Bruna, D. (2006, 16de editie).
Lieve oma pluis Amsterdam: Mercis Publishing, 25 pp. Viorst, J. (2007, 12de geheel herziene druk).
Dat is heel wat voor een kat, vind je niet? Haarlem: Gottmer, 28 pp. van Essen, I. (1999).
Ik krijg tranen in mijn ogen als ik aan je denk Amsterdam: Sjaloom, 98 pp. Storms, W. (2004, 3de herziene druk).
Weg van jou Hasselt: Clavis, 105 pp. Janssen, A. (2002).
Vijf letters, meer niet Hasselt: Afijn (Clavis), 97 pp.
Mieke De Preter
Bij rouw en verlies bij kinderen durven en weten mensen soms niet wat te zeggen. Kinderleed raakt, en het kan dan voor volwassenen moeilijk zijn om hen aan te spreken en te weten wat goed is om te doen. Kinderen * personalia boeken
blijven dan dikwijls alleen met hun ervaringen, gevoelens en vragen. Kinderboeken bieden taal: in woorden en in beelden. Samen lezen en kijken kan de aanzet zijn om verbondenheid te voelen, ervaringen te delen en een gesprek te beginnen. Ook hulpverleners kunnen het moeilijk vinden om hun medeleven te uiten. ‘Goede titels’ doorgeven aan jongeren en ouders of samen met kinderen een boekje lezen kunnen dan manieren zijn om betrokkenheid en steun te bieden. Ik bespreek een selectie uit een groot aanbod van kinder- en jeugdliteratuur dat handelt over het verlies van een dierbaar persoon. Ze zijn bedoeld voor respectievelijk kleuters, kinderen uit de lagere school en tieners. Ik liet me bij mijn keuze leiden door de eenvoud van de verhaallijn, de herkenbaarheid van thema’s en een hoopvol perspectief. Ik wil deze boekjes dan ook graag aanbevelen aan kinderen, jongeren en hun ouders. Naast een korte bespreking van de boekjes geef ik ook enkele fragmenten die de sfeer en stijl illustreren. Met de allerjongsten is het samen naar prentjes kijken en zo een verhaal lezen een fijne en haast vanzelfsprekende bezigheid. Lieve oma pluis is een boek met prenten en versjes voor peuters. De oma van Nijntje is doodgegaan. Iedereen heeft verdriet, komt afscheid nemen en oma danken. Oma wordt begraven in het bos en Nijntje verzorgt de plantjes bij haar graf. Doodgaan hoort bij het leven en verdriet wordt anders als je iets zinvols kan doen. Dit thema wordt ook uitgewerkt in Dat is heel wat voor een kat, vind je niet? van Judith Viorst, psychologe en therapeute. Roetje de poes is dood en wordt begraven. Door tien mooie herinneringen te zoeken, wordt het verdriet minder: Roetje was dapper. En slim. Grappig. En schoon. Roetje was zacht en mooi, en hij heeft maar één keer een vogel opgegeten. Hij snorde heel lief, soms vlak bij mijn oor. En soms sliep hij op mijn buik, dat was lekker warm. … Roetje ligt onder de grond en hij zorgt ervoor dat de bloemen en de bomen en het gras kunnen groeien. En dat is heel wat voor een kat. Vind je niet? (pp. 24-27).
JG28 / 2010 / SB3 / boeken
Doodgaan wordt beschreven als een natuurlijk proces en rouwen als verdriet hebben en herinneringen verzamelen. Er wordt gereflecteerd over de hemel, het geloof en de kringloop in de natuur. Het is een boekje voor +4-jarigen over verdriet bij het overlijden van een grootouder, voor kleuters dikwijls het eerste verlies van een dierbaar persoon. Ik merk dat kinderen het prettig vinden om mooie herinneringen te verzamelen. ‘Opa hield van ons, hij kocht snoepjes, we mochten in zijn rolstoel, hij vertelde mooie verhalen en kon hard vloeken …’ kunnen dan bijvoorbeeld op een kaartje in het boek. Een eerdere versie van het boek met sobere zwartwit illustraties vond ik meer aantrekkelijk voor ook wat oudere kinderen. Ik krijg tranen in mijn ogen als ik aan je denk is geschreven voor kinderen van wie een ouder is doodgegaan en voor alle kinderen en volwassenen die nadenken over het leven en de dood. Dertig kinderen tussen 6 en 12 jaar vertellen wat het allemaal betekent als je ouder is doodgegaan. Het boek bevat een afwisseling van tekstjes en tekeningen in diverse stijlen en kleuren. Het kwam tot stand na onderzoek en in samenwerking met de Nederlandse Stichting ‘Achter de Regenboog’. Wat komt er aan bod? De kinderen reflecteren over het overlijden, afscheid nemen, de crematie of begrafenis. Ze beschrijven hun gevoelens, de veranderingen in hun leven en wat hen geholpen heeft. Ze beschrijven manieren om te herinneren en te herdenken. ‘Nooit meer’ en ‘alles is anders’ zijn pijnlijke realiteiten. In het boek is er ook ruimte voor humor, fijne ervaringen, wensen en hoop. Soms heb je tranen aan de binnenkant. Soms heb je tranen aan de buitenkant. Soms lacht je mond en huilt je buik. Ik-voel-me-zo-alleen-traan, ik-vind-het-niet-eerlijk-traan, houd-je-welvan-mij-traan, ik-kan-niet-slapen-traan, ik-ben-boos-traan, laat-me-metrust-traan, ik-mis-je-zo-traan. Alle tranen zijn Ik-Hou-Zoveel-Van-Jou-tranen. (p. 56) Van de begrafenismeneer mocht ik in de auto zitten. En ik kreeg een pen. Ik mocht ook de duwkar duwen met de doos waarin papa lag. En toen gingen we bloemen gooien. Ik kwam steeds aan de beurt omdat ik steeds
boeken
mezelf ertussen propte in de rij. Zodat ik eerder kwam! Alle mensen gingen één keer, maar ik ging dus heel veel keer! (Tijmen, 7 jaar) (p. 28) Lieve papa, ik mis je! Maar ik blijf wel lachen. (Lisa, 9 jaar) Ik ga natuurlijk wel later aan mijn kinderen en kleinkinderen vertellen wie mijn moeder was. (Daan, 12 jaar) (p. 98-99). Het boek weerspiegelt de visie dat kinderen nood hebben aan ruimte om te denken, te vragen, te doen en te herinneren en een open en eerlijke houding van volwassenen. Het beschrijft, nodigt uit en geeft soms voorzichtig suggesties. Het laat complexiteiten bestaan, oordeelt niet en geeft geen pasklare antwoorden. Het presenteert veel verschillen, waardoor er voor elk kind iets is om te herkennen. Zowel inhoud als vorm nodigen uit om met beetjes te lezen en te kijken. Het is een boek om in huis en op het werk te hebben, zowel voor kinderen als voor volwassenen! Het is een fijn boek om in een gezin achter te laten als mensen getroffen zijn door het verlies van een ouder. In Weg van jou neemt Werner Storms, kinderpsycholoog, afscheid van zijn neefje. Hij doet dit met gedichten die ontstonden een half jaar na het overlijden, aangevuld met prozateksten die een jaar later geschreven werden. Storms beschrijft ze als oefeningen in afscheid nemen. Ze verhalen over te vroeg, missen, treuren, twijfelen en alleen zijn, troost, zoekend weten en verder leven. Het is niet altijd gemakkelijk om de juiste ‘toon’ te vinden bij verdriet dat jongeren meemaken. Weg van jou kan een boodschap van erkenning en respect voor dat verdriet overbrengen, in een stijlvorm die jongeren en ook volwassenen aanspreekt. Ik was altijd al Zo weg Van jou Maar nu jij de wijde wereld introk
JG28 / 2010 / SB3 / boeken
Sta ik nergens Jij overal (p. 22) Een groot bos biedt veel beschutting. Maar toen één boom werd geveld, Stierf het hele bos een beetje. En groeit zo’n open plek nog dicht? (p. 101, een jaar later) Ten slotte hoort ook Vijf letters, meer niet bij mijn top-vijf. Het boekje verhaalt over Elise die thuis ruzie maakt en naar de film gaat met een vriendin. Als ze ‘s avonds in de straat komt, is haar huis afgebrand en zijn haar ouders en zusje omgekomen. Elise gaat naar een pleeggezin en vecht om te overleven en te leven. Elise, dat ben ik. Vijf letters, meer niet. E L I S E. Elise, dat was ik. Vijf letters, meer niet. (p. 5) Dezelfde vijf letters. Elise. ‘Elise, het eten is klaar!’ Een nieuwe stem, dezelfde woorden. En ik zwijg, want ik heb geen zin om te praten. En wat zou ik moeten zeggen? Ik ben gehecht geraakt aan de stilte, aan de stem en de beelden in mijn hoofd. Soms heb ik het gevoel dat dat het enige is wat ik nog van mezelf heb, echt van mezelf. (p. 16) Muziek, mensen en warme wafels. Laure tettert zoals ze dat altijd al heeft gedaan. Leen glimlacht zoals ze dat altijd al heeft gedaan. Lara maakt lawaai zoals ze dat altijd al heeft gedaan. En ik luister zoals ik dat altijd heb gedaan. … We zijn een doodgewoon groepje vrolijke meisjes. (p. 68-69)
boeken
Het is een pakkend boekje geschreven door een meisje van 16 jaar en daarom alleen al zo bijzonder om aan jongeren aan te bevelen. Het is niet dik, dus ook geschikt voor minder goede lezers. Aan jongeren die een of beide ouders verloren, kan het boek tonen dat ze niet alleen zijn in hun grote verdriet. Voor andere jongeren kan het eigen verdriet, in het licht van zoveel verlies, een ander perspectief krijgen en misschien wat meer leefbaar worden. Het kan soms opluchten als je weet dat het nog altijd erger kan. Oma Pluis, Dat is heel wat voor een kat, Ik krijg tranen in mijn ogen als ik aan je denk, Weg van jou en Vijf letters, meer niet helpen kleine en grote mensen om taal te vinden voor verlies en rouw. Je kan, maar je hoeft deze boekjes niet samen met hen te lezen. Als ze beschikbaar zijn, weten kinderen en jongeren dat er aan hen gedacht werd en dikwijls is dit voldoende als steun. Ik kom deze boekjes tegen in mijn werk als pleegzorgbegeleider en ook gewoon zo, bij kinderen en jongeren in mijn omgeving.
JG28 / 2010 / SB3 / boeken
personalia
de cock mies
Klinisch psycholoog, werkzaam als procesbegeleider bij Wingerdbloei VZW. E-mail:
[email protected] de mol jan
Doctor in de psychologie en psychotherapeut, wetenschappelijk onderzoeker aan de Universiteit Gent, Vakgroep Experimenteel-klinische en Gezondheidspsychologie, Onderzoeksgroep Relatie- en Gezinsstudies. E-mail:
[email protected] de preter mieke
Klinisch psycholoog bij het Centrum Pleegzorg Kessel-Lo en geassocieerde trainer bij de Interactie-Academie. E-mail:
[email protected] decraemer kris
Klinisch psycholoog-psychotherapeut en opleider, staflid van de Interactie-Academie. E-mail:
[email protected] fondelli thomas
Klinisch psycholoog, zelfstandig systeemtheoretisch psychotherapeut en vormingsmedewerker bij Autisme Centraal. Tevens geassocieerde trainer bij de Interactie-Academie. E-mail:
[email protected]
begin artikel
personalia
overdulve marie christien
Vaktherapeut muziek, werkzaam bij Stichting Reinaerde te Utrecht. E-mail:
[email protected] reijmers ellen
Klinisch psycholoog-psychotherapeut, directeur onderzoek en ontwikkeling en hoofd psychotherapieopleiding Interactie-Academie. E-mail:
[email protected] van daele mieke
Orthopedagoog, systeemtheoretisch psychotherapeut en opleider, staflid van de Interactie-Academie. E-mail:
[email protected] van den berge luc
Sociaal verpleegkundige, master in de wijsbegeerte en systeemtheoretisch psychotherapeut. Hij is als opleider verbonden aan de Interactie-Academie, werkt in een centrum voor geestelijke gezondheidszorg en is verbonden aan een groepspraktijk voor psychotherapie, coaching en filosofisch consult. E-mail:
[email protected] verdru hannes
Lector psychologie aan de Hogeschool West-Vlaanderen te Brugge. Daarnaast werkzaam als vrij gevestigd psychotherapeut en geassocieerde trainer bij de Interactie-Academie. E-mail:
[email protected]
JG28 / 2010 / SB3 / personalia
begin artikel
