorgespoeldwordenmetgoedwater.In tuinturf zitten nauwelijks voedingsstoffen. Daarom kan hieraan het beste een mengmeststof,b.v. 1,5 kg 12-10-18per m3toegevoegd worden.Potgronden bevattenvaakvoldoendevoedingsstoffen.Ooknahetplantenmoetafentoeberegendworden,vooralkort voor eenvorstperiode. Tijdensdeopkweekperiodeonderglasmoetendeplantenvrijvanmijten,luizen,spinten schimmels,vooral Botrytis cinerea (grauwe schimmel),gehoudenworden. Buiten uitplanten Planten,dieinpottenzijnopgekweekt,kunnen,voordatzewordenuitgeplant,nogenige tijd(b.v.éénweek)buitenafharden.Depottenwordeninbakkengeplaatstenopeenbeschutte plaats weggezet. Delengte van de periode van afharding hangt af van eengeschikt moment omte gaanplanten. Deindekasopgekweekteplantenzijnongeveertweewekeneerderinproduktie,ditbetekenttevenseenverlengingvandeoogstperiode.Doordatdeindekasopgekweekteplantenbijhetuitplanteneengrotervolumehebbendanplantendiedezebehandelingnietgehad hebben,oogst menook bijde eerste pluk meervruchten. Omopzwaarderegrondendeaanslagvandeplantentestimuleren,verdienthetaanbevelingtuinturf inde plantgaten testrooien. Plantafstanden Deplantafstandisvooralafhankelijkvandegrond.Doordragendeaardbeienstellenhogereeisenaandegronddandeeenmaaldragenderassen.Gedurendedegehelegroeiperiodeproduceertdeplantrijpeengroenevruchtenenbloemenendanmoeternogvoldoendeenergieoverblijvenvoordeaanlegvannieuwebloemtrossen.Bijhetenkel-rijsysteem ennormalegroeimoetdeplantafstand90cmtussenderijenen55cmopderijbedragen. Meestalpastmenechterhetdubbel-rijsysteemtoemeteenplukpadvan95of100cm,met inderijeenplantafstandvan65of70cmentussendetweerijen65cm.Wanneerdeplantenopeengerooide boomgaardofgescheurdgraslandstaan,zijndeafstandenwel100 cmbij70x65à70cm,omdathiereenforseregewasontwikkelingteverwachtenis.Deze afstandengeldenvoorOstara.VoorRapellakunnenkleinereafstandenwordengenomen, b.v.90à95bij65x60cm. Tenauweplantafstanden kunnenproblemengeven,enerzijds doordat detrossen dan in elkaar hangen,anderzijds doordat het in nattere periodente lang duurt voordat het gewasopdroogt.
Degrond InNoord-Holland enGelderlandwordeno.a.gerooide boomgaardenengescheurdgrasland gebruikt. Wel moet met behulp van een grondmonster bekekenworden of ervoor aardbeienschadelijke aaltjesvoorkomen.Er bestaat eensterkeindruk,datpercelendie in het voorgaandejaar enige tijd „rust" hebben gehad,doordat op het perceel bijvoorbeeld alleen eenvroege teelt heeft gestaan,het meest geschikt zijn voor eenteelt van doordragers.Alsvoorvrucht moet dusgeengewas geteeldworden,dat pas inde herfst geoogst wordt. Dekansopstructuurbederf is andersgroot.
47
Vanwege de lange groei-en oogsttijd is een regelmatige beregening noodzakelijk. Op structuurgevoeligegrondenengrondenmeteenverdichtelaagdirectonderdebouwvoor geeftovervloedigwatergevennogaleensproblemen,metalsgevolgeenzwakwortelstelselenhetdoodgaanvanplantendoorverwelkingsziekte. Beregenopdergelijkegronden nietlang,maarkorterenvaker.Grondverbeteringvanz.g.slempigegrondenvraagtenormehoeveelhedenorganisch materiaal.Grondenmeteenverdichtelaagop20tot 25cm dieptezijnmetdiepspittenofmeteenwoelersomsnogteverbeteren.Hetisaanteraden voordezeteelt,waarbij de kostenvandegrond maar eenbescheiden gedeeltevormen vandetotalekosten,endeopbrengstenperoppervlakte-eenheidhoogkunnenzijn,alleen de beste percelen tenemen. Ziektebestrijding Bijdeteeltvandoordragendeaardbeienvraagtdebestrijdingvanvruchtrot,spintentrips wel speciale aandacht (zieverder hoofdstuk8). Het verwijderen vande bloemtrossenen hetontranken Opdebedrijvenwaarmen„normale"aardbeienteeltbedrijft,trachtmenmetdeoogstvan dedoordragende rassenaansluitingtekrijgenopdeoogstvandeeenmaaldragenderassen. Indit geval haalt menalleen de eerste bloemtrosweg en laat mende restkomen. Bijplantendiezijnopgekweektonderglas,wordtdeeerstebloemtrosindekaseraluitgehaald.Somswordenophetveldbloemtrossenmeteendunnesteelverwijderd,vaakmaar één per plant. Op bedrijven waar mendeverlate teelt bedrijft metgekoelde planten,probeert mende eersteoogstvandedoordragerswatverder teverschuivennaareenlatereperiode.Men zaldanooklangerdoorgaanmethetverwijderenvandebloemtrossen.Ditheefttochwel enigeconsequenties:eenkortereoogstperiodeeneensterkeregroeivandeplantenkort na het planten. Bij doordragers hebben wede ervaring dat dergelijke planten later wat moeilijker in produktie komen dan planten die het in het begin wat rustiger aandoen. Steedsmeerzienweechterdatbedrijveneenkeuzemakentussenófverlateteeltmetgekoelde wachtbedplanten óf doordragers. Wanneermenrond10juliwilbeginnenmetdeoogstmoetmentoteindmeidebloemtrossenverwijderen.Verderishetbelangrijkdatvooralaanhetbeginvandeteeltdeuitlopers steedstijdig wordenverwijderd.
DEOOGST De oogstperiode van Ostara en Rapella loopt, als tot de tweede helft van mei is ontbloemd,vanaf beginjulitothalf oktober. Rapellaisongeveer éénweeklaterdanOstara. Deeerstevruchtenvan Rapella,dat wilzeggen devruchten die injuli geoogstworden, zijn (te)grof. Deprijs isdan lager danvanOstara. Indeze periode wordt echter relatief nog maar weiniggeoogst. Later iser geenverschil inprijsvorming. Deoogstinoktober isvooralafhankelijkvandeweersomstandigheden endeplaatswaar wordt geteeld.Inhet Midden enZuidenvan het landzijn deverschillen tussen dag-en nachttemperaturenaanmerkelijk groter dan in hetWestenen Noorden des lands enzal
48
de oogst vaak eind september wel beëindigd moeten worden. Dit komt niet doordat er geen aardbeien meer aande planten hangen,maar omdat ze niet meer rijpworden. Deteeltvandoordragendeaardbeienvraagteengeheelandereinstellingvandetelerdan dievandeéénmaaldragenderassen.Bijdedoordragendeaardbeienkomthetvooralaan op de verzorging van het gewas gedurende de oogst. Men heeft ook geen plukkersof plukstersnodigmaarverzorg(st)ers.Gedurendedeoogstmoetmensteedsdegedeeltelijk afgeoogste trossenwegnemen. Deeerstedrietotvijfvruchtenvandetroswordenflinkvanstuk enderestvraagtwelde nodigeenergievandeplant maarblijfttefijn.Vooralhetuitbrekenvanhetrestantvande trossenmoetmenconsequentuitvoeren.Eenverzorg(st)erkanongeveer2500plantenbijhoudenvanhetrasOstara.BijRapellaligtditaantalongeveer30%hoger.Vanafhetbegin vandeoogst toteindaugustus moet men iedere vier dagen rond komen.Ook bijwarm weer inseptember kandit het gevalzijn. Later in hetseizoen isdrie keeroogsten inde twee weken voldoende. Gedurende natte perioden ligt de plukprestatie lager maar zal menjuist vaker moetenplukken. Bijeengoedeverzorgingkanmen1 kgperplantoogsten.Ondermindergunstigeomstandighedenkomtmenaan600tot700gramperplant.Inditlaatstegevalishetgeenaantrekkelijketeelt meer. Degemiddelde plukprestatie vandeOstara ligt rondde 7kgper uur, vandeRapellaop9kgperuur.Deaanvoer isgeheelgerichtopdeverseconsumptieen geschiedt in eenmalig fust metdoosjes van200 gramof 500gram.
49
HETGEBRUIK VANVOGELNETTEN Instrekenwaarspreeuwenenanderevogelsactief zijn,verdient hetaanbevelinghetgewastegenvogelschadetebeschermen.Inbepaaldegemeentenenindebebouwdekom ishetgebruikvanknalapparatuurófverbodenófbeperkt.Detelerkandangebruikmaken vannetten.Oppercelen,waardeziektebestrijdingmetdemotorrugnevelspuitofeenkleine(zelf-)rijdendemotorspuitwordtuitgevoerd,kanmenvoordeondersteuningvandenetten met een spillenpaal van 2,50 mlengte volstaan.Waar gewerkt wordt met eentrekkerspuitmoetendepalenminimaal3mlangzijn;deafstandtussendepalenmoetworden aangepast aan de lengte van de spuitboom. In verband met de sporenvormingvande trekker verdient het dan bovendien aanbeveling de rijbanen met gras intezaaien. Sommigetelers leggen kunststofnetten over het gewas.Nadelen hiervan zijn degewasschade die kanoptreden en de arbeid die nodig is voor het telkens weghalen enweer neerleggen.Bovendienkunnendevruchtendoordenettentochvooreengedeelteaangevretenworden. WINDKERING Inhetwestenennoordendeslandsiseenwindkeringgeenoverbodigeluxe. Vooralinhet voorjaar enbijhetgebruikvanplantmateriaaldatindekasisopgekweekt,kaneenvoorjaarsstormdeinkasverkregenvoorsprongineenpaar uurtijdtenietdoen.Menkanverschillendegewassenalswindkeringgebruiken.Hetnadeelvanhetgebruikvanb.v.maïs, peulen en erwten aan gaas is dat ze in het voorjaar nog geen beschutting geven.De meeste graansoorten hebben in het voorjaar ook nogte weinighoogte. Eenanderemogelijkheidbestaatuithetplaatsenvanschermenvankunststof.Hierbijwordenbijvoorbeeldomdetwee meter palenof omde 1.20 mruiterstokken gezet,waaraan deschermen worden bevestigd. Dewerkingsbreedte van de beschutting kanalgemeen worden gesteld op 6x dehoogte.
6. BEDRIJFSUITRUSTING WATERVOORZIENING Vooreengoedverloopvandeteeltiseenregelmatigevochtvoorzieningnodig.Bijdeteelt intunnelsofopzwartplastic kunnen hetbestebevloeiingsslangenendruppelbevloeiing wordengebruikt.Bijgietdarmenontstaatsneldrukverlies.Menmoeterdaarombijhetgebruikvangietdarmenoplettendatergeenoneffenhedeninhetperceelzijnendatdelengtes,aangeslotenopeenkraanofhoofdleiding,niettegrootzijn(maximaal25à30m).Voor druppelbevloeiingisdeoptimaledrukca.1 bar.Voorbovengrondsberegenenineengrote tunnel iseen kasberegeningsinstallatie metsteeldoppen eengoedeoplossing. Ineen8 mbredetunnelmoetendandrieleidingenwordenaangelegd.Eendrukvan2barisoptimaal bij eendergelijke (kas)-beregeningsinstallatie. In de vollegrondsteelt is een beregeningsinstallatie onmisbaar. In de normale vollegrondsteelt endeteelt metdoordragende rassen kanmenin principevolstaan meteen verplaatsbare installatie.Als men indroge periodes vaak opdezelfde plaatsterug moet
50
komen, vraagt het steeds verplaatsen vande installatie echter veelwerk. Devochtvoorziening in deverlate teelt met gekoelde wachtbedplanten vraagt nogextra aandacht.Vaakmoetmenmeerderekerenperdagkleinehoeveelhedenwatergeven.Wil mendatgoedkunnendoen,danmoetmenovereenvaste,aldannietgeautomatiseerde regeninstallatie beschikken. Erkanbijeendergelijkeinstallatiewordenuitgegaanvanverschillendesystemen.Alsregelmatigvanperceelwordtgewisseld,kanwordengewerktmetsnelkoppelbuizendiemen hethelejaarlaatliggen.Aanheteindvanhetseizoenbrengtmendandebuizenovernaar hetvolgende perceel.Debuislengte is6menalsafstandtussendesproeierswordt12 of 18 m aangehouden.Tussentweerijenbuizenheeftmendenodigespeelruimteomeen goede overlapping van de sproeiers te krijgen. Plaatsing in driehoeksverband geeft het beste beregeningspatroon. Eenechtevasteinstallatiebestaatechteruiteenvasteondergrondsehoofdleidingmetom de50maansluitpuntenvoorlossebuizenofuiteenvasteondergrondseleidingmetvaste oftelescopischebuizenwaaropdesproeiersstaan.Detelescopischebuizenverdienende voorkeur omdat het perceel dan voor grondbewerking en andere werkzaamheden het bestetoegankelijkblijft.Belangrijkisdatdetelescoopbuizeniningeschoventoestandtenminste 50cm onder het maaiveldblijven. Deafstandtussendesproeierswordtbepaalddoordebedbreedteofrijafstandendelengtevanhetperceel.Eengebruikelijkesproeierafstandvooreenvasteondergrondseinstallatie isongeveer 15x 15mindriehoeksverband. Eengrotere afstand,bijv. 18x 18mis veelaltewijdomdat erdaneenteonregelmatigeverdelingvanhetwaterontstaat,zeker bijveel wind. Waterafgifte en bereik vaneen sproeier (bepalend voor de afstandtussen de sproeiers) zijnafhankelijk vandegrootteenvormvandesproeimondenvandedruk. Medeinverband met hetdichtslaanvandegrondverdienen sproeiers meteendoorlaat van4tot5 mmdevoorkeur.Deneerslagintensiteit hangtafvandeafstandendewaterafgiftevande sproeiersenvandedruk.Bijeendrukvan4bareneensproeieropeningvan4mmisde afgiftepersproeierongeveer 1,2m3/uur. Staandesproeiersop18x18mindriehoeksverband dan betekent dit 5,5 mm neerslag per uur. Vangrootbelangisdatdebenodigdecapaciteitvandeberegeningsinstallatiegoedwordt berekend.Bijdeberekening kanerrekeningmeewordengehoudendatnietdeheleoppervlakteineenswordtberegend,maarmetverschillendegroepensproeiersnaelkaar.Bij debepalingvanhetaantalsproeiersdatperkeertegelijkmoetwerken,moetmenrekening houdenmetdetotaleoppervlaktediemoetwordenberegendendetijddie(b.v.perweek) nodigisomdeverdamping ineenwarme,drogeperiodetecompenseren.Ookdeafmetingvanhet perceelspeelt eenrolomdatdaardoor het minimum aantalsproeiers per rij bepaaldis. Bijdeaanschafvaneenpompzijndebenodigdecapaciteit endedruk belangrijk. De capaciteitisafhankelijkvanhetaantalsproeierspergroepenvandeafgiftepersproeier.Dezecapaciteitmoetbijeenbepaaldedrukgeleverdkunnenworden.Daarbijmoetmen rekeninghoudenmetdrukverliezeninhetleidingenstelselendekranen.Dedrukverliezenzijn viatabellenteberekenen.Eentehogedrukkanleidentothetbarstenvanbuizenenverbindingen.Dehoofdleidingenmoetendaaromuitpvc-buizenbestaandietenminstetegen eendrukvan 10bar bestandzijn. Deoverige leidingen moeten indedrukklassevan7,5 barzitten. Meestalwordtdeinstallatiegeautomatiseerd. Ditgebeurt meteenaldanniet computergestuurde programmaregelaar, waarop men het tijdstip van beregenen,de tijdsduur,de groepen sproeiers en herhalingsmogelijkheden kaninstellen.
51
Heeft men een automatische installatie dan kanook de bemesting daarop aangesloten worden. Met een doseerklok, een injectiepomp of een concentratieregelaar met ECmeetingen een automatische regelklep brengt men dan de opgeloste kunstmest inde persleiding. NACHTVORSTBESTRIJDING Nachtvorst ontstaat alsdoor uitstraling vandeaarde(heldere lucht, lage relatieve luchtvochtigheid)ofsomsdooraangevoerdekoudetemperatuur 'snachtsdaalttotonder0°C. Schadeaanhetgewastreedtvooralinhetvoorjaar op,doordat bloemenofvruchtenbevriezen.Ook in het najaar kanschade aandevruchten optreden (b.v.bij doordragers.) Eenmethodeomschadedoor nachtvorsttevoorkomen ishetenergieverliesdatdoorde uitstraling ontstaat, aantevullen. Dit kandoor het gewas natte houden ener dusvoor tezorgendatersteedswater aanwezig isdat bevriest. Door hetvrijkomenvanstollingswarmtedaalt detemperatuur dan niet beneden0°C. Erisongeveer2à3mmwaterperuurnodigomeennachtvorstvan-5tot-6°Coptekunnenvangen.Menkanbijdenachtvorstbestrijdinguitgaanvandenormalesproeieropstelling,maarmengeeftdanechterteveelwater.Beterisomgebruik temakenvanspeciale nachtvorstsproeiers met een kleiner mondstuk endus een geringere waterafgifte. Bijaardbeiis hetook mogelijk gebleken z.g.cyclische beregening tegen nachtvorst toe tepassen.Ditwilzeggendatmendesproeiers beurtelings ingroepen laatwerken.Men kandandrie àvier groepen achtereenvolgens ruim één minuut water laten geven.Men beregentdandussteedsmeteenonderbrekingvantweetotvier minuten.Volgenspraktijkervaringen zoumenbijeenlichte nachtvorst zelfsmetvijf àzesgroepen kunnenwerken.Weldient menerbijcyclischberegenenoptelettendatdesproeierstijdensderustpauze niet vastvriezen.Ook is belangrijk dat de sproeiers inéén minuut minstens één keervolledigronddraaienendatdestraalzestigtothonderdmaalperminuutwordtonderbroken. Hetvoordeelvancyclischeberegeningisvooraldatmenminderwateropdegrondbrengt endaardoor minder structuurbederf heeft dan bij langdurig continu beregenen. Decyclischeberegeningisbijaardbeientoetepassenomdathetgewasdichtopdegrond ligtendaardoorookprofiteertvanopdegronduithetwatervrijkomendewarmte.Demaximalelengtevanderustpauzehangtwaarschijnlijkdanooksamenmetdewaterafgifteper uur.Tenslottemoetopgemerktwordendatdepraktijkervaringen methetcyclischberegenengunstig zijn, maar dat er nogslechts weinig onderzoek over gedaanis. Eengoede nachtvorstmelder istenslotte een belangrijk hulpmiddel waarmee mentijdig voor nachtvorst gewaarschuwd kanworden. ONTIJZERENVANBEREGENINGSWATER (zie ook hoofdstuk 2) Eentehoogijzergehalteinhetbronwater ismeestalopredelijkeenvoudigewijzeomlaag tebrengen metbehulpvaneenontijzeringsinstallatie (fig.3).Hetprincipe hiervanberust ophet beluchtenvan hetwater,waardoor het ijzervandeferrovormovergaat indeferrivormendanneerslaatenzichafzetopeenfiltervangrindofkalkzandsteen.Hetfiltermoet regelmatigteruggespoeldwordenomdeaanslagteverwijderen.Decapaciteit ismeestal nietvoldoendeomdirecteengroteoppervlaktetekunnenberegenen.Bijeenontijzeringsinstallatiehoortdaaromeenvoorraadbassin.Dekostenvanhetontijzerenbedragen30-50 cent per m3water.
52
MECHANISATIE Grondontsmetting (zie ook hoofdstuk 8) Voorgrondontsmetting kanmengebruikmakenvanverschillende methoden.Heteenvoudigst iseentank opdetrekker te plaatsen meteen afvoer inde ploegvoor. Opdezewijze kan meneen strook grondvanongeveer 25 cm behandelen. De uitloop gebeurt door de zwaartekracht en een preciese dosering is niet mogelijk. Ookkanmeneenontsmettingsmachinegebruikenwaarbij menvanuiteentankeenkoperenverdeelstukaansluitopbuisjesachtervijfofzescultivatortanden.Om hetstroppentegen te gaan worden voor de cultivatortanden schijfkouters gemonteerd. Uitstroming geschiedt door de zwaartekracht maar men kan een bredere strook behandelen en er ontstaat een betere verdeling. Een volgende mogelijkheid is een omgebouwde plantenlichter te gebruiken. Tussen de twee achter elkaar liggende U-vormigemessen meteen werkbreedte van 130tot 150cm worden dan tien tot vijftien uitneembare spuitdopjes gemonteerd. De afgifte van de ontsmettingsvloeistofisnuteregelendoorveranderingvandespuitplaatjes indedoppenen meteen kraanopdetrekker.Aanweerszijden van het messenpaar worden schuifkouters aangebracht. Ookmeteentankpluscompressor metregelapparatuur, slangenensproeidoppen,opgebouwdopdespitfrees,kandegrondwordenontsmet.Voordeel vandeze methode isdat dresdener sproeier
scherm
afvoergoot voor terugspoelen met afvoerpijp naar sproeiers aanvoer terugspoelen —. woervoor voor cerugspoeien
'
fr [l
,drainagC'systeem • — bron
i-afvoergezuiverdwater
x1—--
MIf w pSregen
TV afvoer naar slootofriool
Figuura Schemavaneenopenontijzeringsinstallatie.
53
hetmiddelmetmeergrondincontactwordtgebracht.Dejuisteafgiftewordtgeregeldmet een doorstroommeter. Tenslottezijn ernogdegroteregrondontsmettingsmachines meteenwerkbreedtevan2 tot2,4m.Devloeistof wordt metspuitdoppen bijganzevoeten indegrondgebracht.Het ontsmetten gebeurt dan meestaldoor loonwerkers. Grondbewerking Veelalwordt degrondgespitfreesd inwerkbreedtes van 1,50tot2,80m. Bijdezebewerkingwordt degrondopvermeerderingsvelden vaak indezelfdewerkgang plantklaargemaakt meteenachter despitfrees gemonteerde,instelbare verkruimelrol.OpproduktieveldenenwachtbeddengebruiktmenvaaknahetploegenofspitfrezeneenCambridgerol omdegrondaantedrukken.Degrondwordtdansterkeraangedruktdanmeteenverkruimelrol.Bijhetspitfrezenmoetmenvoorallettenopeengoedecombinatievanrijsnelheid entoerental.Datisnodigomeenjuisteverkruimelingtekrijgen.Menmoetnietdieperspittendan nodig is om het risicovan structuurverval te beperken. Storende lagen moeten wel meegenomenworden. Erzijntegenwoordigspitfrezenwaarbijdeschoppeneenzijdelingse bevestiginghebben. Omdaterdanvier inplaatsvandriespadenopeenkranszitten(omenom),kanerveel sneller geredenworden. Behalvedesnelspitterszijnerookkrukasspitmachines.Dezezorgenalleenvooreenhorizontaleverplaatsingvandegrond.Indetuinbouw makenzeechter,zekeropzandgrond, nogweinigopgang. Wordt eenvermeerderingsveldbij een late grondbewerking geploegd,dan kan menhet ploegencombinerenmethetgebruikvaneenz.g.vorenpakker(gietijzerenrollenmeteen diametervanca.70cm).Deaandrukdieptewordt medebepaalddoordedoorsnedevan derollen. Opwachtbedden enproduktieveldenwordtdegrondbewerking somsgecombineerdmet hetgebruikvaneenganzevoet-sporenwoeler achterdewielenvandetrekker.Ditgebeurt vooral bij het telen opbedden. Het planten Hulpmiddelen bij het planten zijn sleuventrekkers en plantmachines. Gebruikt meneen sleuventrekker danmoetmenergoedoplettendatdewortelsvandeplantengoedinde sleuvenkomen. Opvermeerderingsvelden gebruikt menbijhetplanten meteenplantmachine,geziende ruimerijafstand,meestaltweeplantelementen.Opwachtbeddenwordenplantenmeestal metvier rijen per bedgeplant. Eengoedsysteem isdanomvier plantelementen ineen soort plantwagentehangen, waaraanvooreenrolzitomdegrondvlakteleggenenaan tedrukken enwaaraanachter tweewielenzitten voor dediepteregeling. Metdeophangingvandeplantelementen ineenwagenkrijgt menhet bestede bij het planten zobelangrijke nauwkeurigediepteregeling. Omhetstroppentegentegaanwordtbijdeplantmachines devorentrekker scherptoelopendverlengd of worden schijfkouters gebruikt. Veelal is het mogelijk de plantelementen te bevestigen in eenparallelogramconstructie. Dezeophanging speelt vooraleenrolals menvier of meer plantelementen naastelkaar
54
aaneen plantboom hangt. Erzijn twee typen inde handel,namelijk meteen kleine rol (diameterca.15cm,breedteca.20cm)enmeteengroterol.Bijhetplantenligtderijsnelheidtussen500en700m peruur.Perplant-elementisdecapaciteitdan1000à1500planten per uur. Eennieuweontwikkelingisdattijdenshetplantenmachinaalbijelkeplanteen langzaamwerkendemeststofwordtgegeven.Metopdeplantmachinesmonteerbaredoseerapparatuur kanvanaf0,4gramgranulaat of langzaamwerkendemestwordengegeven.Meestal werkt men met een pneumatischsysteem.
Foto29.Eenplantmachinevoorhet wachtbed.
Afranken Voorhetdwarsopderijleggenenafsnijdenvanderankenzijnspecialemachinesontwikkeld. Meestal wordt een harkkeerder met V-snaren,voorzien van verende tanden,gebruikt. DeV-snarenstaan niet loodrecht opde rijrichting maar onder een hoekvan45°. Beschadiging vande planten wordt hierdoor tot een minimum beperkt. Voorhetafsnijdenvanderankenwordtdemachineaandeachterzijde uitgerust metvier ofvijf,aldannietaangedrevenschijven.Dezemoeten, willenzegoedwerken,scherpzijn en een diameter vantenminste 40 cm hebben. Bij eenvan de nieuwe afrankmachines loopt achter elke schijf een wiel om de gemaakte voortjes te dichten.Vooral op dewat zwaardere gronden zijn er gunstige ervaringen met het machinaalafranken.
55
Proeven met het afbranden vande ranken met behulp vanonkruidbranders hebbentot dusverre geen positief resultaat opgeleverd. Rooien Zowelvoor het rooienvanvermeerderingsveldplanten alsvanwachtbedplanten zijnverschillende machinesontwikkeld.InvermeerderingsveldenwordenveelalU-ofV-vormige lichters gebruikt. De werkbreedte varieert van 50 tot 150 cm, afhankelijk van het rooisysteemdatmentoepast(inéénoftweewerkgangen,meteentussenpoosvanenkeleweken).Omde ranken lostesnijdenvande moederplantenwordt aanweerszijdenvande lichter meestaleenschijfkouter gebruikt.Somsgebruikt menmeerdereschijfkoutersvoor delichteropeenonderlingeafstandvan20tot30cm.Hiermeebeoogt menhetuitelkaar halenvande planten deels machinaal op het veld uit tevoeren. Demeestelichterszijnuitgerustmeteenvastmesenéénoftweerijenschudklepels.Ook kunnen lichters worden gebruikt met een beweegbare rooibek. Grotere plantenkwekers hebbenachterdelichtersnogzeefbandeneneenafvoertransporteur latenmaken (verzamelrooiers).Deplantenwordendanopgevangeninvoorraadkistenopeennaastdelichter rijdende wagen.Tenslottezijn er nogenkele zelfrijdende plantenrooiersontwikkeld. Ookvoorwachtbeddenbestaandelichtersmeestaluiteenvastmesmetschuddendeklepels. Dewerkbreedte isveelal aangepast aande bedbreedte van 135cm. Devormvan hetmeskanrechtzijnofmeteenV-vormnaarvorenofnaarachteren.Deaandrijvingvanuitdeaftakaswordtmeestaltweezijdigovergebracht naarhetschudrooster.Devrijehoogtevarieertvan55tot75cm.Naastlichtersmeteenvastmeszijnerooklichters(voorraadrooiers) metbeitelscharen.Dezelichterszijnstandaard uitgerust meteenzeefband.Ook hebbenenkele lichters een in het horizontale vlak heenenweer gaand mes.Voordelen zijndatdezetypendoorhunstekendebewegingmindertrekkrachtvragenendatersnellergereden kanworden(ca.3km/uur).Alsnadeelgeldt datdezemachinesbijnatte omstandigheden degrondversmeren endat zeduur inaanschaf zijn.Ook voor het rooien vanwachtbeddenwordensomsverzamelrooiersgebruikt.Enkeletelersgebruikenomgebouwde aardappelrooiers. Aanbrengen vanzwart plastic Zwartplasticgrondbedekking(0,03mmdik)kanvoorhetplantengelegdworden.Men gebruiktdan„folieleggers",bestaandeuit3schuinwerkendeschijvenaanweerskantenvan hettemakenbed(omdegrondwatrondteleggen),eendiabolovormigeaandrukrolover hetbedenaanaardersenaandrukwielenomhetplasticvastteleggen.Erwordtdangeplantmetdeplantschop.Ditsysteemwordttoegepastbijdeteeltinkleineplastictunnels. Stro inbrengen Het strodat nodig isomdevruchten schoonte houden kangoed machinaal tussende rijenwordengebracht. Ditgebeurt danmeteenmestverspreider,eenstrodekmachineof een strohakselaar. Mestverspreiderswerkenhet minst nauwkeurig,hebbeneengrotedraaicirkel envragen meer handwerk nadien.
56
Voor de strodekmachine moet het stro droog en niet te vast geperst zijn. De machine neemt per werkgang een bed (twee rijen) mee. Rondom de machine wordt meestal nog eenplateau gebouwdwaarop eenaantal pakken stro meegenomen kanworden.Er is ook eensoort hakselaar gebouwd die bovenop deverdeelbak geplaatst kanworden en waarmee het stro uit elkaar wordt getrokken. Bijde strohakselaar kaneen pak stro in zijngeheel in de machine worden gebracht. Voor eengoedewerking indeaardbeienteelt moetdetrommelvande hakselaar enigszins worden aangepast, anders wordt het stro te kort gemaakt. Enkele nieuwe strodekmachines zijn in beproeving.
* .W.L--W-3.JI11. » ,
t
i i »
Foto30.Demonstratie met eenstrodoseermachine.
Schoffelen en bijmesten Nahet planten kunnen de percelen gelijkgemaakt engeschoffeld worden met behulp van een balk metverende cultivatortanden of metspeciale schoffelmachines. Deze machines worden meestal opgehangen in de driepuntsophanging van de trekker en kunnen eventueel worden uitgerust met eenveerbelaste spoorschijf voor de besturing. Bij het schoffelen worden vaak tevens sporenwissers gebruikt. Voor het bijmesten (of overbemesten) verdient het aanbeveling kunstmeststrooiers met verdeelpijpen tegebruiken zodat de kunstmest niet op het gewas komt. Er zijn meerdere merken van dergelijke ,,rijen"bemesters.
57
Gewasbeschermingsapparatuur Voorde bestrijding vanluis,meeldauw endergelijke wordt meestaleenaanbouwspuit met een standaard spuitboom gebruikt. Steeds meer vindt het hydraulisch in- en uitklappen vandespuitbomeningang.Eenhydraulische verstelbaarheid vande hoogte vande spuitboom is bijna een vereiste. Belangrijk is dat de doppen, zeker de spleetdoppen, onder een kleine hoek op de spuitboomzijngeplaatst,zodatzeeikaars spuitbeeld niet raken.Deindruk isdatvooreengoedebedekking bovenophet gewas eendruktussen5en 10bar optimaal is.Werkt men met een hogere druk dan 7 à 8 bar (wat echter ontraden wordt), dan kan men in plaats van messing tips beter roestvrij stalen of keramische tips gebruiken. Voor onkruidbestrijding wordt, zeker op schone grond, een lagere druk met een grovere druppel aanbevolen. Spuit men echter op aanwezige onkruiden dan is weer een fijnere druppel vereist,omdat daarmee eenbeterebedekkingsgraad wordt verkregen.Inverband hiermee kan men ook draaidoppen of revolverdoppen gebruiken. Men kan dan kiezen uit drie of vier dopopeningen zonder dat men de hele dop hoeft te verwisselen. Er zijn ook doppen die met een bajonetsluiter op de leiding makkelijk te verwisselen zijn. Regelmatige controle van de spuitapparatuur is noodzakelijk. Uit onderzoek is gebleken dat spuitdoppen vaak versleten of verstopt zijn, dat de manometer niet goed werkt en dat capaciteit van de pomp onvoldoende is.Controle van de doppen en klein onderhoud zijn eenvoudig zelf uittevoeren.Vooreenvolledige controlebeurt moet mencontact opnemen met een dealer. Voor de bestrijding van vruchtrot en spint is het aan te bevelen een speciale spuitboom met gerichte doppentegebruiken. Eendergelijke spuitboom moet zijn aangepast aan het plantsysteem. Onderzoek heeft aangetoond dat met een gerichte bespuiting een goede indringing in het gewas wordt verkregen. Volveldsbespuitingen geven, ook bij een druk van 10tot 20 bar,alleen een bedekking bovenop en geen enkele indringing in het gewas. Eengoede bedekking en indringing krijgt mendoortweedoppenopéénrijterichten,één iets naar voren en één iets naar achteren. Een druk van 7 à 10 bar lijkt vrij optimaal te zijn,eenhogeredrukgeeft eenminder goed resultaat. Deonderlinge afstandvandespuitdoppen moetverstelbaar zijneneentophoek (hoekwaaronder devloeistof dedop verlaat) van 60° tot 70° is optimaal voor een goede indringing. Heel goede resultaten zijn te bereiken met drie doppen per rij. Er komen dan aan de zijkanttwee doppenvan60° enbovende rijkomt ééndopvan 110°,die eenietsfijneredruppel geeft. Op de rij gerichte bespuitingen met luchtondersteuning geven ook een goede indringing enbedekking.Hetwaterverbruik isdanca.200l/ha. Indeanderegevallen ishet waterverbruik 800-1000 l/ha. Spuitgeweertjes met instelbaretophoeken moetenwordenafgeraden.Zegeven vaakspetters, de tophoekafstelling is vaak onjuist en het spuitbeeld is onregelmatig. Vernevelen endez.g.C.D.A.techniek (Controlled Druplet Application) verkeren nogin een experimenteel stadium.
Oogstmechanisatie Deoogst inNederland isnogvolledighandwerk. Hulpmiddelen zijnpluksleden enplukwagentjes. Het schuin oplopende plukwagentje met één wieltje voldoet het beste. Er is ook een zelfrijdende plukwagen.Aan deze wagen met een laadplatform van 4 x 1,6
58
m iseenframe mettwaalf totzestienzijdelings eninhoogteverstelbare stoelen bevestigd. De ervaring is dat deze plukwagen voordelen biedt bij het transport en dat er minder gewasbeschadiging ontstaat. Nadelen zijn echter de afstemmingsverliezen, de zithouding, het geluid en het feit dat men aan een vaste bezetting gebonden is. Inhetbuitenlandzijnvoordeoogst vanindustrie-aardbeien enkelevolautomatische oogstmachines in ontwikkeling. Een probleem is nog steeds het gespreid rijp worden van de vruchten, waardoor grote produktieverliezen ontstaan als de vruchten mechanisch geoogst worden.
7. OOGST ENAFZET HET OOGSTEN Eengoedeorganisatie vandeoogst,waarbijveelaandacht wordt besteedaande kwaliteit van het produkt, isvan het allergrootste belang. Er moeten tijdig voldoende plukkers worden aangetrokken, zodat het gewas regelmatig en op tijd doorgeplukt kan worden. De plukkers moeten vervolgens goed worden geïnstrueerd. De instructie moet betrekking hebben op plukhouding, manier van plukken, rijpheid van de te oogsten vruchten,sortering, gebruik van plukstandaards en het meeplukken van rotte vruchten. Veel voorkomende fouten bij het plukken zijn: het niet goed vastpakken van de vruchten waardoor ze beschadigd worden, het teveel vruchten in één hand verzamelen en onvoldoende of foutief sorteren.Ook mogen de doosjes niet te vol geplukt worden,omdat anders bij het stapelen van de kratjes de vruchten alsnog beschadigd worden. Er mag niet te ruw worden gewerkt, omdat anders kneuzingen en beschadiging op de vruchten ontstaan. Op het veldvallen de kneuzingen nog nietzoop, maar binnen enkele uren worden donkere,doffe plekken opdevruchten zichtbaar. Eenverkeerde plukhouding kande plukprestatie nadelig beïnvloeden, maar ook de nog aan de trossen hangende vruchten beschadigen. Om de instructie aan plukkers en pluksters te vergemakkelijken kan gebruik worden gemaakt van een instructieboekje dat op de veilingen verkrijgbaar is en waarin alle punten waarop men moet letten, overzichtelijk beschreven zijn. Belangrijk is dat bij het oogsten gezorgd wordt voor voldoende toezichthoudend personeel. Eenvoortdurende controle op het handhaven vande kwaliteit is namelijk nodig.Als detoezichthouders ook zorgen voor de aanvoer van leeg fust envoor de afvoer van volle kratten, dan heeft men per zeven tot acht plukkers één toezichthouder nodig. Steeds meer wordt bij de oogst gebruik gemaakt van een plukslede met één wieltje. Op deze plukslede kaneenextra krat voordetweede kwaliteit worden meegenomen.Voordelen zijn dat vervuiling van de kratten wordt voorkomen, dat de kratjes gemakkelijk te verplaatsen zijn en de tweede kwaliteit direct apart gehouden wordt. Het werken is op deze manier overzichtelijk en de weglegafstanden zijn zo kort mogelijk. Tenslotte moet menzorgenvoor eenprettigewerksfeer, goede afsprakenover beloning en werktijden envoor voldoende plukstandaards en fust (kratten en doosjes). Pluk bijwarm, zonnig weer zo mogelijk alleen in de ochtend- en avonduren.
59
TRANSPORT Direct nade pluk komt de afvoer uit het veld. Voor het transport naar de kopakker kan het beste een platte-buiswagen worden gebruikt of een vierwielige wagen die boven over het gewas rijdt en die voorzien is van twee zwenkwielen. Belangrijk is dat de geplukte vruchten zo snel mogelijk uit de zon worden gezet omdat kwaliteit sneller terugloopt naarmate detemperatuur hoger is. Daarom is het aantebevelendeaardbeien zosnelmogelijk uit hetveldaftevoerenenineenkoeleschuurtezetten. Voor het vervoer naar de veiling is een goed verende wagen nodig. Het beste is als deze wagen is voorzien van een vaste huif met een dekzeil. Om te voorkomen dat het onder hetdekzeil tewarm wordt, is het raadzaam dewagen te isoleren met polystyreen of dupanelplaten. Eendergelijke wagen kanook in het veld gebruikt worden voor het verzamelen en afwegen van het geoogste produkt.
SORTERING EN VERPAKKING Voor alle te verhandelen aardbeien gelden, conform de EEG-normen, de volgende minimumvoorschriften. De vruchten moeten intact en onbeschadigd zijn en gezond (behoudens toegestane afwijkingen). Ze moeten vrij zijn van schade veroorzaakt door insekten of ziekten en zuiver zijn, in het bijzonder vrij van zichtbaar vreemde stoffen. Bovendien moeten devruchten normaal ontwikkeld en fris zijn, maar ongewassen en zorgvuldig met de hand geplukt. Verder moeten zevrij zijnvan abnormale uitwendige vochtigheid en van vreemde geur en vreemde smaak. Tenslotte moeten rijpheidsgraad enontwikkelingzodanig zijn,datdevruchten bestand zijn tegen de bijdeverdere afzet teverwachten handelingen en ingoede staat kunnen blijven tot de plaats van bestemming. De aardbeien voor verse consumptie worden ingedeeld in de klassen Extra, I en III. De in klasse Extra ingedeelde aardbeien moeten vanvoortreffelijke kwaliteit zijn, zemoeten alle eigenschappen vande variëteit bezitten en vrijzijn vangrond. Bovendien moeten ze bijzonder uniform zijn van grootte, kleur en rijpheid en moeten ze voorzien zijn van de kelk en een kort groen steeltje. De minimummaat voor aardbeien van klasse Extra is 25 mm, er wordt geen onderscheid gemaakt tussen groot- en kleinvruchtige rassen (m.u.v. bosaardbeien). Voor aardbeien van klasse Izijn devoorschriften wat minder streng. De vruchten moeten nagenoeg vrijzijnvangrond eneen kleingedeeltevande punt vandevrucht magwit zijn, bovendien moeten ze in redelijke mate uniform zijn voor wat betreft grootte, kleur en rijpheid. Ze moeten welvoorzien zijn van kelk en een kort groen steeltje. De minimum afmeting voor aardbeien van klasse I is 18 mm. Tenslotte behoren aardbeien tot klasse III, mits ze aan de minimum voorschriften voldoen maar toch niet ineen hogere kwaliteitsklasse kunnen worden ingedeeld.Devruchten mogen gebreken vertonen invorm en ontwikkeling,witte of witgroene delen hebben, veroorzaakt door slechte rijping, verontreinigd zijn door grond, tenzij de presentatie er te veel door lijdt enzemogen inlichte mategekneusd zijn. Deminimum doorsnede voor aardbeien van klasse III is 15 mm. Erzijnvoor iedere kwaliteitsklasse tolerantiesvoordeafwijkingen inkwaliteit.Zomagvoor de klasse Extra 5% vandeaardbeien naar aantal of gewicht van de klasse Ibehoren.Ten hoogste tweevijfde gedeeltevan het aantal afwijkende aardbeien magvoor gebruik ongeschikt zijn.
60
InklasseImag10%vanhetaantalofgewichtdervruchtenafwijken mitszegeschiktzijn voorconsumptiemetdienverstandedathoogstenseenvijfdegedeeltevanhetaantalafwijkende aardbeien voor gebruik ongeschikt magzijn. VoorklasseIIIgeldtdezelfdekwaliteitstolerantie alsvoorklasseI,metdienverstandedat er ook eentolerantie van 10%isvoor aan-of afwezigheid van de kelk. Voor alle klassen isde tolerantie in vruchtgrootte 10%van het aantalof gewicht. Deinhoud van iedereverpakkingseenheid moet uniform zijn en magslechts aardbeien bevattenvandezelfde oorsprong,variëteit enkwaliteit. Inklasse IIImoet uniformiteitbestaan ten aanzien van de aanwezigheid van de kelk (deze mag dus voor industrieaardbeienontbreken). Deverpakkingmoethetprodukteengoedebeschermingbieden,consumentenverpakkingenenander binnendeverpakkingseenheid gebruikt papier moetennieuwzijnengeen voormenselijkconsumptieschadelijkinvloedophetprodukthebben.Hetverpakkingsmateriaal magslechts aande buitenkant bedrukt zijn.
Foto31.AardbeienklasseIin2-onsdoosjeseneenmaligekrat. Tenslotte moet op de buitenkant van ieder verpakkingseenheid of op een in deverpakkingseenheid duidelijk zichtbaar etiket, duidelijk leesbaar en onuitwisbaar vermeld zijn: — naamenadresof codevanverpakker en/of afzender; — bijeen gesloten verpakking de aanduiding „aardbeien"; — naamvan produktiegebied of het land, de streek of deplaats; — de klasse en het nettogewicht.
61
Nationaal kunnenvoorschriften wordenvastgesteld diestrenger zijndan de EEG-normen. Vooraardbeienvandeklasse ExtravanNederlandse oorsprong geldt datzeinkleinevoor de consument bestemde verpakkingseenheden verpakt moeten zijn. Deze eenheden moeten, in de periode van begin mei tot eind oktober, 200, 500 of 1000 gram aardbeien bevatten,waarbij perverpakkingseenheid eenkleine tolerantie istoegestaan, mits hetgemiddelde gewicht per omverpakking tenminste aan het voorschrift voldoet. Buiten degenoemde periode moeten (in Nederland) aardbeien in plaats van in eenheden van 200 g in eenheden van 150 g worden aangevoerd. Voortsheeft hetCentraal BureauvandeTuinbouwveilingen in Nederland in 1985 besloten dat ook de Klasse Iin kleinverpakking (150,200,500 en 1000g)en in een éénmalige omverpakking moet worden aangevoerd. Bovendien is gelijkheid van verpakking voor alle veilingen voorgeschreven. De kleinverpakking bestaat uit groene pulpbakjes, de éénmalige omverpakking is een houten krat. Met ingang van 1986 zal de rasnaam op de omverpakking worden vermeld. Hoewel de EEG-normen geen Klasse IIkennen,wordt daarmee indepraktijk wel gewerkt. Onder Klasse IIverstaat mendanvoorverseconsumptie bestemdevruchten inmeermalig fust en de kleine vruchten bestemd voor de verse markt. Klasse IIIzijn dan de industrieaardbeien. Begin 1986was er eenvoorstel Klasse IIofficieel inde EEG-normen opte nemen. Ook gaan er stemmen op de minimummaat voor de vruchten inde Klasse Extra en I te verhogen. Waarschijnlijk wordt in Nederland de minimummaat voor Klasse I25 mm, met een aparte sortering „grof" boven 35 mm. Gedopteaardbeien voor industriële verwerking worden m.i.v.1986opverschillende veilingen aangevoerd in (plastic) poolfust.
KWALITEITSBEHOUD Aardbeien zijn een snel bederfelijk produkt. Daarom dient de afzetketen zo kort mogelijk tezijnenmoetdetemperatuur indeafzetketen laaggehouden worden.Debeste methode om een goede kwaliteit bij de consument te krijgen is 's morgens vroeg oogsten en direct aanvoerenopdeveiling,waardeaardbeiendanonder geconditioneerde omstandigheden weggezet worden. Indien mogelijk wordt dezelfde ochtend nog geveild, zodat de consument dezelfde dag nog kan beschikken over de aardbeien. Helaas iseendergelijke korteafzetketen niet altijdteverwezenlijken door allerlei redenen, b.v.onvoldoende plukkrachten.Omtoch zoideaal mogelijk te kunnenwerken zal het Centraal Bureau met ingang van 1987deveilingen verplichten de aardbeien te conditioneren gedurende hetverblijf opdeveiling.Vangroot belang isdat ersnel ingekoeld kanworden. Zeer goed daarvoor geschikt is de natte doorstroomkoeling, waarbij natte koude lucht wordt gedwongen tussen de kratten door te stromen. Op verschillende veilingen zijn al dergelijke installaties gebouwd. Deveilingen zullen vanaf 1987de aardbeien slechts mogen afleveren als de temperatuur vandie aardbeien benedende4à5°C is.Dat betekent dat deveiltijd endaarmee het huidige aanvoerpatroon drastisch zullen veranderen. Deaardbeien zullen vermoedelijk tot in de avonduren op de veiling aangevoerd kunnen worden, vervolgens worden gekoeld en 's morgens vroeg geveild. Belangrijk is dat de aardbeien nadat zegeplukt zijn zo spoedig mogelijk naar de veiling worden gebracht, met name op dagen dat de temperatuur erg hoog is. Wanneer men niet over een eigen koelcel beschikt die de temperatuur van de aardbeien enigszins omlaag kan brengen, kan dit zelfs betekenen dat op zulke dagen
62
meerdere kerennaardeveilinggeredenmoetworden,omdatandersdeaardbeienoverrijp op de veilingaankomen. Totvoorkortheerstedemeningdatcondensatieopaardbeienaltijdvoorkomenmoetworden,omdatdevruchtenalsgevolgvancondensatiedofgekleurdzoudenblijven.Proeven metaardbeien,uitgevoerddoorhetSprenger Instituut,wezenuitdataardbeiendirectuit dekoelingaanvankelijkdofwarenalsgevolgvancondensatie,maardatnahetopdrogen vanhetcondensatielaagje invergelijkingmetaardbeienwaarbijgeencondenswasopgetredendoorconditionering bijhogeretemperaturen,geenverschiltezienwasindofheid enkleur.Hetuitstallevenvandegekoeldeaardbeienwasechter belangrijk beterdandat vannietgekoeldeaardbeien.Kortom:conditioneringvanaardbeieniseenbijzondergoede zaak als het gaat omkwaliteitsbehoud. Deoptimaletemperatuur vooraardbeienis0tot 1°C.Praktischzaldetemperatuur hoger liggeno.a.doorkoeltechnischebeperkingen.Wanneergestreefdwordtnaareengesloten koelketen dan zalcondensatie opde aardbeien tot het minimum beperktworden. HETZELF PLUKKEN DOOR DECONSUMENT InlandenalsGroot-Brittannië,West-DuitslandendeVerenigdeStatenvanAmerikaishet zelf latenplukkenvanaardbeiendoordeconsument (pick-your-ownofSelbstpflück)een belangrijke afzetmethode.InEngelandwordt naarschattingzelfszo'n25à30%vanhet kleinfruit op deze wijze verkocht. Oorzaken van het succes van het „zelf-plukken" zijn waarschijnlijk hetontbrekenvaneencentraalafzetsysteem(veilingen)enhetfeitdatindie landenveelvruchtendoordeconsument zelfwordenverwerkt (diepvries,jam,sap,e.d.). InNederland heeft het door deconsument latenplukken vanaardbeien enanderkleinfruit(nog)geeninganggevonden.Tochzoudemethodeookhierwellichteenaanvullende afzetkunnenbetekenen.Deervaring inhetbuitenland isnamelijk datdeconsumenthet zelfplukkenalseendagjeuitbeschouwtenmeerpluktdanhijofzijopdemarktofinde winkel gekocht zouhebben. Dezelfplukmethodevraagt echter welde nodigeorganisatorische aanpassingen vande ondernemer.Hetslagenervanisafhankelijkvanmeerderefactorenzoals:liggingvanhet bedrijf tenopzichtevanbevolkingscentra, bereikbaarheid,parkeergelegenheid,reclame, openingstijden(vooralinweekeinden),prijs,rassenenz.Vooralinhetbeginkanhetmoeilijk zijn deoppervlakte af te stemmenop het aantal klanten.Verder moet onder andere nagedacht worden over speelgelegenheid voor kinderen,toiletgelegenheid,verzekeringene.d.Zekerzolangmengeenminofmeervasteklantenkringheeftopgebouwd,kunnen slechteweersomstandigheden,vooralindeweekeinden,hetaantalplukkersnadeligbeïnvloeden. Men moet zich zeker ook realiseren dat tegenover het wegvallen van bepaaldekostenposten(oogst enafzet) andere nieuwe kostenposten staanzoalsextratoezicht, reclame enbeschikbaarstellenvanparkeerruimte.Almetalishet„zelfplukken"eenafzetmethode die veel inzicht enondernemersschap vraagt.
63
8. GEWASBESCHERMING ALGEMEEN Bij deaardbei kan eengroot aantal ziekten en plagen voorkomen,maar vele daarvan treden slechts zelden in ernstige mate op. De belangrijkste beschadigers worden hier genoemd. Nauwkeurige adviezenbetreffende debestrijdingworden nietgegevendaar zowel de toegelaten middelen als de voorgeschreven veiligheidstermijnen aan snelle veranderingenonderhevig zijn. Vooreen bestrijdingsadvies dient mendaarom recente publikaties te raadplegen. De brochure „Gewasbescherming kleinfruit" wordt ieder jaar uitgegeven door het Consulentschap in Algemene Dienst voor de Gewasbescherming te Wageningen. Debrochure wordt verspreid als inlage in het weekblad De Fruitteelt en kanook worden besteld bij het genoemde consulentschap. Bij de veilingen en de standsorganisaties zijn soortgelijke boekjes verkrijgbaar. Voor een goede bestrijding van ziekten en plagen moet bij spuiten in het algemeen 1000 Ivloeistof per haworden gebruikt. Bijeenzwaar gewas enspeciaal bij vruchtrotbestrijding is 15001per ha nodig. Bij nevelen wordt eenvijfde tot eenzevende vande genoemde hoeveelheden vloeistof gebruikt. Een nog geringer vloeistofverbruik wordt afgeraden omdat dan meestalgeengoedeverdeling over hetgewaswordt verkregen.Bijeenslechteverdeling kan plaatselijk beschadiging ontstaan door een teveel aan bestrijdingsmiddel, terwijl elders de bestrijding onvoldoende isdoor eentekort. Bovendien kaneenslechte verdeling leiden tot een plaatselijk te hoog residu opdevruchten. Spuiten verdient in het algemeen de voorkeur boven nevelen. Voor hetgebruik van bestrijdingsmiddelen opvermeerderingsveldengeldendikwijls andere voorschriften dan voor gebruik op produktievelden. Men dient dus steeds goed op de gebruiksaanwijzing opdeverpakkingtelettenentevensdevoorgeschreven veiligheidstermijnen in acht te nemen.
DIERLIJKE BESCHADIGERS
Aardbeibloesemkever (Anthonomus rubi) Kleine, zwarte kevertjes vreten de bloemstelen gedeeltelijk door, zodat de bloemknoppen omknikken en verwelken of afvallen. De kevers komen voor vanaf begin maart tot in september. Debestrijding moet alvoorde bloei beginnen envaak inde bloeiwordenvoortgezet.Op dat moment moetenvoor bijen veilige middelen worden gebruikt. Zodra het kevertje ofvreterij aan bladeren of bloemstelen wordt waargenomen,dient teworden gespoten. Bij donker en koud weer zijn de kevers niet actief. De bestrijding dient daarom uitgevoerd te worden bij zonnig weer.
Aardbeimijt (Tarsonemus fragariae) Aangetastjong blad is bronsgroen tot bruinverkleurd en misvormd.Demijten zijn als kleine, witte puntjes te vinden tussen de nog samengevouwen bladeren. Ze zijn alleen met
64
een goede loupe goed zichtbaar. Bestrijding dient vooral op het vermeerderingsveldte worden uitgevoerd. Er moet worden gespoten met veelvloeistof en hogedruk. Aardrupsen (larven van uilvlinders, o.a.Aarosf/s-soorten) Grauwerupsenvretenkortnahetplantenensomsookinhetvoorjaar heleplantenofdelendaarvanweg.Kenmerkendvoordebeschadigingisdatdeaardrupsplantedelenmeeneemtnaarzijnschuilplaats.Derupsislichtgevoeligenbeschadigtomdieredendeplanten 'snachts. Schade wordt vooral waargenomen in een teelt op gescheurd weiland en in percelen waaropeengroenbemester isgeteeldofdiesterk vervuildzijn. Bijverwachte aantasting dient bestrijding vóór het plantentewordenuitgevoerd. Bladaaltjes (Aphelenchoides ritzemabosi enA. fragariae) Debladstelen,zowelkortalslang,zijnduidelijk dunnerdannormaalenminderbehaard. Debladschijvenzijnmisvormdenkleinerdannormaalmetspitsepunten.Desymptomen treden vooralop inhetvoorjaar bijvochtigweer, bijde eerstgevormdenieuwebladeren. De hoofdkroon kan verloren gaan, waardoor zijkronen uitlopen en de plant uiteenvalt. Zwaaraangetasteplantenhebbengeenofslechtsenkelebloemen.Debesmettingwordt methetplantmateriaalovergebracht.Alleenophetvermeerderingsveld iseenchemische bestrijdingmogelijk.Verderdient,vooralophetvermeerderingsveld,eenstrengeselectie te wordenuitgevoerd. Bladluizen, o.a. aardbeiknotshaarluis (Chaetosiphon fragaefolii) en sjalotteluis (Myzus ascalonicus) Deaardbeiknotshaarluis isbleekgroenenheeft donkereogenenvooralopderugknotsvormigeharendieechteralleenbijongevleugeldedierenvoorkomen.Degevleugeldedieren kunnen door de wind over grote afstanden worden verspreid. Na de vlucht in juni neemthetaantalopdeplantensterk af. Dedirecteschadedoorde aardbeiknotshaarluis is gering, maar schade ontstaat vooraldoor het overbrengen vanvirusziekten. Desjalotteluis isgroenentreedt vooralopnazachtewinters. Dediertjes zuigen aande bladeren,waardoordiegeelgroenensterkmisvormdworden.Dezebeschadigingblijfttot laat in het voorjaar zichtbaar. Zowelophetvermeerderingsveld alsophetproduktievelddienteenintensieveluisbestrijding plaats tevinden. Emelten, larvenvan langpootmuggen(T/pu/a-soorten) Degrauwe,pootlozemadenmeteennietduidelijkteonderscheiden kopvreteninnajaar envoorjaar aandewortelsendeonderste bladeren.Zijkomenvooralvoor ingescheurd weiland,enoppercelenwaarop eengroenbemester isgeteeldofdiesterkzijnvervuild. Bestrijding is mogelijk voor en na hetplanten.
65
Lapsnuittorren(Of/orhynchus-soorten) Dekeverszijndonker grijsbruin,later zwart.Zijvretengatenindebladeren.Demeeste schade doen de roomkleurige, soms rosegele larven door aan de wortels te vreten en doordatzezichbinnenvreteninhetrhizoom(wortelstok).Ineendergelijkgevaliséénlarvevoldoendeomde plant tedoenafsterven.Vroeger werdde larve alleengevonden in het najaar enhetvroegevoorjaar. Tegenwoordigishetgeenuitzondering alser injuliof augustus meldingenkomen.Somswordtdoordit insekt plaatselijk ernstigeschadeaangericht. Debestrijding dient te worden uitgevoerd voor hetplanten. Ritnaalden of koperwormen, larven van kniptorren (Elateridae) Deharde,donkergelelarven,ookwelkoperwormengenoemd,borenzichinvlezigeplantedelen,waardoor deaangetaste plantenverwelken.Zij komenvooralvoor ingescheurd graslandenoppercelenwaaropeengroenbemester isgeteeldofdiesterk zijnvervuild. Spint - bonespintmijt (Tetranychus urticae) Spinachtige diertjes dieaandebladerenzuigen,waardoor dezebleekgelevlekjesvertonenenlatergeheelvaalbruinworden.Bijeenernstigeaantastingwordendeplantenoverdekt meteenglanzendwit spinsel.Spinttreedt zowelop inhetvoorjaar als indezomer eninhetnajaar.Belangrijk iseenbestrijdinguittevoerenkortnahetplanten,alsdespintmijten nog gemakkelijk geraakt kunnen worden. Op ieder bedrijf zijn tenminste twee bespuitingen meteentussenpoosvanhooguit 10dagennoodzakelijk. Debestrijdingkan gedeeltelijk worden gecombineerd met de bladluisbestrijding. Stengelaaltje {Ditylenchus dipsaci) Ditaaltjeveroorzaakt korte,sterkverdikteblad-enbloemstelendiesomstevensgedraaid zijn. Debladerenzijnmeestalblauwgroen,misvormdenbros.Doordat debloemendicht opeen blijven noemt mendeze aantasting ook wel bloemkoolziekte. Desymptomen zijn inhetvoorjaarenbijeenjarigeplantenhetbestwaartenemen.Bijeenernstigeaantasting gaatdebloeiwijzeverloren.Debelangrijkste oorzaakvanhetschadelijk optredenvandit aaltjeiswateroverlast.Hieruitvolgtdatdebestrijdingindeeersteplaatsbestaatuitverbeteringvandeontwatering.Daarnaastkunnenchemischemiddelenwordengebruikt.Door grondonderzoek kanworden vastgesteld inwelke matede grond besmet is. Trips(Thrips tabaci) Kleinebruinetotzwarteinsekten(gelijkaandebekende „onweersbeestjes") dieplaatselijkernstigeschadekunnenveroorzaken.Slankegelelarvenbevindenzichveelalaande onderzijde vande bladeren.Vroeg in het voorjaar kantrips massaalopde grondonder deplantenwordengevonden.Tijdensdebloeikunnenze(meteenloupe)somsalsenkeling,somsmassaalindebloemenwordenwaargenomen.Demeesteschadewordtaangerichttijdensdebloei.Beschadigde(rijpe)vruchtenzijnteherkennenaandedof-totzilvergrijze kleur; de glans iseraf.
66
Wortelaaltjes (o.a.vrijlevendewortelaaltjes (Longidorus elongatus enXiphinema diversicandatum), wortellesie-aaltje (Pratylenchus penetrans) en Noordelijk wortelknobbelaaltje (Meloidogyne hapla)) Devrijlevende aaltjes beschadigen de wortels,waardoor die vaak afgeknot zijn metgezwollen wortelpunten. Het gewas blijft pleksgewijs ingroei achter. Dezeaaltjes brengen virussenover. Hetwortellesie-aaltje beschadigt dewortels,waarnaschimmelssecundair kunnenoptredenenzwart-wortelrotveroorzaken.Aangetaste planten hebben een slecht wortelstelsel en blijvenklein. Het Noordelijk wortelknobbelaaltje beschadigt de wortels, waardoor ze zeer fijn verdikt worden. Hetwortelstelsel verrot geheel of gedeeltelijk. Degroeivan de plant is slecht. Aaltjesaantastingen kunnen binnen één perceel pleksgewijs duidelijk verschillen. Een goede bestrijding is mogelijk door degrond voor het plantenteontsmetten. Wortelduizendpoot (Scutigerella immaculata) Dit insektwordtvrijwel alleengevondenopkleigrond.Bijuitzonderingwordenzeaangetroffen in pot- of emmercultures. Dewortelduizendpoot isvooralschadelijk kort nahet planten.Dezekleine,witte diertjes vreten aan dewortels.Zij zijn zeer beweeglijk en lichtschuw en daardoor moeilijk opte sporen.Als een aangetaste plant metwortelkluit onder water wordt gebracht, komenzij bovendrijven. Als een aantasting wordt verwacht, kan voor het planten een bestrijding worden uitgevoerd.Ookalseenaantastingwordtgeconstateerdkandewortelduizendpoot nogworden bestreden.
PLANTAARDIGEBESCHADIGERS Grauwe schimmel (Botrytis cinerea) Allebovengrondsedelenvandeplantkunnendoordezeschimmelwordenaangetast.Er ontstaandanbruine,rotteplekkendielatermeteenstuivend,grijsbruinschimmelpluiszijn overdekt. Demeest voorkomende schade is vruchtrot, maar ook hetwegrotten vaneen deelvandestelenenbladeren,hetkoprotofstengelrot,kanernstigeschadeveroorzaken. Debestrijding vanvruchtrot moet worden aangevangen zodrade eerste bloemenopengaan. Vooraltijdens de bloei is eengoede bestrijding belangrijk. Meeldauw {Sphaerotheca alchemillae) Debladeren krullenomhoog.Ineenlater stadiumzijndeonderzijdevandebladerenen somsookdevruchtenmeteenwitschimmelpluisbedekt.Aangetastevruchtenzijnnauwelijks verkoopbaar. Met bestrijding beginnen als de eerste symptomen zichtbaar zijn.
67
Paarse-vlekkenziekte(Alternaria-soorXen) Dezeschimmelsoorten kunnenbijverschillende rassenproblemen geven.Ergvatbaar zijn vooral Sivetta en Valeta. Symptomen zijn zichtbaar op bladeren en stengels. De (paarse) vlekkenzijnopdebladeren rondenopdestengels ellipsvormig. Kenmerkend isde bruine stip in het centrum van de vlekken.Zodra de eerste vlekken worden waargenomen, dient een bestrijding teworden uitgevoerd. De bespuitingen moeten enkele malen worden herhaald.
Roodwortelrot {Phytophthora fragariae) De bladeren zijn dof en blauwgroen van kleur, de planten blijven sterk achter in groei en gaan dood. De wortels vertonen bij overlangs doorsnijden een rode centrale cylinder en zijn opvallend dik en weinig vertakt. De symptomen zijn het duidelijkst in het voorjaar. De ziekte wordt overgebracht door besmet plantmateriaal, door grond van een besmet perceel, aan planten en werktuigen en door water afkomstig van een besmet perceel. Besmette grond blijft jarenlang besmet. Door natte grond met een slechte structuur wordt een schadelijke aantasting bevorderd. Goed ontwateren is daarom belangrijk. Vande roodwortelrot veroorzakende schimmel bestaat een groot aantal fysio's.Tussen de aardbeirassen bestaat een groot verschil in vatbaarheid voor bepaalde fysio's. Daardoor ishet mogelijk dat opeen besmet perceel sommige rassen nietof nauwelijks worden aangetast. Men spreekt dan van niet of weinig vatbare rassen. In feite zijn het rassen met weerstand tegen de aanwezige fysio's. Dit houdt niet in dat deze rassen nooit zullen worden aangetast door andere fysio's.Totnutoegaf verandering van rasechter inveelgevallen een bruikbare oplossing van het probleem. Een bestrijding kan worden uitgevoerd door een behandeling in oktober plus een behandeling één maand later. Stengelbasisrot (Phytophthora cactorum) Aantastingtreedt opviawonden inhet rhizoom,vooraldirect nahet planten.In aangetaste planten treft men bij het overlangs doorsnijden van het rhizoom een roodbruine verkleuring aan.Zodra,inhet horizontale vlak gezien,hetgrootstedeel vanhet rhizoom isaangetast, verwelkt de plant en sterft af. Dit ziekteverloop kan zeer snel plaatsvinden. Enkele rassen zijn erg vatbaar, de meeste voor zover bekend echter niet of nauwelijks. Indien getwijfeldwordt aandegezondheid van het plantmateriaal ofalswordt uitgeplant op besmette grond, moet direct voor of na het planten een bestrijding worden uitgevoerd.
Verwelkingsziekte (Verticillium albo-atrum en V.dahliae) De buitenste bladeren vertonen aan de bladvoet bruin-zwarte ingezonken plekken en verwelken. De overige bladeren zijn dof geelgroen en klein. De ziekte kan door de uitlopers overgaan op de jonge planten. Grondontsmetting geeft wel enig effect, maar is niet afdoende.Aantasting treedt opvanaf het late najaar tot indepluk. Invermeerderingsvelden kan de ziekte nog pas zichtbaar worden tijdens het rooien van de planten. Door selectie op het vermeerderingsveld en het telen op een goed ontwaterde grond met een goede structuur dient de aantasting zoveel mogelijk teworden beperkt. Op sterk besmette gronden weinig vatbare rassen telen.
68
Virusziekten Bijaardbeikomenverschillendevirusziektenvoor. Vooralincombinatiemetelkaarkunnen zijgroeiremmingenproduktieverlagingveroorzaken.Demeesteaardbeirassentonenverdervoordemeestevirussengeenofonduidelijke symptomen.Toetsingopvirussenvindt daaromviabladentingplaatsopverschillendeklonenvandebosaardbei(Fragaria vesca). Bekende aardbeivirussen zijn o.a. zwak-geelrandvirus, aardbeikrinkelvirus, aardbeinerfbandmozaïekvirus,aardbeivlekkenvirus enenkelebodemvirussen. Eenrechtstreeksebestrijdingvandevirussenisnietmogelijk.Eenaantalaardbeivirussen wordt waarschijnlijk specifiek overgebracht door de aardbeiknotshaarluis, andere door vrijlevendeaaltjes. Bladluizenenaaltjes kunnenwelwordenbestreden.Dezebestrijding heeft, voor wat betreft devirussen, uiteraard alleen zin als het plantmateriaalgeheelof grotendeelsvirusvrijis.Plantmateriaalkanvirusvrijgehoudenwordendoorvermeerdering in een luisdichte kas. Vruchtrot Vruchtrot kandoor meerdere schimmels veroorzaakt worden.Het meest voorkomend is wel de aantasting door de grauwe schimmel,Botrytis cinerea (ziealdaar). DevruchtenkunnenechterookaangetastwordendoorGnomoniacomari, deveroorzaker van kelk-en steelrot. Bijdeze aantasting verkleurt de kelk bruin enverdroogt. Bijjonge vruchten verkleuren ook andere aangetaste delen bruin en verdrogen. Aantasting van reedsgekleurde vruchtenverloopt snel,waarbij deaangetaste plekken donkerbruinverkleuren.Erontstaandanmassaalpycnidïendieeenslijmerige,gelesporenmassauitstoten.Debladerenkunnenvanafdebladrandgroteverdroogdeplekkenvertonen.Deindruk isdatdezeziektevooralbijsommige rassen indetweejarigeteelt schade kanveroorzaken. Bestrijding moet vroeg in het voorjaar enkele malen wordenuitgevoerd. Ook Phytophthora cactorum, vooral bekend alsveroorzaker vanstengelbasisrot, kande vruchten aantasten.Jongevruchten verkleuren bruin enverdrogen.Aangetaste plekken vanalroodkleurendevruchtenverkleurenroze,wordenwaterigensomsoverdektmeteen wit schimmelpluis. TenslotteisernogdeschimmelRhizopusstoloniferdieverwonde,rijpevruchtenaantast. Deze worden waterig en raken snel overwoekerd met een overdadig groeiend, langwit schimmelpluis met kleine zwarte bolletjes. Alleen vruchtrot veroorzaakt door Botrytiscinereakan direct worden bestreden door bespuitingen tijdens en nadebloei. GRONDONTSMETTING Vooraardbeienwordtdevoorkeurgegevenaanversegrondmeteengroenbemesterals voorteelt.Indepraktijk wordenaardbeienechter vaakvelejaren achtereenophetzelfde perceelgeteeld(duszondervruchtwisseling).Ditkanverbandhoudenmetdegroottevan het bedrijf,de liggingvan het perceel,de kwaliteit vandegrondende mogelijkheidom teberegenen.Deresultatenvandeteeltlopendanvaakterugdoordeaanwezigheidvan schadelijkeaaltjesenbodemschimmels.Metnamedeaaltjes kunnenmetgrondontsmettinggoedwordenbestreden.Demeestegrondontsmettingsmiddelenhebbenechtergeen ofeenzeeronvoldoendewerkingtegenbodemschimmels(enonkruiden).Voordebestrij-
69
**s^ ••v i » l *
Foto32.Grondontsmetting kangecombineerd worden metgrondbewerking.
ding van bodemschimmels moet dus een andere behandeling worden gekozen. Onderzoek van een grondmonster kan uitsluitsel geven over het nut van een ontsmetting tegen aaltjes. Bij de grondontsmettingsmiddelen moet onderscheid gemaakt worden tussen natte ontsmettersengranulaten.Degranulaten hebben hetvoordeeldatzekortvoordeteelttoegepast kunnen worden, in tegenstelling tot de natte ontsmetters die een wachttijd van 3 tot 8 weken hebben. Daar staat tegenover dat de granulaten over het algemeen een minder effectieve werking hebben dan natte ontsmetters. Voorwaarde voor eengoed resultaat metde natteontsmetters isdat degrond van tevoren goed losgemaakt is. Hierdoor kan het middel dat in de grond overgaat in gasvorm, zich goed verpreiden. Een storende laag in de bouwvoor moet voor de ontsmetting zeker worden doorbroken.Op zandgronden kandegrond veelal met de gebruikte ontsmettingsmachines voldoende worden verkruimeld. De weersomstandigheden voor, tijdens en vlak na het ontsmetten zijn van grote invloed op het resultaat. Inte natte grond is de werking onvoldoende omdat het middel zich dan onvoldoende door de grond kan verspreiden. Bij veel neerslag na het toedienen kan het middel zelfs uitspoelen en is de werking ook onvoldoende, bovendien wordt de wachttijd dan langer. In te droge grond ontwijkt het middel te snel om goed te kunnen werken. Vastrollenendichtregenenvandegrond kunnendan heteffect verbeteren.Ook afdekken met plastic folie geeft altijd een verbetering van de ontsmetting. Verder is de grondtemperatuur van belang. De optimale temperatuur ligt tussen 15 en 20°C. Bijtemperaturen lager dan 7°Cwerken de middelen zotraag,dat de werking zeker
70
DEKSEL
WATTENPROPMET TUINKERSZAAD *
Figuur4.De tuinkersproef. onvoldoendeis.Bijhogetemperaturenzalhetmiddelsneluitdegrondontsnappen, zodat een nabehandeling (dichtregenen,afdekken)zeker nodigis. Dewachttijd isafhankelijk van het middel,de grondsoort, de diepte van inbrenging,de bodemtemperatuur en de hoeveelheid neerslag kort nadeontsmetting. Bijdemeestemiddelenismetdetuinkersproefaantetonenwanneerkanwordengezaaid of geplant. Deze tuinkersproef moet als volgt worden uitgevoerd. Op het veld worden grondmonstersgenomenvandelagen0tot20,20tot40en40tot60cmeninafzonderlijke jampotjes met schroefdeksel gedaan. Snel afsluiten is noodzakelijk. Hierna worden wattentoteenpropgebonden,vochtiggemaakt,bezaaidmettuinkerszadenenindejampotjesmetvijfcmgrondgehangen(metdedraadviaderand,ziefiguur 4).Daarnawordt hetdekselweerdichtgeschroefd.Behalvemonstersvandeontsmettegrondmoetookeen monstervannietontsmettegrondwordengenomen.Ditomdekiemingvandetuinkerszadentekunnenvergelijken.Depotjeswordenopeenwarmeplaats(20°C)gezet.Zodrade kieminginallepotjesgelijkmatigverloopt,ishetgasinvoldoendemateverdwenenenkan mengaanzaaienofplanten.Zolangernogverschilistussenbehandeldeenonbehandeldegrondisereenschadelijkehoeveelheidmiddelindegrondaanwezig.Hetisdannodig
71
de proef navijf dagen te herhalen. Meestal is het resultaat van de kiemproeven na twee dagen bekend. De ontsmetting moet meestal na 2 of 3jaar herhaald worden. Een nieuw grondmonster kan daarover uitsluitsel geven.
CHEMISCHE ONKRUIDBESTRIJDING Bij het planten dient de grond vrij te zijn van wortelonkruiden, als akkerdistel en kweekgras. Een begroeiing van kleine zaadonkruiden kan voor het planten worden doodgespoten. Kort nahet planten kanmet eensystemisch middelworden gespoten omverdere kieming van onkruiden te voorkomen. Mengen met een toegelaten contactmiddel is altijd mogelijk. Middelen tegen kiemende onkruiden moetenworden aangewend opeenvlakke, gesloten grond. Per hawordt 1000 Ivloeistof verspoten met grovedruppels en onder lage druk. Vernevelen van onkruidbestrijdingsmiddelen heeft als bezwaar, dat de verdeling meestal minder goed isdan bijspuiten. Bovendien kan het bestrijdingsmiddel makkelijk overwaaien naar belendende percelen. Met eenzorgvuldig uitgevoerde chemische bestrijding kan degrond vrijwel zonder handwerk vrij vanonkruid worden gehouden. Degroei ende produktiviteit van het gewas zijn daarbij meestal beter dan wanneer het onkruid mechanisch wordt verwijderd.
9. SALDOBEREKENINGEN ALGEMEEN Bij de saldoberekening wordt, uitgaande van de opbrengst, door aftrek van de direct toe terekenen kosten,zoals materialenenafzetkosten,eensaldoperoppervlakte-eenheidberekend. Uit dit saldo moeten dan de rente en afschrijving vande duurzame produktiemiddelen(vaste-ofjaarkosten), de arbeidskosten (eigen + vreemd) en eventuele andere niet toegerekende kosten betaald worden. Tabel 9 geeft een overzicht van de inventaris van een gespecialiseerd kleinfruitbedrijf en de daaruit voortvloeiende jaarkosten. Bij de saldoberekeningen (tabel 10)zijn de arbeidsurenvoor teelt-enoogstarbeid vermeld en inde paragraaf „Uitgangspunten" is aangegeven met welke andere niet toegerekende kosten rekening gehouden moet worden. De saldomethode heeft het voordeel dat gemakkelijk de saldi van vele teelten met elkaar vergeleken kunnen worden. Ze kan dienen als hulpmiddel bij het samenstellen van het teeltplan. Het geeft echter niet de rentabiliteit weer, maar kan wel dienen als hulpmiddel omdeteverwachten rentabiliteit tebepalen,door de indeeerstealineagenoemde kosten op het saldo in mindering te brengen. Men dient zich te realiseren dat de saldoberekeningen slechts begrotingen zijn met na overleg vastgestelde gegevens voor de verschillende kostenposten. Deze gegevens mogenzeker nietalsvoor iedereengeldende bedragen gezienworden,maardienenals richtlijnen (normen)om deordevangroottevande kostenaantegeven.Door afwijkende teeltomstandigheden in verschillende gebieden en ook door verschillen van bedrijf tot bedrijf zijn meer of minder grote afwijkingen van de berekeningen mogelijk. De berekeningen zijn voornamelijk gebaseerd opgegevens verstrekt door het Consulent-
72
schapvoordeAkkerbouw endeTuinbouwteTilburg.Voordeopkweek vanaardbeiplàntenisnogeenkostprijsberekening opgenomen.Ookhiervoorgeldtdatheteenbegroting is die kandienen als richtlijn voor eventuele „eigen" kostprijsberekeningen. Tabel9. Inventaris gespecialiseerd kleinfruitbedrijf van5 ha*,prijspeil 1984/1985 Omschrijving
grond 5 ha drainage schuur 16 x 15 m koelcel 8 x 5 m trekker 45 pk opbouwspuit 600 I ondergrondse beregening kunstmeststrooier wagen achter trekker weegschaal 30 kg plantmachine spitmachine cambridgerol strodoseerder schudlichter overige inventaris jaarkosten per ha beteelbaar (excl. grond en drainage)
Vervangingswaarde Afschrijving Jaarkosten/ha (incl. B.T.W.) o/o 175.000 16.000
3,0
1125 230
96.000 25.000 40.000 8.000 60.000 2.200 6.000 2.500 7.000 12.000 2.500 15.000 4.500 4.000
3,0 10,0 7,5 7,5 4,5 9,0 4,5 9,0 6,0 9,0 3,5 9,0 7,5 8,5
1728 825 1360 242 1260 74 145 80 202 418 55 522 138 136 7642
NormenvoorafschrijvingenjaarkostenontleendaanKwantitatieve Informatie1985-1986 * 4,7 habeteelbaar
UITGANGSPUNTEN Deberekeningenzijnuitgevoerdopbasisvanhetprijspeil1984/1985enzijninclusiefBTW. Als oppervlakte-eenheid isgekozen 1000m2.Er is uitgegaan vangoede produkties,de kilogramprijzenzijnover hetalgemeenaande matigekantgehouden.Tothetomlopend vermogen behoren kostenvan materialen. Degebruikte rentevoet is71/2°/o. Hoewelrenteenafschrijvingvanduurzameproduktiemiddeleninprincipe niettotdetoegerekende kostenwordengerekend is voor deteelten in hoge en lage tunnels hiervoor tocheenpostopgenomen.Onder „Diverse kosten"zijnderenteenafschrijvingopgenomenvandeextraaangewendeduurzame produktiemiddelen alsgevolgvanhetbouwen vandetunnels.Dezekostenkunnengeheelwordentoegerekendaandebetreffendeteelt en door deze post opte nemen blijven alle saldi vergelijkbaar.
73
O m lO 60
(fi
o m o o o in CM O
LO LO m i(O
o o
CO CO r~ CM
^ r- r-
t- i-
ES O CT
11
È CL O
o w
s
c O
8
co
•o ^
°
CT
8
o
8
m
E
«
p-
s CM
o
m
P5 *~
to
N NOr-*
E
CT « S'S Ö .£
>
*™
m
E a. o
8
o *• X
8
c S V
s O
3 3 O) eu
" m
8 CO
9«
E o
8 to
° o o
g
ö
c
CM"
x
m
S
E
°
ó> ,
CT
(O
r-
S
O
o p*-
CU
r^
O CO CO CO
o CO O) CM
tu m
o o
"
m
m
r> (D
CM
g^m
r-
*~
3 ,3
I; I
m o •* o CM i -
in
*
CO
at •o
oooo o
o o CO tÖ
CO CM
CT
8S 8
E
*f
O «r cq
3
.2 ^ '
*fr
•o c
p m m CM CM
§ *
IK
E ai 5
Q O O O O o o>
t o r-. CO i-
S
>
m hCM
*~
1
P* ai J > o
o
o
co c
rs. CM
.-
mm
8
ö es S S m <0 r-
?O »
CM
1: 1 g_,n
°
**
8
O f*.
s
3 3
o E a o
m <£)
0ï
gx
i<
II
m o CM CM
o co Cy
O O *~ CO CO (O »- 1 -
CM
m CO
is .
E Hi
CM m
O co *t
m f-
m CO CM CM
co
m h-
m to o ^r
CO CM
CM (O
C -Ü
tfî
(0
0)
Ë
8
Ö
o
c
*-
CL O
s
X
w
s
°
o o o in
8 ai
IK
E ai 3
O © co o r- f -
8
3 3
8-
E
"O •%.
«
S K O (D o cy m
m
CT
=
CO T -
m O
Tj-
N-
m
o O)
o en
^
ö C c 3 CT (0 .y «! m a.
in
E
o. o
8 O cy
o
,
CO
tn
1
x
o
c ©
5-
CO
5
CO
r»-'
15 E
E
Cä
*
ses
o co ca *f
CO
o
°"
LO
m te
*!•
0>
s
8
CM
"O * .
0)
» x O 0) CM
S
m o N- CM co
m *r i*-
« m
_
3
CT CM
o
r^-
co
CO CÓ
m Q O 5
5 (b
*r ta
« - CM
f-
m
m o fC a
£ CL o
8 *r
CY
S <ó
3 3
8- 5c
X
13*w x #
o.-s X »
8
0) n
CT
S?°o a
O to
CM
cy
CT
Ç
£ CT
CT C
8
E O
74
o» Ç
5 3 &
iCD
©
°
^£ "5
-u) S S « o
S « J3
C L . * .3- O
E C L J É C T O I Ö S Q .
w
^
01 C O •o
« J2
C O
c
E
SÏ2a(0
it"!
?E CT *•«£ C Q.
TD at
u
?§ 5
CT
er
-
» a « ^ £ -Ü © « a) a? (Q > CL > J=
ai ai
:
">
« c
c"
o
IM! « O g> + T3 S Ï E Î ! S C fe C r ;
« £ SS£
a>
S (Q
(A
§5
%
in
(0 o
Inde berekeningen isgeen arbeid toegerekend, hoewel de kosten voor losse arbeid in principetotdetoegerekende kostenbehoren.Zezijnechter nietgewaardeerdwegensde grotevariantiediebestaatinbetaaldeuurlonen.Mendientechtervooreenconcretesituatiedezekostenophetsaldoinminderingtebrengen.Normenvoordewaarderingvande arbeidzijn: / 27,—peruurvoorvastearbeid,f 8,—peruurvoorlossearbeid.Bijdevaststellingvandeteelturenisrekeninggehoudenmetongeveer10%verlet.Bijdevervroegde enverlateteeltenkanervanwordenuitgegaandatdeondernemer (integenstellingtotbij de normale vollegrondsteelten) nogeen aandeel heeft inde pluk. Dit wordt veroorzaakt doordat de vervroegde teelt endeteelt met gekoeldewachtbedplanten in het algemeen ineenkleinere oppervlakte per bedrijfvoorkomenenomdat bijdedoordragers deoogst over eenveel langere periode isgespreid. Behalvedearbeidzijnookdevolgende kostenniettoegerekend:stalmest,vracht enhagelverzekering.Stalmest isnietopgenomenomdat hetmoeilijkteverkrijgenisénomdat hetnietalléénaandeaardbeienkanwordentoegerekend.Vrachtkostenzijnnietopgenomenomdat er vanuit wordt gegaan dat elk bedrijf zelf het transport naar deveilingverzorgt. De kosten ervan verschillen dan sterk van bedrijf tot bedrijf. De norm die het Tabel 11. Kostprijsberekening opkweek aardbeiplanten. kosten/15 are (±
40.000 planten)
opmerkingen
f
kosten d.p.m. grond, drainage gebouwen, machines, etc. materiaalkosten planten kunstmest gewasbescherming onkruidbestrijding plastic grondontsmetting diverse kosten rente omlopend vermogen risico mislukken arbeidskosten teelt rooien, lichten, snijden, etc.
Totale kosten Kostprijs/plant
215 1.050
2700 x f 0,25
elke teelt
675 160 175 75 375 300
1 x per 10 jaar
210 425
38 x f 27,— 30 x f 27,— 120 x f 8—
1.025 810 960 6.455 0,161
75
Proefstation voor de Akkerbouw en de Groenteteelt in de Vollegrond (PAGV) te Lelystad voorhettransport hanteert is / 0,25per kratje.Hagelverzekering isniet opgenomen omdat ze niet algemeen wordt toegepast. Volgens het PAGV ligt de norm op 3,5% van de verzekerde som. Tenslotte geldt als uitgangspunt dat er geen loonwerk door derden op de bedrijven wordt verricht. Over de kostprijsberekening voor de opkweek van aardbeiplanten (tabel 11)kan nog worden opgemerkt dat hiervoor dezelfde uitgangspunten gelden als voor de saldoberekeningen. Deintabel 9berekendejaarkosten voor deduurzame produktiemiddelenzijn hier als uitgangspunt genomen (excl. weegschaal en strodoseerder).
10. V O O R L I C H T I N G E N O N D E R Z O E K (incl. adressen) Voor de beroepstelers van aardbeien wordt de voorlichting op de eerste plaats verzorgd door de regionale Consulentschappen voor deAkkerbouw enTuinbouw (CAT's),behorendetot het Ministerie van Landbouw enVisserij.Detaak vandeze regionale diensten isvia advisering een bijdrage te leveren in het totale bedrijfsgebeuren (op basis van het beleid van de minister). Direct verantwoordelijk voor de aardbeivoorlichting zijn de bedrijfsvoorlichters (meestal voordevollegrondsgroenten). Zewordengecoacht dooreenbedrijfstakdeskundige enondersteund door vakspecialisten voor Bodemaangelegenheden, Bedrijfsuitrusting, Gewasbescherming en Kwaliteit en Bewaring. Op teelttechnisch en bedrijfseconomisch terrein vindt verdere ondersteuning plaats vanuit landelijke consulentschappen die gekoppeld zijn aande verschillende tuinbouwproefstations (voor de aardbei het Proefstation voor de Fruitteelt te Wilhelminadorp). Voor voorlichting kan een teler zich richten tot de bedrijfsvoorlichter in wiens gebied hij woont. Als men niet weet wie dat is,dan kan men met het regionale consulentschap contact opnemen. De bedrijfsvoorlichter schakelt zo nodig de specialisten in. De adressen van de regionale consulentschappen zijn: CAT Noord-Brabant Prof. Cobbenhagenlaan 225, 5037 DB Tilburg (013-678755) CAT Limburg Swalmerstraat 52, 6040 AZ Roermond (04750-33211) CAT Gelderland Dodewaardlaan 5, 4006 EA Tiel (03440-13944) CAT Zuid West Nederland Westsingel 48, 4461 DM Goes (01100-37911) CT Hoorn Keern 33, 1624 NB Hoorn (02290-42544) CAT Emmeloord Lange Nering 60, 8302 EE Emmeloord (05270-14931) CAT Groningen Engelse Kamp 6, 9722 AX Groningen (050-239111) CT Aalsmeer-Utrecht Veilinggebouw VBA, Legmeerdijk 313, 1431 GB Aalsmeer (02977-20858)
76
Foto33.Voorlichting opeen „Open dag" opdeproeftuin inHorst.
Behalve door de regionale consulentschappen wordt erook, zij het voor de aardbei (nog) in beperkte mate,teelttechnische voorlichting gegeven door anderen zoals standsorganisaties, particuliere voorlichtingsbureau's en handel. Departiculier (liefhebber, volkstuinder) kanzich voor voorlichting het bestewenden tot de op particulieren gerichte instanties zoals: — Koninklijke Maatschappij Tuinbouw en Plantkunde, Kwekerijweg 2, 2597 JK Den Haag (070-514551) (alleen voor leden) — Het Algemeen Verbond van Volkstuindersverenigingen in Nederland, Jan van Galenstraat 4, Centrale Markt kamer 85, 1051 KL Amsterdam (020-823372) Directopdepraktijk gericht onderzoek wordt uitgevoerdopregionaleproeftuinen.Aanvollegrondsaardbeien werkt men op de proeftuinen van de Stichtingen Proeftuin NoordBrabant, Heilaarstraat 230,4814 NR Breda (076-144382) en van de Stichting tot bevordering van de fruitteelt in Limburg en Noord-Brabant, Dr. Droesenweg 11,5964 NC HorstMeterik (04709-3600). Vanaf dezomer 1986wordt ook opdeproeftuin vande Stichting Fruit-en Boomteeltproeftuin Midden-Nederland, Roozeveld vander Venlaan 11-13,4191 PLGeldermalsen (034552041) aardbeienonderzoek uitgevoerd. Het Proefstation voor de Fruitteelt (PFW), Brugstraat 51, 4475AN Wilhelminadorp (0110016390) fungeert als coördinerende instantie. Er wordt tevens aardbeienonderzoek uitgevoerd.
77
Meer fundamenteel onderzoek (b.v. op Wageningse instituten voor landbouwkundig onderzoek) is eropdit moment nauwelijks.Vangroot belang isweldeaardbeiveredeling uitgevoerddoor het Instituut voorde VeredelingvanTuinbouwprodukten(IVT), Mansholtlaan 15, 6708 PA Wageningen (08370-19123). Het adres van het Bedrijfslaboratorium voor Grond- en Gewasonderzoek is: Postbus 115, 6860 AC Oosterbeek (085-334041). Tenslotte zijn er nog instellingen die de belangen van de aardbeientelers behartigen of waar men algemene informatie over teelt of vermeerdering kan krijgen. Dit zijn onder andere: — Vereniging van Nederlandse Tuinbouwstudiegroepen NTS, Postbus 137, 2670 AC Naaldwijk (01740-27241) (Landelijke Aardbeiencommissie) — Nederlandse Fruittelers Organisatie (NFO), Schiefbaanstraat 29, 2596 RC Den Haag (070-450600) — Nederlandse Algemene Keuringsdienst voor Boomkwekerijgewassen, Laan van Meerdervoort 144, 2517 BE Den Haag (070-643853) — Centraal BureauvandeTuinbouwveilingen in Nederland,Javastraat 80,2508 GM Den Haag (070-469474) — Produktschap voor Groenten en Fruit, Bezuidenhoutseweg 153, 2594 AG Den Haag (070-814631).
78
LITERATUUR Dezeliteratuuropgave geeftslechtsenigehandboekenenartikelendiegebruiktzijn bijhet samenstellenvanhet boekje enisaangevuldmetenigealgemene publikaties inhetFrans, Duits en Engels. IndeNederlandsevakpersverschijnen regelmatig publikaties over deteelt vanaardbeien. De wekelijkse rubriek Werk Vollegrond in Groenten en Fruit verdient daarvan een aparte vermelding. — Anonymus. Kwaliteitsvoorschriften verse groenten en vers fruit, Produktschap voor Groenten en Fruit, Den Haag, (losbladig). — Anonymus. Produktennota's vollegrondsaardbeien 1970-1985,Centraal Bureau van de Tuinbouwveilingen, Den Haag. — Anonymus. Produktgegevens Groenten en Fruit, Mededeling 30, Sprenger Instituut, Wageningen, (losbladig) Aardbei (1980): Band 1. — Anonymus. Richtlinien für den Erwerbsmässigen Beerenobstanbau, Schweizerischer Obstverband, Zug, Zwitserland (1985), pp 128. — Anonymus. 35e Beschrijvende Rassenlijst voor Groentegewassen 1986 Vollegrondsgroenten, Leiter-Nijpels, Maastricht (1986-concept). — Blommers, J. De teelt van aardbeien onder glas, CAD voor de Fruitteelt in de Vollegrond, Wilhelminadorp (1980), pp 84. — Boxus, Ph. Production of strawberry plants by in-vitro micropropagation. Journal of Horticultural Sciene (1974) 49 (3): 209-210. — Bowbuck, P. enD.Twohig.Pick-your-own fruit marketing.An ForasTaluntais, Economic Research Series no. 22, Dublin, Ireland (1977), pp 27. — Childers, N. F. Modern Fruit Science, Horticultural Publications, Gainsville, Florida, USA (1983), pp 583. — Darrow, G. McM. The Strawberry - History, Breeding and Physiology. Holt, Rinehart and Winston, New York/Chicago/San Francisco, USA (1966), pp 447. — Frazier, M.W.(editor) Virus diseases of small fruits and grapevines, University of California, Div. of Agric. Sei. Berkeley, California, USA (1970), pp 290. — Hughes,H.M.Strawberries, Reference Books95.Her Majesty's Stationery Office,Min. Agriculture Fisheries and Food, London, U.K. (1980), pp 108. — Janick, J. en J. N. Moore (editors), Advances in Fruit Breeding, Purdue University Press, West Lafayette, Indiana, USA (1975), pp 623. — Johanson,F.„Hunger" instrawberries, KenHPrintersInc.,Everett,Washington,USA (1980), pp 36. — Kronenberg, H. G. ea. De Aardbei, Uitg. Tjeenk-Willink, Zwolle (1949,) pp 327. — Maas,J. L.Compendium ofStrawberry Diseases.TheAmerican Phytopathological Society, St. Paul, Minnesota, USA (1984), pp 138. — Noordam, W. P.en M. van der Ham. Kwantitatieve informatie voor de Akkerbouw en de Groenteteelt in de Vollegrond, Publikatie 29,CADAkkerbouw en Groenteteelt in de Vollegrond, Lelystad (1985), pp 165. — Rijn, J. F. A. T. van (editor) Gewasbeschermingsgids, CAD Gewasbescherming en Plantenziektenkundige Dienst, Wageningen (1985): 254-262. — Schirmer, M. Mis en place d'une fraiserie, INVUFLEC, Parijs, Frankrijk (1979),pp 100. — Schoemaker,J.S.Smallfruitculture,TheAvipublishingCompany Inc.,Westport,Connecticut, USA (1977), pp 357.
79
Stuckrath, P. Erdbeeranbau, Verlag Eugen Ulmer, Stuttgart, B.R. Duitsland (1972), pp 147. Ulrich, A., M. A. E. Mostafa en W.W.Allen,Strawberry Deficiency Symtoms: A Visual and Plant Analysis Guide to Fertilisation, Publication 4098, University of California, Div. of Agric. Sei., Berkeley, California, USA (1980), pp 58. Wilhelm, S. en J. E. Sagen. A history of the strawberry. University of California, Div. of Agric. Sei., Berkeley, USA (1974), pp 298. Verschambre, D.Laculture du fraisier sous plastic, INVUFLEC,Parijs,Frankrijk (1977), pp 76.
BRONVERMELDING FOTO'S Foto's 1,3, 4, 5, 6, 10, 11,12, 14, 15, 19, 20, 27, 28, 29, 30 en 32: Proefstation voor de Fruitteelt, Wilhelminadorp. Foto's 2 en 33: Stichting tot bevordering van de fruitteelt in Limburg en Noord-Brabant, Horst. Foto's 7, 8 en 9: A. van Frankenhuijzen, Wageningen. Foto's 13, 16, 17 en 18: Opzoekingsstation van Gorsem, Sint Truiden, België. Foto's 21,22, 23, 24, 25 en 26: Proefstation voor de Tuinbouw onder Glas, Naaldwijk. Foto 31:Centraal Bureau van de Tuinbouwveilingen in Nederland, Den Haag.
80
