DE PLAATS VAN DE VROUW IN DE TRADITIONELE ACEHSE MAATSCHAPPIJ - een l i t e r a t u u r r a p p o r t -
K a t r i e n Polman Leiden, januari
1980
U i t g a v e GO Scheveningen
INHOUD Verantwoording Inleiding
^
1» V e r w a n t s c h a p en h u w e l i j k
2
1.1
Verwantechapsorganisatie
2
1.2
Huwelijksregeling
2
1.3
Vormen van h u w e l i j k
3
l . i f B r u i d s s c h a t en b r u i d s s c h a t p e r i o d e
4
1.5
Echtscheiding
5
1.6
B e z i t en e r f e n i s van man en vrouw
5
2. Het g e z i n , t a k e n en f u n k t i e s van de vrouw 2.1 V e r h o u d i n g e n b i n n e n h e t g e z i n
6 6
2.2 2.3
G e z i n s g r o o t t e , zwangerschap, b e v a l l i n g Opvoeding
6 7
2.4
Taken van de vrouw b i n n e n het g e z i n
8
2.5 R o l van de vrouw i n de m a a t s c h a p p i j
8
Konklusie
g
Literatuur
- iii -
VERANTWOORDING 1. DOEL
Het d o e l v a n d i t r a p p o r t i s h e t b e s c h r i j v e n van de p l a a t s v a n de vrouw, h a a r t a k e n en f u n k t i e s op v e r s c h i l l e n d e g e b i e d e n v a n de Acehse m a a t s c h a p p i j i n de 19e en h e t b e g i n van de 20e eeuw. Het r a p p o r t d i e n t ook a l s e e r s t e o p d r a c h t t o t h e t maken v a n een l i t e r a t u u r r a p p o r t v o o r de GO-C k u r s u s 1979-1980. I n d o n e s i e s e l i t e r a t u u r i s n i e t v e r w e r k t omdat i k h e t I n d o n e s i e s onvoldoende
beheers.
2. UITVOERING T e r oriëntatie heb i k de h o o f d s t u k k e n o v e r Aceh en de A c e h e r s u i t de E n c y c l o p a e d i e v a n Nederlandsch-Indlë ( 1 1 7 , 1939) en h e t a r t i k e l 9
van John M. E c h o l s , N o t e s on m a t e r i a l s f o r t h e s t u d y o f A t j e h i n t h e C o r n e l l U n i v e r s i t y L i b r a r y , i n I n d o n e s i a l ( 1 9 6 6 ) A p r i l : 124-130 d o o r g e l e z e n . Daarna heb i k de v o l g e n d e b i b l i o g r a f i e s e bronnen
geraadpleegd:
1(1970) t/ra 19(1979). t r e f w o o r d e n : A c e h , Acehnese, e t h n o g r a p h y , s o c i a l anthropology -Kennedy, Raymond, B i b l i o g r a p h y o f Indoneg-Un p a p p i e s r f r,n^ Rev. e d . E d s . xnomas W. M a r e t z i and H.Th. F i s c h e r . New Haven, Conn., S o u t h - e a s t A s i a n S t u d i e s , Y a l e Un. " * c e r p t a Indonesica. E
a n
a
r u b r i e k e n : S u m a t r a , g e n e r a l en S u m a t r a , A t j e h n e s e - N a e r s s e n , F.H. van en H v a n Meurs ( e d s . ) , L i t e r a t u u r » ™ ™ ^ * de taal-, l a n d - en v o l k e n k u n d e en g e s c h i e d e n i s van N e d e r l a n d s c h - I n d i e v o o r de j a r e n I Q ^ - I Q ^ Q . T W 8 7 P y 1 Haag, KITLV, 1937-1940. r u b r i e k e n : v o l k e n k u n d e en a d a t r e c h t , algemeen v o l k e n k u n d e en a d a t r e c h t , Sumatra en aangrenzende g e b i e d e n - N a g e l k e r k e , G.A., B i b l i o g r a f i s c h o v e r z i c h t u i t p e r i o d i e k e n y , Indonesië, 1930-1945. L e i Hen , T T T T T M mn,: r u b r i e k : Sumatra n
"
R e
P
e r t o r l u m
B
op de l i t e r a t u u r b e t r e f f e n d e de N e d e r l a n d s c h e koloniën v o o r z o o v e r s±.1 v e r s p r e i d i s i n t i I d s c h r i f t e n en " mengelwerken. 1 8 6 6 - l f l q ^ . Samengesteld d ft, ïïnrt mann. •s-Gravenhage, N i j h o f f , 1895. V e r v o l g e n o v e r 1894-1900, 1901-1905, 1906-1910
1911-1915, 1916-1920, 1921-1925, 1926-1930,
trefwoorden: A t j e h ,
Sumatra
1931-1932
~ C a t a l o g u s , van de b i b l i o t h e e k v a n h e t K o n i n k l i j k I n s t i t u u t v o o r T a a l - . L a n d - en V o l k e n k u n d e . •-Gravenhage, 1908. . supplementen: 1915,1927,1937,1966,1972,1975,1979. t r e f w o o r d e n : A t j e h , Land- en v o l k e n k u n d e Sumatra g
- iv -
De recherche heeft 60 t i t e l s opgeleverd, waarvan e r u i t e i n d e l i j k 17 verwerkt z i j n . De meeste l i t e r a t u u r p l a a t s e n z i j n gevonden i n Kennedy en de Catalogus van het KITLV. I n Nagelkerke i s geen enkele l i t e r a t u u r p l a a t s gevonden. D r i e t i t e l s z i j n n i e t opgenomen omdat ze i n het Indon e s i e s g e s t e l d z i j n ; êên a r t i k e l heb i k n i e t binnen de gestelde t e r m i j n kunnen i n z i e n . Deze 4 t i t e l s z i j n tevens de enige d i e i k u i t E x c e r p t a Indonesica gehaald heb. De overige 39 a r t i k e l e n -bleken geen i n f o r m a t i e over het onderwerp t e bevatten.
Een probleem voor het werken met deze v e e l a l oudere l i t e r a t u u r i s de zeer uiteenlopende aard en k w a l i t e i t ervan. A l l e l i t e r a t / u u r , op êên t i t e l na, i s gevonden i n de b i b l i o t h e e k van het KITLV. 3. TIJDSVERANTWOORDING De recherche heeft plaatsgevonden i n de periode van 15-11-1979 t o t 29-11-1979, de l i t e r a t u u r s t u d i e van 30-11-1979 t o t 21-12-1979 en het s c h r i j v e n van het rapport van 22-12-1979 t o t 5-1-1980. I n het t o t a a l heeft de l i t e r a t u u r s t u d i e 103 uur gekost, waarvan 28 uur recherche, 42 uur l i t e r a t u u r s t u d i e en 35 uur rapportage.
V
- 1 -
INLEIDING De Acehers vormen een etnieee groep i n de p r o v i n c i e Aceh i n NoordSumatra, d i e t i j d e n s het Nederlandse k o l o n i a l e bewind na 1873 de R e s i d e n t i e A t j e h en Onderhoorigheden h e e t t e . Vanuit de a f d e l i n g Groot-Aceh, de u i t e r s t e noordpunt van Sumatra, hadden de Acehers z i c h v&ór d i e t i j d g e v e s t i g d op de Noord-, Oost- en Westkustjam i n de peperkuituur te werken. Daarom kunnen de b e s c h r i j v i n g e n van Groot-Aceh grotendeels van toepass i n g geacht worden op de Acehers i n de kustgebieden (Van Vollenhoven: 148! In 1920 was het b e v o l k i n g s a a n t a l van Aceh 600.000, waarvan 500.000 Acehers. De r e s t van de b e v o l k i n g bestond u i t o.a. M a l e i e r s , Javanen, Chinezen, en de e t n i e s e groepen Gayo en A l a s i n het binnenland.(Damsté: 39-41).
Hoofdmiddel van bestaan van de Acehers i s de landbouw en hoewel z i j o f f i c i e e l i s l a m i t i e s z i j n , wordt hun leven nog s t e r k beïnvloed door de adat (Van Langen: 479, Kreemer: 291). In d i t rapport wordt de p l a a t s van de vrouw i n de t r a d i t i o n e l e Acehse maatschappij beschreven, maar e r i s geen sprake van een d u i d e l i j k begrensde periode. Ondanks v e r s c h i l l e n d e veranderingen op ekonomies, r e l i g i e u s en s o s j a a l gebied, z i j n nog v e e l elementen van de t r a d i t i o n e l e maatschappij te herkennen. Zo i s de g e z i n s s t r u k t u u r i n 1960 nog v r i j w e l h e t z e l f d e a l s i n de 19e eeuw ( S i e g e l : 137-138). De woorden 'Aceh' en 'Acehers' z i j n i n d i t rapport geschreven volgens de h u i d i g e Indonesiese s p e l l i n g .
- 2 -
l
f
VERWANTSCHAP EN HUWELIJK
1.1 VERWANTSCHAPSORGANISATIE De t r a d i t i o n e l e Acehee verwantschapsorganisatie i s b i l a t e r a a l met p a t r i - en m a t r i l i n e a i r e kenmerken en i s l a m i t i e s e toevoegingen ( S i e g e l : 138, Jongejans: 89, Peacock: 109, Van Vollenhoven: 176, C o l l e t : 318). A l s o v e r b l i j f s e l van een v e r o n d e r s t e l d vroeger p a t r i l i n e a i r systeem wordt gezien de i n d e l i n g i n groepen afstammelingen van éên stamvader i n de mannelijke l i j n . De enige f u n k t i e van deze groepen i s echter nog het steunen -van een man a l s z i j n leven bedreigd wordt (Van Langen: 455 Kreemer,1923: 292-293, Van Vollenhoven: 177, Damstê: 57-59). Een ander p a t r i l i n e a i r element i s te herkennen i n het f e i t dat kinderen o f f i c i e e behoren t o t de f a m i l i e van de man (Lekkerkerker: 152, Kruyt: 194, Jacobs:11-13). Een vader maakt echter zelden gebruik van het r e c h t om z i j n kinderen naar z i j n f a m i l i e te h a l e n , zodat deze a l t i j d opgroeien onder de f a m i l i e van hun moeder (Van Vollenhoven:189). In p l a a t s van een genealogiese i n d e l i n g i s de b e v o l k i n g nu t e r r i t o r i a a geordend en wonen i n êên dorp leden van v e r s c h i l l e n d e verwantengroepen E l k dorp bestaat u i t c l u s t e r s van huizen van een a a n t a l z u s t e r s en t a n t e s (Siegel:52, Jongejans:84). Een vrouw b l i j f t b i j haar h u w e l i j k i n het dorp van haar f a m i l i e wonen en k r i j g t dan een h u i s , waar haar man i n t r e k t of af en toe op bezoek komt. Deze m a t r i l o k a l e h u w e l i j k s v o n wordt wel gezien a l s o v e r b l i j f s e l van een v e r o n d e r s t e l d vroeger m a t r i archaat (Kreemer,1923:293, Collet:318, Van Vollenhoven:177, Lékkerk e r k e r : ^ , DametS:57-59). Loeb acht het echter w a a r s c h i j n l i j k , dat m a t r i l o k a l i t e i t pas g e b r u i k e l i j k werd na het v e r v a l van de p a t r i l i n e a i r e verwantengroepen, zodat het geen spoor van een hieraan voorafgaand matriarchaat kan z i j n (Loeb:221, 231). I s l a m i t i e s e kenmerken treden op i n de formele w i j z e van h u w e l i j k s s l u i t i n g en i n e c h t s c h e i d i n g s - en e r f e n i s r e g e l s . 1.2
HUWELIJKSREGELING Het h u w e l i j k wordt b i j de Acehers geregeld door de wederzijdse
ouders
en de dorpsbestuurders. B i j een e e r s t e h u w e l i j k kennen b r u i d en bruidegom e l k a a r meestal n i e t . Het huwelijksaanzoek gaat van de man,
u i t van de
ouders
d i e de ouders van het meisje benaderen v i a een tussenpersoc
(Jongejans:85, Snouck:321, Siegel:l65, Kruyt:191, Damstê:62-63). Toestemming van het dorpshoofd i s formeel v e r e i s t , maar weigering komt a l l e e n voor a l s een man u i t g e h u w e l i j k t wordt aan een vrouw u i t een
- 3 -
ander dorp, t e r w i j l er i n z i j n eigen dorp ook h u w e l i j k s k a n d i d a t e * z i j n en d i t dorp dun bevolkt i s . V i a het dorpsbestuur wordt het v e r l o v i n g s geschenk overgebracht aan de f a m i l i e van de vrouw (Snouck:324-325, 373, Jongejans:86, Loeb:232, Collet:3
1.3 VORMEN VAN HUWELIJK K i n d e r h u w e l i j k i s h e e l g e b r u i k e l i j k i n de t r a d i t i o n e l e Acehse maatschapp M e i s j e s worden u i t g e h u w e l i j k t op hun 7e-12e j a a r , jongens op hun I6e-20e Ongehuwde vrouwen van 20 j a a r z i j n uitzonderingen en er wordt op hen neergekeken (Jacobs:27, Hooyer:296, Lekkerkerker:152, Leendertz:13, Kreemer,1923:317). Volgens Jongejans komt k i n d e r h u w e l i j k i n de j a r e n d e r t i g nog maar weinig voor door toedoen van het Europese bestuur (Jonge jans:88). Formele u i t h u w e l i j k i n g van een meisje met u i t s t e l van het f e i t e l i j k e h u w e l i j k komt wel voor (Jongejans:88, Kruyt:19l). V e r p l i c h t e huwelijkskategorieën kent men n i e t , maar er bestaat wel voorkeur voor h u w e l i j k met iemartd van g e l i j k e stand en l e e f t i j d (hoewel een oudere man vaak met een jong meisje trouwt) en u i t h e t z e l f d e dorp. Een oudere z u s t e r hoort vo&r een jongere t e trouwen (Kreemer,1923:314-316, Jongejans:88, 92-93, Loeb:233, Jacobs:28, 74). H u w e l i j k met bloedverwanten i s volgens de i s l a m verboden; i n Aceh bovend i e n h u w e l i j k met k i n d e r e n van oudere broers of z u s t e r s en met vrouwen die z u s t e r s z i j n . Wêl komt het voor dat een man trouwt met een z u s t e r van z i j n overleden vrouw en, hoewel minder vaak, dat een vrouw t e n huwel i j k gevraagd wordt door een broer van haar overleden man (Loeb:233, Jacobs:20-23, Collet:320, Damstê:62, Van Langen:46l). Polygamie van de man i s toegestaan, maar komt zeer weinig voor door de financiële v e r p l i c h t i n g e n d i e het de man o p l e g t , door m a t r i l o k a l l t e i t
- t i en doordat het voor de man Collet:320, Jacobs:75,
(Loeb:233
m a k k e l i j k i s z i j n vrouw t e v e r s t o t e n
V a n L a n g e n : 4 6 2 , L e e n d e r t z : 1 2 ) . Snouck voegt
nog aan toe dat een man
n i e t gauw i e t s tegen de z i n van z i j n
hier
schoon-
f a m i l i e z a l doen, omdat h i j z i c h z e e r aan hen v e r p l i c h t v o e l t
(Snouck:
393-3%). Uk BRUIDSSCHAT EN BRUIDSSCHATPERIODE De man
b e t a a l t b i j het s l u i t e n van het h u w e l i j k s k o n t r a k t een
s c h a t , waarvan de hoogte
a f h a n g t van de w e l s t a n d van de w e d e r z i j d s e
o u d e r s . Aangezien de b r u i d s s c h a t aan de vrouw s e l f gegeven ouders van de vrouw &6k
bruids-
wordt
en de
het nodige i n b r e n g e n i n het h u w e l i j k , wordt
de
b r u i d s s c h a t over het algemeen n i e t g e z i e n a l s koop van de vrouw, maar a l s een g i f t
o f v e r g o e d i n g van de man
s c h o o n f a m i l i e . Het Acehse
voor de g a s t v r i j h e i d van
woord djinamee b e t e k e n t ook
zijn
gastgeschenk
(Van L a n g e n : 4 5 9 , L o e b : 2 3 6 , Kruyt:193, C o l l e t : 3 1 9 , J a n g e j a n s : 8 5 , Snouck: 368-370, J a c o b s : 1 4 ) . Damstê a l s o v e r b l i j f s e l van een Kreemer s p r e e k t van een
en Van V o l l e n h o v e n z i e n de b r u i d s s c h a t wêl
vroeger v a d e r r e c h t e l i j k koophuwelijk, samensmelting
van I n d o n e s i e s e k o o p p r i j s ,
aan de v a d e r , en i s l a m i t i e s e h u w e l i j k s g i f t aan de b r u i d z e l f Van V o l l e n h o v e n : 1 8 3 - 1 8 4 , De man
terwijl betaald
(Damstê:62,
Kreemer,1923:346).
t r e k t m e e s t a l n i e t meteen na de h u w e l i j k s v o l t r e k k i n g b i j de
vrouw i n , maar pas na de zogenaamde b r u i d s s c h a t p e r i o d e . De l e n g t e
hier-
van v a r i e e r t van e n k e l e weken t o t enkele j a r e n en i s a f h a n k e l i j k van de g r o o t t e van de b r u i d s s c h a t , van de f i n a c i e l e s i t u a t i e van de v a d e r van de b r u i d ( d i e b e p a a l t o f h i j a l een h u i s p l u s v o l l e d i g e u i t z e t
kan
g e v e n ) , en van de l e e f t i j d van de vrouw. Gedurende deze p e r i o d e wordt de vrouw door haar ouders onderhouden en de man
betaalt b i j zijn
bezoeken
een v a s t maandgeld a l s b i j d r a g e i n de k o s t e n van z i j n onderhoud.
Na
p e r i o d e wordt
haar
de vrouw ' u i t g e z e t ' , dat w i l zeggen
ouders aan haar man en i n haar onderhoud
gegeven,
z i j wordt
door
deze
d i e vanaf dat moment b i j haar komt wonen
moet v o o r z i e n
(Jacobs:40,
Lekkerkerker:152,
H o o y e r : 3 0 2 , S n o u c k : 3 5 4 - 3 5 6 , 3 9 6 - 4 0 0 , Van Waardenburg:19, S i e g e l : 5 3 , J o n g e j a n s : 1 0 1 , K r e e a e r , 1 9 2 3 : 3 3 8 ) . Na haar ' u i t z e t t i n g ' k r i j g t de vrouw een h u i s op het e r f van haar ouders o f , a l s de financiële
middelen
d a a r t o e o n t b r e k e n , een aanbouw aan het h u i s van haar o u d e r s . V e r d e r krijgt
ze de nodige h u i s r a a d en soms een r i j s t v e l d
( J o n g e j a n s : 1 2 5 , Van Langen:
en een s t u k t u i n
4 5 1 , 4 6 0 , Jacohs:68, Snouck:328,
K r e e m e r , 1 9 2 2 : 3 5 5 , S i e g e l : 5 1 - 5 2 , Van
Waardenburg:19).
Loeb:220,
- 5 -
1.5
ECHTSCHEIDING E c h t s c h e i d i n g i s geregeld i n overeenstemming met de i s l a m : de man kan z i j n vrouw zonder meer v e r s t o t e n , t e r w i j l de vrouw alléén v e r s t o t i n g kan vragen b i j het g e r e c h t e l i j k gezag a l s ze kan bewijzen dat haar man haar mishandelt of l a n g d u r i g verwaarloost (Van Langen:461, Kreemer,1923: 350, Damstê:64)» De e l d e r s i n Indonesië g e b r u i k e l i j k e vorm van voorw a a r d e l i j k e v e r s t o t i n g , d i e g u n s t i g e r i s voor de vrouw, komt i n Aceh n i e t voor. A l s reden h i e r v a n wordt genoemd de o n a f h a n k e l i j k e p o s i t i e van de vrouw ten opzichte van de man. Doordat z i j a l t i j d b i j haar f a m i l i e b l i j f t wonen en zo nodig door hen onderhouden kan worden, z a l z i j zelden ontbinding van het h u w e l i j k vragen (Snouck:381-389, Kreemer, 1923:345, Van Vollenhoven:177). De vrouw kan wêl proberen v e r s t o t i n g van de man te kopen (Kreemer,1923:350, Snouck:407, Jongejans:101, Jacobs:88)• V e r s c h i l l e n d e auteurs s c h r i j v e n dat e c h t s c h e i d i n g w e i n i g voorkomt (Jongejans:101, Kreemer,1923:255, Snouck:403-404, Van Vollenhoven:187), t e r w i j l anderen s t e l l e n dat v e r s t o t i n g door de man aan de orde van de dag i s , door de jonge h u w e l i j k s l e e f t i j d en het f e i t dat de echtgenoten e l k a a r n a u w e l i j k s kennen b i j een eerste h u w e l i j k (Jacobs:87, Kruyt:191). Volgens de adat komen i n g e v a l van s c h e i d i n g de kinderen toe aan de f a m i l i e van de man, i n de p r a k t i j k echter b l i j v e n ze vaak b i j de vrouw tot z i j hertrouwt. Een gescheiden vrouw i s w e i n i g i n a a n z i e n , waardoor hertrouwen m o e i l i j k voor haar i s . Bovendien wordt de vrouw ervan weerhouden om opnieuw t e trouwen, omdat ze dan haar kinderen moet a f s t a a n (Kreemer,1922:255-256, Siegel:140). >
1.6
BEZIT EN ERFENIS' VAN MAN EN VROUW Wat de echtgenoten meebrengen i n hun h u w e l i j k b l i j f t hun i n d i v i d u e e l eigendom. Wat ze samen verwerven i s gemeenschappelijk b e z i t ; d i t wordt b i j h u w e l i j k s o n t b i n d i n g g e l i j k verdeeld (Kreemer,1923:292, Siegel:138-39, Loeb:238, Jonge jans: 89, Van Vollenhoven: 176). Ook wat de man e l d e r s ( M j voorbeeld alsjpeperplanter) v e r d i e n t , wordt echter vaak gerekend t o t gemeenschappelijk verworven goed (Snouck:401-402). E r f e n i s r e g e l s bevoordelen de man. Volgens het i s l a m i t i e s recht k r i j g e n mannelijke erfgenamen twee delen van een nalatenschap, v r o u w e l i j k e e r f genamen êên d e e l . Hiertegenover s t a a t , dat vrouwen a l b i j hun h u w e l i j k een h u i s gekregen hebben en vaak ook stukken l a n d , zodat de zoons s l e c h t s de r i j s t v e l d e n erven d i e nog n i e t aan de dochters gegeven z i j n (Peacock: 109, S l e g e l : 5 2 - 5 3 , Jacobs:360-370, Van Langen:462).
- 6 -
2. HET GEZIN, TAKEN EN FUNKTIES VAN DE VROUW 2.1 VERHOUDINGEN BINNEN HET GEZIN
F o r m e e l i s de man hoofd van het g e z i n en i s de vrouw hem e e r b i e d v e r s c h u l d i g d . Zo z a l z i j n o o i t aan een m a a l t i j d beginnen v66r haar man t h u i s i s en l o o p t ze e n k e l e stappen In
a c h t e r hem a l s ze samen u i t g a a n .
de p r a k t i j k e c h t e r i s de vrouw 'meesteres des h u i z e s ' e n - i s p r a k t i e s
o n a f h a n k e l i j k van haar man doordat
ze z i c h z e l f onderhoudt van
b r e n g s t van de landbouw en doordat
ze a l t i j d op haar
v a l l e n . De man,
de op-
f a m i l i e kan
d i e vaak weg i s door v e r p l i c h t i n g e n t e n a a n z i e n
terugvan
z i j n e i g e n f a m i l i e en voor werk e l d e r s ( p e p e r k u l t u r e s , h a n d e l ) , i s a l s het ware g a s t i n het h u i s van z i j n vrouw. D i t b l i j k t verhouding
t u s s e n hem en z i j n
ook u i t de avoidanc«
schoonouders ( S i e g e l : 5 3 - 5 5 , Kreemer,1922:
254-256,261, C o l l e t : 3 1 9 , P e a c o c k : 1 1 0 , Van V o l l e n h o v e n : 1 7 7 , Snouck:442-43, L e k k e r k e r k e r : 1 5 1 ) . De vrcuw i s v o l l e d i g handelingsbevoegd
en kan
door haar man gedwongen worden hem b u i t e n haar dorp t e v o l g e n
niet
(Van
Vol-
lenhoven: 156, 183, Kruyt:193). De
band t u s s e n man en vrouw i s l o s , e v e n a l s de meeste
De
e n i g e s t e r k e band i s d i e t u s s e n moeder en k i n d . Een man p r a a t dan
ook
familiebanden.
z e l d e n over z i j n v a d e r , maar wel over z i j n moeder, d i e hem a l t i j d
adviseert
(Jacobs:70,
Collet:321,
Loeb:238).
2.2 GEZINSGROOTTE, ZWANGERSCHAP, BEVALLING Acehse g e z i n n e n
z i j n k l e i n : het komt z e l d e n voor dat een moeder meer
dan v i e r k i n d e r e n h e e f t . A l s oorzaken
h i e r v a n worden genoemd de j e u g d i g e
h u w e l i j k s l e e f t i j d van de vrouw, waardoor ze s n e l v e r o u d e r t , de g r o t e k i n d e r s t e r f t e i n het e e r s t e l e v e n s b a a r , en het f e i t dat Acehers erg
gesteld z i j n
op g r o t e g e z i n n e n
en dat dan
wordt van a n t i k o n s e p t i e r a i d d e l e n en a b o r t u s 247,
Van
Abortus nodig
Langen:463, J o n g e j a n s : 9 6 , i s niet
niet
ook v e e l g e b r u i k gemaakt
(Jacobs:111-112, Kreemer,1922;
Loeb:24).
s t r a f b a a r , maar de vrouw h e e f t toestemming van de man
(Van Vollenhoven:216, Jacobs:13).-Abortus wordt ook
toegepast b i j
b u i t e n e c h t e l i j k e zwangerschap. B u i t e n e c h t e l i j k e k i n d e r e n z i j n dan ook niet
t a l r i j k en e r bestaan geen middelen
b i j v o o r b e e l d door a d o p t i e
om z u l k e k i n d e r e n t e erkennen,
(Van Vollenhoven:178, Snouck:403).
K i n d e r l o o s h e i d van een h u w e l i j k wordt over het algemeen aan de vrouw geweten. Een
onvruchtbare
vrouw wordt door haar man v e r s t o t e n , waarna
ze w e i n i g kans h e e f t op een nieuw h u w e l i j k
(Jacobs:100-101).
- 7 -
T i j d e n s z w a n g e r s c h a p s t a a t de vrouw i n h e t c e n t r u m van de b e l a n g s t e l l i n g en worden h a a r man s p e c i a l e v e r p l i c h t i n g e n o p g e l e g d . De vrouw k r i j g t h a a r e e r s t e k i n d a l s ze o n g e v e e r 13-16 j a a r oud i s , ( J a c o b s : 1 0 5 - 1 0 6 , Kreemer,1922:253, Loeb:241). Een v o o r de vrouw b i j z o n d e r onaangenaam
gebruik i s het r e i n i g i n g s p r o c e s
na de b e v a l l i n g , d a t i n h o u d t d a t ze gedurende een week t o t 44
dagen
boven een v u u r moet l i g g e n r o o s t e r e n . A n g s t v o o r d i t r o o s t e r e n w o r d t genoemd a l s één van de r e d e n e n v a n h e t v e e l v u l d i g vêórkoman van abortus (Hooyer:295, Lekkerkerker:153-154, C o l l e t : 3 2 1 ,
Loeb:241-242,
Damstê:42). Over v o o r k e u r v o o r zoons o f d o c h t e r s hebben de A c e h e r s geen
gelijklui-
dende mening ( K r e e m e r , 1 9 2 2 : 2 4 9 ) . V o l g e n s Loeb h e e f t men l i e v e r een zoon en worden b u i t e n e c h t e l i j k e d o c h t e r s z e l f s gedood ( L o e b : 2 4 2 , z i e ook Jacobs:164)• 2.3
OPVOEDING K i n d e r e n g r o e i e n op i n h e t h u i s van hun moeder. De v a d e r h e e f t een zo g r o o t a a n d e e l i n de o p v o e d i n g a l s h i j w i l , maar i n de
formeel
praktijk
worden de k i n d e r e n opgevoed door de moeder en h a a r f a m i l i e . Ook a l s de man o v e r l i j d t , b l i j v e n de k i n d e r e n m e e s t a l b i j de moeder Siegel:55,
(Snouck:442-43,
138).
T o t o n g e v e e r hun zevende j a a r worden j o n g e n s en m e i s j e s samen opgevoed en i s hen v e e l t o e g e s t a a n . M e i s j e s s p e l e n z i j n v e e l a l n a b o o t s e n d van k a r a k t e r : k e u k e n t j e s p e l e n , b r u i d j e s p e l e n . Na deze p e r i o d e worden
jon-
gens en m e i s j e s g e s c h e i d e n opgevoed en z i e t men mannen en vrouwen z e l d e n samen. De j o n g e n s gaan h e t h u i s u i t , k r i j g e n o v e r d a g g o d s d i e n s t o n d e r w i j s en
en g e n i e t v v e r d e r een g r o t e mate v a n v r i j h e i d . M e i s j e s d a a r e n t e g e n worden n o o i t u i t h e t oog v e r l o r e n ; z i j n ze huwbaar, dan worden ze z e l f s
zorg-
v u l d i g s c h u i l gehouden. Z i j k r i j g e n ook g o d s d i e n s t o n d e r w i j s , maar «s o c h t e n d s v r o e g en 's a v o n d s . De r e s t van de dag h e l p e n ze hun
moeder
i n de h u i s h o u d i n g . Door de j e u g d i g e h u w e l i j k s l e e f t i j d van de m e i s j e s l e r e n ze de meeste h u i s h o u d e l i j k e t a k e n pas na hun h u w e l i j k van hun moeder 457,
( P e a c o c k : 1 1 0 , J a c o b s : 1 9 1 , 1 9 3 , 2 0 1 , J o n g e j a n s : 1 0 6 - 1 0 8 , Van Langen:
Snouck:435-436,
Kreemer,1922:250-253).
B e s n i j d e n i s v i n d t z o n d e r f e e s t v e r t o o n p l a a t s i , van m e i s j e s z e l f s i n a l l e s t i l t e . B e s n i j d e n i s van m e i s j e s i s een k l e i n e i n g r e e p , d i e p l a a t s v i n d t v o o r hun 2e
j a a r . J o n g e n s worden besneden t u s s e n hun 8e en
jaar (Jongejans:109-110, Jacobs:190-191, Snouck:434-438, Kreemer,1923:443-444).
12e
Loeb:244,
- 8 -
2.4 TAKEN VAN DE VROUW BINNEN HET GEZIN De Acehse vrouw i s een harde werkster. Naast de opvoeding van de k i n d e ren
doet z i j het huishouden en werkt op het l a n d . H u i s h o u d e l i j k e taken
z i j n de zorg voor het h u i s , het e t e n , water h a l e n , brandhout s p l i j t e n , padi-stampen, naaien, spinnen, weven, v l e c h t e n en het maken van potten voor h u i s h o u d e l i j k gebruik. Zware l a s t e n worden meestal door vrouwen gedragen (Van Langen:457, Kreemerl922:241, 259, C o l l e t : 3 2 3 , Damstê: 4 5 , 4 7 , 5 6 , Jacobs:29, 249, 272 en deel2:138, 148).
R i j s t i s het hoofdgewas en het b e l a n g r i j k s t e voedsel van de Acehers. Het wordt verbouwd door mannen en vrouwen. Het enige landbouwwerk dat vrouwen n i e t doen i s het bewerken van de grond. U i t z a a en v e r p l a n t e n , u i t p o t e n , wieden, oogsten(in sommige gebieden a l l e e n mannenwerk), dorsen en opschuren van de r i j s t kan door mannen én vrouwen gedaan worden. R i j s t z u i v e r e n en r i j s t s t a m p e n i s u i t s l u i t e n d vrouwenwerk (Kreemer,1922: 453-460, Kreemer,1918:385-393, Van Waardenburg:6-9, Siegel:27,53-54, Loeb:224, Jacobs:119-127). i e n
B i j afwezigheid van de man beheert z i j n vrouw z i j n land en bewerkt het of l a a t het bewerken. Naast inkomsten van het land van haar man en dat van
h a a r z e l f kan de vrouw inkomsten u i t a r b e i d hebben, o.a. door voor
anderen op het land te werken. De verbouw van twe de gewassen i n de 6
t u i n e n wordt h o o f d z a k e l i j k door vrouwen gedaan (Siegel:143-144, Van Vollenhoven:211, Jongejans:92). 2.5 ROL VAN DE VROUW IN DE MAATSCHAPPIJ Behalve haar taken a l s opvoedster en i n het huishouden en de landbouw kan de vrouw een r o l spelen op v e r s c h i l l e n d e t e r r e i n e n van het maats c h a p p e l i j k l e v e n . Op s t a a t k u n d i g gebied hebben vrouwen s i n d s de 17e eeuw een r o l gespeeld a l s s u l t a n e s en landschapshoofuen. Ook a d v i s e e r t de vrouw haar man i n z i j n bestuurstaken en b i j z i j n afwezigheid neemt ze het gezag van hem over (Kreemer,1922:260, Van Langen:457, Van V o l l e n hoven:l62, Damstê:64-65, Snouck:408, Jongejans:81, C o l l e t : 3 1 9 , Jacobs: 98-99). I n g e v a l van oorlog worden vrouwen vaak i n de s t r i j d betrokken, ook a l i s d i t n i e t i n overeenstemming met de adat (Kreemer,1922:231, Kruyt:28). Een b e l a n g r i j k e f u n k t i e heeft de vrouw a l s bewaarster van de t r a d i t i e . Ze kent a l l e adatgebruiken, spreekwoorden en z e g s w i j z e n , verhalen en s p r o o k j e s . Ze zorgt voor het naleven en i n ere houden van t r a d i t i e s en het i s n i e t o n g e b r u i k e l i j k dat ze h i k a y a t r e c i t e e r t (Jongejans:81 Snouck:408, Kreemer,1922, 259).
- 9 -
Hiermee samen hangt de r i t u e l e r o l van de vrouw a l s w a a r z e g e t e r , sjamaan en g e n e e s k u n d i g e . B e j a a r d e vrouwen hebben vaak de r o l van ' m e d i c i j n m o e d e r s ' : z i j geven r a a d i n a l l e r l e i k r i t i e k e omstandigheden (Kreemer,1923:637, Loeb:246-247).
KONKLUSIE De v e r w a n t s c h a p s o r g a n i s a t i e i n de Acehse m a a t s c h a p p i j beschouwt mannen en vrouwen a l s even b e l a n g r i j k . De v o o r de vrouw n e g a t i e v e i n v l o e d
van
de i s l a m komt t o t u i t i n g op h e t g e b i e d van h u w e l i j k s s l u i t i n g , e c h t s c h e i d i n g en e r f e n i s r e g e l s , d i e de man
b e v o o r d e l e n . Door a d a t r e g e l s
wordt d i t e c h t e r v o o r de vrouw gekompenseerd. Een o n g u n s t i g g e b r u i k v o o r de vrouw i s de z e e r jonge h u w e l i j k s l e e f t i j d . H i e r t e g e n o v e r s t a a t de v e r z a c h t e n d e m a a t r e g e l van de b r u i d s s c h a t p e r i o d e . G u n s t i g e omstand i g h e d e n v o o r de vrouw z i j n de a f w e z i g h e i d van polygamie en de m a t r i l o k a l e h u w e l i j k s v o r m . M i n d e r g u n s t i g i s de p o s i t i e van de ongetrouwde en de g e s c h e i d e n vrouw. Mede door de m a t r i l o k a l i t e i t h e e f t de vrouw een z e l f s t a n d i g e en o n a f h a n k e l i j k e p o s i t i e t e n o p z i c h t e van de man.
Z i j h e e f t een
belangrijke
r o l i n h e t g e z i n a l s o p v o e d s t e r , h u i s h o u d s t e r en k o s t w i n s t e r . De bouw i s v o o r een g r o o t d e e l van h a a r a f h a n k e l i j k . Op v e l e
land-
terreinen
van h e t m a a t s c h a p p e l i j k l e v e n h e e f t de vrouw d e z e l f d e f u n k t i e s a l s de man. Als e i n d k o n k l u s i e kan g e s t e l d worden d a t de vrouw i n de t r a d i t i o n e l e Acehse m a a t s c h a p p i j een v r i j hoge p o s i t i e i n n e e m t , z e k e r v o o r een i s l a m i t i e s land.
- 10 LITERATUUR COLLET, O.J.A. Atjeh. In: Terree e t peuples de Sumatra. Amsterdam, E l s e v i e r , 1925. P. 3 0 1 - 3 3 3 . DAMSTÊ, H.T. Het v o l k van Atjêh. In: J.C. van Eerde. De volken van Nederlandsch-Indië. Amsterdam, E l s e v i e r , 1920. Deel 1, p . 3 9 - 7 9 . HOOIJER, G.B. Het l a n d en v o l k van A t j e h . De Aarde en Haar Volken 32(1896): 273-304. JACOBS, J . Het f a m i l i e - en kampongleven op G r o o t - A t j e h . Een b i j d r a g e t o t de ethnographie van Noord-Sumatra. 2 d l n . L e i d e n , B r i l l , 1894. V I , 272pp. en X, 408pp. JONGEJANS, J . Land en v o l k van A t j e h vroeger en nu. Baarn, H o l l a n d i a , 1939. X, 353pp. KREEMER, J . De r i j s t k u l t u u r i n het gewest A t j e h en onderhoorighedën;. TAG 2e s. 35(1918): 379-401. KREEMER, J . Atjêh. Algemeen samenvattend o v e r z i c h t van land en v o l k van Atjêh en onderhoorighedën. 2 d l n . — — L e i d e n , B r i l l , 1922 en 1 9 2 3 . X V I , 602pp. en X I I , 705pp. KRUYT, J.A. A t j e h en de A t j e h e r s . Twee jaren blokkade op Sumatra's Noord-Oostkust. L e i d e n , K o l f f , 1877. V I I I , 255pp. * LANGEN, K.F.H. van. A t j e h ' s Westkust met d a a r b i j behoorende k a a r t . TAG 2e s. 5(1888)2: 4 4 1 - 5 2 2 . LEENDERTZ, C.J. Van Sumatra' s Noordkust t o t den Goudberp;. I e t s over land en v o l k van Groot-Atjeh. L e i d e n , Kooyker, 1896. 15pp. LEKKERKERKER, C. Land en v o l k van Sumatra. L e i d e n , B r i l l , 1916. X, 368pp. LOEB, Edwin M. Atjeh. In: Sumatra.lts h l s t o r y and people. Vienna, 1935. P. 218-246.
- 11 -
PEACOCK, James L. The A t j e t a n e s e . I n : I n d o n e s i a : an a n t h r o p o l o g i c a l p e r s p e c t i v e . P a c i f i c ' P a l i s a d e s , C a l i f . , Goodyear, 1973. P. 109-111. SIEGEL, James T. The r o p e o f God. B e r k e l e y / L o s " A n g e l e s , Un. o f C a l i f . P r e s s , 1969. X I I , 308pp. SNOUCK HURGRONJE. C. De Atjêhers. D e e l 1. B a t a v i a / L e i d e n , L a n d s d r u k k e r i j / B r i l l , 1893. XXII, 312 pp. VOLLENHOVEN, C. v a n . Atjeh. I n : Het a d a t r e c h t v a n Nederlandsch-Indië. z.p., /1918/. P. 148-226. WAARDENBURG, J . J . C . v a n . De i n v l o e d v a n den landbouw op de z e d e n , t a a l en l e t t e r k u n d e d e r At.jêhers. " " L e i d e n , Dubbeldeman, 1936. V I I I , 121 pp. P r o e f s c h r i f t Leiden.
