De geheimen van Sint-Kruis ontsluierd via de oude buurtwegen

De geheimen van Sint-Kruis ontsluierd via de oude buurtwegen.

Eindwerk in het kader van de gidsenopleiding (2004 – 2006). Koninklijke Gidsenbond Brugge en West-Vlaanderen. Otmar Delanote

Inhoudstafel Inleiding I. Algemeen kader________________________________________________________________________________ 4 (1) De invloed van het landschap op de wegen te Sint-Kruis. ....................................................................................................................4 (2) 1841 - de buurtwegen voor de eerste keer officieel op kaart. ...............................................................................................................7 (3) Wat zijn buurtwegen? .............................................................................................................................................................................8 (4) Evolutie Sint-Kruis doorheen de tijd.......................................................................................................................................................10 1. Eerst was er Sijsele, dan pas Sint-Kruis … 2. Sint-Kruis grensde ooit aan de Sint-Annarei in de Brugse binnenstad. 3. 1275 - Brugse stadsbestuur koopt groot deel van het grondgebied Sint-Kruis aan. 4. 1297 – de tweede Brugse stadsomwalling doorsnijdt de parochie Sint-Kruis. 5. Sporen van de oude bastionversterkingen van de binnenstad. 6. 1795 - Sint-Kruis wordt onafhankelijke gemeente, los van Brugge. 7. 1971 – Sint-Kruis terug bij Brugge. 8. 1978 – Vivenkapelle scheurt zich af van Sint-Kruis. 9. Een toemaatje: de rijke geschiedenis van de noordergrens van Sint-Kruis.

II. Start wandel- / fietsroute doorheen Sint-Kruis ____________________________________________________ 17 II 1. Van Kruispoort naar de kerk van Sint-Kruis .........................................................................................................17 (1) Kruispoort, van Christo tot Brugse Zotten. ...........................................................................................................................................18 (2) De eerste Coca-Cola (voor Brugge) kwam uit Sint-Kruis. ...................................................................................................................19 (3) Via de Driekoningenweg naar de verdwenen molen van Leopold Debruyne. ....................................................................................19 (4) Een oude buurtweg naar de Schaakstraat. .........................................................................................................................................20 (5) Een nieuw baken in het landschap: de watertoren. .............................................................................................................................20 (6) Aan de kerk van Sint-Kruis. ..................................................................................................................................................................22 1. Hoe herkent men een neogotische kerk? 2. Waarom zijn er zoveel graven van (Brugse) notabelen aan de kerk van Sint-Kruis? 3. Meerdere verwijzingen naar Mexico in Sint-Kruis. 4. Julius Delaplace, gefusilleerd tijdens de Eerste Wereldoorlog. 5. Het Brugse bisdom erft een enorme nalatenschap. 6. Voorbij de kerk reed er vroeger een tram. 7. Een eeuwenoude taxusboom.

II 2. Op weg naar de kastelen van Sint-Kruis ...............................................................................................................28 (7) Het kapelletje ‘Op de berg’, restant van een oude school en klooster in de Moerkerkse Steenweg. .................................................28 (8) Sporen van het Blauw Kasteel. ............................................................................................................................................................29 (9) Longziekten maakten een nieuwe kerkweg onmogelijk. .....................................................................................................................30 (10) Ook de Kartuizers werden het slachtoffer van de godsdienstoorlogen. ............................................................................................31 (11) Ooit een wezengesticht. .....................................................................................................................................................................32 (12) Verborgen in een haag in de Polderstraat: een eeuwenoude unieke grenspaal. .............................................................................32

II 3. Sint-Kruis, een oase aan kastelen .........................................................................................................................33 (13) Een driekastelenpunt. ........................................................................................................................................................................34 (14) Drie witte art-decobruggen langs het Zuidervaartje. ..........................................................................................................................35 (15) Een kasteel voor de Brugse Jezuïeten. .............................................................................................................................................36 (16) Kasteel ‘De Spijker’. ...........................................................................................................................................................................36 (17) Een tuin van Eden te Sint-Kruis: Rooigem. .......................................................................................................................................38

2

II 4. Via de galg naar het kasteel van Male ...................................................................................................................41 (18) Een galg in de Brieversweg. ..............................................................................................................................................................41 (19) Heeft de Brieversweg iets met postbodes te maken? .......................................................................................................................42 (20) Haast u naar het landhuis Puienbroek. ..............................................................................................................................................42 (21) De asperges van Rommel kwamen uit het kasteelpark ‘De Vijvers’. ................................................................................................43 (22) Een tempelierhoeve te Montpellier? ..................................................................................................................................................44 (23) Vanwaar komt de naam Pijpeweg? ...................................................................................................................................................44 (24) Maleveld, van vliegveld tot stort. ........................................................................................................................................................46 (25) Kasteel Male, na krijgsgeweld komt bezinning. .................................................................................................................................47 (26) Is het nu een schandpaal of niet? ......................................................................................................................................................49 (27) Les Fayards: van kasteel naar café. ..................................................................................................................................................50

II 5. Van kasteel Ryckevelde via een groene long naar het verdwenen kasteel Veltem............................................51 (28) Een neogotisch kasteel met een Europese functie: kasteel Ryckevelde. .........................................................................................51 (29) Van wie is ‘Ryckevelde’? ....................................................................................................................................................................52 (30) De oude spoorweg ‘Brugge – Eeklo’. .................................................................................................................................................52 (31) Restanten van een 13de eeuws landschap in Sint-Kruis. ..................................................................................................................53 (32) Een grenspaal op een ‘driegemeentenpunt’. .....................................................................................................................................54 (33) Bijna een rijkswachtkazerne in het Paalbos. .....................................................................................................................................54 (34) Geen woningen in drassig gebied. .....................................................................................................................................................55 (35) ‘Het bush van den hoarynck’. .............................................................................................................................................................56 (36) Hoe zijn de militairen zo dominant in Sint-Kruis terechtgekomen? ...................................................................................................57

III. Slotwoord ..................................................................................................................................................................59 Bibliografie ____________________________________________________________________________________ 60

‘De geheimen van Sint-Kruis ontsluierd via de oude buurtwegen’. Algemeen overzicht van de rondleiding doorheen Sint-Kruis. Meer gedetailleerde kaarten vindt u verder in dit eindwerk. Bewerkte kaart uit ‘Atlas der Buurtwegen’, 1841, Provincie West-Vlaanderen.

3

Inleiding. U hebt ze ook al opgemerkt? De nieuwe borden ‘Sint-Kruis (Brugge) Unesco Werelderfgoed’ langs de invalswegen. Inderdaad, in 2000 werd de hele Brugse binnenstad tot werelderfgoed uitgeroepen. Het Brugse stadsbestuur besliste in 2006 om ook het grote publiek te wijzen op deze erkenning en liet aankondigingborden langs de 18 invalswegen van Brugge plaatsen. Zo zou u verkeerdelijk kunnen denken dat ook Sint-Kruis tot het ‘Unesco Werelderfgoed’ behoort, maar dit klopt niet. Alhoewel, dit eindwerk zal u duidelijk maken dat ook Sint-Kruis een rijk en interessant verleden heeft. Het zal uw gids zijn om aan de hand van zichtbare sporen meer te weten te komen over de gekende en minder gekende plekken in één van de grootste deelgemeenten van Brugge.

Foto gezien van op de Brieversweg.

Dit eindwerk is gemaakt in het kader van de gidsenopleiding van de ‘Koninklijke Gidsenbond van Brugge en West-Vlaanderen’. Het wil u aantonen dat Brugge meer is dan enkel en alleen het ‘historische ei’. Ook over de Brugse randgemeenten is er heel wat materiaal aanwezig, dat ongeduldig ligt te wachten om verder ontsloten te worden. Dit eindwerk over Sint-Kruis heeft niet de intentie een uitgebreid historisch overzicht te brengen. U zal er ook geen origineel historisch opzoekingwerk in terugvinden. Het brengt u wel op een open en directe wijze in contact met heel wat historische bronnen over SintKruis. Dit gebeurt aan de hand van verrassende anekdotes en leuke

Magda Cafmeyer groeide op in de schaduw van de kerk van Sint-Kruis (Moerkerkse Steenweg 215). Dicht bij de kerk werd een straat naar haar genoemd als waardering voor haar volkskundig werk (foto gezien in de Magda Cafmeyerstraat).

weetjes. Voor verdere literaire verdieping verwijzen we graag naar een aantal specialisten die zich in de geschiedenis van SintKruis hebben verdiept. In de eerste plaats de actieve Werkgroep Geschiedenis Sint-Kruis (Heemkundige Kring Maurits Van Coppenolle), maar ook meerdere auteurs die elk vanuit hun invalshoek over Sint-Kruis schreven. De literatuur die werd geconsulteerd voor dit eindwerk vindt u achteraan in de bibliografie. Dit eindwerk behandelt het huidige Sint-Kruis, anno 2006. Vandaar dat de parochie Sint-Anna (vroeger onderdeel van Sint-Kruis, maar nu deel van de Brugse binnenstad) en Vivenkapelle (nu bij Damme) hier slechts zijdelings aan bod zullen komen. Toch zullen we af en toe eens over de gemeentegrenzen naar de Brugse binnenstad, Assebroek, Damme, … springen. Wie rustig wil starten, leest dit eindwerk thuis op een barre winteravond, een prikkelende lentedag, een zwoele zomeravond,… Maar dit eindwerk wil u ook uitnodigen om zelf op ontdekking te gaan in Sint-Kruis. U kunt er enkele interessante elementen uitpikken of u kunt ‘De geheimen van Sint-Kruis ontsluierd via de oude buurtwegen’ ook zelf gaan bekijken. Via een route langsheen de oude buurtwegen doorkruist u Sint-Kruis. Deze fiets- en wandelroute is ongeveer 15 km lang. Geniet ervan, … en vooral veel leesplezier.

4

I. Algemeen kader. (1) De invloed van het landschap op de wegen te Sint-Kruis. Vooraleer u langsheen de buurtwegen onder te dompelen in de rijke geschiedenis van Sint-Kruis, eerst een woordje uitleg over het wegennet te Sint-Kruis. De eerste wegen in Sint-Kruis ontstonden door regelmatige passage van mensen, dieren, karren, wagens,… Natuurlijke barrières verplichtten tot het maken van omwegen. De Romeinen zorgden voor een trendbreuk op het vlak van wegenvorming. Voor het eerst werden wegen planmatig aangelegd. Het tracé, zo rechtlijnig mogelijk, werd door Romeinse landmeters en ingenieurs vastgelegd. Ook doorheen Brugge en Sint-Kruis liep een Romeinse weg, die Oudenburg met Aardenburg verbond, de Aardenburgseweg. Wist u dat de Aardenburgseweg in de Romeinse tijd een kustweg was? Als men op de Aardenburgseweg wandelde, kon men de zee ruiken.

De Romeinse weg tussen Oudenburg en Aardenburg (kaart uit cursus ‘Historische geografie’, Mark Ryckaert, 2005).

Het gebied tussen de Moerkerkse Steenweg, Damse Vaart en Damme vormde vroeger namelijk de noordergrens van Sint-Kruis en werd regelmatig overspoeld door de zee. Tot op vandaag zouden deze polders zonder bescherming overstromen. Dit werd in 1978 bevestigd door graafwerken voor de aanleg van een pompstation voor afvalwater in de Polderstraat. Bij het graven van een put van 8,5 meter diep heeft men toen groene slibklei en fossiele schelpen gevonden. Die schelpen kwamen enkel in de zee voor en als u nu gaat wandelen in het Zwin kunt u nog dergelijke schelpen aantreffen.

Om schelpen te rapen moet u niet altijd naar de zee gaan. Ook in Sint-Kruis kunt u tot op vandaag schelpen terug vinden. Een mooi bewijs van het feit dat de zee vroeger tot in Sint-Kruis kwam (foto gezien op de hoek Aardenburgseweg en Gemeneweideweg-Noord).

Er hebben nog Romeinen in Sint-Kruis gewoond. Deze wat raadselachtige foto toont het onderste deel van een vierkante houten Romeinse waterput. Deze put werd in 1997 in het centrum van SintKruis gevonden, dicht bij de Watervlietstraat (foto van Bieke Hillewaert, Raakvlak).

Hoogteverschillen in Sint-Kruis. De waterlopen doorkruisen het lager gelegen poldergebied (0–5 meter hoogte). Vanaf de Aardenburgseweg en Moerkerkse Steenweg wordt het land hoger (5 – 10 meter). Hier zult u ook de meeste bewoning van Sint-Kruis aantreffen (detail wegen- en waterkaart, 2006, Stad Brugge).

5

Het bewoonde Sint-Kruis bevindt zich voornamelijk op de hogere zandgronden. Maar hoe is dat zand daar gekomen?

Door het aanleggen van dijken ontstond

er

vruchtbare

landbouwgrond. Niet voor niets kronkelt de Polderstraat door

Oktober 2006. Graafwerken voor de bouw van 24 nieuwe appartementen van de Interbrugse Maatschappij voor Sociale Huisvesting. U ziet duidelijk de grote zandlaag waar Sint-Kruis zich grotendeels op bevindt (foto gezien aan de achterkant van de ‘Fourage’ - Altebijstraat).

We gaan daarvoor terug naar de laatste IJstijd (70.000 – 8.000 voor Christus). Het was toen zo koud dat de Noordzee volledig droog was en het verdampte water bevroren op de bergtoppen bleef liggen. Vanuit de noordpool kwamen zware stormwinden opzetten, die het zand uit de droge Noordzee opschepten en ver het land opbliezen. Na de IJstijd vulde de Noordzee zich terug met water en was er gedurende eeuwen een zeeinvloed tot aan de zandstroken in het binnenland.

deze polders van ‘De Broek’. Vanaf de Aardenburgseweg wordt het landschap iets hoger en zandiger. Daar treft u ook de meest oorspronkelijke bewoning (én de kerk) van Sint-Kruis aan, veilig

voor

mogelijke

overstromingen.

Ook de parallelle zomer- en winterwegen hebben een oude oorsprong. Na verloop van tijd sprak men in Sint-Kruis over de ‘Noorderen Aardenburgseweg’ en de ‘Zuideren Aardenburgseweg’. Beide parallelle wegen startten aan de kerk van Sint-Kruis maar werden seizoensgebonden gebruikt. De noordelijk gelegen Aardenburgseweg lag lager, was zeer drassig in de winter, maar uitermate geschikt als zomerweg. De hoger gelegen Moerkerkse Steenweg (tot 1840 de ‘Zuideren Aardenburgseweg’) was het wintertracé, want veel te stoffig en zanderig in de zomer. Als inwoners van Sint-Kruis tot op vandaag nog spreken van ‘de oude baan naar Gent’, dan hebben ze het over de Maalse Steenweg (N9), voorbij Male, Sijsele, Maldegem, Eeklo en zo naar Gent. Maar de oude baan in Sint-Kruis is niet zo oud, daarvoor moet u nu naar Assebroek gaan. De oudste en kortste (nu ook nog) verbindingsweg tussen Brugge en Gent was de oude Gentse Heerweg. Die ontstond in de 11de eeuw en startte aan de Gentpoort en liep via Assebroek (de huidige Astidlaan), Oedelem, Ursel en Zomergem naar Gent. Deze weg maakte na verloop van tijd deel uit van een belangrijke handelsroute Brugge – Keulen. De ‘oude baan’ in Sint-Kruis daarentegen werd pas in 1769 als nieuwe rijksweg (nu gewestweg) aangelegd. Onder het Oostenrijks bewind werden er in de Zuidelijke Nederlanden namelijk nieuwe steenwegen (de zogenaamde ‘Theresiaanse’ wegen) aangelegd. Bij de aanleg streefde men er naar om twee steden zoveel mogelijk in een rechte lijn met elkaar te verbinden, van kerktoren naar kerktoren. Zo’n steenweg was 5 meter breed en bestond uit kasseistenen (steenwegen) met aan weerszijden aarden stroken voor voetgangers en ruiters. Doorheen Sint-Kruis werd de steenweg Brugge - Eeklo Gent in 1769 aangelegd. De aanleg van zo’n nieuwe weg was zeer arbeidsintensief. Het duurde dan ook meer dan 9 jaar vooraleer deze Maalse Steenweg in gebruik kon genomen worden. In 1960 werd de Maalse Steenweg geasfalteerd en verdwenen alle voortuintjes.

De herbeplanting van de Maalse Steenweg. Net als vroeger vergezellen de bomen nu de mensen op hun tocht van en naar de stad. Aan de schoolgaande jeugd legde Rabbaey in een werkje van 1918 (getiteld ‘Brugge en omstreken’) uit wat het nut van deze beplantingen was. ‘Vooreerst verschaffen ze lommer aan de wandelaars en de voerlieden en hunne paarden die aldaar voorbijtrekken; verder breken zij het geweld van de wind; in den winter, wanneer de weg onder de sneeuw bedolven is, en ook ’s avonds wanneer de duisternis over de landstreek is ingevallen, dienen zij tot niet te onderschatten baken om den voetganger het te volgen spoor aan te wijzen; de bomen dragen ook in grote mate bij tot de schilderachtigheid van den buiten waarvan het uitzicht anders ééntonig zou wezen; eindelijk wanneer zij den vereischten wasdom bekomen hebben om geveld te worden, zijn ze voor den openbare besturen ééne belangrijke bron van inkomsten.’ (Informatie van Patrick Cardinael, Stedelijke Groendienst Brugge).

6

De Maalse Steenweg werd deels aangelegd op de oude weg tussen Brugge en Male (de Antwerpse Heerweg). De Veltemweg en de Pelderijnstraat zijn bijvoorbeeld stukken van deze oude weg die niet werden rechtgetrokken bij de aanleg van de Maalse Steenweg. Ze bestaan tot op vandaag en zijn rustige fietswegen. Op initiatief van de Stedelijke Groendienst van Brugge werd in 1988 de Maalse Steenweg herbeplant met bomen. Dit was het begin van een globale actie van herbeplanting van alle invalswegen in Brugge. Tussen de Kruispoort en de Doornhut bijvoorbeeld werden 168 eiken geplant. Ondertussen kwamen er ook bomen tot aan de grens van het grondgebied nabij Sijsele.

‘Gezicht op Brugge vanuit Sint-Kruis’. Wie herkent er hier nog de huidige Maalse Steenweg op dit schilderij uit eind 17de eeuw (anoniem). De Maalse Steenweg was toen nog niet aangelegd en was een eenvoudige landweg tussen Brugge en Male. Op de achtergrond ziet u de torens van Brugge, rechts de herberg ‘Het Schaak’ (foto uit ‘Brugge’, V. Vermeersch, 2002).

Maalse Steenweg aangelegd in 1769 (foto uit ‘Sint-Kruis, Geschiedenis van de Brugse rand’, R. Duyck, 1987).

Maalse Steenweg 2006. Druk autoverkeer, met op de achtergrond de torens van Brugge. Let ook op de bomenrij aan weerszijden van de weg (foto gezien van op de watertoren in de Schaakstraat).

7

De meeste middeleeuwse wegen in Sint-Kruis werden voornamelijk lokaal gebruikt. Denken we maar aan de Gemeneweideweg. Deze 12 kilometer lange veeweg wordt reeds in de 14de eeuw vermeld, maar is waarschijnlijk nog ouder. Deze weg is tot op vandaag te volgen in het landschap. De Gemeneweideweg-Zuid start in Assebroek, wordt in Sint-Kruis de Gemeneweideweg-Noord, is onderbroken aan de Damse Vaart, maar loopt door tot in Koolkerke (Gemeneweidestraat). De rode lijn duidt de kronkelende Gemeneweideweg aan, die komt uit Assebroek en loopt naar Koolkerke dorp (detail uit ‘Atlas der Buurtwegen’, 1841, Provincie West-Vlaanderen).

In Sint-Kruis vindt u in de Engelendalelaan ook nog sporen

terug

van

deze

oude

veeweg.

De

Engelendalelaan was tussen de Maalse Steenweg en Ter Heide een onderdeel van de veeweg. (2) 1841 - de buurtwegen voor de eerste keer officieel op kaart. Na 1830 was de uitbouw van een goed verkeersnet uiterst belangrijk voor de jonge staat België. Niet alleen het hoofdwegennet kreeg de nodige aandacht; in 1841 werd de wet op de buurtwegen goedgekeurd. Deze wet was De Gemeneweideweg-Noord heeft nog het karakter van een oude landweg: kronkelend, onverhard, op sommige plaatsen met populieren en wilgen langs de kant (foto gezien van op de Aardenburgseweg).

bedoeld

toegankelijkheid

om en

het de

behoud,

de

bruikbaarheid

goede van

de

buurtwegen te verzekeren. Voor geheel België werden voor elke (toenmalige) gemeente de bestaande buurtwegen in kaart gebracht. Deze grootse cartografische onderneming leverde voor West-Vlaanderen alleen al 241 atlassen van de buurtwegen op, waaronder ook Sint-Kruis. Het spreekt voor zich dat er ondertussen al heel wat nieuwe wegen bijgekomen zijn of afgeschaft. Om deze reden is verder in dit eindwerk dan ook een divers

gamma

aan

kaartmateriaal

opgenomen.

Fragmenten van de ‘Atlas der Buurtwegen’ van 1841 Engelendalelaan. De brede (gras-)strook herinnert aan de vroegere veeweg (foto gezien vanaf Ter Heide).

worden afgewisseld met luchtfoto’s en topografische kaarten. Zo wordt een historisch verhaal ook meer verankerd in het huidig weefsel van Sint-Kruis.

8

(3) Wat zijn buurtwegen? Iedereen kan zich wel iets voorstellen bij buurtwegen, kerkwegels, veldwegen. Hun behoud is belangrijk en spreekt voor zich: veilige verbindingen

voor

zwakke

weggebruikers,

landschappelijke

en

cultuurhistorische redenen, … Het belangrijkste criterium om aan te geven of we het over een buurtweg hebben, is de opname in de ‘Atlas der Buurtwegen’ (1841). Met de wet van 1841 is de buurtweg een juridisch begrip en dit geldt nog tot op vandaag. Met andere woorden elke weg die in 1841 of later in de ‘Atlas der Buurtwegen’

is

opgenomen,

wordt

tot

op

vandaag

als

buurtweg

gedefinieerd. Voor de wetgever van 1841 hadden buurtwegen voornamelijk een belangrijke economische en sociale betekenis. Veel van dergelijke oude buurtwegen uit de ‘Atlas der Buurtwegen’ zijn nu drukke gemeentewegen geworden, maar het blijven wel buurtwegen. Dit kan soms wat verwarrend werken. De Schaakstraat werd in 1841 in de ‘Atlas der Buurtwegen’ opgenomen, als buurtweg. Doorheen de tijd is deze weg verder gegroeid, verbreed, … Alhoewel het op vandaag een belangrijke verbindingsweg is, blijft de Schaakstraat juridisch een buurtweg. Dit geldt

Voorbeeld van een buurtweg op kaart. De Schaakstraat (‘chemin nr. 17’) zorgt voor een verbinding met de kerk van Sint-Kruis (kaart uit ‘Atlas der Buurtwegen’, 1841, Provincie West-Vlaanderen).

praktisch voor alle grote gemeentewegen in Sint-Kruis: de Moerkerkse Steenweg

(chemin

nr.

1),

de

Veltemweg

(chemin

nr.

9),

de

Aardenburgseweg (chemin nr. 3), … zijn allen (oude) buurtwegen. Daarnaast zijn er in Sint-Kruis ook de zogenaamde trage wegen. Trage wegen zijn wegen die niet in de ‘Atlas der Buurtwegen’ voorkomen en die bestemd zijn voor de zachte weggebruikers. Onder de trage wegen vallen bijvoorbeeld de spoorwegbedding, de zandwegel langs het Veltembos (tussen Boomkwekersstraat en Zandtiende), landbouwwegen,… Om uit te maken wat een buurtweg of een trage weg is, wordt de ‘Atlas der Buurtwegen’ geraadpleegd. Deze atlas wordt in elke gemeente bewaard, met een duplicaat in de Provincie. De bewaring van de atlassen is niet altijd even goed. Vaak zijn de plannen moeilijk leesbaar geworden (door vouwen, verbleekte inkt, …). Het Provinciebestuur West-Vlaanderen heeft in 2001 – 2003 deze atlassen gereinigd en gerestaureerd.

Voorbeeld van een trage weg. Deze trage weg (cf. rode lijn) tussen Boomkwekersstraat en Zandtiende staat niet vermeld in de ‘Atlas der Buurtwegen’. Boven ziet u de Veltemweg met links de toegangsweg tot het vroegere kasteel Veltem (detail uit ‘Atlas der Buurtwegen’, 1841, Provincie WestVlaanderen).

Voorbeeld van een buurtweg anno 2006. Opnieuw de Schaakstraat, met op de achtergrond de kerk van Sint-Kruis (foto gezien van op de Schaakstraat).

Voorbeeld van een trage weg anno 2006: een zandwegel langs het Veltembos (foto gezien tussen de Boomkwekersstraat en Zandtiende).

9

De microfilms van deze atlassen werden in zwartwit ingescand, wat wel jammer is omdat deze atlassen in kleur werden aangemaakt. Zo vermindert de leesbaarheid van de atlassen sterk. Voor Sint-Kruis bestaat het plannenboek van de buurtwegen uit 1 algemeen plan en 18 detailplannen. Wel belangrijk te melden is dat de Provincie West-Vlaanderen sinds 2005 een tweede digitale actualiseringproject voor de buurtwegen heeft opgestart. Hierbij wil men alle oorspronkelijke kaarten en alle latere wijzigingen digitaal samenbrengen. Men verwacht tegen eind 2007 dit titanenwerk klaar te hebben. Ook Sint-Kruis zal dan over een moderne digitale ‘Atlas der Buurtwegen’ beschikken. Dit kan onderzoekers verder prikkelen. De route in dit eindwerk brengt u via de oude buurtwegen en de trage wegen doorheen Sint-Kruis. Enkel de Maalse Steenweg valt hier buiten. Dit is een gewestweg en is geen buurtweg. Het is ook op vandaag niet de meest aangename weg voor fietsers of voetgangers. Maar geen paniek. Als u de route in dit eindwerk volgt, moet u de Maalse Steenweg enkel kruisen. U zult merken dat vele oude buurtwegen volledig werden aangepast aan de moderne tijd. Om u duidelijk te maken welke impact de verstedelijking heeft op het landelijk gebied tonen we u drie kaartjes uit het Ruimtelijk Structuurplan

Verstedelijking in Sint-Kruis. Een eerste belangrijke verkaveling ontstaat begin 20ste eeuw in het Dampoortkwartier. Daarna worden in het Interbellum o.a. het kasteeldomein

Brugge 2006.

Puienbroek, het gebied tussen de Maalse Steenweg en de grens met Assebroek én de tuin- en landbouwgronden dicht bij de

Tot de jaren 1935 was Sint-Kruis weinig verstedelijkt. De

stadsrand verkaveld.

laatste jaren is dit enorm geëxplodeerd. Op de kaarten ziet u links de Brugse binnenstad (omgeven door de ringvaart). De

De echte verstedelijking van Sint-Kruis breekt door in de jaren

gestipte zwarte streep duidt de gemeentegrens met Damme-

1960

Sijsele aan. Tussenin ziet u de gemeente Sint-Kruis (en het

Bisschopsdreef, het kasteeldomein ‘Polderhoek’ en vooral de

noorden van Assebroek). De grijze zones geven de

volledig nieuwe verkaveling op de gronden van de vroegere

bebouwde gebieden weer.

hoeves Babbaard, Avignon en Montpellier, nu gekend als

met

villawijken

op

de

weidegronden

langs

de

‘Malehoek’.

Achtereenvolgens ziet u een schets van 1777, 1935 en 2000. De evolutie van de bevolkingscijfers volgt dit patroon. In 1843 telde Sint-Kruis nog geen 2000 inwoners, in 1910 4.250

Meer inwoners in Sint-Kruis noodzaakt de kerk er ook toe om vanaf de jaren 1960 nieuwe parochies op te richten: in het Dampoortkwartier, in Male en in de wijk Ter Lo (hun houten

inwoners en in 2005 16.224. Hiermee is Sint-Kruis de 3de grootste deelgemeente van

missiekerkje ‘t Schuurtje werd ondertussen al gesloopt).

Brugge (na Assebroek en Sint-Andries met elk ongeveer 19.400 inwoners).

1777: Naast de Brugse binnenstad zien we enkel in Male een kleine grijze zone die de bebouwing weergeeft (detail uit Ruimtelijk Structuurplan Brugge 2006).

1935: De bebouwing in Sint-Kruis neemt toe. Male krimpt in (detail uit Ruimtelijk Structuurplan Brugge 2006).

2000: Het contrast met de vorige kaartjes kan niet groter. Een groot deel van het grondgebied van SintKruis is grijs gekleurd of volgebouwd (detail uit Ruimtelijk Structuurplan Brugge 2006).

(4) Evolutie Sint-Kruis doorheen de tijd.

10

4.1. Eerst was er Sijsele, dan pas Sint-Kruis … ____________________________________________________________ Iedereen weet dat Brugge een rijke en oude geschiedenis heeft. Maar ook Sint-Kruis heeft diepe wortels in het verleden. We gaan daarvoor terug naar de tijd van de Franken. Zij waren tussen 400 en 700 onze streken binnengevallen en hadden er het gezag van de Romeinen overgenomen. In de 8ste en 9de eeuw was de heerlijkheid Sijsele een groot gebied binnen het Frankische rijk. Zo’n heerlijkheid werd bestuurd door de gouwheer. Hij was verantwoordelijk voor de verdediging, de rechtspraak en de belastingen in dit gebied. In feite kwam het erop neer dat de gouwheer alleenheerser was over dit gebied. Vandaar heerlijkheid. Ook het grondgebied van het huidige Sint-Kruis was onderdeel van de heerlijkheid Sijsele. De grens van deze heerlijkheid werd gevormd door de Reie. Deze Reie is nu nog altijd te volgen in de binnenstad van Brugge en loopt van het Minnewater naar de Dampoort. Aan de andere kant van de Reie bevond zich de heerlijkheid Snellegem. Dit verklaart ook waarom er in het centrum van Brugge

Aanduiding 2 heerlijkheden: Sijsele (roze kleur) en Snellegem (gele kleur), gescheiden door de Reie. In het toponiem Snellegem zit het woordje ‘gem’. Dat is een oud Nederlands woord uit de Frankische tijd en betekent ‘heem of woning’ (bewerkte kaart uit cursus ‘Historische geografie’, Mark Ryckaert, 2005).

De huidige kerk van Sijsele is verschillende keren herbouwd. De kerk die u nu in Sijsele ziet staan, is de neogotische SintMartinuskerk in 1898 ingewijd door bisschop Waffelaert. Alleen al de grootte van de Onze-Lieve-Vrouwekerk te Brugge ten opzichte van de Sint-Martinuskerk is veelzeggend voor de verschillende evolutie die Sijsele en Brugge doorheen de middeleeuwen gekend hebben.

twee zo’n enorme grote kerken op enkele honderden meters van elkaar liggen. De Reie vormde de scheiding tussen het bisdom Doornik (~ heerlijkheid Snellegem) en het bisdom Utrecht (~ heerlijkheid Sijsele). Wat startte als kleine bescheiden hulpkerkjes in de 9de eeuw, groeide doorheen de middeleeuwen uit tot twee imponerende kerken: de Sint-Salvatorskathedraal en de Onze-LieveVrouwekerk. De parochie Sint-Kruis bleef eeuwen tot onder andere de heerlijkheid Sijsele behoren. In deze heerlijkheid lag ook de ‘villa Gera’ (cf. Geralaan in Sint-Kruis). Reeds in een akte van 1089 is sprake van een plaats met de naam Gera waar er een kleine kapel zou gestaan hebben. De parochie SintKruis is hier later uit ontstaan. Deze parochie was niet alleen een kerkelijke indeling, maar was tot 1795 ook een bestuurlijke indeling.

Aanduiding 1ste en 2de stadsomwalling van Brugge (kaart uit cursus ‘Historische geografie’, Mark Ryckaert, 2005).

11

4.2. Sint-Kruis grensde ooit aan de Sint-Annarei in de Brugse binnenstad. _______________________________________ De parochie Sint-Kruis behoorde tot de Franse Revolutie bij de Brugse Sint-Donaaskathedraal en strekte zich oorspronkelijk uit tot op het grondgebied van de stad Brugge. Er was geen eenheid van bestuur in dit uitgestrekte landelijk gebied, enkel de kerk vormde de bindende factor. Later zal de gemeente Sint-Kruis zich uit de gelijknamige parochie ontwikkelen. In de 12de eeuw grensde de parochie Sint-Kruis aan de oude eerste stadswallen van Brugge. Deze stadswallen werden opgericht na de moord op Karel De Goede (in 1127) en volgden een traject van de Oude Molenpoort (huidige Molenbrug in Langestraat), via de Sint-Annarei, Augustijnenrei, Speelmansrei, de nu overwelfde Smedenrei aan ’t Zand naar de Dijver. De

parochie

Sint-Kruis

reikte

tot

aan

deze

stadsomwalling en Sint-Kruis werd toen in grote lijnen begrensd door waar nu ongeveer de Damse Vaart ligt, de Dampoort, Potterierei, Sint-Annarei, Molenbrug en zo via de Langestraat en een aftakking van de Vuldersrei tot aan de grens met de parochie ‘SintCatharina buiten Brugge’ (het latere Assebroek). De bevolking van Sint-Kruis concentreerde zich toen rond Gera, maar ook tegen de eerste stadsomwalling

De lichtpaarse kleur duidt de parochie Sint-Anna aan. Tot 1668 werd deze parochie Sint-Anna ‘bediend’ vanuit Sint-Kruis. Pas in 1668 werd Sint-Anna een zelfstandige parochie (kaart van het bisdom Brugge (1789) uit ‘Brugge’, V. Vermeersch, 2002).

woonden er mensen, in miserabele omstandigheden. Want wie woonde daar? Zij die zich geen dure grond / woning binnen de eerste stadsomwalling konden permitteren. Aanvankelijk bouwden ze kleine huisjes aan de stadsomwallingen. Deze werden steeds talrijker waardoor er grotere buitenwijken ontstonden. Deze wijken waren op Brugge gericht, maar behoorden juridisch wel nog tot de heerlijkheid van Sijsele. De rechten van de heer golden er en de Brugse stadsmagistraat had er niets te zeggen. Eind 13de eeuw zal dit veranderen.

4.3. 1275 - Brugse stadsbestuur koopt groot deel van het grondgebied Sint-Kruis aan. _____________________________ Langzamerhand werd ook het gebied binnen de eerste stadsomwalling veel te klein. In 1275 kocht de stad Brugge onder

andere

de

bebouwde

buitenwijken

van

de

heerlijkheid Sijsele af. De grenzen van het nieuwe stadsgebied

werden

door

palen

afgebakend;

de

zogenaamde ‘Paallanden’. Voor Sint-Kruis liep de grens van de ‘Paallanden’ van de Damse Vaart, ter hoogte van kilometerpaal I, naar Polderstraat nummer 25. Wist u dat er tot op vandaag nog slechts één grenspaal van de vroegere ‘Paallanden’ bewaard is gebleven. U kunt die terugvinden in de Polderstraat 25 (cf. p. 32). De grenzen van deze ‘Paallanden’ waren fictieve grenzen. Op het kaartje op p. 12 ziet u dat deze grenzen rechte lijnen waren. Ze volgden dus niet één of andere beek, bos,

Polderstraat met boven de splitsing met de Aardenburgseweg en de Spijkerswegel. De witte pijl duidt aan waar de paal van de ‘Paallanden’ zich precies bevindt in de Polderstraat. De zwarte lijn duidt de grens van de ‘Paallanden’ aan (detail uit de kaart ‘Plattegrond van Brugge en de Paallanden’ van Jan Lobbrecht, 1690. Stedelijke musea, Brugge).

weg,…

12

Sporen van de ‘Paallanden’ in Assebroek. Op de foto herkent u De Krone, Tramhuis en ’t Gouden Paard (foto gezien van op de Gulden Peerdenstraat). Het grondgebied binnen de ‘Paallanden’ viel onder het bestuur van Brugge en moest ook de bepalingen en belastingen volgen van het Brugse stadsbestuur. Herbergen moesten bijvoorbeeld een taks betalen op het verkochte bier. Maar wie een herberg net buiten de grenzen van de ‘Paallanden’ opende, moest geen belastingen betalen. Inwoners konden er zo goedkoper bier drinken. Vandaar dat u hier op het Gaston Roelandtsplein (‘’t Perretje’ in de volksmond) in Assebroek tot op vandaag nog 4 cafés ‘broederlijk’ bij elkaar kan zien, dit in tegenstelling tot het hele traject tussen de Gentpoort en ‘’t Perretje’ waar men geen enkel café aantreft. De grens van de ‘Paallanden’ kwam net tot aan het Gaston Roelandtsplein en volgde daar verder de Guldenpeerdenstraat. Na onderzoek van de Dienst Monumentenzorg bleek dat sommige van deze cafés nog 17de eeuwse bouwelementen hebben.

Grens ‘Paallanden’ in Sint-Kruis. Driehoekjes duiden de herbergen aan. Een opvallend aantal liggen er net buiten de ‘Paallanden’ (bewerkte kaart uit ‘Sint-Kruis, oud en nieuw’, M. Cafmeyer, 1970).

Ook in Sint-Kruis kunt u de impact van de ‘Paallanden’ nog terugvinden. Op bovenstaande kaart van 1842 duiden de driehoekjes de cafés aan. Naast de concentratie rond de kerk, valt op dat er zich een achttal cafés net buiten de ‘Paallanden’ bevinden.

Alhoewel de meeste cafés ondertussen verdwenen zijn, blijft hun naam bewaard in de straatnamen; 3 = De Smul (Smulstraat); 6 = De Drie Koningen (Driekoningenweg); 7 = Het Schaak (Schaakstraat); 8 = De Fortuin (Fortuinstraat). Nummer 2 toont waar de vroegere herberg het Zwart Huis zich in de Polderstraat bevond. Er waren natuurlijk ook andere factoren die de locatie van de herbergen verklaren; bv. de centrumfunctie rond de kerk of de aanwezigheid van de vele (dorstige) soldaten langs de Maalse Steenweg en de Kazernevest (waarover straks meer).

4.4. 1297 – de tweede Brugse stadsomwalling doorsnijdt de parochie Sint-Kruis. __________________________________ Eind 13de eeuw besloot het Brugse stadsbestuur een tweede stadsomwalling te bouwen rond de meest bewoonde gedeelten van Brugge. Men hield echter geen rekening met de uitgebreide parochie Sint-Kruis (ook op het grondgebied Brugge) en bouwde de dubbele stadsomwalling rond het westelijk deel van Sint-Kruis. Het is tijdens de bouw van de 2de stadsomwalling dat onder andere ook de Kruispoort werd gerealiseerd. Sindsdien lag een deel van Sint-Kruis binnen de stadsomwallingen en een deel buiten de stadsomwallingen. Voor de parochianen en vooral voor de priester van Sint-Kruis bracht dit grote praktische problemen met zich mee. ’s Nachts was de Kruispoort hermetisch afgesloten. In noodgevallen (bv. iemand lag op sterven) kon de priester niet tot bij zijn parochianen en dat was voor diepgelovige middeleeuwse mensen een waar drama. De omwalling was een barrière die Sint-Kruis doorsneed. Pas in 1497 kregen de parochianen van Sint-Kruis binnen de stadsomwalling hun eigen hulpkerkje (Sint-Annakerk). Het duurde nog eens 150 jaar tot de parochie Sint-Anna volledig zelfstandig werd. Vanaf 1668 omvatte de parochie Sint-Kruis enkel het gebied buiten de nu nog bestaande stadsomwallingen van de Brugse binnenstad.

13

Een groot deel van het grondgebied Sint-Kruis, dat binnen de ‘Paallanden’ lag, bleef onder het bestuur en jurisdictie van de stad Brugge. De bestuurders van de stad Brugge waren voorzienig geweest en hadden meer grond gekocht dan nodig. Deze aankopen waren gericht op een verdere bevolkingsgroei. Maar de bevolking groeide niet meer zo sterk en een derde stadsomwalling tot aan de grenzen van de ‘Paallanden’ werd niet meer gerealiseerd. De aanleg van zo’n stadsomwalling was dan ook heel arbeidsintensief en duur.

Evolutie Sint-Kruis 1275-1795. (‘Plattegrond van Brugge en de Paallanden’ van Jan Lobbrecht, 1690. Stedelijke musea, Brugge). Het grondgebied Sint-Kruis kwam oorspronkelijk tot aan de eerste stadsomwalling van Brugge (cf. huidige Langerei). Op deze plattegrond ziet u het gebied dat de Brugse stadsbestuurders in 1275 van de diverse heerlijkheden afkochten (de zogenaamde ‘Paallanden’). Sint-Kruis wordt in 1297 doorsneden door de aanleg van de tweede Brugse stadsomwalling. In de 17de eeuw zal de stadsomwalling verder versterkt worden met bastions. U kunt zien dat deze bastions aan het Fort Lapin sterk waren uitgebouwd. Met de Franse overheersing (1795) zal de situatie opnieuw grondig veranderen: Sint-Kruis wordt dan onafhankelijk van Brugge.

4.5. Sporen van de oude bastionversterkingen van de binnenstad. _____________________________________________ Iedereen kent de huidige stadsomwallingen aan de Brugse ring, getuigen uit eind 13de eeuw. Minder bekend is dat Brugge zich in het begin van de 17de eeuw ook noodgedwongen aanpaste aan de nieuwe vormen van oorlogsvoering. Tijdens de godsdienstoorlogen waren de oude vestingmuren van de stad erg kwetsbaar voor de vijandelijke

vuurwapens

en

de

nieuwe

belegeringstechnieken. Sluis en Damme hadden zich niet voor niets erg versterkt. Gebastioneerde (stervormige) omwalling 17 – 18 de eeuw (kaart uit cursus ‘Historische geografie’, Mark Ryckaert, 2005).

14

Ook Brugge werd bang dat het wel eens veroverd zou kunnen worden. Om daar iets aan te doen bouwde men nieuwe grote aarden versterkingen (bastions), net voor de bestaande vestingmuren. Deze bastions zorgden voor een extra buffer en probeerden te verhinderen dat de kanonnen van de vijandelijke troepen de vestingmuren van de stad vernielden. Op onderstaand plan ziet u deze gebastioneerde stervormige omwalling langs de vesten lopen. De Brugse binnenstad was dan wel ‘beschermd’, voor Sint-Kruis hadden de godsdienstoorlogen dramatische gevolgen. Zowel de kerk van Sint-Kruis, het Kartuizerklooster als het Blauw Kasteel werden gesloopt. Men wou verhinderen dat opstandelingen vanuit deze gebouwen de stad Brugge zouden belegeren. U mag zich echter niet blindstaren op de gebastioneerde versterking rond Brugge, want de plannen stellen het mooier voor dan de werkelijkheid. Ook de kwaliteit van deze bastions was niet super. Er kwam weinig metselwerk aan te pas. Men stampte de aarde enkel aan en beplantte de hellingen met gras en hagen. Van zodra deze omwallingen dan ook niet meer onderhouden werden, takelden ze snel af. De definitieve ontmanteling kwam er onder Jozef II tussen 1782-85. Veel vestingterreinen werden toen openbaar verkocht. Toch vindt u er tot op vandaag nog sporen van terug in het stratenplan van Sint-Kruis. Wie door de Altebijstraat rijdt (met vroeger de toepasselijke naam ‘Vestingstraat’) zal er een knik in de straat aantreffen die het tracé volgde van een oud bastionpunt. Ook in de Dampoortstraat en aan de Driekoningenweg (kant ringweg) kunt u dit nog zien.

Sporen van de gebastioneerde omwalling in de Dampoortstraat. De rode pijl duidt de knik aan die door een oud bastionpunt is ontstaan (luchtfoto, 2000, Stad Brugge).

De gebastioneerde omwalling aan de kant van Sint-Kruis (eigen bewerking van kaart uit ‘Brugge’, Mark Ryckaert, 1991).

4.6. 1795 - Sint-Kruis wordt onafhankelijke gemeente, los van Brugge. __________________________________________ Na de uitbreiding met de ‘Paallanden’ bleef de situatie in Sint-Kruis eeuwen ongewijzigd. Dit

veranderde

drastisch

toen

de

Zuidelijke

Nederlanden in 1795 bij Frankrijk werden ingelijfd. Alle ‘Paallanden’ werden van de stad Brugge afgenomen en bij de randgemeente gevoegd. Maar als autonome gemeente had Sint-Kruis nu ook een eigen gemeentehuis nodig. En daar kunt u nog een mooi spoor van terugvinden in de Moerkerkse Steenweg 194. Tussen 1933 en 1965 was ‘De Zorge’ De oude herberg ‘De Zorge’ was ooit het gemeentehuis van Sint-Kruis. Deze herberg wordt in het boek ‘Sint-Kruis, geschiedenis van de Brugse rand’ van R. Duyck als een erg populaire plek voor de Bruggelingen beschreven. Ze kwamen er graag een boterham met hesp eten of ‘bollen’ op de ondertussen verdwenen bolbaan voor de herberg (foto gezien van op de Moerkerkse Steenweg).

het gemeentehuis van Sint-Kruis. Deze charmante herberg werd door de toenmalige burgemeester Janssens

gerestaureerd

en

vanaf

1933

als

gemeentehuis gebruikt.

15

4.7. 1971 – Sint-Kruis terug bij Brugge. ___________________________________________________________________ In Brugge vond in 1971 één van de eerste grote fusies in België plaats. Het ‘kleine’ Brugge fusioneerde met zijn toenmalige randgemeenten Sint-Andries, Sint-Michiels, Koolkerke, Lissewege, Dudzele, Assebroek én Sint-Kruis. De fusie van 1971 bezorgde de inwoners van Sint-Kruis een nieuw gemeenschapshuis. De stad Brugge bouwde dicht bij de kerk een nieuw gebouw waar de inwoners van Sint-Kruis tot op vandaag terecht kunnen in de plaatselijke bibliotheek, in de dienst bevolking en bij een afdeling van de politie. Het oude gemeentehuis ‘De Zorge’ werd vanaf toen de uitvalsbasis voor plaatselijke verenigingen (o.a. voor de Heemkundige Kring ‘Maurits Van Coppenolle’ en de Werkgroep Geschiedenis Sint-Kruis). Deze fusie was geen primeur voor Sint-Kruis: ook tussen 1942 – 1944 werd Sint-Kruis reeds bestuurd vanuit Brugge, maar het einde van de Tweede Wereldoorlog luidde ook het einde van deze tijdelijke fusie in.

4.8. 1978 – Vivenkapelle scheurt zich af van Sint-Kruis. ______________________________________________________ De parochie Vivenkapelle was in 1885 opgericht en strekte zich uit over het grondgebied van Sint-Kruis, Damme en Moerkerke. Tot in 1978 was Vivenkapelle een onderdeel van Sint-Kruis (en Brugge). Maar bij de totstandkoming van de nieuwe stad Damme op 1 januari 1978 werd de wijk Vivenkapelle van Brugge losgekoppeld en toegevoegd aan Damme. De officiële reden hiervoor was dat Vivenkapelle als geografisch gebied (polders) meer aansloot bij Moerkerke en Damme, dan bij de vroegere gemeente Sint-Kruis. Maar de Werkgroep Geschiedenis Sint-Kruis ontdekte nog een veel sappiger verklaring. De toenmalige burgemeester van Damme, Daniël Coens, woonde voor de fusie in Sijsele. Zijn stadhuis lag echter in Damme. Elke morgen moest hij over Brugs grondgebied naar zijn stadhuis en dat vond hij niet Vivenkapelle behoorde tot 1978 bij Sint-Kruis (kaart uit cursus ‘Historische geografie’, Mark Ryckaert, 2005).

kunnen… Hij haalde zijn slag thuis: door de inlijving van Vivenkapelle bij Damme diende hij inderdaad geen Brugs grondgebied meer te overschrijden.

4.9. Een toemaatje: de rijke geschiedenis van de noordergrens van Sint-Kruis. ___________________________________ Niet alleen Sint-Kruis, ook zijn noordergrens kende een rijke geschiedenis. Bij deze het verhaal in een notendop. In 1134 vond een dramatische storm plaats in deze regio. Door deze stormvloed schuurde de zee een grote geul uit tot aan Damme. Het nieuwe Zwin was geboren. Het Zwin kwam dus niet tot aan de Brugse binnenstad en is jonger dan Brugge. Op de plaats waar nu Damme ligt bouwde men letterlijk een dam om het zeewater tegen te houden. Het gehucht Damme ontstond zo’n 50 jaar later (rond 1180). De stad Brugge zag de kans tot een goede verbinding met de zee en diepte een kleine bestaande afwatering uit tot in Damme. Zo werd Brugge dankzij het Zwin een wereldhaven en werd Damme in de 13de en 14de eeuw een belangrijke voorhaven van Brugge. Alle goederen kwamen langs het Zwin de stad in. De constante zeedreiging werd afgeblokt door het bouwen van allerlei dijken. Dit had vele voordelen, maar ook één belangrijk nadeel. Het Zwin begon te verzanden, ondanks allerlei dure, vaak ook even nutteloze maatregelen. Langzaam verdween de economische betekenis van het Zwin, van Damme en van Brugge.

16

Met Napoleon werd het landschap tussen Brugge en Damme grondig herschikt. Getuige hiervan is de Damse Vaart of het Napoleonkanaal. In zijn strijd met de Engelsen wou Napoleon namelijk op alles voorbereid zijn. Hij wou te allen tijde over een goed transport beschikken achter de kust om snel zwaar militair materiaal en troepen te vervoeren. Hij kon daarvoor het kanalenstelsel tussen Duinkerke en Brugge gebruiken. Maar tussen Brugge en de Westerschelde (Breskens) waren de bestaande geulen en waterlopen onbruikbaar voor militaire watertransporten. Napoleon besloot toen om een kanaal te laten graven tot aan de Westerschelde. In 1811 startte men met de graafwerken. Dit waren gigantische ondernemingen waar duizenden mensen en hele families aan meewerkten. Er is onder andere ook sprake van een 300-tal Spaanse krijgsgevangen. Van Brugge tot Damme volgde dit kanaal ongeveer het tracé van het oud middeleeuws kanaaltje naar Damme. In Damme ging deze Napoleonvaart dwars door het oude centrum en de oude Korenmarkt. Het uitzicht van Damme veranderde drastisch. Heel wat merkwaardige huizen vielen onder de sloophamer. In 1815 echter wordt Napoleon verslagen. De graafwerken waren nog maar tot aan Hoeke gevorderd. Willem I trok het kanaal door tot aan de vestingen van Sluis. Er was nu een verbinding van Brugge tot aan Sluis, maar na 1830 verliest het kanaal zijn militaire betekenis door de weinig vriendschappelijke verhoudingen tussen België en Nederland. De toren van de Onze-Lieve-Vrouwkerk van Damme. Voor één euro kunt u in de zomermaanden een avontuurlijke tocht naar de top van deze toren aanvatten. Daarboven krijgt u een uitzonderlijk zicht op het gebied tussen Damme en Brugge, de polders van SintKruis en de nabije omgeving. Een aanrader.

Indrukwekkend beeld hoe vroeger een kanaal werd uitgegraven. Ook het Napoleonkanaal moet een gigantische operatie geweest zijn. Dit is een detail uit een schilderij over de uitdieping van het kanaal Brugge – Gent. In de 2de helft van de 18de eeuw werden daarvoor zo’n 3.500 arbeiders aangenomen (afbeelding uit ‘Brugge’, V. Vermeersch, 2002).

De kerk van Damme dateert uit de 13de en 14de eeuw. Een groot deel van de kerk werd in de 18de eeuw gesloopt omdat de kerk veel te groot was voor de geslonken bevolking en omdat het onderhoud te kostelijk was. Enkel de 2 zijmuren van de middenbeuk bleven dichtgemetseld staan als steun voor de toren. In de 18de eeuw werd ook de bouwvallige torenspits afgebroken. U leest het goed, de spits werd afgebroken. De toren heeft dan ook nooit als vuurtoren gediend …

17

II. Start wandel- / fietsroute doorheen Sint-Kruis. II 1. Van Kruispoort naar de kerk van Sint-Kruis. De

rondleiding

begint

aan

de

Kruispoort, meer bepaald aan de buurtweg Driekoningenweg (chemin nr. 18 in de ‘Atlas der Buurtwegen’). U

volgt

deze

Driekoningenweg,

richting Leopold Debruynestraat. Net voor de Schaakstraat slaat u een anderen oude buurtweg (sentier nr. 21) aan uw linkerkant in. U komt dan uit op de Schaakstraat en volgt die tot aan de kerk van Sint-Kruis. Onderweg komt u meer te weten over de Brugse Zotten, de verdwenen molen van Leopold Debruyne, het bekken van 1 miljoen liter water en De rode lijn op dit kaartje duidt de route aan tussen de Kruispoort en de kerk van SintKruis. De bijhorende nummering vindt u ook terug in de teksten. Zo kunt u gemakkelijk de informatie, die bij een bepaalde plek, beeld, kasteel,… hoort, terugvinden.

nog veel meer. Aan het kerkplein zal de kerk voor u uit de biecht klappen.

(1) Kruispoort, van Christo tot Brugse Zotten. (2) De eerste Coca-Cola (voor Brugge) kwam uit Sint-Kruis. (3) Via de Driekoningenweg naar de verdwenen molen van Leopold Debruyne. (4) Een buurtweg naar de Schaakstraat. (5) Een nieuw baken in het landschap: de watertoren. (6) Aan de kerk van Sint-Kruis: 1.

Hoe herkent men een neogotische kerk?

2.

Waarom zijn er zoveel graven van (Brugse) notabelen aan de kerk van Sint-Kruis?

3.

Meerdere verwijzingen naar Mexico in Sint-Kruis.

4.

Een eeuwenoude taxusboom.

5.

Julius Delaplace, gefusilleerd tijdens de Eerste Wereldoorlog.

6.

Het Brugse bisdom erft een enorme nalatenschap.

7.

Voorbij de kerk reed er vroeger een tram.

18

(1) Kruispoort, van Christo tot Brugse Zotten. We starten ons verhaal aan de Driekoningenweg met zicht op de Kruispoort. Deze Kruispoort werd gebouwd tussen 1400 en 1406 (ter vervanging van een andere oude

poort)

en

behoorde

tot

de

tweede

stadsomwalling van de stad Brugge. Tot op vandaag kunt u ook nog duidelijke sporen van deze stadsomwalling terugvinden. De verhoudingen zijn misschien wat verwarrend op het bijhorende kaartje van Marcus Gerards, maar de huidige ringweg ligt nu tussen de oude binnen- en buitenwal (of tussen het kanaal Brugge – Oostende en het Zuidervaartje).

De Kruispoort, 1562. Een man is met paard en kar onderweg naar Sint-Kruis (detail uit kaart Marcus Gerards, Koninklijke Gidsenbond van Brugge en West-Vlaanderen, 2000).

De Kruispoort is reeds 600 jaar een baken tussen de Brugse binnenstad en de deelgemeente Sint-Kruis. In de middeleeuwen (en nu) lag de Kruispoort op een halfuur wandelen van het kasteel Male. Het kasteel van Male was toen erg belangrijk. De graven van Vlaanderen

resideerden

namelijk

niet

alleen

te

Brugge, in hun burcht, maar ook in het grafelijk kasteel van Male. Toch is het contrast met vandaag groot. Waar men vroeger in hoofdzaak te voet richting kasteel Male wandelde,

telt

men

anno

2006

zo’n

10.000

autobewegingen per dag. De aanwezigheid van een uitgebreid aanbod van handelszaken langs de Maalse Steenweg zal daar niet vreemd aan zijn. Denken we maar aan Carrefour, Delhaize, Aldi en Lidl. Enkel de Colruyt ontbreekt nog om het rijtje van belangrijke warenhuizen compleet te maken.

De Blijde Intrede van keizer Karel te Brugge in 1515. De straten en belangrijke gebouwen langs het traject van de intrede werden versierd. Op deze miniatuur herkent u de Kruispoort die met grote blauwe doeken was versierd (afbeelding uit ‘Brugge’, V. Vermeersch, 2002).

Hier mag een kleine anekdote over de Kruispoort niet ontbreken. Bij onder andere de verwelkoming van keizer Karel te Brugge werd de Kruispoort volledig met mooie lakens behangen. Dit was ook in die tijd indrukwekkend en niet zo evident. De bekende hedendaagse kunstenaar Christo is misschien dan toch niet zo hedendaags. Eeuwen voor Christo de Reichstag Bruggelingen Kruispoort.

in

Duitsland reeds

inpakte

hetzelfde

hadden

gedaan

met

de de

De legende van ‘De Brugse Zotten’. Het is misschien wat kort uit de bocht, maar de inwoners van Sint-Kruis kunnen gerust zijn. Ze behoren niet tot de Brugse Zotten. Want zoals de Gentenaars ‘stroppen’ genoemd worden, de Mechelaars ‘Maneblussers’, worden Bruggelingen al sinds eeuwen als ‘zotten’ bestempeld. Een legende vertelt namelijk dat Bruggelingen aan Filips De Goede in 1437 toelating vroegen om een gekkenhuis te bouwen. Waarop de hertog zou geantwoord hebben. ‘Sluit de poorten van de stad en je hebt een zothuis’. Het heeft zo ook voordelen om buiten de stad te wonen … Maar ook de inwoners van de Brugse binnenstad moeten zich niet ongerust maken, want Brugge had reeds voor 1400 een eigen verpleeghuis voor ‘dulle lieden’ in de Boeveriestraat. Zoals vele legendes is ook deze dus eerder onwaarschijnlijk. Toch blijft deze legende tot op vandaag verder leven, met recent nog de lancering van een nieuw streekbier ‘De Brugse Zot’.

19

(2) De eerste Coca-Cola (voor Brugge) kwam uit Sint-Kruis. In de Driekoningenweg komt u op uw rechterkant dit hoge gebouw tegen (cf. foto links midden). Hier was sinds het begin van de 20ste eeuw een brouwerij ‘Gambrinus’ gelegen. Wist u dat in dit gebouw na de Tweede Wereldoorlog de eerste Brugse Coca-Colabottelarij gevestigd was? De hoofdingang was weliswaar aan de Maalse Steenweg gelegen, maar in dit gebouw werd de Coca-Cola op de fles gedaan. (3) Via de Driekoningenweg naar de verdwenen molen van Leopold Debruyne. Via de Driekoningenweg gaat u naar de Leopold Debruynestraat. De Driekoningenweg is een oude landweg naar het kasteel Puyenbroek. Deze weg, tussen de Moerkerkse en Maalse Steenweg, werd vroeger ook de Molenstraat genoemd. In de 18de eeuw stond er langs deze weg namelijk een houten molen. Door de fusie van Brugge met haar randgemeenten ontstonden er in 1971 heel wat problemen voor gelijkschakeling. Er waren bijvoorbeeld nu plots zes ‘Molenstraten’ in Brugge, waaronder ook een Molenstraat in de buurgemeente Assebroek. Dit kon niet en alle straatnamen werden uitgezuiverd. Het verdict voor de Molenstraat was het volgende. Assebroek bleef zijn Molenstraat behouden. In Sint-Kruis kreeg de Molenstraat de naam van een belangrijk molenaar: Leopold Debruyne.

Een oude Coca-Colabottelarij in Sint-Kruis (foto gezien van op de Driekoningenweg).

Het molenaarshuis van Leopold Debruyne in Sint-Kruis (foto gezien van op de Schaakstraat). Een molen in Sint-Kruis was eerder een uitzondering. Het overgrote deel van de molens bevond zich op de Brugse vesten. Op de kaart van Marcus Gerards (1562) telde Brugge wel 25 molens. Dat was noodzakelijk om alle monden in de stad te kunnen voeden. Het graan werd dicht bij de stad gemalen, zodat het onmiddellijk door de bakkers kon gebruikt worden. De molens kregen het ‘windrecht’ of ‘maalrecht’ van de heer, later van het stadsbestuur. Dit betekende dat er in de onmiddellijke omgeving van de molens (100 meter) geen belemmeringen mochten zijn om de wind tegen te houden. Zelfs in de jaren 1990 was er daar nog discussie over omdat de molenaars zich op dit oude windrecht beriepen om te eisen dat alle bomen dicht bij de molens gerooid zouden worden. Een commissie van wijzen oordeelde echter dat deze kaalslag niet meer te verantwoorden was. De molens hebben dan ook geen puur economische betekenis meer zoals vroeger. Aanduiding van de oude, ondertussen half verdwenen buurtweg (sentier nr. 21) tussen de Leopold Debruynestraat en Schaakstraat. Detail uit ‘Atlas der Buurtwegen’, 1841, Provincie WestVlaanderen.

En vergis u niet. Van de 4 bestaande molens op de Kruisvest is er slechts eentje authentiek en daar gebouwd: de Sint-Janshuysmolen of de Bakkersmolen. De drie andere molens komen respectievelijk uit Olsene (De Bonne Chiere), Beveren (De Nieuwe Papegaai) en Meulebeke (De Nieuwe Koelewei).

20

(4) Een oude buurtweg naar de Schaakstraat. In de Leopold Debruynestraat vindt u nog een oude buurtweg die de verbinding maakt met de Schaakstraat. In de ‘Atlas der Buurtwegen’ staat het begin van deze aardeweg, kant Leopold Debruynestraat, aangeduid als sentier nr. 22. Een deel van deze buurtweg uit de ‘Atlas der Buurtwegen’ bestaat ondertussen niet meer (cf. p. 19 - kaartje met rode kruisjes). Dit oorspronkelijke tracé liep in een meer rechte lijn naar de kerk. We spreken hier dan ook over een kerkwegel. Deze buurtweg of kerkwegel wordt in ‘Inventaris van het bouwkundig erfgoed - Sint-Kruis’ ook beschreven als een onderdeel van de oude ‘lyckweg van Male’ naar het dorp Sint-Kruis. Wat opvalt, is dat er volgens de ‘Atlas der Buurtwegen’ ook een buurtweg (sentier nr. 21) van de Leopold Debruynestraat naar de Maalse Steenweg liep, over de parking van het grootwarenhuis Lidl.

Dit deel van deze oude buurtweg is nog het oorspronkelijk tracé zoals vastgelegd in de ‘Atlas der Buurtwegen’ (foto gezien dicht bij de Leopold Debruynestraat).

Verdwenen buurtweg (sentier nr. 21) naar de Maalse Steenweg (foto gezien van uit de Leopold Debruynestraat).

(5) Een nieuw baken in het landschap: de watertoren.

Schaakstraat anno 1962 (foto uit ‘Sint-Kruis oud en nieuw’, M. Cafmeyer, 1970).

Schaakstraat anno 2006, met in de verte de kerk van SintKruis. Vele open plekken zijn ondertussen volgebouwd (foto gezien van op de watertoren).

Hoewel de molen van Leopold Debruyne al sinds 1920 verdwenen is, is daar 40 jaar later een nieuw baken in het landschap ontstaan. En opnieuw vanuit een economische betekenis, meer bepaald voor de watervoorziening voor SintKruis en ruime omgeving. Gebouwd in baksteen in 1961, naar een ontwerp van architectenbureau Lantsoght, is deze toren zo’n 50 meter hoog. U kunt deze toren op aanvraag bezoeken en wordt dan boven op een verrassend gezicht getrakteerd over Sint-Kruis, terwijl men het water hoort stromen.

21

Verderop in dit eindwerk komt u ook meer te weten over de waterbevoorrading van Damme vanuit de vijvers van Male. Hiervoor gebruikte men in de middeleeuwen de techniek van het hellend vlak. Ook de watertoren van Sint-Kruis wordt zo bevoorraad. Door het hoogteverschil tussen het winningsgebied en Sint-Kruis liggen de grote toevoerleidingen met een kleine hellingsgraad naar Sint-Kruis. Zo komt het water via ‘natuurlijk verloop’ tot in de watertoren. Om de doorvoer van water in deze grote leidingen (diameter van 0,7 à 1 meter) optimaal te laten verlopen wordt gebruik gemaakt van een opjaagstation (een pompstation). Het water moet namelijk grote afstanden afleggen vooraleer het in de watertoren van Sint-Kruis toekomt: het water komt zowel uit het Albertkanaal als uit de Ardennen, Henegouwen en Vlaams Brabant. In de toekomst zullen er volgens zonemanager Marc Floor geen nieuwe watertorens in het landschap verrijzen. De kostprijs van de bouw van een dergelijke toren is te duur geworden in vergelijking met de bouw van een bassin met krachtige pompen. Wist u dat er ook aan de vesten nog een watertoren staat, die intens gebruikt wordt? De watertoren valt niet op omdat hij omhuld is met een middeleeuws jasje, maar het is wel degelijk een nog werkende watertoren.

Gentpoortvest. Dit is geen middeleeuws bouwwerk, maar een watertoren (foto gezien van op de ringweg).

Watertoren Sint-Kruis. Boven in de toren bevindt er zich op een hoogte van 35 meter een waterkuip met een capaciteit van 1.000.000 liter water (foto gezien van op de Maalse Steenweg).

22

(6) De kerk van Sint-Kruis. 6.1. Hoe herkent u een neogotische kerk? U staat hier voor de kerk van Sint-Kruis. Zoals eerder toegelicht is er reeds in de 11de eeuw sprake van de parochie Sint-Kruis. Maar de kerk die u hier ziet dateert duidelijk niet uit de 11de eeuw. Dit is een neogotische kerk die in de 19de eeuw werd gebouwd (185157). Het is wel de 4de kerk voor Sint-Kruis die ongeveer op deze plaats heeft gestaan. Het onderstaande plan maakt duidelijk dat het huidige kerkhof zich op de plaats bevindt waar de oude kerken van Sint-Kruis gebouwd werden. In de 19de eeuw verandert er veel. Soms te veel, waardoor de 19de eeuwse mens ook teruggrijpt naar de zekerheden uit het middeleeuwse verleden. Men kijkt terug op naar de gotiek, met zijn gebouwen die als het ware naar de hemel reiken. Zeker voor Brugge ging de gotiek ook samen met een ongekende rijkdom en bloei (cf. bouw van het gotisch stadhuis, Onze-Lieve-Vrouwekerk

De kerk van de H. Kruisverheffing in Sint-Kruis, met opvallende neogotische kenmerken (foto gezien van op het kerkplein). De plannen werden door P.N. Croquison en J.B. Bethune (een belangrijk voortrekker van de neogotiek in België) opgemaakt.

in scheldegotiek, het Belfort, …). De ‘neogotische’ mens hoopte door het gebruik van de neogotiek ook de welvaart uit de middeleeuwen terug te krijgen. Een ander opvallend feit is dat de neogotische kerkenbouwer zo hoog mogelijk wilde bouwen. Hoe hoger, hoe dichter bij het licht en dus ook bij de hemel. Ook de neogotische kerk van Sint-Kruis kunt u al van ver zien liggen. De kerk troont uit boven de SintKruis. Om deze reden heeft de kerk grote glasramen, die het licht (symbool voor Jezus Christus) binnen laten. Maar als men hoog bouwt en veel glasramen gebruikt dan wordt de kerk heel broos. Het dak moet wel ‘ergens’ op rusten. Daarom ziet u bij neogotische kerken veel spitsbogen (om de druk te splitsen boven de ramen), meerdere steunberen (u kunt dit aan de voorkant duidelijk zien) en schalken (vangen de druk op van de

Dit is een herkenningspunt aan de kerk om de hoogte te berekenen (o.a. voor de hoogtelijnen op een stafkaart). De drempel van de kerk van Sint-Kruis ligt op 7,85 meter (foto gezien aan de voorkant van de kerk).

gewelfribben in de kerk).

Het kerkhof en de kerk van Sint-Kruis liggen op een oude zandrug. U kan dit ter plaatse nog zien: het kerkhof ligt ongeveer een meter hoger dan de omliggende wegen (foto gezien van op de Boogschutterslaan).

Schets met locatie van de kerken van Sint-Kruis (kaart uit ‘De kerk van de H. Kruisverheffing in Sint-Kruis’, K. Dendooven, 2003).

23

Als u de neogotische kerk van Sint-Kruis bekijkt, dan valt u misschien op dat het altaar van de kerk in oostelijke richting is georiënteerd. Dit was niet zomaar. De Christen mens richtte zich namelijk speciaal naar het oosten, naar Jeruzalem, maar ook naar de opkomende zon of het licht. Het altaar is dan ook altijd omgeven door meerdere glasramen. De gelovigen komen de kerk binnen langs de westzijde en worden als het ware aangezogen door het licht of door Jezus. In de 2de helft van de 19de eeuw was Brugge een belangrijk centrum van de neogotiek. Niet alleen in Sint-Kruis ook in Brugge en omgeving vindt u nog vele voorbeelden van deze neogotiek terug: de parochiekerk en het klooster van Vivenkapelle, het Provinciaal Hof en het Postgebouw op de Markt, de Rijksnormaalschool in de Sint-Jorisstraat, enz.

6.2. Waarom zijn er zoveel graven van (Brugse) notabelen aan de kerk van Sint-Kruis? ____________________________ Een begraafplaats wordt nu nog vaak een ‘kerkhof’ genoemd. De doden werden vroeger namelijk in het hof, de tuin onmiddellijk naast de kerk begraven, zo dicht mogelijk bij het altaar. Maar zeker in de grote steden was dit na verloop van tijd in strijd met alle regels van openbare gezondheid en hygiëne. Rottende lijken waren een gevaar voor het grond- en drinkwater, met allerlei ziekten tot gevolg. Een voorbeeld om dit te staven. Het vroegere Karmelietenklooster (aan de huidige Carmersstraat – Carmersbrug), lag in een drukbewoonde wijk, waar in een periode van 150 jaar zo’n 2.500 doden werden begraven… Ook de uitdrukking ‘rijke stinkerds’ vindt hier zijn oorsprong. Wie echt rijk en welgesteld was, kon zich een rustplaats binnen de kerk kopen en werd Het graf van de familie De Rycker Valckenaere naast de ingang van de kerk van Sint-Kruis. Vroeger zag dit er redelijk vervallen uit. Inwoners van Sint-Kruis dachten verkeerdelijk dat dit het lijkenhuisje was (foto gezien van op de Moerkerkse Steenweg).

niet in het kerkhof begraven. Hij of zij lag dan dichter bij het heilige der heiligen. Dit had echter ook minder aangename consequenties voor de kerkgangers. Want niet alle graven waren even goed afgesloten, waardoor de stank door spleten en gleuven tot in de kerk kwam. Gelukkig was er ook wierook …

Keizer Jozef II zag dat het zo niet meer verder kon en verbood in 1784 om in de steden nog doden in of rond de kerken te begraven. Dat hij ook zo de katholieken nog wat kon pesten was mooi meegenomen, want zijn beleid vertoonde meerdere antiklerikale trekjes. Maar als de doden niet meer in de stad Brugge konden begraven worden, was er nood aan een nieuwe centrale begraafplaats. Die werd aangelegd in Assebroek, lag op ‘de buiten’ en was niet verbonden aan een daar aanwezige kerk. Veel begoede Bruggelingen stonden echter erg afkerig tegen deze nieuwe en vreemde begraafplaats. De rijkere burgers en leden van de aristocratie lieten zich dan ook veel liever begraven op het eeuwenoude ‘plattelandskerkhof’ van SintKruis. Als u op het kerkhof van Sint-Kruis wandelt, dan vallen de monumentale graven van de notabelen meer dan op. Omwille van plaatsgebrek kreeg ook de parochie Sint-Kruis een nieuw kerkhof, verder weg van de kerk. Op het einde van de Pastorieweg werd in 1950 een nieuw kerkhof aangelegd én ingewijd.

24

6.3. Meerdere verwijzingen naar Mexico in Sint-Kruis. _______________________________________________________

Grafmonument Leon Visart de Bocarmé (foto gezien op het kerkhof van Sint-Kruis).

Op het grafmonument van Visart de Bocarmé staat een verwijzing naar ‘Legion Belge Mexicane’ (foto gezien op het kerkhof van Sint-Kruis).

Het is u misschien nog niet opgevallen: de Mexicostraat, het café Mexico in de Moerkerkse Steenweg, het grafmonument van Leon Visart de Bocarmé (1837 – 1900), … Wat heeft Sint-Kruis met Mexico te maken? Mexico brengt ons naar het Belgische Koningshuis, meer bepaald naar de Belgische prinses Charlotte. Zij was de dochter van Leopold I en huwde reeds op 17jarige leeftijd met Maximiliaan van Oostenrijk. Zeven jaar later werd ze keizerin van Mexico en zag ze een glorieuze periode voor haar als keizerin. Maar de Mexicaanse revolutie brak los. Charlotte kwam naar Europa en België op zoek naar steun voor haar man. Ze riep tevergeefs de hulp in van de paus en de Franse keizer. Belgische landgenoten trokken wel naar Mexico om mee te strijden met de keizer en dit speciaal om haar ter wille te zijn. Onder de

Het graf van Mary Moore, afstammeling van Thomas Moore, met op de achtergrond het grafmonument van Leon Visart de Bocarmé (foto gezien op het kerkhof van Sint-Kruis).

landgenoten bevond zich ook Leon Visart de Bocarmé, geboren te SintKruis, die mee ging vechten. Het bracht echter geen zoden aan de dijk en de keizer werd gefusilleerd. Keizerin Charlotte vluchtte naar Europa en werd depressief en waanzinnig. Ze werd afgezonderd in een kasteel, als een gekke vogel in een gouden kooi. Leon Visart de Bocarmé werd begraven in Sint-Kruis, in een graf gemaakt uit roze en wit Italiaans marmer. De ‘Thomas Moore’-fans willen we er eveneens attent op maken dat zij op het kerkhof van Sint-Kruis het graf van Mary Moore kunnen terugvinden. Mary Moore was ondermeer priorin van het Engels klooster in Brugge.

6.4. Een eeuwenoude taxusboom._______________________________________________________________________ Naast de kerk van Sint-Kruis kunt u een oude taxusboom aantreffen. Volgens een door de Werkgroep Geschiedenis SintKruis gecontacteerde bioloog zou deze boom enkele honderden jaren oud kunnen zijn. U moet er eens op letten; u kunt ook op andere kerkhoven taxusbomen aantreffen. Deze boom heeft namelijk een grote symboolwaarde. Soms kan het gebeuren dat de afhangende takken van zo’n taxusboom de grond raken, waardoor ze weer wortel schieten. In de mythologie is de taxusboom dan ook een symbool voor het eeuwige leven. Maar dit niet alleen, de boom op zich is eveneens dodelijk. Door het eten van de pitten van zo’n taxusboom kan men ook sterven…

25

Een oude taxusboom net naast de kerk (foto gezien aan de kerk van Sint-Kruis.

Ook in Lo staat er een oude taxusboom. Hier vertelt de legende dat Caesar zijn paard aan deze boom heeft vastgemaakt toen hij op weg was naar Engeland. Of dit waar is of niet laten we in het midden, wat er wel geweten is, is dat taxusbomen tot de bomen behoren die het oudst kunnen worden in Europa.

6.5. Julius Delaplace, gefusilleerd tijdens de Eerste Wereldoorlog. _____________________________________________ Op het plein voor de kerk van Sint-Kruis staat sinds 1919 een oorlogsmonument voor militairen en burgers die omkwamen tijdens de Eerste Wereldoorlog. Op dit monument, gemaakt door de Brugse kunstenaar Gustaaf Pickery, staan er 49 namen, waaronder Julius Delaplace. Maar waarom staat enkel Julius ook op de voorkant van het monument afgebeeld? Julius Delaplace zat in de Eerste Wereldoorlog in het verzet en smokkelde brieven naar Nederland. Van daaruit werden de brieven naar Engeland gestuurd en zo naar de Belgische troepen aan de frontstreek. Hij werd echter gevat door de Duitsers en op beschuldiging van spionage op 8 mei 1916 in de Brugse kazerne aan de Kazernevest gefusilleerd. Deze kazerne bevond zich aan de huidige Kazernevest (waar nu het Gerechtsgebouw staat). Ook op die plaats kunt u nog een klein monument terugvinden voor Julius Delaplace en 9 andere personen die er werden gefusilleerd.

Oorlogsmonument bij de kerk van Sint-Kruis. Linksboven staat Julius Delaplace. Aan de rechterkant ziet u de ‘Maagd van België’ met een palmtak over een gesneuvelde soldaat. (foto gezien op het kerkplein van Sint-Kruis).

Een gedenkplaat voor de overleden monniken van de Duinenabdij ‘Ter Doest’. De bovenste witte pijl wijst naar ‘Abdye Van Duynen’. De onderste naar ‘Nicolaas De Roover’ (foto gezien aan de zuidmuur van de kerk van Sint-Kruis).

26

6.6. Het bisdom erft een enorme nalatenschap. ____________________________________________________________ Aan de kerk van Sint-Kruis vindt u deze gedenkplaat van Nicolaas De Roover (cf. foto p. 25). Ook in de vloer van de kerk van het Begijnhof, in de muur van de nieuwe kapel in het kasteel van Male en op nog andere plaatsen vindt u dergelijke gedenkplaten terug. Waarom was deze man zo belangrijk, dat hij in vele kerken een dure grafplaat kreeg? Dit is te verklaren door de uitzonderlijke erfenis die Nicolaas De Roover heeft nagelaten. Hij was een belangrijke monnik van de vroegere Duinenabdij, meer nog hij was de laatst levende monnik van de Duinenabdij. Eén man, Nicolaas De Roover, was dus de feitelijke eigenaar van alle bezittingen van deze immense abdij. En het bisdom zei niet nee tegen deze gigantische erfenis. Vele bezittingen van de abdij werden door het bisdom gebruikt om andere kerken te versterken, waaronder de kerk van Sint-Kruis, van het Begijnhof, de kapel te Male, enz. Wat kwam er in bezit van het Brugse bisdom? Meer dan 77 hectare landerijen en de nu nog bestaande tiendenschuur van de vroegere abdij ‘Ter Doest’ in Lissewege. De schuur werd onlangs gerestaureerd en is een pareltje van oude bouwkunst. Nu ligt daar ook het restaurant ‘Ter Doest’. Het bisdom erfde ook de meer recente Brugse Duinenabdij in de binnenstad. Deze wordt nu als Grootseminarie gebruikt en als archiefplaats van een groot deel van de oude handschriften van ‘Ter Doest’. Dit Grootseminarie beschikt nog altijd over grote tuinen, weiden, boomgaarden, met koeien, … in de binnenstad van Brugge. Absoluut een bezoek waard. In dit seminarie worden sinds de 19de eeuw priesteropleidingen georganiseerd. In andere provincies werden die priesteropleidingen onlangs gecentraliseerd in één seminarie te Leuven. Enkel Brugge blijft autonoom verder werken. En toevallig of niet. In Brugge zijn er in 2006 4 of 5 nieuwe kandidaten voor de priesteropleiding, in Leuven geen enkele.

6.7. Voorbij de kerk reed er vroeger een tram. _____________________________________________________________

Begin 20ste eeuw reed er een elektrische tram door Sint-Kruis (foto uit ‘Sint-Kruis geschiedenis van de Brugse rand’, R. Duyck, 1987).

Inderdaad, vanaf 1904 reed er een stoomtram op een buurtspoorweg

tussen

de

Kruispoort,

Moerkerke,

Middelburg en Aardenburg (lijn 119). Voor de inwoners was dit een industrieel wonder: deze ‘stoommachine’ of

De Moerkerkse Steenweg kort na de Tweede Wereldoorlog. Aan de rechterkant vallen de ‘trampalen’ van tram 6 op (foto uit ‘Sint-Kruis in Postkaarten’, Werkgroep Geschiedenis SintKruis, 2004).

‘vierduivel’ kon tot 4 wagons over een afstand van +- 22 km in één uur trekken. Voordien kende men wel een paardentram, maar die kon nooit zo snel vier wagons trekken. Opvallend is dat er 100 jaar geleden blijkbaar een intenser contact was tussen Brugge en Aardenburg. Er werd zelf een buurtspoorweg tussen beide steden aangelegd. Op vandaag zijn die contacten met het Nederlandse Aardenburg sterk teruggelopen. Er werd eveneens een buurtspoorweg aangelegd tussen de Dampoort en de Gentpoort, waardoor lijn 119 een verbinding kreeg met de lijn naar West-Kapelle/Sluis/Knokke (aan de Dampoort) en met de lijn naar Knesselare/Ursel (aan de Gentpoort).

27

Op zaterdag werden er extra wagons aan de stoomtram gekoppeld om de vele boerinnen met eieren en boter naar de Brugse markt te kunnen brengen. Na de Tweede Wereldoorlog blies de stoomtram in SintKruis zijn laatste adem uit. Flexibelere busverbindingen zorgden voor een alternatief vervoer. Vanaf 1913 - 1914 reed er ook een elektrische tram ‘lijn 6’ vanaf het station van Brugge naar Sint-Kruis. Het traject liep niet langs de ring, maar door de stad. Het station van Brugge lag toen nog op ’t Zand (pas in 1939 werd er een nieuw station op de huidige locatie aan het Stationsplein

Rechtsboven ziet u een aansluitingspunt van de stroomkabel van de elektrische tram naar Sint-Kruis (foto gezien in de Langestraat te Brugge).

gebouwd). Maar in het begin van de 20ste eeuw vertrok de tram dus op ’t Zand, reed langs de Markt, door de Breidelstraat, Hoogstraat, Langestraat en dan via de Kruispoort, Moerkerkse Steenweg tot aan het eindpunt Doornhut. Dit tramspoor lag aan de kant waar nu de oude herberg ‘De Zorge’ ligt. Om door de Kruispoort te kunnen rijden met de tram moest de

doorgang

er

verhoogd

worden.

De

Koninklijke

Commissie voor Monumenten verzette zich daartegen en men besliste toen om het wegdek aan de Kruispoort te verlagen. Tot op vandaag kunt u nog sporen terugvinden van deze oude tram. In de binnenstad had men geen ruimte genoeg om extra palen te zetten. Men bevestigde de stroomdraden er rechtstreeks aan de huizen. Vanaf de Breidelstraat, via de Hoogstraat en de Langestraat ziet u nog tientallen van deze oude stroombevestigingspunten. In de Moerkerkse Steenweg zal u deze restanten niet terugvinden. Daar werden de stroomkabels aan - speciaal voor deze doeleinden opgetrokken - palen bevestigd. Met de opkomst van de autobus in de jaren 1950 verdween

Detail van een aansluitingspunt voor de stroomdraden van de verdwenen trams (foto gezien op de hoek van de Hoogstraat met de Ridderstraat in de Brugse binnenstad).

de elektrische tram. De spoorlijn werd terug uitgebroken en de Moerkerkse Steenweg kreeg een asfaltlaag.

28

II 2. Op weg naar de kastelen van Sint-Kruis. Vooraleer u de Boogschutterslaan neemt, kunt u nog eens gaan kijken in de Moerkerkse Steenweg naar het kapelletje ‘Op de berg’ (cf. 7 bis). Nadien neemt u de Boogschutterslaan, aan ‘Residentie Park Van Zuylen’ ziet u aan uw rechterkant enkele restanten van het Blauw kasteel (cf. 8). U rijdt doorheen het bosje langs ‘Residentie Park Van Zuylen’ en merkt er enkele verwijzingen van het verdwenen Kartuizerklooster op (cf. 9). Langsheen de sportvelden van de Gulden Kamer (het vroegere domein van het Blauw Kasteel) komt u voorbij het Wezengesticht (cf. 11). In de Polderstraat vindt u, na wat zoeken, een oude grenspaal als getuige uit een ver verleden (cf. 12). (7) Het kapelletje ‘Op de berg’, restant van een oude school en klooster in de Moerkerkse Steenweg. (8) Sporen van het Blauw Kasteel. (9) Longziekten maakten een nieuwe kerkweg onmogelijk. (10) Ook de Kartuizers werden het slachtoffer van de godsdienstoorlogen. (11) Ooit een wezengesticht. (12) Verborgen in een haag in de Polderstraat: een eeuwenoude De rode lijn op dit kaartje duidt de route aan tussen de kerk van Sint-Kruis en de grenspaal in de Polderstraat. De bijhorende nummering vindt u ook terug in de teksten.

unieke grenspaal.

(7) Het kapelletje ‘Op de berg’, restant van een oude school en klooster, in de Moerkerkse Steenweg. Op de hoek van de Boogschutterslaan met de Pastorieweg ziet u het klooster van de zusters van Pittem. Maar dit klooster en de bijhorende school lagen vroeger aan de Moerkerkse Steenweg 395. Tot op vandaag kunt u daar (Moerkerkse Steenweg 395) een kleine herinnering van terug vinden: het kapelletje ‘Op de berg’. Dit kapelletje duidt aan waar er midden de 19de eeuw een meisjes- en kantschool met bijhorend klooster lag (cf. 7 bis). Deze kapel is er niet zomaar gekomen. Enkele adellijke dames uit SintKruis wilden ook hun steentje aan dit klooster bijdragen en lieten op hun kosten dit kapelletje in 1875 bouwen. Buurtbewoners zorgen voor het onderhoud. De naam ‘Op de berg’ verwijst ook hier naar het hoger gelegen stuk zandige

grond

tussen

Moerkerkse

Steenweg,

Doornhut

Kapelletje ‘Op de berg’ (foto gezien van op de Moerkerkse Steenweg).

en

Brieversweg: ‘De Bergen’. De zusters van de school hadden echter plaatsgebrek en in 1926 werden een nieuwe school en klooster opgericht aan de Pastorieweg. De oude gebouwen langs de Moerkerkse Steenweg werden gesloopt; enkel het kapelletje ‘Op de berg’ bleef er staan. Het staat er ondertussen al meer dan 80 jaar ‘alleen’. Aan de andere kant van het kapelletje ‘Op de berg’ treft u in de Moerkerkse Steenweg de Smulstraat aan. De Smulstraat is een klein straatje tussen de Hoogweg en de Moerkerkse Steenweg en herinnert aan een oude herberg uit de 15de eeuw. In deze herberg kon men kaarten, ringsteken, spelen op de bolbaan, … Dit alles is nu verdwenen, enkel de naam blijft bestaan (Smulstraat en Kleine Smulstraat) en het liedje van ‘De Smul’. In Sint-Kruis ‘Geschiedenis van de Brugse Rand’ van René Duyck kunt u de leuke tekst van dit liedje terugvinden.

29

(8) Sporen van het Blauw Kasteel. Ook Sint-Kruis heeft het zwaar te verduren gehad tijdens de godsdienstoorlogen. Wat u hier ziet, zijn de restanten van wat ooit een prachtig en indrukwekkend kasteel moet geweest zijn. Dit was het eigendom van de bekende Brugse humanist Marcus Laurin. Op de onderstaande kaart ziet u een duidelijke afbeelding van hoe het er vroeger moet uitgezien hebben. Wat er nu nog overblijft, zijn ondermeer de restanten van het oude poortgebouw. De overkapping boven op de poort dateert vanzelfsprekend niet uit de 16de eeuw. Het stadsbestuur, dat eigenaar is van Restanten van de vroegere hoofdingang naar het Blauw Kasteel of Blauwhuis (foto gezien van op de Blauwkasteelweg).

het volledige complex, heeft dit in 1996 aangebracht. Zowel symbolisch als voor de bescherming van de ruïne. Er werd toen een klein informatiebordje aangebracht. Een mooie realisatie die mogelijks als inspiratie kan dienen om de oude grenspaal in de Polderstraat 25 te ontsluiten (cf. p. 32). Links van de hoofdingang staat een 17de eeuwse schuur waar een deel van de bakstenen omheining van het Blauw Kasteel is in verwerkt. Dit buitengoed was vroeger veel groter (21 hectare) en bestond niet alleen uit een kasteel. Op vandaag worden de voormalige bijgebouwen, schuur, stalling en boerderij gebruikt door de scouts VVKSM Don Bosco, de stedelijke groendienst en een sportclub. De omliggende velden van het kasteel kent u nu als de sportterreinen ‘De Gulden Kamer’. Wat verder langs de Blauwkasteelweg komt u ook een oude boerderij tegen met de toepasselijke, meer bescheiden naam: ’t Blauwhuis. Het hoeven niet allen

Het Blauw Kasteel. Het poortgebouw was vroeger veel groter en was dé toegang tot het kasteel. Het poortgebouw bevatte ook een brug. Links onderaan herkent u een duiventoren, met daarnaast het kleinere zwanenhuis. Een duiventoren was een teken van rijkdom (detail uit kaart Marcus Gerards, Koninklijke Gidsenbond van Brugge en West-Vlaanderen, 2000).

blauwe kastelen te zijn. Tijdens het Calvinistisch bewind werd zowel het kasteel van Marcus Laurin, het Kartuizerklooster als de kerk van SintKruis gesloopt. Voorwaar wel drastische infrastructurele maatregelen, die we ons op vandaag moeilijk kunnen voorstellen.

Het ‘Blauw Kasteel’ of ‘Blauwhuis’ blijft verder bestaan in de straatnamen. De Marcus Laurinstraat en Blauwkasteelweg verwijzen naar het oude tracé van de vroegere Kasteeldreef, komende van de Moerkerkse Steenweg. Wilt u er meer over te weten komen, dan kunt u contact opnemen met Rita Bossuyt uit Sint-Kruis. Zij maakte in 2006 een boeiend werk over ‘tBlaeuwe Casteel of Laurocorinthus in Sint-Kruis’. Meer nog: ze ontdekte een stukje ‘aerts-paradijs’ langs de Blauwkasteelweg. Een citaat op blz. 39 mogen we u niet onthouden. “Ook vandaag zorgt de stad Brugge langs de Blauwkasteelweg dat het hof van plaisance van Marcus Laurinus voor elk wat wils te bieden heeft, een oase van rust waar het gras nog groen is, omzoomd met hagen en heggen, hoge bomen die een geliefde pleisterplaats zijn voor gevogelte. De vijvers waar de kikkers herrebekken, bewaakt door superieure zwanen, is een geliefde plek voor af en aan vliegende ganzen en waterhoenders. Is dit toch nog een stukje ‘aerts-paradijs, een land van weelde en overvloedighede’?”. Dit ‘paradijs’ is vandaag de thuisbasis van de keizerlijke en koninklijke schuttersgilde van Mijnheere Sint-Sebastiaen.

30

(9) Longziekten maakten een nieuwe kerkweg onmogelijk. Toen de Julius Dooghelaan werd aangelegd had men de bedoeling van deze weg dé hoofdverbinding te maken tussen de Dampoort en de kerk van Sint-Kruis. De oud-militair Julius Dooghe was een belangrijke grondeigenaar die vanaf 1911 zijn tuinbouwland begon te verkavelen. Net zoals het Dampoortkwartier werd ook de Julius Dooghelaan in fazen aangelegd. Het eerste stuk kwam er in 1911 (Dampoortstraat – Karel van Manderstraat); het tweede stuk in de jaren 1920 (Karel van Manderstraat – Kartuizersstraat). Het derde stuk naar de kerk is er nooit gekomen omdat in de jaren 1920 het ‘preventorium baron van Zuylen van Nyevelt’ werd gebouwd, net op die plaats waar het resterend stuk van de weg zou aangelegd worden (cf. rood kruisje op het kaartje). Deze instelling was een afdeling van het Brugse Sint-Jansziekenhuis voor de genezing van longziekten en is gebouwd op het vroeger domein van het Blauw Kasteel. Het Brugse OCMW had namelijk bij

Julius Dooghelaan versus Julius Delaplacestraat. De rode lijn duidt het geplande tracé aan van een nieuwe verbindingsweg tussen de Dampoort en de kerk van Sint-Kruis.

legaat van 1914 het volledige domein Blauw Kasteel in hun bezit gekregen van de laatste eigenaar: de kinderloze Pélagie, dochter van baron van Zuylen van Nyevelt. Voor de inwoners van Sint-Kruis betekende dit een kruis door deze nieuwe hoofdverbindingsweg. De Julius Delaplacestraat, vroeger reeds een oude weg naar de kerk, werd nu de hoofdverbindingsweg tussen Dampoort en de kerk van Sint-Kruis. Maar wat niet is, kan nog komen. De instelling werd eind de jaren 1980 gesloopt en maakte plaats voor een woon/zorg complex. Enkel de naam (Residentie Park van Zuylen) en de restanten van het opengestelde bos herinneren nog aan deze instelling. Ondertussen legde de stad Brugge doorheen het bos een trage weg aan. Zo kunnen de zachte weggebruikers uiteindelijk toch nog met hun fiets of te voet van het Dampoortkwartier richting kerk van Sint-Kruis (en terug). U vraagt zich misschien af waarom er ook aan de Geralaan een ‘Woon- en Zorgcentrum van Zuylen’ staat? Toen het ‘preventorium baron van Zuylen van Nyevelt’ werd afgebroken, wilde men er een groot flatgebouw plaatsen. De familie van Zuylen protesteerde echter en wou dat het domein een sociale functie bleef behouden. Er vond een ruil plaats tussen het OCMW en de bouwpromotor. Het OCMW bouwde hun nieuwe centrum aan de Geralaan, de bouwpromotor trok de ‘Residentie Park van Zuylen’ op aan de Blauwkasteelweg. Hoe is het Dampoortkwartier ontstaan? Op het einde van de 19de en het begin van de 20ste eeuw vestigden zich grotere bedrijven aan

de

Dampoort.

De

cementfabriek

‘De

Clercq’

en

de

graanhandelaar/mouterij ‘Huys’ zijn ondertussen reeds afgebroken; de Gistfabriek (Genencor) bevindt zich nog altijd aan de Komvest. Doordat vele arbeiders dicht bij deze fabrieken kwamen wonen, Een verwijzing naar de nieuw aangelegde wijk het ‘Dampoortkwartier’. Dit café dateert uit 1907 (foto gezien in de Dampoortstraat 144).

ontstond er een nieuwe volkse wijk: het Dampoortkwartier. Ook de bedrijven droegen hun steentje bij aan de uitbouw van dit kwartier. In de straten Koolstuk en Sportstraat vallen nu nog de eenvormige arbeiderswoningen op, speciaal gebouwd door de betonfabriek ‘De Clercq’.

Maar ook de directie van de Gistfabriek liet zich niet onbetuigd. De sportterreinen tussen de Dampoortstraat en het Zuidervaartje werden speciaal aangelegd voor personeel van de Gistfabriek. Sinds 1997 zijn de sportterreinen, met de toepasselijke naam ‘Rust Roest’, eigendom van de stad Brugge. ‘Rust Roest’ verwijst naar de naam van de personeelsvereniging die de Gistfabriek reeds in de jaren 1920 oprichtte.

31

(10) Ook de Kartuizers werden het slachtoffer van de godsdienstoorlogen. Van het Kartuizerklooster zijn er geen sporen bewaard in Sint-Kruis. Heel wat straatnamen (cf. kaartje p. 30) verwijzen wel nog naar de vroegere site van de Kartuizers. Op een boogscheut van elkaar vindt u hier de Kartuizersstraat, Kloostermuur (verwijst naar de muur van het verdwenen Kartuizerklooster), Kartuizersmeers, Genadedal (was de naam van het Kartuizerklooster te Sint-Kruis) en Koolstuk (verwijst naar het stuk grond dat reeds in 1318 zo werd genoemd en waar het Kartuizerklooster is op gesticht). Een ander spoor kunt u terugvinden op een schilderij van Jan van Eyck. In de 1ste helft van de 15de eeuw woonde in dit klooster kardinaal Albergati, die er door Jan van Eyck werd geportretteerd. Waarom kwamen de Kartuizers naar Sint-Kruis? In de uitgave ‘Het Kartuizerklooster binnen Brugge: verleden en toekomst’ van Jean-Pierre Esther wordt het ontstaan haarfijn beschreven. Dit Kartuizerklooster werd gesticht door Jan Van Coukelare. Zijn beweegredenen waren niet caritatief of uit liefde voor God. Integendeel, hij gaf enkel de grond ‘Koolstuk’ en het nodige geld voor de bouw van dit klooster op voorwaarde dat men er zou bidden voor zijn zielenheil en dat van zijn familie. Op deze grond zal de graaf van Vlaanderen, Robrecht van Bethune, de eerste steen van dit klooster zal leggen. En dat de Kartuizers zich uitmuntend van hun taak kweten, bewijst volgende anekdote. De Kartuizers behoorden tot de beste bidders van de stad. In 1482 werd Maria van Bourgondië, vrouw van Maximiliaan van Oostenrijk, zwaar ziek. Om haar herstel af te dwingen werd er een processie vanuit de stad gehouden, met het Heilig Bloed mee, naar het Kartuizerklooster. Dit is ook één van de zeldzame keren geweest dat het H. Bloed effectief buiten de stad kwam. En het hielp: Maria van Bourgondië genas. Het heeft echter op lange termijn niet mogen baten. Enkele jaren later stierf ze na een val met haar paard in de bossen van Wijnendale. Haar paard struikelde, Maria brak haar beide armen en kreeg ook het paard nog eens over zich. De dokters mochten de vrome Maria van Bourgondië amper aanraken, wat een correcte diagnose, laat staan een adequate behandeling,

er

niet

op

vergemakkelijkt heeft. Het praalgraf van Maria van Bourgondië kunt u nu nog altijd gaan bezoeken in de Brugse Onze-Lieve-Vrouwekerk. Het verdwenen Kartuizerklooster in Sint-Kruis (detail uit kaart Marcus Gerards, Koninklijke Gidsenbond van Brugge en West-Vlaanderen, 2000). Jozef II was een buitengewoon begaafd Oostenrijks keizer. Hij vond dat het met al die oude gebruiken en rechten uit het ancien régime niet meer verder kon en wou een meer ideale staat realiseren. Veel maatregelen kon hij echter niet realiseren omwille van de weerstand uit de oude maatschappij. De Franse Revolutie zou veel van zijn principes toch kunnen bereiken, maar via een veel bloediger weg.

Jozef II liet bijvoorbeeld alle kloosters en abdijen die geen nut hadden afschaffen. Zij die aan ziekenzorg of onderwijs deden konden blijven bestaan. ‘Bidden’ was voor Jozef II geen zinvolle taak; het Kartuizerklooster werd dan ook afgeschaft. Over een andere maatregel van Jozef II leest u straks meer, namelijk het verbannen van de kerkhoven uit de stad. Ook vele processies (met telkens een bijhorende verlofdag) werden onder zijn beleid afgeschaft.

In 1578 werd het Kartuizerklooster, tijdens de godsdienstonlusten, verwoest op bevel van de Brugse stadsmagistraat. Alle gebouwen die te dicht bij de Brugse binnenstad lagen en die zouden kunnen gebruikt worden als uitvalsbasis werden gesloopt, zo ook het Kartuizerklooster. De Kartuizers zochten bescherming in de binnenstad en verhuisden naar de Langestraat. In 1783 werd, op bevel van Jozef II, ook dit Kartuizerklooster in de Brugse binnenstad volledig opgedoekt.

De

kloostergebouwen

werden

een

kazerne. Wat er nu van overblijft, is geïntegreerd in het Gerechtshof aan de Kruispoort.

32

(11) Ooit een wezengesticht. Net als de andere gemeenten telde ook Sint-Kruis in de 19de eeuw verwaarloosde en achtergelaten kinderen. Om hier iets aan te doen stichtte kanunnik Naeghels in 1885 - 1886 het Wezenhuis (of ’t Wezengesticht). Het klooster werd beheerd door de zusters van Spermalie uit Brugge. Dat er nood aan was blijkt uit de cijfers. In 1910 waren er reeds 320 kinderen aanwezig. Ondanks het feit dat het complex tijdens de Eerste Wereldoorlog veel te lijden had onder de Duitsers (ze gebruikten het gebouw als uitkijkpost), bestaat het Wezenhuis nu nog altijd. U kent het nu onder een andere naam en een andere structuur: sinds 1972 kreeg het de naam Nieuwland en werd het een vzw. In 1969 kwam er ook een school (‘De Spycker’) voor kinderen met spraak- en leerstoornissen op het domein.

De neogotische voorgevel van ‘’t Wezengesticht’. Aan de buitenkant kunt u de contouren van de kapel zien. Het altaar bevindt zich veel hoger en komt net onder de 3 zichtbare ramen. Boven deze ramen valt het HeiligHartbeeld op (foto gezien van op de Polderstraat 74 – 78).

Grafsteen Zusters der Kindsheid of de Zusters van Spermalie. Zij waren de drijvende krachten in het Wezenhuis (foto gezien op het nieuw kerkhof Sint-Kruis).

(12)

Verborgen

in

een

haag

in

de

Polderstraat:

een

eeuwenoude unieke grenspaal. Hier ziet u een afbeelding van de paal die vroeger de grens aanduidde van de ‘Paallanden’ in Sint-Kruis (cf. p. 10-12). De paal staat nu nog exact op dezelfde plaats als vroeger. De bijhorende foto geeft een wat vertekend beeld, omdat de paal nu verdoken zit in een haag. Toch kunt u deze paal van op de rijweg ontdekken. Een tip: de paal staat verscholen in een hulsthaag bij de tuin in de Polderstraat 25 (toch in 2006). Waar zich nu een woning bevindt in de Polderstraat 25, stond vroeger

de

paalherberg

‘Zwart

Huis’.

In

de

‘Brugse

randgemeenten in oude prentkaarten’ van Jaak Rau (1978) is een foto uit het begin van de 20ste eeuw opgenomen van deze

Oude grenspaal in de haag van de woning Polderstraat 25 (foto van Thomas Wets, Dienst Monumentenzorg, stad Brugge).

paalherberg.

33

II 3. Sint-Kruis, een oase aan kastelen. Hier start een verrassende tocht langs kasteeldomeinen in Sint-Kruis. Aan het kruispunt (cf. 13) van de Spijkerwegel, de Aardenburgseweg en de Polderstraat neemt u de Polderstraat richting het kasteel Nieuwenhove (cf. 15) en het kasteel ‘De Spijker’ (cf. 16). Via de Aardenburgseweg komt u aan kasteel Rooigem (cf. 17). Onderweg komt u ook meer te weten over

de

oorlogsschade

aan

het

Zuidervaartje en de zee-invloeden tot aan Sint-Kruis. (13) Een driekastelenpunt. (14) Drie witte art-decobruggen langs het Zuidervaartje. (15) Een kasteel voor de Brugse Jezuïeten. (16) Kasteel ‘De Spijker’. (17) Een tuin van Eden te SintKruis: Rooigem.

Waarom telt Sint-Kruis zoveel kasteeldomeinen? U staat er misschien niet bij stil, maar in Sint-Kruis treft men nog vele verwijzingen aan naar verdwenen of nog bestaande kastelen en landhuizen. U bent al de restanten tegengekomen van het Blauw Kasteel (cf. p. 29). Aan de Polderhoeklaan stond vroeger het inmiddels verdwenen kasteel Polderhoek. Straks komt u voorbij het in de bossen verborgen kasteel Nieuwenhove, het kasteel ‘De Spijker’, het beschermde kasteeldomein Rooigem, het landhuis Puienbroek, het eveneens beschermde kasteel van Male, het kasteel ‘Les Fayards’, het kasteel ‘De Vijvers’, kasteel Veltem, … En dit bevindt zich allemaal op grondgebied Sint-Kruis. Een mogelijke verklaring kunnen we terugvinden in de bodem. Zoals eerder vermeld bevindt het bewoonde Sint-Kruis zich voornamelijk op zandgronden. Deze zandgronden zijn lang bebost gebleven en een dergelijke groene omgeving was veel aantrekkelijker om een kasteel op te richten dan de kale, koude winderige poldervlakte. Dit gold niet alleen in Sint-Kruis, maar ook in Groot-Brugge. In het boek ‘Groen Brugge’ van Willy Adriansens werd reeds in 1987 aangetoond dat er in een straal van 25 km rond Brugge zo’n 100 kasteeldomeinen terug te vinden zijn. U kunt zelf per fiets een tiental kastelen in de brede Brugse regio ontdekken via de Kastelenroute. Dit eindwerk behandelt hier enkel de kasteeldomeinen van Sint-Kruis.

34

(13) Een driekastelenpunt. Op het kruispunt van de Spijkerswegel, Polderstraat en Aardenburgseweg kunt u verwijzingen naar 3 kastelen terugvinden.

Deze tuinmuur is een restant van het verdwenen kasteeldomein ‘Polderhoek’. De woning met nummer 33 in de Aardenburgseweg is de voormalige hovenierswoning van het kasteel (foto gezien van op de Aardenburgseweg).

Een vermoedelijke toegang naar het kasteel ‘Polderhoek’. Twee oude linden staan er naast een smeedijzeren hekken (foto gezien van op de Polderstraat 33).

De Spijkerswegel brengt ons door de polders naar het kasteel ‘De Spijker’, waarover straks meer. Ook op de hoek van de Polderstraat met de Polderhoeklaan stond er vroeger een kasteel met de naam ‘Polderhoek’. Dit kasteel (in 1899 gebouwd door graaf Visart de Het Graaf Visartpark in Christus Koning. De eigenaar van het verdwenen kasteel ‘Polderhoek’, de familie Visart de Bocarmé, was eveneens één van de bewoners van het domein Rooigem. Graaf Visart heeft zeer sterk zijn stempel op Brugge gedrukt. Vooreerst was hij meer dan 40 jaar burgemeester van Brugge. Daarnaast nam hij heel wat initiatieven waar de stad nu nog vruchten van plukt (1835-1924). Hij was onder andere de stuwende kracht achter het project BruggeZeehaven (cf. ook de Visartsluis in Zeebrugge).

Bocarmé)

werd

reeds

in

1960

gesloopt.

Het

kasteeldomein werd verkaveld en het gemeentebestuur noemde de nieuwe straat, die door deze verkaveling loopt, de Polderhoeklaan als herinnering aan het ‘oude’ kasteel. U kunt nog restanten van dit kasteel terug vinden in de

Minder bekend is dat hij ook dé initiatiefnemer was voor een zeer grote bosaankoop in de provincie Luxemburg. Het OCMW (vroeger Bestuur der Burgelijke Godshuizen) kocht er in 1899 het domein ‘La Cedrogne’ aan. Voor deze 900 hectare bos betaalde men toen 600.000 oude Belgische Franken (15.000 €). Wist u dat het OCMW jaarlijks 3 à 4 miljoen € verdient op de verkoop van hout- en jachtrechten van hun bossen in de Ardennen en Luxemburg?

Aardenburgseweg

33.

Daar

staat

de

oude

Vele Brugse jeugdbewegingen gingen trouwens al op kamp in Grand-Halleux, een ander bosdomein van 240 hectare in de Ardennen, ook eigendom van het OCMW.

Volgens de ‘Inventaris van het bouwkundig erfgoed.

Het hout van deze bossen werd ondermeer in het nieuwe OCMWcomplex aan het AZ Sint-Jan verwerkt.

ingang van het grote kasteelpark met smeedijzeren

hovenierswoning van het kasteel. Het voorste deel van de woning is een latere aanpassing, maar de oude tuinmuur aan de straatkant is nog een restant van het vroegere kasteeldomein. Deelgemeente Sint-Kruis.’ zijn er ook in de Polderstraat 33 nog restanten van dit kasteel terug te vinden: een hekkens, omringd met 2 grote lindes.

(Informatie van OCMW-secretaris Hubert Parrein).

Aan de andere kant, in de Polderstraat 64, ziet u het domein Warren (of ‘Waerhem’). Deze naam wordt voor het eerst vermeld eind 15de eeuw. Het kasteel lag er in een grote tuin met veel oude bomen en u treft er nog een oude omwalling aan. De oudst gekende eigenaar is de belangrijke Brugse patriciër Jan van Nieuwenhove. In zijn tijd was het domein Warren wel 21 hectare groot. Doorheen de tijd vermindert het domein steeds in oppervlakte. In de 20ste eeuw werd het kasteel grondig gerestaureerd. Het huidige brugje met kasseien werd over de omwalling aangelegd en de gevels van het kasteel werden in het wit geschilderd.

35

(14) Drie witte art-decobruggen langs het Zuidervaartje. Het Zuidervaartje kronkelt doorheen de polders van Sint-Kruis richting Damme. Dit vaartje brengt het overtollige water van onder andere Oedelemberg en het Sint-Trudoledeken via Sint-Kruis en Damme naar het Schipdonkkanaal en zo naar de zee. Vanaf het Kanaaleiland kunt u het Zuidervaartje volgen. Het loopt er, soms ondergronds, via de Katelijne- en Dampoort naar Damme. U hebt eerder al kunnen lezen (cf. p. 18) dat dit Zuidervaartje al eeuwen bestaat. Vroeger maakte het deel uit van de buitengracht van de Brugse stadsomwalling. Opvallend aan het Zuidervaartje zijn de drie witte art-decobruggen. In 2004 kwam daar nog een vierde ‘witte’ brug bij voor het grote appartementsblok aan de Dampoort (hoek Dampoortstraat en Damse Vaart–Zuid).

Een eerste witte art-decobrug langs het Zuidervaartje (foto gezien aan de Karel van Manderstraat).

Tweede witte art-decobrug in Sint-Kruis (foto gezien aan de Gemeneweideweg– Noord).

Derde witte art-decobrug (foto gezien aan de Polderstraat / Damse Vaart-Zuid).

Aan het Zuidervaartje heeft u een mooi zicht op de brede omgeving van de Damse Vaart (Napoleonvaart). Zo’n landschap is erg aantrekkelijk voor schilders, soms met dramatische gevolgen. Denken we maar aan kunstschilder Arthur Vrielynck. Deze kunstschilder uit de Brugse Blekerstraat werd het slachtoffer van een geallieerd bombardement aan het Zuidervaartje.

Luchtfoto Zuidervaartje 24 september 1918 - cf. datum rechtsboven. Met aanduiding (eigen bewerking) van enkele granaatinslagen van de geallieerden aan het Zuidervaartje (deze luchtfoto wordt bewaard in het Legermuseum te Brussel; foto Charles Focke, Werkgroep Geschiedenis Sint-Kruis).

36

(15) Een kasteel voor de Brugse Jezuïeten: kasteel Nieuwenhove. Kasteel Nieuwenhove brengt ons terug naar 1683, toen Niklaas du Four dit kasteel aan de Brugse Jezuïetenorde schonk. Hij deed dit niet zomaar; zijn zoon was tot deze orde toegetreden en als vader wou hij ook een steen(tje) bijdragen. In 1773 wordt de Jezuïetenorde afgeschaft en komt het kasteeldomein terug in lekenhanden. Eind 19de, begin 20ste eeuw woont de toenmalige burgemeester (Fernand de Maleingreau d’Hembise) van Sint-Kruis in dit kasteel. In 1969 krijgt het kasteel een nieuwe eigenaar die het poortgebouw laat slopen en het kasteel grondig verbouwt. Een stuk van het kasteelpark aan de Aardenburgseweg werd ondertussen ook reeds verkaveld voor de bouw van enkele villa’s. Het kasteel dateert in zijn huidige vorm gedeeltelijk uit de 17de eeuw. Vandaag is het kasteel volledig door bos omgeven. Via de aardeweg ‘Nieuwenhove’ kunt u enkel het toegangshekken en de omwallingen zien.

Kasteel Nieuwenhove. Verborgen in het bos (foto gezien van op de weg Nieuwenhove).

Kasteel ‘De Spijker’ (foto gezien van op de Spijkerswegel).

(16) Kasteel ‘De Spijker’. De kasteelnaam heeft niets met spijkers of timmermannen te maken. Deze naam is afgeleid van het latijnse woord ‘spicarium’ dat graanschuur betekent. Een andere naam voor spijker

is

de

tiendenschuur.

Hierin

werden

in

de

middeleeuwen de natura opbrengsten van de vorstelijke graanbelastingen opgeslagen. Een dergelijke hoeve met tiendenschuur werd goed beschermd: met omwallingen, maar ook met een versterkt landhuis. Kortom, de huidige kasteelnaam ‘De Spijker’ kan zowel naar een schuur, een versterkt kasteel of naar een graanbelasting verwijzen. Wat u nu ziet werd tussen 1870 - 1875 door de toenmalige burgemeester (Jules de Bie de Westvoorde) van Sint-Kruis gebouwd.

Deze

neorenaissancestijl

burgemeester als

een

bouwde

dit

zomerverblijf.

In

kasteel de

in

gure

wintermaanden trok hij zich met zijn familie terug in de Brugse binnenstad (in het huis ‘De Lombard’ in de Langestraat). Zowel boven de ingang van de huiskapel, als op een plaatje

De Spijkerswegel. Dit was de kortste weg tussen de kerk van Sint-Kruis en het kasteel ‘De Spijker’ en was al lang bekend als de Spijkerswegel (foto gezien van op de Spijkerswegel). De officiële toegang tot het kasteel was de Spijkersdreef. Oorspronkelijk liep de Spijkersdreef kaarsrecht van de Moerkerkse Steenweg naar het oude kasteel ‘De Spijker’. Het nieuwe kasteel werd echter niet op de oorspronkelijke plaats gebouwd, maar op een andere plaats. Hierdoor ontstaat de wat vreemde situatie waarbij de Spijkersdreef op een oude boerderij uitkomt en niet op het kasteel.

onder de dakgoot van de voorgevel kunt u het jaartal ‘1873’ zien, als herinnering aan de bouw van het kasteel. De kleine huiskapel staat aan de rechterkant van het kasteel. Hierin zijn de vier dochters van Jules de Bie getrouwd. U vindt een uitgebreide beschrijving over de geschiedenis van ‘De Spijker’ terug in een artikel van Daniël De Clerck in het Brugs Ommeland (2004).

37

Laatste stuk van de Spijkerswegel, recht voor u komt u uit aan het kasteel ‘De Spijker’ (foto gezien van op de Spijkerswegel).

Kleine veldkapel van het Heilig Hart langs de Spijkerswegel (foto gezien van op de Spijkerswegel).

Zoals u kunt zien is deze kleine wegel een (wel erg) trage weg, U kan er met de fiets aan de hand of te voet door. Aan de paal aan uw rechterkant ziet u een geeloranje herkenningsstreep.

Te herkennen aan de tekst: ‘H. Hart van Jezus. Wij vertrouwen op u. Wij danken u.’

De Spijkerswegel. Op deze kaart én op de Ferrariskaart (1770–1778) wordt de Spijkerswegel wel nog aangeduid in tegenstelling tot de ‘Atlas der Buurtwegen’ uit 1841 (kaart uit ‘Sint-Kruis. Oud en nieuw.’, M. Cafmeyer, 1970). Voor de niet opname in de ‘Atlas der Buurtwegen’ (1841) is er een verklaring. Hoewel er al in de 14de eeuw sprake is van een kasteel, geraakt dit in de 18de eeuw in verval en wordt het op het einde van de 18de eeuw zelfs gesloopt. Pas in 1875 wordt het huidige kasteel gebouwd.

38

(17) Ook Sint-Kruis had zijn tuin van Eden: Rooigem.

Oude hofstede bij kasteel Rooigem. In de volksmond werd de sloot bij deze hofstede ook ‘’t achterste van de burgemeester’ genoemd. Een verwijzing naar burgemeester de Pierpont die op Rooigem heeft gewoond (foto gezien van op de Rooigemdreef).

Plan van 1766 dat een mooi beeld geeft van het buitengoed van de Brugse bisschoppen. Met geometrische patronen en doorsneden met dreven was Rooigem het Versailles van de Brugse bisschoppen (opmetingsplan J.J. Drubbele (1766) uit boek ‘Groen Brugge’, W. Adriansens, 1987).

Wie kent er niet de ‘Tuin van Eden’? Het aardse paradijs, de perfecte en prachtige plaats waar Adam en Eva woonden. Volgens Genesis lag deze tuin in het Oosten en ontsprong in deze tuin een rivier die zich ondermeer

Aan de Bisschopsdreef staan aan weerszijden 3 arduinen paaltjes. In het middelste links ziet u onderaan een herinnering aan het jaar van aanleg van de Bisschopsdreef (foto gezien van op de Polderstraat).

opsplitste in de Tigris en Eufraat. In de 18de eeuw lag de tuin van Eden echter ook in SintKruis en de tuin had een eerder onverwachte eigenaar: de Brugse bisschop Henrik van Susteren. Deze bisschop kocht in 1720 het kasteeldomein Rooigem van de adellijke familie de Cobrysse. De familie de Cobrysse, schatrijk geworden door de verkoop van tinnen voorwerpen, erfde in de 17de eeuw een oude hofstede. De oude hofstede staat er ook nu nog altijd en kunt u van dichtbij bekijken langs de Rooigemdreef. Hendrik van Susteren gaf in Brugge op een uitgesproken vorm aan de zegevierende en triomferende kerk. Niet alleen op kerkelijk vlak, maar ook in zijn handel en wandel gedroeg hij zich als een ware (kerk-) vorst. Hij verbouwde dit domein Rooigem dan ook tot een prestigieus en luxueus buitenverblijf. Het bestond toen uit een omwald kasteel, een boerderij, een lusthof, … In het kasteelpark liet hij prachtige dreven aanleggen met 100 grote olmen en 60 eiken.

Hendrik van Susteren of de ‘Brugse Zonnekoning’. (afbeelding uit ‘Brugge, de geschiedenis van een Europese stad’, M. Ryckaert, A. Vandewalle, 1999).

39

Hoge bomen vangen veel wind … Ook in de 18de eeuw werd er al

eens

gelachen

met

hoogwaardigheidsbekleders.

De

Bruggelingen hadden namelijk een spottende bijnaam voor deze bisschop Henrik van Susteren: ‘de Brugse Zonnekoning’. Henrik Van Susteren had zich namelijk voor de inrichting van Rooigem gebaseerd op de plannen van het paleis en de tuin van Versailles. Hij was niet alleen een erg rijk man, hij was ook een belangrijk mecenas in Brugge. Wie naar de Sint-Salvatorskathedraal in Brugge gaat, kan er een groot grafmonument van de bisschop terugvinden. Hij wordt er voorgesteld als een half liggende bisschop met achter hem de Mildheid, gesymboliseerd door de hoorn des overvloed. Bij zijn dood schonk hij het domein aan het bisdom. Het Brugse bisdom beschikte zo nu ook over haar Versailles, over haar tuin van Eden, maar dan in Sint-Kruis. Niet alleen Henrik Van Susteren, ook bisschop Caïmo moet hier vermeld worden. Hij laat de Bisschopsdreef in 1763 aanleggen en verfijnt de tuin tot een waar paradijs. In 1764 wordt de tuin in

De Bisschopsdreef. Bisschop Caïmo liet deze dreef heraanleggen. Deze Bisschopsdreef liep in een kaarsrechte lijn van de toren van het kasteel van Rooigem, richting toren van de nu verdwenen bisschopskerk Sint-Donaas tot aan de Halletoren. Voor alle duidelijkheid; deze dreef stopt aan de Polderstraat. In de 20ste eeuw spraken de bewoners van Sint-Kruis ook over ‘Dreef de Pierpont’ of ‘Dreef van Visart’ naar de respectievelijke eigenaars van het kasteel. De dubbele rij eikenbomen geven de Bisschopsdreef tot op vandaag een uniek karakter. Deze bomen dateren uit 1762 en u kunt er in totaal zo’n 285 zomereiken tellen of zo’n 70 bomen per rij (foto gezien van op de Polderstraat).

een tekst beschreven als ‘een van de plaisantste en schoonste lusthoven van geheel Vlaenderen’. Tot 1794 brachten de Brugse bisschoppen in alle rust en vree hun zomers door in Rooigem. Tot de Franse Revolutie dit bruusk verstoorde. Het domein werd als zwart goed verkocht. In de 19de eeuw wordt Graaf Amedeus Visart de Bocarmé, burgemeester van Sint-Kruis, de nieuwe eigenaar van Rooigem. Zijn zoon (met dezelfde naam) zal gedurende 48 jaar burgemeester van Brugge zijn. Deze familie zal de tuin drastisch herschikken. De tuin van Rooigem was door de bisschoppen namelijk in de Franse tuinstijl aangelegd: strenge, rechte lijnen, met geometrische ingrepen. Dit kan u ook duidelijk zien op het opmetingsplan van J.J. Drubbele uit 1776 (cf. p. 38). Daar wou de familie Visart de Bocarmé van af. Ze baseerden zich op de Engelse landschapsstijl. Een stijl die uit heimwee teruggrijpt naar de ongerepte, soms wilde natuur. Rooigem wordt nu een paradijs van allerlei natuurlijke taferelen, langs kronkelende paden, niveauverschillen, geuren en kleuren. Middenin het park werd een grote vijver aangelegd.

Zicht op het Belfort van uit de Bisschopsdreef (foto van Sylvie Vanneste uit ‘Als de eiken van Rooigem en de Bisschopsdreef konden vertellen’).

Zijn nakomelingen, tot en met de laatste burgemeester van SintKruis, Didier de Pierpont, bleven het kasteel tot in de jaren 1980 bewonen. Didier de Pierpont heeft het kasteelgoed in 2000 aan de huidige eigenaar verkocht. Deze laatste eigenaar is ondertussen met grote restauratiewerken gestart. Ook de verwilderde kasteeltuin, waarvan een groot deel van de bomen meer dan 200 jaar oud is, wordt aangepakt. Het kasteeldomein met bijhorend kasteel werd in 1994 beschermd.

40

De huidige eigenaar is gestart met een grondige opknapbeurt van het kasteelpark Rooigem. Links achteraan ziet u restanten van een oude tuinmuur in het park (foto gezien van op de Gemeneweideweg–Noord, oktober 2006).

Links ligt het domein Rooigem. De straat ‘Bachten Beukenbos’ ligt rechts van de akker en verwees naar het grote oude beukenbos dat vroeger achter het domein Rooigem lag (foto gezien van op de dreef ‘Rooigem’).

Toen in de vorige eeuw aan het uiteinde van het bos van Rooigem huizen werden gebouwd, besloot het gemeentebestuur van Sint-Kruis de straat ‘Bachten Beukenbos’ te noemen, als een herinnering aan het grote bos dat hier vroeger lag. Tot in de Brugse binnenstad vindt u sporen terug van het roemrijke verleden van Rooigem. Niet alleen op de binnenruimte van Gruuthuse, ook in de kerkhoftuin van de Sint-Salvatorskerk staan er beelden afkomstig uit het kasteelpark van Rooigem.

Eén van de 4 Chinese kinderfiguren, die vroeger van alle rust genoten in het domein Rooigem, kijkt nu uit op de binnenruimte van Gruuthuse (foto gezien van op de binnenruimte Gruuthuse). Ze omringden in het park van Rooigem het 18de eeuwse beeld van de missionaris Ferdinand Verbiest, gemaakt door de Brugse beeldhouwer Pieter Pepers.

41

II 4. Via de galg naar het kasteel van Male. Dit onderdeel brengt u via het kasteel van Rooigem langs de Beukenboslaan, voorbij de plaats van een oude galg naar de Puienbroeklaan. Daar kunt u (nu nog) het landhuis Puienbroek bekijken. Via de verdwenen tempeliershoeve in Montpellier en de Pijpeweg komt u aan het kasteel van Male.

(18) Een galg in de Brieversweg. (19) Heeft de Brieversweg iets met postbodes te maken? (20) Haast u naar het landhuis Puienbroek. (21) De asperges van Rommel kwamen uit het kasteelpark ‘De Vijvers’. (22) Een tempelierhoeve te Montpellier? (23) Vanwaar komt de naam Pijpeweg? (24) Maleveld, van vliegveld tot stort. (25) Kasteel Male, na krijgsgeweld komt bezinning. (26) Is het nu een schandpaal of niet? (27) Les Fayards: van kasteel naar café.

(18) Een galg in de Brieversweg. Van de 16de tot de 18de eeuw was de heerlijkheid Male (of ‘stede ende parke’) een belangrijk bestuurlijk centrum. In de 18de eeuw werd Male tot baronie verheven en had het een eigen stadhuis. In dit stadhuis bevond zich de rechtbank van Male. De uitvoering van sommige straffen was drastisch: opknoping aan de galg. De galg werd vroeger met het kwade en onheil geassocieerd en werd dan ook zo ver mogelijk van het centrum van Male geplaatst. Net zoals men vandaag kerncentrales liefst zo dicht mogelijk bij de grens van de ‘buur’ bouwt, stond

Hier stond vroeger de galg van Male. Hoewel de galg al in het begin van de 18de eeuw verdween, herinneren lindebomen in de vorm van een cirkel, op een soort talud, aan de voormalige plaats van de galg (foto gezien van op de splitsing Beukenboslaan – Brieversweg).

42

ook de galg van Male op de uithoek van het grondgebied. De Galgedreef was één van de toegangswegen naar de galg van Male. Nu zult u deze straatnaam echter niet meer terugvinden in Sint-Kruis. Inwoners vonden dit wat te luguber. De Galgedreef is nu bekend als Beukenboslaan, wat verwijst naar het grote beukenbos van het kasteel Rooigem dat zich tot hier uitstrekte. (19) Heeft de Brieversweg iets met postbodes te maken? Nee, de Brieversweg is een oude straatnaam uit 1300, die ons terugbrengt naar de graaf van Vlaanderen. Deze

Nr. 4 duidt aan waar vroeger de galg van Male stond. Onderaan ziet u de omwallingen van het kasteel Puienbroek (kaart uit ‘Sint-Kruis. Oud en nieuw.’, M. Cafmeyer, 1970).

Brieversweg liep namelijk dwars door de domeinen van de graaf. Alle afspraken met de pachters stonden beschreven in een brief en de pachters moesten op geregelde tijdstippen pacht betalen aan de graaf van Vlaanderen. De graaf kwam daar niet zelf om, hij stuurde een persoon die de pachten moest innen. Die persoon noemde men de briever, en zo ontstond de Brieversweg, als de weg die de briever volgde om alle pachten te innen. De Brieversweg heeft tot op vandaag zijn naam behouden. De huidige Brieversweg start in SintKruis, loopt langs het Maleveld en kruist de baan Sijsele–Vivenkapelle. Daar kunt u de Brieversweg verder volgen voorbij Moerkerke, Middelburg tot aan Sint-Laureins (Sint-Laureins ligt tussen Aardenburg en Eeklo). (20) Haast u naar het Landhuis Puienbroek.

De oude weg naar Puienbroek liep evenwijdig met de huidige Maalse Steenweg (kaart Popp 1842 uit ‘Sint-Kruis, oud en nieuw.’ M. Cafmeyer, 1970).

De oude weg naar Puienbroek (bewerkte luchtfoto, 2000, Stad Brugge). De volle rode lijn duidt aan waar nu de Leopold Debruynestraat ligt. Vroeger liep ‘de oude weg naar Puienbroek’ door tot aan het kasteel Puienbroek (gele lijn). Met de aanleg van een militair domein en warenhuizen is deze oude weg verdwenen. Rechts beneden ziet u een grote groenzone, de restanten van het vroegere kasteeldomein Puienbroek.

43

De Puienbroeklaan verwijst naar het daar aanwezige landhuis Puienbroek en is aangelegd op de vroegere gronden van het oude kasteel van Puienbroek. Reeds in de 15de eeuw werkte ‘Heinric van Pudenbrouck’ in het kasteel van Lodewijk van Male. Deze Heinric was de meesterkok van Lodewijk van Male en men gaat er van uit dat hij toen ook de eigenaar was van het kasteel Puienbroek. Het kasteel Puienbroek werd in 1932 afgebroken en vervangen door een modern landhuis. En u moet zich haasten om dit landhuis met kasteeltuin te zien, want op vandaag zijn er opnieuw plannen om de laatste groene getuigen van het kasteeldomein te verkavelen. Door het protest van de buurtbewoners zijn de plannen nog niet uitgevoerd. Men vreest namelijk wateroverlast als ook de vijvers en bijhorende sloten gedempt moeten worden voor de verkaveling. De naam zegt het zelf: ‘Puyenbrouck’ verwijst naar broek of een moerassige plaats. In dit waterrijke kasteeldomein ligt er ook een vijver en een bron die de omwallingen op een natuurlijke wijze van water voorziet. Zelfs de Malevijvers werden gevoed vanuit deze vijver. Vroeger gebeurde dit via een waterloop, nu is deze waterloop vervangen door een grote riool. Dat er in deze vijvers ook ergens een natuurlijke bron aanwezig is, kan blijken uit het verhaal van Marcel Dhoore van de Werkgroep Geschiedenis Sint-Kruis. Zij gingen er vroeger als kind Kasteel van Puienbroek (Château). Rechts onderaan ziet u de huidige Engelendalelaan (het oude tracé van de Gemeneweideweg). Dit tracé liep voorbij het kasteel van Puienbroek. Links onderaan ziet u de oude hoeve ‘Ter Lo’ (detail uit ‘Atlas der Buurtwegen’, Provincie West-Vlaanderen, 1841).

spelen en zelfs in harde winters was er altijd een stukje van de vijver niet bevroren. ‘Er bleef daar altijd leven in het water zitten’. Een dergelijk waterrijk gebied ondoordacht verkavelen is vragen om moeilijkheden. Het domein Puienbroek grensde vroeger aan het kasteel ‘De Vijvers’. Door een huwelijk tussen de beide families van deze kastelen ontstond in de 2de helft van de 19de eeuw één groot bosrijk domein. Dit liep van de Doornhut voorbij de Malevijver. Een aantal dreven van het oude kasteeldomein herkent u nu nog in de daar aanwezige straten: De Linde, de Beukenlaan en de Puienbroeklaan. Dit bos werd voor en na de Tweede Wereldoorlog grotendeels verkaveld. Ook het nu nog bestaande bosgebied tussen de Maalse

De vijvers rond het landhuis Puienbroek. In het kasteeldomein kunt u net buiten de omwalling ook nog de oude ijskelder van het kasteel terugvinden (foto gezien van uit de kasteeltuin).

Steenweg en de Zilversparrenstraat is een restant van het kasteel Puienbroek. Twee dreven in dit gebied lopen recht naar het landhuis Puienbroek, nu weliswaar onderbroken door de Maalse Steenweg.

(21) De asperges van Rommel kwamen uit het kasteelpark ‘De Vijvers’. Op het einde van de Tweede Wereldoorlog zette de Duitse bezetter hele polders onder water als een buffer tegen mogelijke invallen van de geallieerden. Maar niet alle velden of akkers kwamen onder water te staan. Op bevel van generaal Rommel werden op deze plaatsen grote houten palen geplaatst, met een scherpe punt dreigend naar boven. Deze houten pieken waren gericht tegen de zweefvliegtuigen en luchtlandingstroepen en kregen de toepasselijke naam ‘de asperges van Rommel’. Om dit plan ook concreet uit te voeren had de Duitse bezetter duizenden bomen nodig. Zo merkte Sylvie Vanneste in ‘Als de eiken van Rooigem en de Bisschopsdreef konden vertellen’ op dat Duitse soldaten 1250 grote eiken uit het kasteelpark ‘De Vijvers’ velden voor de uitbouw van deze verdedigingslinie in de polders.

44

(22) Een tempelierhoeve te Montpellier?

Verdwenen hoeve ‘Montpellier’. Deze bomen duiden aan waar vroeger de omwallingen van de oude hoeve lagen (foto gezien van op de Leenhofweg).

‘Montpellier’. Op deze luchtfoto ziet u de bomenstroken aan de vroegere omwallingen van de hoeve (luchtfoto, 2000, Stad Brugge).

Een Lombardische koopliedenfamilie van Montpellier was reeds in de 15de eeuw aanwezig in Brugge. Deze familie was de eigenaar van de hoeves Montpellier en Avignon in Male. De straten ‘Avignonlaan’ en ‘Montpellier’ verwijzen nog naar deze oude hoeves. Waarom sprak men in de volksmond reeds in de 16de eeuw van een ‘tempelierhoeve’ als men het over de hoeve Montpellier had? Dit had niets te maken met de ridders van de tempeliers die hier ooit zouden gewoond hebben. De bewoners noemden deze hoeve zo omdat oude vervallen hofsteden meestal als tempelierhofsteden werden genoemd. En op het einde van de 15de eeuw stond ook deze verwaarloosde hoeve lang leeg. Wist u dat de grootste verkaveling van Sint-Kruis (de Malehoek) zich voornamelijk bevindt op de grote landerijen van de vroegere hoeves Montpellier en Avignon? Vanaf de jaren 1970 werden deze uitgestrekte gronden volgebouwd. De Pijpeweg loopt ongeveer in een rechte lijn naar de vijvers van de huidige feestzaal Lodewijk van Male (luchtfoto, 2000, Stad Brugge).

(23) Vanwaar komt de naam Pijpeweg? Zoals reeds eerder vermeld kwam het zeewater vanaf de 12de eeuw tot aan Damme. Voor de Bruggelingen was dit de start van een zeer bloeiende periode, waar ook Damme mee de vruchten van plukte. Voor Damme had dit echter ook een vervelend neveneffect. Het grondwater geraakte volledig verzilt, waardoor men Pijpeweg. Restant van wat de loden pijp zou moeten geweest zijn. De pijp is opvallend klein, wat niet te verwonderen is. In de middeleeuwen was lood erg duur en daarenboven werd dit met de hand gemaakt (foto gezien in de stedelijke dienst voor toerisme te Damme).

geen drinkbaar water meer had. Damme zocht koortsachtig naar een oplossing en vond die enkele kilometers verder, bij het kasteel van Male. Dit kasteel had namelijk enkele grote vijvers op zijn domein, en vooral, het kasteeldomein lag ‘hoger’ dan Damme.

45

Wie nu naar Male gaat, kan de situatie wat verwarrend vinden. Want aan het huidige kasteel van Male zal u geen grote vijvers aantreffen. U moet daarvoor naar het kasteel ‘De Vijvers’ gaan (Maalse Steenweg 488). Oorspronkelijk behoorden ook deze vijvers tot het kasteel van Male. Pas in de 16de eeuw zal hier voor de eerste keer een kasteel gebouwd worden. De vijvers zijn nu dichtgeslibd en waren toen veel groter dan nu. In de uitgave ‘Inventaris van het bouwkundig erfgoed – deelgemeente

Sint-Kruis’

spreekt

men

over

een

vijveroppervlakte van 6 à 7 hectare, maar dit lijkt wel erg Het water liep via ‘natuurlijk verloop’ door een loden pijp vanuit Male naar Damme. De verhoging in het landschap is tot op vandaag duidelijk op te merken aan de achterkant van het kasteel ‘De Vijvers’ (foto gezien van op de straat ‘De Linde’).

Eén van de stadspompen te Damme: ‘’t Zeugskens’ Hiermee werd het water, dat uit Male kwam, naar boven gepompt.

groot. Hoe groot de vijvers ook waren, in 1269 brachten de Dammenaars een zucht van opluchting uit. Men kreeg (eindelijk) de toestemming van gravin Margaretha van Constantinopel om water uit deze vijvers te putten. Hoe ging dit praktisch in zijn werk? Men legde een lange loden pijpleiding van 4.200 meter vanuit de vijvers naar Damme. De weg, die boven de pijpleiding liep, werd eigendom van Damme zodat ze altijd de nodige herstellingswerken konden uitvoeren. In Damme kunt u voor het stadhuis een groot deksel zien liggen. Dit deksel ligt op een grote waterput van wel 10

Vijversdreef. In 1953 werd een nieuwe weg achter het kasteel ‘De Vijvers’ aangelegd. Om de herinnering aan het kasteel met zijn vijvers te behouden werd deze weg de ‘Vijversdreef’ genoemd (foto gezien van op de Vijversdreef).

meter diep waar het water uit de loden pijp in toekwam. Hoe kon men het water laten aflopen? De verbinding was enkele kilometers lang en men moest toch voldoende helling in de loden pijp kunnen steken. Hiervoor maakte men dankbaar gebruik van het landschap. De vijvers lagen op de iets hogere zandstrook waar het merendeel van het bebouwde Sint-Kruis is op ontstaan. Het is ook niet toevallig dat een andere naam voor het kasteel ‘De Vijvers’ kasteel ‘Bergskens’ is. Pas in de 17de eeuw zal Damme door de inpoldering terug over zoet water beschikken. Het stadsbestuur van Damme besliste toen om de waterleiding uit te breken en de Pijpeweg berijdbaar te maken. Na de Tweede Wereldoorlog stond het kasteel ‘De Vijvers’ leeg en werd een groot deel van het domein verkaveld.

Kasteel ‘De Vijvers’. De minder gekende ‘achterkant’ van de feestzaal-restaurant Lodewijk van Male (foto gezien van uit het kasteelpark).

46

(24) Maleveld, van vliegveld tot stort.

Maleveld. Ongekend, onbemind. Als u eens een verrassende najaarswandeling wilt maken, dan moet u naar het Maleveld gaan (foto gezien aan het Maleveld).

Verwijzingen naar het vroeger stort op Maleveld. U kunt nog dergelijke peilputten aantreffen. Hiermee wordt de waterkwaliteit gecontroleerd. Van het stort zelf zult u niets meer merken (foto gezien op het Maleveld).

Dicht bij het kasteel van Male treft u ook het unieke en charmante Maleveld aan. Dit was vroeger een wastina, een woest en verwilderd gebied. Een legende, opgetekend in ‘Male: stede en paercke’ van Paul Vanderschaeghe, vertelt dat het Maleveld samen met het Sijseleveld, de Loweiden, de Gemeneweiden en het Beverhoutsveld vroeger aan juffrouw van Beveren behoorde. De familie van deze juffrouw stond er op dat deze eigendommen als één geheel verder bleven bestaan en had een wel erg drastische maatregel genomen. Ze lieten de juffrouw al op vroege leeftijd onvruchtbaar maken, zodat ze bij een eventueel huwelijk kinderloos zou blijven. Toen de juffrouw dit later te weten kwam, was ze woedend en nam op haar manier wraak. Zij schonk alle gronden weg met als argument: ‘Mijn familie heeft mij als een beest behandeld omwille van die grond. Laat nu die grond maar verder “aan de beesten van den armen”’.

Kaart Maleveld. De dikke rode lijn duidt de gemeentegrens aan. De rode puntjes tonen waar de peilputten van het vroeger stort van Brugge zich bevinden. Links onderaan ziet u de Sint-Trudoabdij (eigen bewerking topografische kaart, Provincie West-Vlaanderen).

47

Waar of verzonnen, de voornamelijk arme inwoners van Male hadden eeuwenlang het recht van de graaf om er hun vee op te laten grazen en er turf te steken dat men kon gebruiken voor de haardvuren. Ze gaven de rechten door van vader op zoon, waardoor de erfgenamen deze gronden steeds verder mochten gebruiken. Zolang dit verwilderd gebied bleef, had er ook niemand anders interesse in deze gronden. Dit veranderde in de 2de helft van de 19de eeuw. Langzamerhand werd deze woestenij omgebouwd tot vruchtbaar akkerland, waardoor de gronden meer en meer in waarde stegen. Er ontstonden allerlei discussies over van wie deze gronden nu echt waren. De erfgenamen verwezen natuurlijk naar de oude rechten van de graaf van Vlaanderen. Een zelfde situatie treft men nu ook nog aan in de Gemene Weiden in Assebroek. Met één groot verschil. De oude rechthebbenden in Assebroek hebben deze gronden nog altijd kunnen vrijwaren van externe aanspraken. De erfgenamen van Maleveld daarentegen zijn deze rechten ondertussen kwijtgespeeld. Maleveld is nu eigendom van de stad Brugge dat deze gronden verder doorverhuurt. Met de Franse Revolutie werd namelijk ook de heerlijkheid Male afgeschaft en bij de nieuwe gemeente Sint-Kruis gevoegd. Daarnaast was Maleveld tijdens de Eerste en Tweede Wereldoorlog een geschikte locatie voor de aanleg van een vliegveld. De Duitsers plaatsten ondermeer houten nepvliegtuigen om de geallieerden te misleiden. Niet alleen vliegtuigen, ook paarden streken neer op Maleveld, toen het tijdelijk een paardenrenbaan was. Maar Maleveld heeft ook minder heroïsche functies gekend. De stad Brugge maakte er ooit een stort, zo ver mogelijk van de historische binnenstad. Aanvankelijk lag er een groot stort in de binnenstad (tussen de Stijn Streuvelsstraat, Albrecht Rodenbachstraat en de vesten). Met de uitbouw van de woonwijk ‘Gezellekwartier’ werd dit stort niet langer gebruikt. De stad vond een nieuwe stortplaats op Maleveld, net voor de baan Sijsele–Vivenkapelle. Als u dit op een kaart van het grondgebied Brugge bekijkt, kon men het stort blijkbaar niet ver genoeg van de Brugse binnenstad leggen. (25) Kasteel Van Male: na krijgsgeweld komt bezinning.

Abdij van Male: gerestaureerd met financiële steun van de stad Brugge, de provincie WestVlaanderen en de Vlaamse overheid (foto gezien van uit de tuin).

Abdij van Male: beschermd monument (foto gezien aan de voorgevel van de abdij).

De bepaling ‘beschermd monument’ geeft ook belangrijke financiële consequenties: bij monumenten in privé-bezit (zoals kasteel Rooigem en kasteel van Male) is de verdeling van de kosten voor restauraties als volgt: de Vlaamse overheid (25%), de stad Brugge (7,5%) en de Provincie (7,5%). Zo wordt de last van het eigen aandeel in de soms dure restauraties wat verminderd. Meer nog, de stad Brugge levert reeds sinds het einde van de 19de eeuw inspanningen om waardevolle gebouwen in de stad te bewaren. In 1877 werd de stadssubsidie ‘kunstige herstellingen’ ingevoerd. Dit is een subsidie om merkwaardige gebouwen in particulier of privé-bezit, die nog niet beschermd zijn als monument, te restaureren. Volgens cijfers van ir. Luc Constandt (dienst monumentenzorg en stadsvernieuwing van de stad Brugge) zijn zo in de periode 1877 – 2000 meer dan 800 restauraties door de stad Brugge financieel ondersteund. Het bedrag kan per pand oplopen tot 18.750 €. Op de begroting 2005 van de stad Brugge stond er hiervoor 450.000 € ingeschreven. Kortom, de stad levert grote inspanningen voor zijn erfgoed en werd hiervoor ook formeel beloond met de verkiezing tot Werelderfgoed door de Unesco. Wie meer wil weten over de modaliteiten van deze subsidies: www.brugge.be – wonen.

48

Het zal dan ook niemand verbazen dat Brugge veel beschermde monumenten heeft: 562 om precies te zijn, waarvan er 36 in de randgemeenten. Ook in SintKruis treft u enkele beschermde monumenten aan: het kasteel Rooigem, het kasteel van Male, met het pelderijn (cf. p. 49) en het voormalige stadhuis of ‘Hooghe huus’. Het kasteel van Male, reeds beschermd in 1959, is één van de weinige kastelen in Brugge met middeleeuwse grondvesten. Men weet zeker dat er een kasteel stond in de 2de helft van de 12de eeuw: graaf van Vlaanderen Filips van den Elzas woonde toen in het kasteel en ondertekende er oorkonden. Deze Vlaamse graaf werd in zijn tijd even belangrijk geacht als de Franse en Engelse koning. Dat hij hier in Male kwam wonen, duidt ook het belang aan van Male. Nadien deed het kasteel dienst als woonplaats voor Vlaamse graven; Johanna en Deze topgevel werd als ‘kunstige herstelling’ gerestaureerd (foto gezien in de Maalse Steenweg 92).

vooral Margaretha van Constantinopel, evenals Gwijde van Dampierre. Hun opvolgers maakten van Male hun lievelingsoord. Graaf Lodewijk van Nevers hield er tweemaal per jaar ‘open deur’ en ontving de steden er op vorstelijke wijze.

Maar het kasteel van Male wordt vooral verbonden met Lodewijk van Male, in 1346 geboren te Male. Getuige hiervan ook de aanwezige feestzaal in de Maalse Steenweg met dezelfde naam. Zijn dochter Margaretha van Male is de laatste échte gravin van Vlaanderen. Toen ze met hertog van Bourgondië, Filips De Stoute, trouwde, spreken we van de start van de Bourgondische hertogen in Brugge. Vlaanderen en Bourgondië (rond kernstad Dijon) zijn nu één gebied. De hertog van Bourgondië draagt dan ook de titel Graaf van Vlaanderen. De Bourgondische hertogen verblijven nu veel meer in Brugge. Aanvankelijk op de Burg, later ook meer en meer in het Prinsenhof. Het kasteel van Male verloor aan belang. In de 14de en 15de eeuw werd het kasteel van Male meerdere malen overvallen, verwoest en terug opgebouwd. Het kasteel lag op de weg van Gent naar Brugge en als soldaten of opstandelingen hun woede wilden koelen vonden ze hier een gemakkelijke prooi. Brugge was meestal te goed versterkt om in te nemen, waardoor Male het slachtoffer werd. Vooral de Gentse troepen waren niet geliefd in Male. Zo werd het kasteel van Male zowel in de 14de als de 15de eeuw in brand gestoken door de Gentenaars. Na de Tweede Wereldoorlog was het kasteel in een ruïne herschapen. In 1953 werd het domein overgedragen aan een nieuwe soort (religieuze) adel. Na grondige verbouwingen namen de laatste zusters van de Sint-Trudoabdij, die hun gebouwen in de Nieuwe Gentweg in Brugge verlieten, hier hun intrek. In deze abdij wonen er nu nog 26 zusters, de jongste is er 29 en de oudste 85. U kunt er samen met hen de liturgische diensten bijwonen. Er is keuze te over: om 7.00 uur, 7.30 uur, 9.00 uur, 12.00 uur, 18.00 uur of 20.30 uur. In het najaar van 2006 trokken de zusters aan de noodbel. Het onderhoud van het grafelijk slot baart de zusters grote zorgen. Een benefietconcert bracht alvast redding, maar hopelijk zet deze alarmkreet ook enkele beleidsmakers aan het denken over de verdere toekomst van dergelijke grote kasteeldomeinen in de Brugse rand. Wilt u meer te weten komen over het kasteel en de abdij, dan springt u eens binnen in het bezoekerscentrum. Daar wordt zowel het historische verhaal als het verhaal van de zusters van Sint-Trudo

voorgesteld

(meer

informatie

vindt

u

op

De Sint-Trudoabdij van Male wordt door de zusters opengesteld. U kunt er een kamer vastleggen om een boek te schrijven, u kunt er genieten van de mooie tuin, … (foto gezien van uit de kasteeltuin).

www.abdijmale.tk).

49

Het kasteel van Male leeft ook verder dankzij zijn legendes. Chris Weymeis van de Werkgroep Geschiedenis Sint-Kruis vertelde ooit op een rondleiding dat Lodewijk van Male een buitenechtelijke dochter had. Zijn vrouw kon dit niet verkroppen en nam een drastische en tragische wraakmaatregel. Ze maakte van zijn afwezigheid gebruik om de neus van die dochter af te knijpen. De dochter stierf aan deze zware verwondingen. Toen Lodewijk van Male terugkwam en zag dat zijn liefste dochter dood was, werd hij razend. Hij liet zijn vrouw opsluiten in een donkere onderaardse De toegang van de crypte bevindt zich achteraan in de kerk, achter het zwarte hekken (foto gezien in de kerk van de abdij van Male).

kerker in het kasteel van Male. Haar enige gezelschap waren de waterratten. Na 15 jaar eenzame opsluiting stierf ze daar. Ze werd nadien op een uithoek van het grondgebied van Male begraven, meerbepaald in het bos dicht bij de kerk van Vivenkapelle. Deze legende eindigt onheilspellend: elk jaar komt de dode één stapje dichter bij het kasteel van Male. Als ze ooit het kasteel bereikt, dan zal het kasteel van Male instorten … U bent gewaarschuwd. Een andere legende vertelt dat er ooit nog een geheime onderaardse gang heeft bestaan tussen de grafelijke burcht in Brugge en het kasteel van Male. Die is echter nog nooit gevonden. We spreken hier over een afstand van meerdere kilometers, waarbij ook de vestinggrachten van de stadsomwalling van Brugge moesten

In de abdij van Male kunt u via een trap afdalen naar een kleine crypte.

ondergraven worden. Redelijk onwaarschijnlijk dus, maar spreekt het ook tot uw verbeelding?

(26) Is het nu een schandpaal of niet? In de Pelderijnstraat in Male komt u ook dit pelderijn tegen. Men vertelt graag dat dit de vroegere schandpaal van Male was, maar u moet zich de vraag stellen of dit wel het echte pelderijn is. Het lijkt namelijk niet zo evident om iemand aan deze paal vast te maken. Meer nog, onderzoekers vonden ook plannen van de tuin van het kasteel van Male waar een dergelijk beeld gestaan zou hebben. Maar dan als versiering en niet als schandpaal. Misschien dat er zo een verwarring is ontstaan, want men weet wel met zekerheid dat er ooit een houten schandpaal in Male stond. Op deze paal was er zelfs een zonnewijzer aangebracht om het begin en het einde van de straf aan te

Het vroegere stadhuis van Male, met rechts de ingang naar de abdij van Male. Voor het stadhuis ziet u het pelderijn. (foto gezien van op de Pelderijnstraat).

duiden. Men ketende de gestrafte met een ijzeren halsband aan de schandpaal vast, liefst rond de middag. Dit om al wie voorbij kwam tot goede manieren aan te manen. Later werd deze houten schandpaal vervangen door een stenen exemplaar. Wat er ook van zij, wat nu het pelderijn genoemd wordt, kent een bewogen levensloop. Na de Franse Revolutie wordt Male bij Sint-Kruis ingelijfd. Het stadhuis werd een herberg en het pelderijn verloor zijn functie. In 1874 liet de toenmalige burgemeester het pelderijn ontmantelen, als niet meer van zijn tijd. Enkele lokale heemkundigen gingen later op zoek naar de brokstukken van dit pelderijn en vonden die terug. Het pelderijn werd terug opgebouwd, eerst in de tuin van het stadhuis, later aan de Maalse Steenweg en uiteindelijk verhuisde het naar de Pelderijnstraat waar het nu nog altijd staat.

50

(27) Les Fayards: van kasteel naar café.

De struiken duiden aan waar vroeger het pelderijn van Male stond.

Naast het kasteel van Male bevindt zich het minder bekende kasteel Les Fayards (foto gezien van op de Pelderijnstraat).

Zoals u kunt zien maakt de Maalse Steenweg hier een lichte bocht. Om te vermijden dat een voertuig op het pelderijn zou botsen, werd het verplaatst naar de Pelderijnstraat (foto gezien van op de Maalse Steenweg).

Les Fayards (‘De Beuken’), is een klein kasteel in Franse stijl, net naast het kasteel van Male. In tegenstelling tot het eeuwenoude kasteel van Male is dit kasteel eerder recent gebouwd. In het begin van de 20ste eeuw bouwt Julien Nyssens – ‘t Hart hier een kasteeltje met koetshuis. Hij speelde als hoofdingenieur van Bruggen en Wegen een belangrijke rol bij de aanleg van Brugge - Zeehaven en kwam hier verpozen in zijn buitenverblijf. Ondertussen is dit kasteel al meerdere keren van eigenaar veranderd. Het werd een hotel en later een café (‘met rode lichtjes’). Sinds 1982 wordt het kasteel gebruikt door ‘De Berkjes’, een internaat voor jongeren met problemen tussen de 12 en 18 jaar.

Naast het kasteel van Male bevindt er zich een uitgestrekt bos, dat vroeger een onderdeel was van het kasteelpark. Dit gebied is als parkgebied ingeschreven in het gewestplan en kan niet verkaveld worden. Het domein is eigendom van de Pélichy (luchtfoto, 2000, Stad Brugge).

51

II 5. Van kasteel Ryckevelde via een groene long naar het verdwenen kasteel Veltem. Dit onderdeel brengt u van het kasteel van Male via de Holleweg naar het kasteel van Ryckevelde. Doorheen het oude domein Ryckevelde komt u aan de Gemeneweidebeek en het Paalbos om te eindigen aan het Veltembos. (28) Een neogotisch kasteel met een Europese functie: kasteel Ryckevelde. (29) Van wie is ‘Ryckevelde’? (30) De oude spoorweg ‘Brugge – Eeklo’. (31) Restanten van een 13de eeuws landschap. (32) Een grenspaal op een ‘driegemeentenpunt’. (33) Bijna een rijkswachtkazerne in het Paalbos. (34) Geen woningen in drassig gebied. (35) ‘Het bush van den hoarynck’ (36) Hoe zijn de militairen zo dominant in Sint-Kruis terechtgekomen? (28) Een neogotisch kasteel met een Europese functie: kasteel Ryckevelde. Net als de kerk van Sint-Kruis is dit kasteel in de neogotische stijl gebouwd. Het is dan ook van relatief recente datum: het werd door baron Gillès de Pélichy gebouwd tussen 1913 en 1929. Deze familie bleef er tot 1946 wonen. Nu nog heeft de familie de Pélichy een uitgebreid domein net aan de andere kant van de Maalse Steenweg. De hoeve en herenwoning bij het kasteel Ryckevelde zijn veel ouder en waren in de 16de eeuw afhankelijk van het kasteel van Male. Wat ongekend voor menig Bruggeling is dat Ryckevelde sinds 1956, op initiatief van pater Verleye, een Europees en De Holleweg: een verbindingsweg tussen het kasteel van Male en het kasteel Ryckevelde (foto gezien van op de Holleweg).

internationaal vormingscentrum is. Het park rond het kasteel is recent in zijn oude glorie hersteld. Begin 20ste eeuw was het park namelijk in Engelse landschapsstijl

aangelegd (net

zoals

het

kasteelpark

Rooigem cf. p. 38-39). Doorheen de jaren was er nog weinig te merken van deze landschapsstijl. De glooiende vormen, afwisselende gras- en waterpartijen, de boomgroepen, … waren verdrongen en de natuurlijke romantische sfeer was verdwenen. Om het park terug te laten schitteren werkte het Regionaal Landschap Houtland een renovatieplan uit in opdracht van de stad Brugge en het Centrum Ryckevelde. Zo verdween het dierenpark voor het kasteel en werd het weidse zicht vrijgemaakt. De graspartijen kunnen zich nu Kasteel Ryckevelde in neogotische bouwstijl (foto gezien in het domein Ryckevelde).

ontwikkelen tot leuke speelweiden.

52

(29) Van wie is Ryckevelde? Ryckevelde is groot en omvat nu meer dan 130 ha natuurgebied.

Dit

domein

ligt

zowel

op

het

grondgebied van Sint-Kruis, Assebroek, DammeSijsele en Oedelem. ’t Wit Zand (waarover straks meer) behoort tot de gemeente Sint-Kruis. Maar aangezien deze gemeentegrenzen, zeker in een natuurgebied, eerder fictief zijn, wordt Ryckevelde hier als één geheel beschreven.

Een groot deel van Ryckevelde is nog formeel militair domein. In de praktijk wordt het echter dag in dag uit gebruikt om te fietsen, wandelen, paardrijden, … (foto gezien van op de Lorreinendreef).

Reeds in de 6de eeuw zou dit gebied eigendom

geweest zijn van een zekere ‘Siedsu’. En het is deze Frankische boer die zijn naam heeft gegeven aan het huidige Sijsele. Onder de eerste graaf van Vlaanderen werd het domein grafelijk bezit. Na de Tweede Wereldoorlog wordt Ryckevelde praktisch volledig militair domein. In 1979 koopt Waters en Bossen (Vlaams Gewest) 76 hectare van het gebied aan en stelt het open voor het publiek. In 1988 wordt ook de Schobbejakshoogte als reservaat erkend, maar blijft militair bezit. De stad Brugge is eigenaar van 5 ha, waaronder het kasteelpark Ryckevelde. (30) De oude spoorweg ‘Brugge – Eeklo’. Reeds in de 2de helft van de 19de eeuw kon men vanuit Brugge met de trein naar Gent sporen. Want dwars door het domein Ryckevelde liep de bedding van de spoorlijn 58 ‘Brugge–Maldegem–Eeklo’. De inwoners van Sint-Kruis en Assebroek moesten toen niet speciaal naar het station van Brugge. Men kon

ook

op-

en

afstappen

aan

haltes

in

Steenbrugge, aan de Astridlaan of zelfs in Sijsele. En deze stations werden druk gebruikt. Het station van Steenbrugge had in de 1ste helft van de 20ste eeuw naast een stationschef ook 2 onderchefs

Bovenaan ziet u de oude lijn 58 van Brugge, over Eeklo naar Gent. Onderaan de nu nog bestaande spoorlijn 50 van Brugge over Aalter naar Gent (kaart Belgisch Spoorwegennet 1875).

nodig om alles in goede banen te leiden. Desalniettemin vertrok de laatste trein vanuit Eeklo naar Brugge op 26 februari 1959 rond 21.30 uur. De (goedkopere) bus nam vanaf dan de plaats in van de trein. Het oude spoor tussen Steenbrugge en Sijsele werd in 1962 uitgebroken. Het spoortraject tussen Eeklo – Gent is tot op heden in gebruik. Wilt u zien hoe het er vroeger aan toeging, dan kunt u terecht in het Stoomcentrum in Maldegem. U kunt er ondermeer treinritjes doen met oude stoomlocomotieven (meer informatie: www.stoom-centrum.be). In de jaren 1980 werd de oude spoorwegbedding als fiets- en wandelpad ingericht. U kunt nu met de fiets of te voet van de Sint-Pietersabdij in Steenbrugge tot aan de abdij Sint-Trudo in Male en zo verder richting Donk. Om deze reden wordt de oude spoorwegbedding ook wel de ‘Abdijenroute’ genoemd.

Deze oude spoorwegbedding was tot 1959 in gebruik als treinverbinding tussen Brugge en Gent (foto gezien in het domein Ryckevelde).

Deze bedding had ook een andere naam kunnen krijgen: langs deze route liggen er eveneens twee ziekenhuizen: het AZ Sint-Lucas in Assebroek en het Elisabethziekenhuis in Sijsele.

53

(31) Restanten van een 13de eeuws landschap in Sint-Kruis.

‘t Wit zand: restanten van zandige landduinen. Op sommige plaatsen kan deze zandlaag tot 5 meter dik zijn. Door ontbossing in de middeleeuwen ontstond een woest en onvruchtbaar gebied, waar enkel de heidebegroeiing floreerde (foto gezien in het domein Ryckevelde).

’t Wit Zand of de Schobbejakshoogte (foto gezien van op de Lorreinendreef in Ryckevelde).

‘t Wit Zand in Ryckevelde is een restant van een oud heideveld uit de 13de eeuw en is een herinnering aan het woeste verleden van de streek. Ook het achtervoegsel ‘veld’ verwijst naar een woest gebied (cf. ook Maleveld p. 46). ‘Rycke’ zou verwijzen naar roggeteelt of naar zandrug. ’t Wit zand bevindt zich tussen de oude spoorwegbedding en het verlengde van de Lorreinendreef. Deze dreef was vroeger een bosweg, die op ‘een blauwe maandag’ plots in beton was gegoten door het militaire apparaat. Kwatongen zegden toen dat deze werken zonder bouwvergunning werden uitgevoerd. Dit zou goed kunnen zijn. De militaire overheid kan bouwwerken uitvoeren zonder bouwvergunning omwille van ‘militaire’ redenen. Op gewestplannen staan militaire gebieden meestal ook niet ingekleurd … Het natuurreservaat ’t Wit Zand heeft een gevarieerd reliëf. Een ideaal terrein waar schobbejakken (of dieven, struikrovers, …) een toevlucht zochten. Vandaar ook de naam Schobbejakshoogte. Maar vergis u niet, ook de militairen hebben de nodige sporen nagelaten: vele putten en bergjes werden kunstmatig aangelegd om pantservoertuigen uit te testen en allerlei militaire oefeningen op te zetten. Pas eind jaren 1980 werd het oude heidelandschap hersteld: schapen, geiten en pony’s zorgen er nu voor dat jonge boompjes tijdig worden opgegeten zodat de typische heidevegetatie zich verder kan ontwikkelen.

Ryckevelde. De nachtelijke schietoefeningen op het militair domein waren vroeger een signaal voor de plaatselijke jeugd om er de dag nadien kogels te gaan zoeken. Met de modernisering van het leger zijn ook de schietoefeningen achterwege gebleven. De blusoefeningen (o.a. op een nagebouwd oorlogsschip) gaan echter onverminderd door.

‘Dikke Bertha’. Aan de andere kant van ’t Wit Zand, ziet u deze restanten van een ooit majestueuze boom. Dit was tot voor enkele jaren één van de oudste bomen van Ryckevelde (foto gezien in het domein Ryckevelde). De militairen die hier kwamen oefenen spraken niet alleen over ‘Dikke Bertha’ maar ook over ‘Dikke Jan’. Dit was een andere indrukwekkende boom op het militair domein, die ondertussen reeds sneuvelde.

54

(32) Een grenspaal op een ‘driegemeentenpunt’. Toen de volledige overwoekerde weg naar Sijsele in 1748 terug berijdbaar werd gemaakt, plaatste men ook deze paalsteen als richtingwijzer. In elke zijde van de paal was het wapenschild van de desbetreffende gemeente gekapt. De paal werd onlangs gerestaureerd omdat de paal steeds dieper in de grond wegzakte. De wapenschilden werden echter niet gerestaureerd en zijn nu niet meer te herkennen. U zult er ook witte kasseitjes opmerken. Deze kwamen er in 1994 om aan te tonen waar de toenmalige gemeentegrenzen liepen. Bij deze paal staat u op de grens tussen de deelgemeenten Sint-Kruis, (Ver)-Assebroek en Oedelem.

Paalsteen (foto gezien op het kruispunt Loweidestraat en Lorreinendreef).

(2) Oude weg naar Sijsele. Hier duidt de rode lijn het tracé aan vanaf de grenspaal. Dit tracé liep langs de huidige Lorreinendreef. (1)

Oude weg naar Sijsele.

Deze weg liep via de Veltemweg, langs de Boomkwekersstraat en het Paalbos naar Ryckevelde. Aan het eindpunt van de rode lijn (op deze kaart) bevindt zich de grenspaal van het ‘driegemeentenpunt’.

(33) Bijna een rijkswachtkazerne in het Paalbos. Ook het Paalbos is een oude plaatsnaam. De naam herinnert aan de palen die de grens aanduiden tussen de twee parochies SintCatharina (buiten Brugge) en Sint-Kruis. Deze grens liep ondermeer door het Paalbos. Het huidige Paalbos in Assebroek/Sint-Kruis is meer dan 10 hectare groot. Het vormt een groene verbindingsas

tussen

Ryckevelde

en

het

natuurdomein de Gemeneweidebeek (cf. p. 55). Maar het voortbestaan van dit bos was lange tijd onzeker. Het bos was eigendom van de staat en stond op het gewestplan als zone voor openbaar nut ingetekend. Het scenario voor de bouw van een grote rijkswachtkazerne heeft lang op tafel gelegen. In 1982 werd de knoop echter ten gunste van het bos doorgehakt. Via een ruil tussen de staat en de stad kwam het bos in

‘De Olifantenboom’ (foto gezien in het Paalbos).

handen van de stad Brugge.

55

Ook leuk om te weten is dat u evenwijdig met het Paalbos de Beeweg kunt aantreffen. In 1720 had pastoor Verhaeghe een mirakelbeeld aan de OLV-kerk van Ver-Assebroek geschonken. Dit mirakelbeeld had een sterke aantrekkingskracht op vele bedevaarders, o.a. uit Sint-Kruis. Zo werd de huidige Beeweg in de 18de eeuw een druk gebruikte verbindingsweg naar het bedevaartsoord van de kerk van Ver-Assebroek.

(34) Geen woningen in drassig gebied. Via een netwerk van kleine paden kunt u het natuurgebied de Gemeneweidebeek zelf ontdekken: bloemrijke weilanden, knotwilgenrijen, kleine bosjes, … Dit gebied rond de Gemeneweidebeek was echter tot 1999 in het

Gewestplan

als

woonuitbreidingsgebied

ingekleurd.

Omdat het gebied vrij laag gelegen en waterrijk is, besloot de stad Brugge in 1999 om dit een natuurgerichte bestemming te geven. Vele jongeren uit de omliggende scholen hebben de voorbije jaren dan ook bomen helpen aanplanten. Hierdoor ontstaat er aan de randen van het gebied 10 hectare bos. Ook de grachten, sloten en poelen werden terug uitgediept als ideale biotoop voor planten en dieren. Voor zij die er nog niet

De Gemeneweidebeek. Een natuurgebied van 40 hectare op de grens Sint-Kruis/Assebroek (foto gezien in het natuurgebied de Gemeneweidebeek).

geweest zijn, kan dit een leuke aanrader zijn.

Groene zone tussen Assebroek en Sint-Kruis. Aan de linkerkant ziet u het natuurgebied Gemeneweidebeek, aan de andere kant het Paalbos (luchtfoto, Stad Brugge, 2000).

56

(35) ‘Het bush van den hoarynck’ in Sint-Kruis. Alhoewel het Veltembos er nu wat ‘afgeleefd’ uit ziet, moet het vroeger blijkbaar een aantrekkelijke plaats voor de prehistorische mens geweest zijn. In het Veltembos werd namelijk een silexbijl uit de prehistorie gevonden. Deze silexbijl is nu echter zoek. Als iemand weet waar deze bijl zich bevindt, dan zal alvast Raakvlak (de intergemeentelijke dienst archeologie Brugge en Ommeland) uitermate verheugd zijn. In de 16de eeuw vond een Brugs poorter (Mathias Dagua) het te eng en benepen in de binnenstad. Hij had meer lucht en ruimte nodig en trok de groene buitenrand in. In het huidige Veltembos bouwde hij een buitenverblijf. En voor de Brugse poorter mocht dit

Het kasteel Veltem is verdwenen. Rond het kasteel werden grote wandeldreven aangelegd, waarvan er nu nog zichtbaar zijn in het bos en aan het zwembad Interbad. Op de toegangsweg naar het zwembad staan er nog monumentale beuken, waarvan er af en toe eentje sneuvelt in een storm (foto uit ‘Sint-Kruis, geschiedenis van de Brugse Rand’, R. Duyck, 1987).

er eentje met stijl zijn: een kasteel, met een monumentale dreef die uitgaf op de vroegere weg naar Puienbroek (huidige Leopold Debruynestraat). Drie eeuwen later echter was het kasteel van Dagua volledig

vervallen.

De

nieuwe

eigenaar,

wapenhandelaar François Bertram, liet het slopen en bouwde er een nieuw kasteel. Als u nu nog stenen wilt zien van de in 1799 gesloopte Brugse Sint-Donaaskathedraal, dan bent u in het Veltembos op de juiste plaats. De Sint-Donaaskathedraal stond vroeger op de Burg, daar waar nu (nog) het paviljoen van de Japanse architect Toyo Ito staat. Bertram was er meer dan 200 jaar geleden aanwezig op de verkoop van de stenen van de kathedraal. Meer nog, hij kocht heel wat

Veltembos met restanten van de ‘Chinese’ grot van het kasteel Veltem (foto gezien in het Veltembos).

‘historische’ veldstenen op om zo zelf zijn eigen kasteel met bijhorende grot te kunnen bouwen. Na Bertram had het kasteel Veltem nog verschillende eigenaars. Eén daarvan bezorgde Veltem de bijnaam ‘bush van den hoarynck’ omdat hij, inderdaad, veel haring at.

U kunt het zich waarschijnlijk moeilijk voorstellen, maar deze grot in het Veltembos was gemaakt in een artistieke stijl naar Chinese smaak (‘chinoiserie). In de publicatie ‘Veelvuldige Chineesche Gezichten’ beschrijft Brigitte Beernaert hoe in 1817 op deze grot een drie verdiepingen hoge, typische Chinese, pagode was gebouwd. De bovenste verdieping had een waterreservoir dat de fonteinen in het kasteelpark van water voorzag.

In 1968 kwam het bosgebied in handen van een immobiliënmaatschappij die het domein in 80 kavels wou opdelen. Het kasteel werd alvast gesloopt en in 1970 werd de 1ste steen van het Interbad gelegd. De verkaveling kon (gelukkig) worden afgewend doordat de stad Brugge het 8 hectare grote stuk bos aankocht. Wist u dat het woordje ‘Inter’ verwijst naar de intercommunale uitbating die voor dit zwembad werd opgericht. Het bouwen van een zwembad oversteeg namelijk de mogelijkheden van Sint-Kruis. Om deze reden werd dit een gemeenschappelijk project van de

Het kasteel Veltem werd ondertussen vervangen door het zwembad Interbad. Dit zwembad is voornamelijk gericht op de inwoners van SintKruis, Assebroek en Sijsele (foto gezien van op de Veltemweg).

gemeenten Sint-Kruis, Assebroek en Sijsele. Na de fusies in de jaren 1970 werden de vennoten in de Intercommunale Interbad nu de stad Brugge en Damme.

57

De verwerving van het Veltembos door de stad was een belangrijke stap. De komende jaren zal dit groene karakter nog verder uitgebouwd worden. Tot op vandaag zijn de gronden naast het Veltembos (tussen de Vossensteert, Zandtiende

en

gebruik

als

Veltemweg)

nog

bouwland

boomkwekerijgrond.

De

in en

huidige

eigenaar was vroeger onder andere een belangrijke sterke

tomatenkweker.

groei

van

de

Met

school

de Sint-

Andreuslyceum (SASK) werden reeds

Zicht op de Veltemweg, met de gebouwen van de school SASK. De zone tussen de Veltemweg en de serres achteraan op deze foto was vroeger volledig met serres bebouwd (foto gezien van op de watertoren aan de Schaakstraat).

heel wat serres vervangen door nieuwe klassen. Een mogelijke verwerving door de stad van dit agrarisch gebied zou een mooi perspectief bieden voor het Veltembos en de omliggende bewoners. (36) Hoe zijn de militairen zo dominant in Sint-Kruis terechtgekomen? U heeft reeds eerder gelezen dat er na de Tweede Wereldoorlog een uitgestrekt militair domein in Ryckevelde werd uitgebouwd (p. 52-53). Maar ook vóór het ontstaan van België was er een groot militair domein (15 hectare) in het centrum van Sint-Kruis. De Franse keizer Napoleon had in 1810 bij decreet opgelegd dat elke garnizoenstad een militair oefenterrein moest hebben. En aangezien Brugge toen een garnizoenstad was (met grote kazernes aan de huidige Kazernevest) werd op zoek gegaan naar vrijliggende gronden voor de aanleg van een oefenterrein. Belangrijk was dat deze gronden dicht bij de kazernes lagen. De keuze was snel gemaakt en de stad koos voor de gronden tussen de Maalse Steenweg en de Brieversweg, op nauwelijks 1 km afstand van Op deze luchtfoto ziet u het uitgestrekte militaire domein tussen de Maalse Steenweg en de Brieversweg. Rechts onder ziet u de dakparking van de Carrefour (luchtfoto, 2000, Stad Brugge).

de kazernes. Deze gronden waren eigendom van de Commissie der Burgelijke Godshuizen (het huidige OCMW). Tweemaal per week werden er op dit ‘soldatenveld’ (zo werd de plek in de volksmond genoemd) militaire oefeningen gehouden.

De aanwezigheid van de kazernes en het soldatenveld had aangename en mindere aangename kanten voor de inwoners van Sint-Kruis. Vooral de plaatselijke cafés zagen de talrijke soldaten graag komen. Maar met de drank in de man, waren de soldaten veelal een plaag voor de nabije buurtbewoners. Daarnaast kwam er in de Eerste Wereldoorlog ook al eens ‘per ongeluk’ een bom op Sint-Kruis in plaats van op de geviseerde kazerne (o.a. in de Dampoortstraat werden zo enkele huizen vernield). De Duitsers gebruikten dergelijke missers maar al te graag als propaganda-instrument tegen de geallieerden. Later werden de gronden van het soldatenveld ook gebruikt door scholen, voor sportmanifestaties en werden er zelfs luchtvaartshows gegeven. Sint-Kruis had toen een vliegclub met zweefvliegtuigen. Tijdens de Tweede Wereldoorlog richtten de Duitsers er een grote krijgsgevangenis in met het oog op een geplande landing in Engeland. De gevangen Engelsen gingen in grote houten loodsen ondergebracht worden. Zo ver is het nooit gekomen en onmiddellijk na de Tweede Wereldoorlog werd dit een gevangenis voor de collaborateurs. Al snel zaten er 1.500 mensen opgesloten, na 2 maanden waren dit er al 3.600. Bij de sluiting van deze gevangenis waren er nog 25 gedetineerden en 82 bewakers.

58

‘Toegang’ tot het militair domein (foto gezien van op de Leopold Debruynestraat).

Het Centrum voor Marinevorming (foto gezien van op de Brieversweg).

In 1951 werden de gebouwen overgedragen aan de Belgische Zeemacht. De Belgische Zeemacht richtte hier het Centrum voor Marinevorming op. Dat is tot op heden nog altijd in gebruik. Vanaf de jaren 1970 werd een deel van dit grote domein verkaveld, o.a. met de aanleg van warenhuizen aan de Maalse Steenweg (cf. kaartje p. 42). Ook dichter bij de Kruispoort kunt u nog sporen terug vinden van de vroegere militaire aanwezigheid in Sint-Kruis. Begin 20ste eeuw werd in de Maalse Steenweg een ‘voedermagazijn’ van het Belgisch leger opgericht, in de volksmond ook gekend als de ‘Fourage’. De ligging van het gebouw was ideaal, men kon bij wijze van spreken de kazernes aan de Kazernevest te voet bevoorraden. Met de afschaffing van de dienstplicht vond er een grote reorganisatie bij het Belgisch leger plaats en kregen veel militaire gebouwen een De tot appartementen verbouwde voedermagazijnen ‘Fourage’ aan de Maalse Steenweg (foto gezien van op de Altebijstraat).

nieuwe functie. De magazijnen van de ‘Fourage’ werden in 1997 door de Interbrugse Maatschappij voor Huisvesting omgebouwd tot sociale appartementen. Dit eindwerk willen we afsluiten met een verrassend (militair) weetje om u verder te prikkelen. Tot op vandaag kunt u nog twee - volledig door

klimop

overwoekerde

-

bunkers

terugvinden in het centrum van Sint-Kruis. Deze twee monumentale bunkers vindt u dicht bij het kerkhof aan de Pastorieweg waar ze wachten op een nieuwe bestemming. Ze liggen op stadsgrond. Voor een bezoekje neemt u best een zaklamp mee. Twee bunkers uit de Tweede Wereldoorlog. Hier verbleven tijdens de Tweede Wereldoorlog twee groepen van telkens 8 soldaten en een onderofficier (foto gezien op het einde van de Pastorieweg).

59

III. Slotwoord Hopelijk bent u na het lezen van dit eindwerk ‘De geheimen van Sint-Kruis ontsluierd via de oude buurtwegen’ aangenaam verrast over de rijke geschiedenis van Sint-Kruis. Wilt u hierover bepaalde opmerkingen of aanvullingen kwijt neem dan gerust contact op (Otmar Delanote, Invalidenstraat 105, 8310 Sint-Kruis). Daarnaast ook een woord van dank aan allen die zowel inhoudelijk en/of redactioneel een interessante bijdrage aan dit eindwerk hebben geleverd: Brigitte Beernaert, Patrick Cardinael, familie Delanote, Jan Dhondt, Marcel Dhoore, Marc Floor, Pieter Koten, René Morlion, Eric Van Hove, Patricia Van Vlaenderen, Tom Vermeersch, Chris Weymeis en Dries Weyts. Ook de lesgevers van de Koninklijke Gidsenbond Brugge en West-Vlaanderen, de Werkgroep Geschiedenis SintKruis en vooral Florence, Broes en Siel (mijn steeds enthousiaste gezel tijdens de talrijke foto-fietstochten doorheen SintKruis) mogen hier niet ontbreken.

Sint-Kruis 1778 (Kaart Ferraris, 1770 – 1778).

Sint-Kruis 1880 (Kaart MCI, 1880, Provincie West-Vlaanderen).

Sint-Kruis 2000 (Luchtfoto, 2000, Stad Brugge).

60

Bibliografie Onderstaande werken zijn voor vele onderdelen van dit eindwerk van belang. Ze worden hier vermeld en niet telkens op elke pagina van dit eindwerk. -

W. ADRIANSENS, M. BECUWE, P. CARDINAEL, e.a., Groen Brugge. Brugge, Gemeentekrediet, 1987.

-

M. BECUWE, B. BEERNAERT, P. CARDINAEL, De vesten anders bekeken: een groene wandeling rond Brugge. Brugge, Stad Brugge, 2005.

-

B. BEERNAERT, P. CARDINAEL, De verborgen geschiedenis van de stadsparken: een verkenning in de Brugse binnenstad. Brugge, Stad Brugge, 2006.

-

B. BEERNAERT, Stad Brugge: burgerlijke openbare gebouwen. Brugge, Brochure Open Monumentendag, 1995.

-

B. BEERNAERT, Stad Brugge: zorg voor zin en kleur. Brugge, Brochure Open Monumentendag, 1996.

-

B. BEERNAERT, Stad Brugge: monumenten en arbeid. Brugge, Brochure Open Monumentendag, 1997.

-

R. BOSSUYT, tBlaeuwe Casteel of Laurocorinthus in Sint-Kruis. Brugge, West-Vlaamse Gidsenkring, 2006.

-

Het Brugs Straatnamenboekje. Brugge 2002.

-

M. CAFMEYER, Sint-Kruis, oud en nieuw: algemeen overzicht in vogelvlucht. Brugge, Ter Roye, 1970.

-

F. DEBRABANDERE, Het Brugge van toen en nu: ons erfgoed. Waanders, Zwolle, 2005.

-

D. DE CLERCK, Kasteel De Spycker in Sint-Kruis, een huis van plaisance. Brugs Ommeland, 2004, blz. 227 – 255.

-

K. DENDOOVEN, Y. KEMEL, R. DUYCK e.a., De kerk van de H. Kruisverheffing in Sint-Kruis. Een vroeg voorbeeld van rijpe neogotiek. Brugge (Sint-Kruis), Stuurgroep Kerkjubileum, 2003.

-

L. DEVISCH, De evolutie van de Brugse rand: de politieke en infrastructurele ontwikkeling van de gemeente Sint-Kruis tot aan de fusie binnen Groot-Brugge (1919-1971). Gent, 2004.

-

F. DEWITTE, 500 jaar vrye archiers van mynheere Sint Sebastiaan te Sint-Kruis Brugge. Brugge, Orion, 1975.

-

M. DHOORE, D. WEYTS, Ommeloper van de wateringe Van den Brouke. Brugge, Werkgroep Geschiedenis Sint-Kruis, 2004.

-

J. D’HONDT (red.), Veelvuldige Chineesche Gezichten, Brugge, Stad Brugge, 2006 (Publicatie bij tentoonstelling Veelvuldige Chineesche Gezichten).

-

J. D’HONDT, N. GEIRNAERT, Inventaris van het archief van de gemeente St-Kruis (1794-1971). Brugge, Stadsarchief, 1990.

-

DRAYE, Onze buurtwegen juridisch bekeken. Een brochure voor gemeentebesturen en gebruikers. Brussel, Koning Boudewijnstichting, 2002.

-

R. DUYCK, J. A. RAU, e.a., Sint-Kruis, geschiedenis van de Brugse Rand. Brugge, Van de Wiele, 1987.

-

J.P. ESTHER, J. DE GRAUWE, V. DESMET, Het Kartuizerklooster binnen Brugge: verleden en toekomst. Brugge, West-Vlaamse Gidsenkring, 1980.

-

I. GEYSEN, e.a., Land van hout. Bebossing door Brugse families en instellingen omstreeks 1800.’ Brugge, Erfgoedcel Brugge – Brugge Plus vzw, 2005.

-

R. JACOBS, J. VERNIEUWE, Brugge, een stad in de geschiedenis. Brugge, Van de Wiele, 1997.

-

J. A. RAU, De Brugse randgemeenten in oude prentkaarten. Zaltbommel, Europese Bibliotheek, 1978.

-

J. RONDAS, K. RAVYTS, Het interneringskamp Sint-Kruis ICKS. Kortrijk, Groeninghe, 2003.

-

M. RYCKAERT, Brugge. Brussel, Gemeentekrediet van België, 1991.

-

M. RYCKAERT, A. VANDEWALLE, J. D’HONDT, e.a., Brugge: de geschiedenis van een Europese stad. Tielt, Lannoo, 1999.

-

SCHOUTEET, De straatnamen van Brugge: oorsprong en betekenis. Brugge, Vanden Broele, 1977.

-

P. VANDERSCHAEGHE, Male: stede ende paercke. Brugge, Male waar wij wonen, 1987.

-

S. VANNESTE, Als de eiken van Rooigem en de Bisschopsdreef konden vertellen. Brugge, West-Vlaamse Gidsenkring, 2000.

-

J. VANNIEUWENHUYSE, In goede banen: de Provincie West-Vlaanderen en het beheer van de buurtwegen. 1800 – heden, Brugge-De Panne, 2005.

-

V. VERMEERSCH, J. CORNILLY, e.a., Brugge. Antwerpen, Mercatorfonds, 2002.

-

WERKGROEP GESCHIEDENIS SINT-KRUIS, Sint-Kruis in Postkaarten. Brugge, Werkgroep Geschiedenis Sint-Kruis, 2004.

-

WERKGROEP GESCHIEDENIS SINT-KRUIS, Sint-Kruis omstreeks 1900. Brugge, Brugs Ommeland, 2000.

-

WERKGROEP GESCHIEDENIS SINT-KRUIS, Sint-Kruis 1940-1945: oorlogsjaren en bevrijding: tentoonstelling. Brugge, Werkgroep Geschiedenis Sint-Kruis, 1996.

-

WERKGROEP GESCHIEDENIS SINT-KRUIS, Rond de Kruispoort: tentoonstelling. Brugge, Werkgroep Geschiedenis Sint-Kruis, 1993. P. VAN VLAENDEREN, S. GILTE, K. DENDOOVEN, Bouwen door de eeuwen heen in Vlaanderen: inventaris van het bouwkundig erfgoed: provincie West-Vlaanderen: gemeente Brugge: deelgemeente Sint-Kruis. Brussel, Ministerie van de Vlaamse Gemeenschap. Departement Leefmilieu en Infrastructuur, 2005.

-

L. ZWARTJES, Sint-Kruis: van landelijke tot verstedelijkte gemeente. Eindwerk KUL, 1986.

61

1. Van Kruispoort naar de kerk van Sint-Kruis.

2. Op weg naar de kastelen van Sint-Kruis.

62

3. Sint-Kruis, een oase aan kastelen.

4. Via de galg (18) naar het kasteel van Male (25).

5. Van kasteel Ryckevelde (28) via een groene long naar het verdwenen kasteel Veltem (35).

63