BIjlagen 270

Anlagen / Bijlagen

Anlagen / BIjlagen A

4

Statistische Grundlagenanalyse zur Porterstudie, Prof. Dr. Harald Schoelen, Dipl.-Ing. Christiane Goebel, Hochschule Niederrhein, Niederrhein Institut für Regional- und Strukturforschung (NIERS)

270

5

B

Gesprekspartners Porter-studie

44

C

Literatuur

46

D

Veranderingen in de concurrentiepositie van Nederland en Duitsland op het gebied van agrofood

50

E

Biologische landbouw

63

F

De Zuivelsector

69

G

Voldoende nieuwe aanwas voor de agrosector?

73

H

Octrooien en kwekersrechten

79

Anlage A: Statistische Grundlagenanalyse zur Porterstudie, Prof. Dr. Harald Schoelen, Dipl.-Ing. Christiane Goebel, Hochschule Niederrhein, Niederrhein Institut für Regional- und Strukturforschung (NIERS)

1

Ergebnisse des INTERREG-Projektes

„Grenzüberschreitende Statistische Grundlagenanalyse Wirtschaftskraft zur Porterstudie im AgroFood“ Prof. Dr. Harald Schoelen Dipl.-Ing. Christiane Goebel NIERS | 28.Juni 2012 |

| 28. Juni 2012 | "Wirtschaftskraft im Agrofood" | Präsentation der Ergebnisse | Prof. Dr. Harald Schoelen, Dipl.-Ing. Christiane Goebel|

3

I. Vorbemerkungen

Welche Daten werden vorgestellt? Daten aus Landbouwtelling und Agrarstrukturerhebungen Daten aus der Berufsbildungsstatistik Beschäftigtendaten Niederlande: Daten von LISA, werkgelegenheidsregister van Nederland aus den Jahren 1999 bis 2011 Deutschland: Daten der Sozialversicherungspflichtig Beschäftigten der Bundesagentur für Arbeit aus den Jahren 1999 bis 2011 Welche Daten werden zusätzlich im zugehörigen Bericht auftauchen? Daten zu Betrieben und Unternehmen Zusätzliche Daten über die Ausbildung in Landwirtschaft und Gartenbau Daten aus der volkswirtschaftlichen Gesamtrechnung Ernte- und Ertragsstatistiken | 28. Juni 2012 | "Wirtschaftskraft im Agrofood" | Präsentation der Ergebnisse | Prof. Dr. Harald Schoelen, Dipl.-Ing. Christiane Goebel|

271

4

I. Vorbemerkungen

Quelle: Eigene Darstellung | 28. Juni 2012 | "Wirtschaftskraft im Agrofood" | Präsentation der Ergebnisse | Prof. Dr. Harald Schoelen, Dipl.-Ing. Christiane Goebel|

5

Inhaltsverzeichnis

I.

Vorbemerkungen

II.

Basis für die Wertschöpfungskette/n Agribusiness: Ergebnisse aus Landbouwtelling und Agrarstrukturerhebungen/Landwirtschaftszählungen

III. Ausbildung in der Landwirtschaft IV. Die Wertschöpfungskette/n Agribusiness: Werkzame personen und Sozialversicherungspflichtig Beschäftigte


272

6

II. Ergebnisse aus Landbouwtelling und Agrarstrukturerhebungen/Landwirtschaftszählung Methodische Vorbemerkungen In den Niederlanden werden Daten über die Landwirtschaft jährlich im Rahmen der Landbouwtelling erhoben. Die Daten sind seit dem Jahr 2000 bis einschließlich 2009 harmonisiert verfügbar. Mit der Erhebung 2010 haben sich die Untergrenzen für die Aufnahme der Landbouwbedrijven in die Landbouwtelling geändert (3 Nederlandse Grootte-Eenheid Æ 3000 Euro SO). Daher sind die Daten mit den vorangegangenen nur eingeschränkt vergleichbar. In Deutschland wurden Daten über die Landwirtschaft seit 1999 alle zwei Jahre erhoben. Lediglich jede zweite Erhebung wird als Vollerhebung durchgeführt (1999, 2003, 2007, 2010). Die Daten zwischen 1999 bis einschließlich 2007 sind harmonisiert verfügbar. Mit der Erhebung 2010 haben sich die Erfassungsgrenzen für die Aufnahme in die Landwirtschaftszählung geändert. Die Abschneidegrenze wurde von 2 auf 5 ha landwirtschaftlich genutzte Fläche erhöht. Weiterhin wurden kleinere Betriebe mit bestimmten Mindesterzeugungseinheiten mit einbezogen. Daher sind die Daten mit den vorangegangenen Zählungen nur eingeschränkt vergleichbar. | 28. Juni 2012 | "Wirtschaftskraft im Agrofood" | Präsentation der Ergebnisse | Prof. Dr. Harald Schoelen, Dipl.-Ing. Christiane Goebel|

7

II. Ergebnisse aus Landbouwtelling und Agrarstrukturerhebungen/Landwirtschaftszählung Landbouwbedrijven 6.500 6.000 5.500 5.000

Anzahl

4.500 4.000 3.500 3.000 2.500 2.000 1.500 1.000 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010* Noord-Limburg (CR)

Die Zahl der Landbouwbedrijven in den untersuchten Corop-Regionen lag 2010 bei 10.268. Das sind 14,2 vH aller Betriebe in den Niederlanden. Die größte Zahl der Landbouwbedrijven (4.390) sind in Noordoost-NoordBrabant zu finden. Seit dem Jahr 2000 ist die Zahl der Betriebe etwa um ein Viertel zurückgegangen.

Noordoost-Noord-Brabant (CR)

Zuidoost-Noord-Brabant (CR) Quelle: Eigene Darstellung nach Angaben des Centraal Bureau voor de Statistiek (CBS) (Stand: Juni 2012) * Mit der Erhebung 2010 haben sich die Untergrenzen für die Aufnahme der Landbouw-bedrijven in die Landbouwtelling geändert. Daher sind die Daten mit den vorangegangenen nur eingeschränkt vergleichbar. | 28. Juni 2012 | "Wirtschaftskraft im Agrofood" | Präsentation der Ergebnisse | Prof. Dr. Harald Schoelen, Dipl.-Ing. Christiane Goebel|

273

8

II. Ergebnisse aus Landbouwtelling und Agrarstrukturerhebungen/Landwirtschaftszählung Beschäftigte

Noord-Limburg Noordoost-Noord-Brabant Zuidoost-Noord-Brabant Corop-Regionen Niederlande

Regularly employed Anzahl 9.161 11.986 10.008 31.155 211.751

Non-family Family labour labour Anteil in vH Anteil in vH 46,4 53,6 69,3 30,7 68,6 31,4 62,3 37,7 69,9 30,1

Holder Anteil in vH 21,3 33,4 33,0 29,7 32,2

Quelle: Eigene Darstellung nach Angaben des Centraal Bureau voor de Statistiek (CBS) (Stand: Juni 2012)

In den betrachteten Corop-Regionen waren 2010 31.155 Arbeitskräfte in landwirtschaftlichen Betrieben beschäftigt. Das sind 14,7 vH der Arbeitskräfte in den Niederlanden. Der Anteil der Familienarbeitskräfte liegt im Durchschnitt bei 62,3 vH, der Anteil der Betriebsinhaber an der Gesamtzahl der Arbeitskräfte liegt bei 29,7 vH.


9

II. Ergebnisse aus Landbouwtelling und Agrarstrukturerhebungen/Landwirtschaftszählung Cultuurgrond g 2010 90.000

77.045

60.000 50.000 40.000 30.000 20.000

38.500

Fläche in Hektar

70.000

62.295

80.000

10.000 Noord-Limburg

NoordoostNoord-Brabant

Der Cultuurgrond liegt in den untersuchten Corop-Regionen bei 177.840 ha. Die größte Fläche entfällt auf die Corop-Region Noordoost-NoordBrabant. Etwa zwei Drittel des Cultuurgronds besteht aus Grasland und Groenvoedergewassen.

ZuidoostNoord-Brabant



274

10

II. Ergebnisse aus Landbouwtelling und Agrarstrukturerhebungen/Landwirtschaftszählung Akkerbouw-Nutzung g 2010 in ha Zuidoost-Noord-Brabant

1.444

Noordoost-Noord-Brabant

5.308

796

Noord-Limburg

1.427

Nederland

51.663

Auf den Akkerbouw-Flächen wird schwerpunktmäßig Granen angebaut. Ein weiterer Schwerpunkt stellt der Anbau von Suikerbieten dar.

1.641

2.248

6.589

4.968

1.889

218.764

0%

70.584

50%

100%

Akkerbouwgroenten

Granen

Graszaden

Handelsgewassen

Peulvruchten

Suikerbieten

Overige akkerbouwgewassen

Braak

Quelle: Eigene Darstellung nach Angaben des Centraal Bureau voor de Statistiek (CBS) Stand: Juni 2012)


11

II. Ergebnisse aus Landbouwtelling und Agrarstrukturerhebungen/Landwirtschaftszählung Tuinbouw-Flächen 2010 in ha Zuidoost-Noord-Brabant 135

Noordoost-Noord-Brabant

437

Noord-Limburg

596

Nederland

1.708

155

2.411

2.147

23.347

266

693

16.912

0%

Der Freilandanbau im Tuinbouw überwiegt. 37 vH der Tuinbouw-Fläche mit Boomkwekerijgewassen und 30 vH der Fläche mit Tuinbouwgroenten der Niederlande befindet sich in den drei untersuchten Corop-Regionen.

1.889

2.142

3.311

19.476

24.456

50%

Bloembollen en -knollen open Grond

Bloemkwekerijgewassen open Grond

Boomkwekerijgewassen en vaste planten open Grond

Fruit open grond

Tuinbouwgroenten open Grond

Bloemkwekerijgewassen onder glas

Boomkwekerijgewassen en vaste planten onder glas

Fruit onder glas

100%

Glasgroenten

Quelle: Eigene Darstellung nach Angaben des Centraal Bureau voor de Statistiek (CBS) (Stand: Juni 2012) | 28. Juni 2012 | "Wirtschaftskraft im Agrofood" | Präsentation der Ergebnisse | Prof. Dr. Harald Schoelen, Dipl.-Ing. Christiane Goebel|

275

12

II. Ergebnisse aus Landbouwtelling und Agrarstrukturerhebungen/Landwirtschaftszählung Viehhaltung in der NL-Region 2010 Rundvee Vleesvarkens Fokvarkens Geiten Leghennen Vleeskuikens

Betriebe 3.612 1.850 1.201 348 265 157

Anteil an NL in vH 11,0 31,1 40,7 9,4 18,4 24,5

Tiere (Anzahl) 485.404 2.706.899 592.333 86.992 13.872.110 12.802.985

Ø Herdengröße 134,4 1.463,2 493,2 250,0 52.347,6 81.547,7

Ø Herdengröße NL 121,1 992,0 415,8 94,9 33.266,7 69.918,6


Der Schwerpunkt der Viehhaltung in den untersuchten niederländischen Corop-Regionen liegt in Noordoost-Noord-Brabant und Zuidoost-Noord-Brabant. Vor allem die Haltung von Varkens und Vleeskuikens hat eine große Bedeutung: der Anteil der Betriebe liegt bei 40,7 bis 24,5 vH aller niederländischen Betriebe derselben Haltungsrichtung. Die durchschnittliche Herdengröße liegt in allen betrachteten NL-Regionen z.T. deutlich über dem Durchschnitt in den Niederlanden. | 28. Juni 2012 | "Wirtschaftskraft im Agrofood" | Präsentation der Ergebnisse | Prof. Dr. Harald Schoelen, Dipl.-Ing. Christiane Goebel|

13

II. Ergebnisse aus Landbouwtelling und Agrarstrukturerhebungen/Landwirtschaftszählung Landwirtschaftliche Betriebe 2500

Anzahl

2000

1500

1000

500

0 1999 Duisburg

Kreis Kleve

2001 Kreis Wesel

2003 Krefeld

2005 Mönchengladbach

2007 Rhein-Kreis Neuss

2010* Kreis Viersen

Quelle: Eigene Darstellung nach Angaben des Landesbetrieb Information und Technik NordrheinWestfalen (it.nrw) (Stand: Juni 2012) * Änderung der Erfassungsgrenzen der landw. Betriebe in der Ergebung 2010. Daher sind die Daten mit den vorangegangenen Zählungen nur eingeschränkt vergleichbar. | 28. Juni 2012 | "Wirtschaftskraft im Agrofood" | Präsentation der Ergebnisse | Prof. Dr. Harald Schoelen, Dipl.-Ing. Christiane Goebel|

276

Die Zahl der Landwirtschaftsbetriebe in den untersuchten Kreisen/kreisfr. Städten lag 2010 bei 4.661. Das sind 13 vH aller Betriebe in NRW. Etwa 40 vH der Landwirtschaftsbetriebe (1.875) werden im Kreis Kleve bewirtschaftet. Seit dem Jahr 1999 ist die Zahl der Betriebe etwa um 30 vH zurückgegangen.

14

II. Ergebnisse aus Landbouwtelling und Agrarstrukturerhebungen/Landwirtschaftszählung Beschäftigung in landwirtschaftlichen Betrieben 2010

Duisburg Kleve Kreis Wesel Kreis Krefeld Mönchengladbach Rhein-Kreis Neuss Viersen, Kreis Niederrhein Nordrhein-Westfalen

LandwirtArbeitskräfte FamilienSaisonStändige schaftliche Insgesamt arbeitskräfte arbeitskräfte Arbeitskräfte Betriebe Anzahl Anzahl Anteil in vH Anteil in vH Anteil in vH 71 220 55,0 19,5 25,5 1.875 9.180 37,9 38,2 23,8 1.158 4.128 54,0 24,5 21,4 89 1.084 14,1 69,4 16,5 151 570 50,2 33,3 16,5 569 3.312 29,0 56,6 14,3 748 5.242 26,9 59,2 13,9 4.661 23.736 27,5 58,0 14,5 35.750 123.732 54,0 31,2 14,8

Quelle: Eigene Darstellung nach Angaben des Landesbetrieb Information und Technik NordrheinWestfalen (it.nrw) (Stand: Juni 2012)

Am Niederrhein waren 2010 23.736 Arbeitskräfte in landwirtschaftlichen Betrieben beschäftigt. Das sind 13 vH der Arbeitskräfte in Nordrhein-Westfalen. Der Anteil der Familienarbeitskräfte liegt im Durchschnitt bei 27,5 vH, wobei es große Unterschiede in den untersuchten Teilregionen gibt. Der Anteil der ständigen Arbeitskräfte liegt am Niederrhein im Durchschnitt bei 14,5 vH, wobei der Anteil in den Kreisen Wesel und Kleve sowie Duisburg bei über 20 vH liegt. | 28. Juni 2012 | "Wirtschaftskraft im Agrofood" | Präsentation der Ergebnisse | Prof. Dr. Harald Schoelen, Dipl.-Ing. Christiane Goebel|

15

II. Ergebnisse aus Landbouwtelling und Agrarstrukturerhebungen/Landwirtschaftszählung Landwirtschaftlich genutzte Fläche 2010 in ha 80.000

72.609

60.000 50.000

49.876

Fläche in Hektar

70.000

40.000

5.109

2.079

10.000

2.312

20.000

27.702

29.118

30.000

Die landwirtschaftlich genutzte Fläche liegt 2010 in den untersuchten Kreisen /kreisfr. Städte am Niederrhein bei 188.805 ha. Die größte Fläche entfällt auf den Kreis Kleve. Ein Viertel der landwirtschaftlich genutzten Fläche ist Dauergrünland.

Duisburg

Kreis Kleve Kreis Wesel

Krefeld

M'gladbach Rhein-Kreis Neuss

Kreis Viersen

Quelle: Eigene Darstellung nach Angaben des Landesbetrieb Information und Technik NordrheinWestfalen (it.nrw) (Stand: Juni 2012)


277

16

II. Ergebnisse aus Landbouwtelling und Agrarstrukturerhebungen/Landwirtschaftszählung Ackernutzung 2010 in ha Kreis Viersen

6.531

6.075

Rhein-Kreis Neuss

13.300

Mönchengladbach

2.580

Krefeld

2.268

320

1.616

105 648 2.149

16.991

Duisburg

2.028

10.595

19.073 1.277

NRW

7.646

543

16.634

Kreis Kleve

3.222

769

1.316

Kreis Wesel

6.755

9.036 185

644.863 0 0%

3.606

165

206.773

821

Im NRW-Vergleich hat der Hackfruchtanbau sowie in einigen Kreisen der Gartenbau und die Anbau von Pflanzen zur Grünernte eine überdurchschnittliche Bedeutung

86.881

43 26.965

50 50%

100 100%

Getreide zur Körnergewinnung

Pflanzen zur Grünernte

Hackfrüchte

Hülsenfrüchte

Handelsgewächse

Gartenbauerzeugnisse

Sonstige Ackerflächen

Quelle: Eigene Darstellung nach Angaben des Landesbetrieb Information und Technik NordrheinWestfalen (it.nrw) (Stand: Juni 2012) | 28. Juni 2012 | "Wirtschaftskraft im Agrofood" | Präsentation der Ergebnisse | Prof. Dr. Harald Schoelen, Dipl.-Ing. Christiane Goebel|

17

II. Ergebnisse aus Landbouwtelling und Agrarstrukturerhebungen/Landwirtschaftszählung Anbau von Gemüse + Erdbeeren sowie Blumen + Zierpflanzen am Niederrhein 10.000,0 1.438,5 8.000,0

1.227,1

1.616,2 1.583,6

6.000,0 4.000,0

7.161,8

8.003,5

7.431,0

2003

2007

8.216,3

2.000,0 1999

2010

*

Gemüse + Erbeeren (Freiland)

Gemüse + Erdbeeren (Unter Glas)

Blumen + Zierpflanzen (Freiland)

Blumen + Zierpflanzen (Unter Glas)

Quelle: Eigene Darstellung nach Angaben des Landesbetrieb Information und Technik Nordrhein-Westfalen (it.nrw) (Stand: Juni 2012) * Änderung der Erfassungsgrenzen der landw. Betriebe in der Ergebung 2010. Daher sind die Daten mit den vorangegangenen Zählungen nur eingeschränkt vergleichbar. | 28. Juni 2012 | "Wirtschaftskraft im Agrofood" | Präsentation der Ergebnisse | Prof. Dr. Harald Schoelen, Dipl.-Ing. Christiane Goebel|

278

Im Jahr 2010 sind insgesamt 10.421 ha Fläche für den Anbau von Gartengewächsen vorhanden, wobei 5,6 vH als Unter-Glas-Flächen ausgewiesen sind. Die Unter-Glasflächen sind seit 1999 um über 10 vH angewachsen.

18

II. Ergebnisse aus Landbouwtelling und Agrarstrukturerhebungen/Landwirtschaftszählung Viehhaltung am Niederrhein 2010 Betriebe Rinder Milchkühe Schweine Zuchtsauen Schafe

1.897 1.290 752 332 253

Anteil an NRW in vH 11,4 15,9 7,3 8,7 11,0

Tiere (Anzahl) 236.381 90.706 518.874 44.925 16.977

Ø Herdengröße 124,6 70,3 690,0 135,3 67

Ø Herdengröße NRW 83,1 48,2 647,6 131,9 59,5

Quelle: Eigene Darstellung nach Angaben des Landesbetrieb Information und Technik Nordrhein-Westfalen (it.nrw) (Stand: Juni 2012)

Der Schwerpunkt der Viehhaltung am Niederrhein liegt in den Kreisen Kleve und Wesel. In allen fünf Bereichen liegt der Anteil der Betriebe an den Betrieben am Niederrhein insgesamt bei über 70 vH. Die durchschnittliche Herdengröße liegt am Niederrhein in allen Bereichen höher als im NRW-Durchschnitt. Auffällig ist dies vor allem bei der Rinderhaltung und bei der Haltung von Milchkühen. Darüber hinaus gibt es 436 Betriebe mit Hühnerhaltung mit insgesamt 608.882 Hühnern. 70 vH der Betriebe liegen in den Kreisen Wesel und Kleve. | 28. Juni 2012 | "Wirtschaftskraft im Agrofood" | Präsentation der Ergebnisse | Prof. Dr. Harald Schoelen, Dipl.-Ing. Christiane Goebel|

19

Inhaltsverzeichnis

I.

Vorbemerkungen

II.


III. Ausbildung in der Landwirtschaft IV. Die Wertschöpfungskette/n Agribusiness: Werkzame personen und Sozialversicherungspflichtig Beschäftigte , Teil 1


279

20

III. Ausbildung

2.354

2.515

1.094

1.037

3.242

2.459

1.087

2.663

2.511

2.355

1.141

2.178

2.232

1.181

2.262

Absolventen der schulischen und dualen BerufsausBildung im Bereich „Landbouw en dieren“ Die Berufsausbildung in den 8.000 Niederlanden im Bereich „Landbouw 7.000 en dieren“ wird als schulische 6.000 (BOL) oder duale 5.000 Berufsausbildung (BBL) absolviert. 4.000 Insgesamt nahmen 2010/11 12.704 3.000 Personen an den Berufsausbildungen „Landbouw en dieren“ teil. 2.000 Die Zahl der Azubis ist seit dem 1.000 Ausbildungsjahr 2005/6 um 28 vH angestiegen. 2005/'06 2006/'07 2007/'08 2008/'09 2009/'10 Landbouw en natuurlijke omgeving - BOL Dierhouderij en dierverzorging - BOL Etwa 60 vH der Auszubildenden haben ihre Ausbildung in der Landbouw en natuurlijke omgeving - BBL Dierhouderij en dierverzorging - BBL Fachrichtung „Landbouw en Quelle: Eigene Darstellung nach Angaben des Centraal Bureau voor de Statistiek (CBS) natuurlijke omgeving“ abge(Stand: Juni 2012) schlossen. BOL = Beroepsopleidende Leerweg BBL = Beroepsbegleidende Leerweg


onderwijs „Landbouw, diergeneeskunde

III. Ausbildung

21

Afgestudeerden: Hoger beroepsonderwijs en wetenschappelijk onderwijs 900 800 700 600 500 400 300 200 100 0

808 681

312 253

177 100 2007/'08

2008/'09

2009/'10

2010/'11

Hoger beroepsonderwijs - Bachelor Wetenschappelijk onderwijs - Bachelor Wetenschappelijk onderwijs - Wo-Master

In den Studienrichtungen „Landbouw, diergeneeskunde“ sind im WS 2010/11 insgesamt 7.142 Studenten eingeschrieben. Die Zahl der Studenten ist in den letzten Jahren leicht angestiegen. Die Zahl der Abschlüsse mit „Hoger beroepsonderwijs“ sind seit 2007/08 deutlich gefallen. Vor allem die Zahl der Bachelor-Absolventen mit „Wetenschappellijkonderwijs“ sind dagegen stark angestiegen.



280

22

III. Ausbildung

Teilnehmer/-innen an Abschlussprüfungen g im Ausbildungsbereich Landwirtschaft 2.500 2.358 2.000 1.885 1.500

1.000

500

-

Insgesamt sind im Ausbildungsbereich Landwirtschaft im Jahr 2010 7.425 Auszubildende (NRW) zu finden. Dies ist ein leichter Rückgang im Vergleich zu den zwei vorangegangenen Jahren. Die Zahl der Auszubildenden mit bestandener Abschlussprüfung sind in den letzten drei Jahren deutlich angestiegen.

1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007* 2008 2009 2010


* Der Wert für das Jahr 2007 ist nicht ausgewiesen. | 28. Juni 2012 | "Wirtschaftskraft im Agrofood" | Präsentation der Ergebnisse | Prof. Dr. Harald Schoelen, Dipl.-Ing. Christiane Goebel|

23

III. Ausbildung Studenten und Absolventen der Agrar-, Forstund Ernährungswissenschaften 6000 5000

5732 4790

4000 3000 2000 987

1000 0

Die Zahl der eingeschriebenen Studenten ist seit der Zählung im WS 2005/06 deutlich um mehr als 16 vH gesunken Im gleichen Zeitraum ist die Zahl der Absolventen in den genannten Studienfächern stark angestiegen

727 WS 2005/06 WS 2006/07 WS 2007/08 WS 2008/09 WS 2009/10 WS 2010/11 Eingeschriebene Studenten

Absolventen



281

24

Inhaltsverzeichnis

I.

Vorbemerkungen

II.




25

IV. Darstellung der Wertschöpfungskette/n Agribusiness mit Hilfe der Wirtschaftszweigsystematik

Anwendung der in den Niederlanden und Deutschland zur Verfügung stehenden Wirtschaftszweigklassifikationen; diese bauen direkt auf der europäischen Systematik der Wirtschaftszweige (NACE) auf Æ Vergleichbarkeit Jahre Ebene

1993 - 2002

2003 – 2006/07

2006/07 – dato

Europäische Union

NACE Rev. 1

NACE Rev. 1.1

NACE Rev. 2

Niederlande Deutschland

SBI 1993 WZ 93

SBI 2008 WZ 2003

WZ 2008

Quelle: Eigene Darstellung

Die Wirtschaftszweigsystematiken sind bis zur 4-Steller-Ebene harmonisiert; die 5-Steller-Ebene ist eine „nationale“ Ebene und deckt Besonderheiten des jeweiligen Landes ab


282

26

IV. Darstellung der Wertschöpfungskette/n Agribusiness mit Hilfe der Wirtschaftszweigsystematik

Abbilden der Wertschöpfungsketten des Agribusiness mit Hilfe der „Liste Agribusiness“ (Fachbereich Agrarwirtschaft Soest der Fachhochschule Südwestfalen) Notwendigkeit: Zahlreiche Tätigkeitsbereiche der Wertschöpfungsketten wurden aus der Primärproduktion sowie dem Ernährungsgewerbe ausgelagert: vorgelagerte und nachgelagerte Wirtschaftsbereiche, die mit dem Agribusiness in Verbindung stehen, werden nicht abgebildet Abgleich der Wirtschaftszweigsystematiken der Niederlande (SBI) und Deutschlands (WZ-Systematik) Kodierung der Wirtschaftszweige des Agribusiness auf auf niederländischer Seite in den entsprechenden Wirtschaftszweigklassifikationen SBI 2008 und SBI 1993 sowie auf deutscher Seite in den Wirtschaftszweigklassifikationen WZ 2008, WZ 2003 und WZ 1993 Æ Zeitreihen


27

IV. Darstellung der Wertschöpfungskette/n Agribusiness mit Hilfe der Wirtschaftszweigsystematik Basisinput

Nahrungs- und Genußmittelproduktion

Handel/ Vermarktung

L.+T.

Großhandel GH mit Blumen/Pflanzen

L.+T.

Lagerung

Pflanzenbau

Weiterverarbeitung

Lagerung

Landwirtschaft

L.+T.

Lagerung

Vorbereitung der Primärproduktion

Primärproduktion

Lebensmittelgroßhandel Tierhaltung

Großverbraucher

Jagd und Fischerei BetriebsmittelHerstellung

Industrielle Herstellung und Veredelung

Gastronomie/Kantinen

Einzelhandel EH mit Blumen/Pflanzen

Agrotourismus

Lebensmitteleinzelhandel

Transport

Handwerkliche Herstellung, z.B. Bäcker

Märkte

Transport

LWK Æ Interessenvertretung, Service, Aus- und Weiterbildung

Transport

Handel mit Betriebsmitteln

E N D V E R B R A U C H E R

IHK, HWK, KvK Æ insbes. Interessenvertretung, Unternehmensservice, Aus- und Weiterbildung Außenhandel, Private Dienstleistungen: insbes. Beratung, Versicherung, Marketing Forschung & Entwicklung Quelle: Eigene Darstellung | 28. Juni 2012 | "Wirtschaftskraft im Agrofood" | Präsentation der Ergebnisse | Prof. Dr. Harald Schoelen, Dipl.-Ing. Christiane Goebel|

283

28

IV. Darstellung der Wertschöpfungskette/n Agribusiness mit Hilfe der Wirtschaftszweigsystematik Unterteilung der Darstellung der Wertschöpfungskette/n Agribusiness in sechs Bereiche: 1. Die vorgelagerten Bereiche der Herstellung, Installation und Instandhaltung von Produktions- und Betriebsmitteln 2. Die Primärproduktion 3. Handel mit Grund- und Primärstoffen 4. Das Ernährungsgewerbe 5. Der nachgelagerte Handel (Groß- und Einzelhandel) sowie Gastgewerbe und Catering 6. Die Dienstleistungen des Agribusiness Æ Aufteilung der identifizierten Wirtschaftszweige in eine enge Abgrenzung (Wirtschaftszweige lassen sich klar zuordnen) und ergänzende Wirtschaftszweige (Wirtschaftszweige lassen sich nicht vollständig dem Agribusiness zuordnen) | 28. Juni 2012 | "Wirtschaftskraft im Agrofood" | Präsentation der Ergebnisse | Prof. Dr. Harald Schoelen, Dipl.-Ing. Christiane Goebel|

29

IV. Wertschöpfungskette/n Agribusiness: Ergebnisse in der NL-Region Zahl der Beschäftigten (werkzame personen) des Agribusiness in der NL-Region 2011 kumuliert 250.000

233.362

200.000 150.000 100.000

enge Abgrenzung des Agribusiness in den drei untersuchten Corop-Regionen = 75.132 Beschäftigte

75.132 50.000

weite Abgrenzung: schließt Wirtschaftszweige ein, die sich nicht eindeutig zuordnen lassen

-

enge Abgrenzung kumuliert

weite Abgrenzung kumuliert

Quelle: Eigene Darstellung nach Angaben der Stichting LISA, werkgelegenheidsregister van Nederland | 28. Juni 2012 | "Wirtschaftskraft im Agrofood" | Präsentation der Ergebnisse | Prof. Dr. Harald Schoelen, Dipl.-Ing. Christiane Goebel|

284

30

IV. Wertschöpfungskette/n Agribusiness: Ergebnisse in der NL-Region Zahl der Beschäftigten (werkzame personen) des Agribusiness in der engen und weiten Abgrenzung in ZO-Nederland 2011 80.000 70.000 60.000

Anzahl

50.000 40.000 30.000 20.000 10.000 Vorgelagerte Bereiche Ergänzende WZ

37.543

Enge Abgrenzung

5.509

Primärroduktion

Handel mit Grund- u. Primärstoffen 838

35.476

5.404

Ernährungsgewerbe

14.059

Nachgelagerter Handel

DL des Agribusiness

62.285

57.564

11.741

2.943

Quelle: Eigene Darstellung nach Angaben von LISA, werkgelegenheidsregister van Nederland (Stand: Juni 2012) | 28. Juni 2012 | "Wirtschaftskraft im Agrofood" | Präsentation der Ergebnisse | Prof. Dr. Harald Schoelen, Dipl.-Ing. Christiane Goebel|

31

IV. Wertschöpfungskette/n Agribusiness: Struktur und Entwicklung der vorgelagerten Bereiche (NL)

SBI 2008 Bezeichnung 1091 Verva a rdi gi ng va n veevoeders 1092

Verva a rdi gi ng va n voeders voor hui s di eren

2015

Verva a rdi gi ng va n kuns tmes ts toffen en

2020

Verva a rdi gi ng va n verdel gi ngs mi ddel en en overi ge

2830

Verva a rdi gi ng va n ma chi nes en werktui gen voor de l a nden bos bouw Verwa a rdi gi ng va n ma chi nes voor de producti e va n voedi ngs - en genotmeddel en Wi nni ng va n overi ge del fs toffen

2893 08.9 20141

Verva a rdi gi ng va n petrochemi s che producten

20149

Verva a rdi gi ng va n overi ge orga ni s che ba s i s chemi ca l i dn (geen petrochemi s che producten) Verva a rdi gi ng va n overi ge ni et-meta a l houdende mi nera l e producten Repa ra ti e va n producten va n meta a l

23 3311 33123

Repa ra ti e en onderhoud va n ma chi nes voor een s peci fi eke bedri jfs ta k (e.a . Repa ra ti e en onderhoud va n ma chi nes en werktui gen voor de l a ndbouw en bos bouw (geen tra ctoren))

33223

Ins ta l l a ti e va n ma chi nes voor een s peci fi eke bedri jfs ta k (e.a . Ins ta l l a ti e va n ma chi nes en werktui gen voor de l a ndbouw en bos bouw) Ges peci a l i s eerde werkza a mheden i n de bouw

43

Wirtschaftszweige der vorgelagerten Bereiche der Herstellung, Installation und Instandhaltung von landw. Produktionsmitteln Wirtschaftszweige der engen Abgrenzung

ergänzende Wirtschaftszweige


285

32

IV. Wertschöpfungskette/n Agribusiness: Struktur und Entwicklung der vorgelagerten Bereiche (NL)

Beschäftigte 1999 insgesamt: 5.427

120,0 115,0

Index: 1999=100

110,0


105,0 100,0 95,0 90,0 85,0 80,0 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 Vorgel. Bereiche - Niederlande

Vorgel. Bereiche - ZO-Nederland

Vorgel. Bereiche - Noord-Limburg

Vorgel. Bereiche - Noordoost-Nord-Brabant

Vorgel. Bereiche - Zuidoost-Noord-Brabant

vergleichsweise positive Beschäftigungsentwicklung in der Untersuchungsregion


33

IV. Wertschöpfungskette/n Agribusiness: Struktur und Entwicklung der vorgelagerten Bereiche (NL) Beschäftigungsentwicklung 1999 bis 2006: Beschäftigungsrückgang um 0,6 vH (v.a. „Vervaarding van veevoeders“ um 18,3 vH); der Rückgang in den Niederlanden insgesamt lag im gleichen Zeitraum bei 11,0 vH Æ vergleichsweise positiver Verlauf 2007 bis 2011: Beschäftigungsanstieg um 4,3 vH (v.a. „Vervaardiging van veevoeders“ um 13,6 vH und „Vervaardiging van machines voor de productie van voedings- en genotmiddelen“ um 9,7 vH) Æ Beschäftigungsentwicklung ist in ZO-Nederland deutlich positiver verlaufen als in den Niederlanden insgesamt Beschäftigungsschwerpunkte*: „Vervaardiging van machines voor de productie van voedings- en genotmiddelen“ „Vervaardiging van veevoeders“ und „Vervaardiging van machines en werktuigen voor de landen bosbouw“ *Mit Beschäftigungsschwerpunkten sind die drei beschäftigungsstärksten Wirtschaftszweige auf der 4/5-StellerEbene der Wirtschaftszweigsystematik innerhalb des eingegrenzten Bereichs (hier vorgelagerte Bereiche) gemeint. | 28. Juni 2012 | "Wirtschaftskraft im Agrofood" | Präsentation der Ergebnisse | Prof. Dr. Harald Schoelen, Dipl.-Ing. Christiane Goebel|

286

34

IV. Wertschöpfungskette/n Agribusiness: Struktur und Entwicklung der Primärproduktion (NL) SBI 2008

Wirtschaftszweige der Primärproduktion

Bezeichnung Insgesamt

0111

Teel t va n gra nen, peul vruchten en ol i ehoudende za den

0113

Teel t va n groenten en wortel - en knol gewa s s en

0116

Teel t va n vezel gewa s s en

0119

Teel t va n overi ge eenja ri ge gewa s s en

0121

Drui venteel t

0124

Teel t va n pi t- en s teenvruchten

0125 0128

Teel t va n overi ge boomvruchten, kl ei nfrui t en noten Teel t va n s peceri jgewa s s en en va n a roma ti s che en medi ci na l e gewa s s en

0129

Teel t va n overi ge meerja ri ge gewa s s en

0130

Teel t va n s i erpl a nten

0141

Fokken en houden va n mel kvee

0142

Fokken en houden va n runderen (geen mel kvee)

0143

Fokken en houden va n pa a rden en ezel s

0145

Fokken en houden va n s cha pen en gei ten

0146

Fokken en houden va n va rkens

0147

Fokken en houden va n pl ui mvee

0149

Fokken en houden va n overi ge di eren

0150

Akker- en/of tui nbouw i n combi na ti e met het fokken en houden va n di eren

0161

Di ens tverl eni ng voor de a kker- en/of tui nbouw

0162

Di ens tverl eni ng voor het fokken en houden va n di eren

0163

Beha ndel i ng va n gewa s s en na de oogs t

0164

Beha ndel i ng va n za den voor vermeerderi ng

0170

Ja cht

0312 0322

Bi nnenvi s s eri j

Wirtschaftszweige der engen Abgrenzung

Kweken va n zoetwa tervi s en -s cha a l di eren

Insgesamt



35

IV. Wertschöpfungskette/n Agribusiness: Struktur und Entwicklung der Primärproduktion (NL)


110,0 105,0

Index: 1999=100

100,0


95,0 90,0 85,0 80,0 75,0 70,0 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 Primärproduktion - Niederlande

Primärproduktion - ZO-Nederland

Primärproduktion - Noord-Limburg

Primärproduktion - Noordoost-Nord-Brabant

Primärproduktion - Zuidoost-Noord-Brabant

kontinuierlicher Rückgang der Beschäftigung


287

36

IV. Wertschöpfungskette/n Agribusiness: Struktur und Entwicklung der Primärproduktion (NL) Beschäftigungsentwicklung 1999 bis 2006: sehr starker Beschäftigungsrückgang um 16,7 vH Æ starker Beschäftigungsrückgang, der analog zum Beschäftigungsrückgang in den Niederlanden (-16,1 vH) stattgefunden hat 2007 bis 2011: Beschäftigungsrückgang bei 3,5 vH; in den Niederlanden insgesamt lag der Rückgang bei 7,3 vH Æ Beschäftigungsrückgang hat sich abgeschwächt Beschäftigungsschwerpunkte Teelt van groenten en wortelen knolgewassen Fokken en houden van melkvee Fokken en houden van varkens


37

IV. Wertschöpfungskette/n Agribusiness: Struktur und Entwicklung des Handels mit Grund- u. Primärstoffen (NL) SBI 2008


4611 46211

Ha ndel s bemi ddel i ng i n l a ndbouwproducten, l evende di eren en gronds toffen voor texti el en voedi ngs mi ddel en Grootha ndel i n gra nen

46212

Grootha ndel i n za den, pootgoed en peul vruchten

46213

Grootha ndel i n hooi , s tro en ruwvoeder

46214

Grootha ndel i n mengen kra chtvoeder

46215

Grootha ndel i n veevoeder (geen ruw-, mengen kra chtvoeder)

46216 46217

Grootha ndel i n ruwe pl a nta a rdi ge en di erl i jke ol i dn en vetten en ol i ehoudende gronds toffen Grootha ndel i n ruwe ta ba k

46218 46219

Grootha ndel i n a kkerbouwproducten en veevoeder a l gemeen a s s orti ment Grootha ndel i n overi ge a kkerbouwproducten

4622

Grootha ndel i n bl oemen en pl a nten

46231

Grootha ndel i n l evend vee

46232

Grootha ndel i n hui s di eren, s i ervi s s en, s i ervogel s en wi l de di eren

46241

Grootha ndel i n hui den en vel l en

46242

Grootha ndel i n l eer en ha l ffa bri ka ten va n l eer

4661

Grootha ndel i n l a ndbouwma chi nes , werktui gen en tra ctoren

46752

Wirtschaftszweige des Handels mit Grund- und Primärstoffen


Grootha ndel i n bes tri jdi ngs mi ddel en en kuns tmes ts toffen

Insgesamt 4614

Ha ndel s bemi ddel i ng i n ma chi nes , techni s che benodi gdheden, s chepen en vl i egtui gen

Insgesamt

ergänzender Wirtschaftszweig Quelle: Eigene Darstellung


288

38

IV. Wertschöpfungskette/n Agribusiness: Struktur und Entwicklung des Handels mit Grund- u. Primärstoffen (NL)


115,0 110,0

Index: 1999 = 100

105,0


100,0 95,0 90,0 85,0 80,0 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 Handel Grund-/Primärstoffe - Niederlande

Handel Grund-/Primärstoffe - ZO-Nederland

Handel Grund-/Primärstoffe - Noord-Limburg

Handel Grund-/Primärstoffe - Noordoost-Nord-Br.

Handel Grund-/Primärstoffe - Zuidoost-Noord-Br.

seit 2006 deutlich positivere Beschäftigungsentwicklung in der Untersuchungsregion als in NL insgesamt


39

IV. Wertschöpfungskette/n Agribusiness: Struktur und Entwicklung des Handels mit Grund- u. Primärstoffen (NL) Beschäftigungsentwicklung 1999 bis 2006: nur leichter Beschäftigungsrückgang um 0,6 vH; der Rückgang in den Niederlanden insgesamt lag bei 2,6 vH Æ vergleichsweise positive Entwicklung 2007 bis 2011: Beschäftigungsanstieg ist um 4,8 vH; in den Niederlanden ist die Beschäftigung im gleichen Zeitraum um 3,7 vH gesunken Æ starke Beschäftigungszuwächse in einzelnen Wirtschaftszweigen, u.a. „Groothandel in landbouwmachines, werktuigen en tractoren“ (+10,2 vH) Beschäftigungsschwerpunkte Groothandel in levend vee Groothandel in bloemen en planten Groothandel in landbouwmachines, werktuigen en tractoren | 28. Juni 2012 | "Wirtschaftskraft im Agrofood" | Präsentation der Ergebnisse | Prof. Dr. Harald Schoelen, Dipl.-Ing. Christiane Goebel|

289

40

IV. Wertschöpfungskette/n Agribusiness: Struktur und Entwicklung des Ernährungsgewerbes (NL) SBI 2008

Wirtschaftszweige des Ernährungsgewerbes


1011

Sl a chteri jen (geen pl ui mvee-)

1012

Pl ui mvees l a chteri jen

1013

Vl ees verwerki ng (ni et tot ma a l ti jden)

1020

Vi s verwerki ng

1031

Verva a rdi gi ng va n a a rda ppel producten

1032

Verva a rdi gi ng va n frui t- en groentes a p

1039

Verwerki ng va n groente en frui t (ni et tot s a p en ma a l ti jden)

1041

Verva a rdi gi ng va n pl a nta a rdi ge en di erl i jke ol i dn en vetten

1042

Verva a rdi gi ng va n ma rga ri ne en overi ge s pi js vetten

1051

Verva a rdi gi ng va n zui vel producten (geen cons umpti e-i js )

1052

Verva a rdi gi ng va n cons umpti e-i js

1061

Verva a rdi gi ng va n meel (geen zetmeel )

1062

Verva a rdi gi ng va n zetmeel en zetmeel producten

1071 1072

Verva a rdi gi ng va n brood en vers ba nketba kkers werk Verva a rdi gi ng va n bes chui t en koekjes en a nder houdba a r ba nketba kkers werk

1073

Verva a rdi gi ng va n deegwa ren

1081

Verva a rdi gi ng va n s ui ker

10821

Verwerki ng va n ca ca o

10822

Verva a rdi gi ng va n chocol a de en s ui kerwerk

1083

Verwerki ng va n koffi e en thee

1084

Verva a rdi gi ng va n s peceri jen, s a uzen en krui deri jen; zoutra ffi na ge

1085

Verva a rdi gi ng va n ka nt-en-kl a a rma a l ti jden en s na cks

1086

Verva a rdi gi ng va n gehomogeni s eerde voedi ngs prepa ra ten en di eetvoedi ng

1089

Verva a rdi gi ng va n overi ge voedi ngs mi ddel en n.e.g.

1101

Verva a rdi gi ng va n s terk a l cohol i s che dra nken door di s ti l l eren, recti fi ceren en mengen

1102

Verva a rdi gi ng va n wi jn ui t drui ven

1103

Verva a rdi gi ng va n ci der en va n overi ge vruchtenwi jnen

1104

Verva a rdi gi ng va n overi ge ni et-gedi s ti l l eerde gegi s te dra nken

1105

Verva a rdi gi ng va n bi er

1106

Mouteri jen

1107

Verva a rdi gi ng va n fri s dra nken; producti e va n mi nera a l wa ter en overi g gebottel d wa ter



Insgesamt


41

IV. Wertschöpfungskette/n Agribusiness: Struktur und Entwicklung des Ernährungsgewerbes (NL) 120,0


110,0


Index: 1999=100

100,0 90,0 80,0 70,0 60,0 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 Ernährungsgewerbe - Niederlande

Ernährungsgewerbe - ZO-Nederland

Ernährungsgewerbe - Noord-Limburg

Ernährungsgewerbe - Noordoost-Nord-Brabant

Ernährungsgewerbe - Zuidoost-Noord-Brabant Quelle: Eigene Darstellung nach Angaben von LISA, werkgelegenheidsregister van Nederland (Stand: Juni 2012) | 28. Juni 2012 | "Wirtschaftskraft im Agrofood" | Präsentation der Ergebnisse | Prof. Dr. Harald Schoelen, Dipl.-Ing. Christiane Goebel|

290

kontinuierlicher Rückgang der Beschäftigung

42

IV. Wertschöpfungskette/n Agribusiness: Struktur und Entwicklung des Ernährungsgewerbes (NL) Beschäftigungsentwicklung 1999 bis 2006: Rückgang der Beschäftigung um 17 vH leichte Zuwächse bei „Vervaardiging van brood an vers banketbakkerswerk“ (+2,4 vH) und „Vervaardiging van zuivelproducten“ (+3,2 vH) starke Rückgänge bei „Vleesverwerking“ (-30 vH) und „Vervaardiging van bier“ (-25,3 vH) 2007 bis 2011: Beschäftigungsrückgang um 6,6 vH (Niederlande: -2,4 vH) weiterer Rückgang bei „Vleesverwerking“ (-11,4 vH) und „Vervaardiging van bier“ (-19,8 vH) Rückgang bei „Vervaardiging van brood en vers banketbakkerswerk“ (-5,3 vH) und Vervaardiging van zuivelproducten“ (-12,2 vH) Beschäftigungsschwerpunkte Vervaardiging van brood en vers banketbakkerswerk Vleesverwerking Verwerking van groente en fruit | 28. Juni 2012 | "Wirtschaftskraft im Agrofood" | Präsentation der Ergebnisse | Prof. Dr. Harald Schoelen, Dipl.-Ing. Christiane Goebel|

43

IV. Wertschöpfungskette/n Agribusiness: Struktur und Entwicklung des nachgelagerten Handels (NL) Wirtschaftszweige des nachgelagerten SBI 2008

Bezeichnung

Insgesamt 4617

Ha ndel s bemi ddel i ng i n voedi ngs - en genotmi ddel en

46311

Grootha ndel i n groenten en frui t

46312

Grootha ndel i n cons umpti e-a a rda ppel en

4632

Grootha ndel i n vl ees en vl ees wa ren en i n wi l d en gevogel te (ni et l evend)

46331

Grootha ndel i n zui vel producten en s pi js ol i dn en -vetten

46332

Grootha ndel i n ei eren

4634

Grootha ndel i n dra nken (geen zui vel )

4635

Grootha ndel i n ta ba ks producten en rokers benodi gdheden

4636

Grootha ndel i n s ui ker, chocol a de en s ui kerwerk

4637

Grootha ndel i n koffi e, thee, ca ca o en s peceri jen (geen ruwe)

46381

Grootha ndel i n s na cks

46382

Grootha ndel i n vi s , s cha a l - en weekdi eren

46383

Ges peci a l i s eerde grootha ndel i n overi ge voedi ngs - en genotmi ddel en n.e.g.

46384

Grootha ndel i n ba kkeri jgronds toffen

46389

Ges peci a l i s eerde grootha ndel i n overi ge gronds toffen en ha l ffa bri ka ten voor de voedi ngs mi ddel en-i ndus tri e n.e.g. Grootha ndel i n voedi ngs - en genotmi ddel en a l gemeen a s s orti ment

4639

Handels + Gastgewerbe und Catering


Insgesamt 4711 47.2

Superma rkten en dergel i jke wi nkel s met een a l gemeen a s s orti ment voedi ngs - en genotmi ddel en Ges peci a l i s eerde wi nkel s i n voedi ngs - en genotmi ddel en

47761

Wi nkel s i n bl oemen en pl a nten, za den en tui nbenodi gdheden

47762

Tui ncentra

47763

Wi nkel s i n di eren, di erbenodi gdheden en hengel s porta rti kel en

47811

Ma rktha ndel i n a a rda ppel en, groenten en frui t

47819

Ma rktha ndel i n overi ge voedi ngs - en genotmi ddel en

4791

Deta i l ha ndel vi a pos torder en i nternet


Insgesamt 4730

Benzi nes ta ti ons

Insgesamt 56.1 56.2

Res ta ura nts , ca feta ri a ’s e.d. Ka nti nes en ca teri ng

Insgesamt



291

44

IV. Wertschöpfungskette/n Agribusiness: Struktur und Entwicklung des nachgelagerten Handels (NL)


160,0 150,0

Index: 1999=100

140,0


130,0 120,0 110,0 100,0 90,0 80,0 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 Nachgel. Handel - Niederlande

Nachgel. Handel - ZO-Nederland

Nachgel. - Noord-Limburg

Nachgel. Handel - Noordoost-Nord-Brabant

Nachgel. Handel - Zuidoost-Noord-Brabant

leichter Anstieg der Beschäftigung


45

IV. Wertschöpfungskette/n Agribusiness: Struktur und Entwicklung des nachgelagerten Handels (NL) Beschäftigungsentwicklung 1999 bis 2006: starker Anstieg der Beschäftigung um 23,4 vH (NL: +6 vH) Anstieg bei „Groothandel in voedings- en genotmiddelen“ (+ 43 vH) und „Groothandel in vlees en vleeswaren“ (+26 vH) Rückgang bei „Groothandel in groenten en fruit (-10 vH) 2007 bis 2011: insgesamt leichter Rückgang der Beschäftigung um 1,1 vH (Niederlande +0,8 vH) Beschäftigungsanstieg bei „Groothandel in groenten en fruit“ (+16,5 vH) Beschäftigungsrückgang bei „Groothandel in voedings- en genotmiddelen“ (-6,1 vH) und „Groothandel in vlees en vleeswaren“ (-2,9 vH) Beschäftigungsschwerpunkte Groothandel in voedings- en genotmiddelen Groothandel in groenten en fruit Groothandel in vlees en vleeswaren | 28. Juni 2012 | "Wirtschaftskraft im Agrofood" | Präsentation der Ergebnisse | Prof. Dr. Harald Schoelen, Dipl.-Ing. Christiane Goebel|

292

46

IV. Wertschöpfungskette/n Agribusiness: Struktur und Entwicklung der Dienstleistungen (NL) SBI 2008

Wirtschaftszweige der Dienstleistungen des Agribusiness

Bezeichnung

Insgesamt 52102

Ops l a g i n koel hui zen e.d.

72191 7731

Speur- en ontwi kkel i ngs werk op het gebi ed va n l a ndbouw en vi s s eri j (ni et bi otechnol ogi s ch) Verhuur en l ea s e va n l a ndbouwma chi nes en -werktui gen

8130

La nds cha ps verzorgi ng


Insgesamt 38

Afva l i nza mel i ng en -beha ndel i ng; voorberei di ng tot recycl i ng

52101

Ops l a g i n ta nks

52109

Ops l a g i n di s tri buti ecentra en overi ge ops l a g (ni et i n ta nks , koel hui zen e.d.)

5814

Ui tgeveri jen va n ti jds chri ften

64.19

Overi ge gel ds cheppende fi na nci ël e i ns tel l i ngen

6512

Scha deverzekeri ngen (geen herverzekeri ng)

69.2

Accounta ncy, bel a s ti nga dvi s eri ng en a dmi ni s tra ti e

70.22

Advi s eri ng op het gebi ed va n ma na gement en bedri jfs voeri ng

72192

Techni s ch s peur- en ontwi kkel i ngs werk

72193 73.1

Speur- en ontwi kkel i ngs werk op het gebi ed va n gezondhei d en voedi ng (ni et bi otechnol ogi s ch) Recl a meburea us en ha ndel i n a dvertenti es en -ti jds chri ften

7320

Ma rkten opi ni eonderzoekburea us

7490

Overi ge s peci a l i s ti s che za kel i jke di ens tverl eni ng

7500

Veteri na i re di ens tverl eni ng

8129

Overi ge rei ni gi ng

9411


Bedri jfs - en werkgevers orga ni s a ti es

Insgesamt



47

IV. Wertschöpfungskette/n Agribusiness: Struktur und Entwicklung der Dienstleistungen (NL)

140,0


130,0


Index: 1999=100

120,0 110,0 100,0 90,0 80,0 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 DL des Agribusiness - Niederlande

DL des Agribusiness - ZO-Nederland

DL des Agribusiness - Noord-Limburg

DL des Agribusiness - Noordoost-Nord-Brabant

DL des Agribusiness - Zuidoost-Noord-Brabant

deutlicher Anstieg der Beschäftigung


293

48

IV. Wertschöpfungskette/n Agribusiness: Struktur und Entwicklung der Dienstleistungen (NL) Beschäftigungsentwicklung 1999 bis 2006: deutlicher Anstieg der Beschäftigung bei den Dienstleistungen um 15,3 vH (Niederlande: +16,8 vH) Æ Landschapsverzorging: + 19,1 vH 2007 bis 2011: Anstieg der Beschäftigung um 4,4 vH (Niederlande: +8,2 vH) Æ weiterer Anstieg der Landschapsverzorging: + 7,4 vH Beschäftigungsschwerpunkt: Landschapsverzorging


49

Inhaltsverzeichnis

I.

Vorbemerkungen

II.




294

50

IV. Wertschöpfungskette/n Agribusiness: Ergebnisse am Niederrhein Zahl der Sozialversicherungspflichtig Beschäftigten des Agribusiness am Niederrhein 2011 kumuliert 160.000

145.995

140.000 120.000 100.000 80.000 60.000

enge Abgrenzung des Agribusiness in den untersuchten Regionen des Niederrheins = 47.933 Beschäftigte

47.933

40.000

weite Abgrenzung: schließt Wirtschaftszweige ein, die sich nicht eindeutig zuordnen lassen

20.000 -

enge Abgrenzung kumuliert

weite Abgrenzung kumuliert

Quelle: Eigene Darstellung nach Angaben der Bundesagentur für Arbeit (Stand: August 2012) | 28. Juni 2012 | "Wirtschaftskraft im Agrofood" | Präsentation der Ergebnisse | Prof. Dr. Harald Schoelen, Dipl.-Ing. Christiane Goebel|

51

IV. Wertschöpfungskette/n Agribusiness: Ergebnisse am Niederrhein Zahl der Sozialversicherungspflichtig Beschäftigten des Agribusiness in der engen und weiten Abgrenzung am Niederrhein 2011 50.000 45.000 40.000 35.000

Anzahl

30.000 25.000 20.000 15.000 10.000 5.000 Vorgelagerte Bereiche

Primärroduktion

Handel mit Grund- u. Primärstoffen

Ernährungsgewerbe


DL des Agribusiness

Ergänzende WZ

41.778

-

1.970

-

35.140

19.174

Enge Abgrenzung

1.725

7.798

3.763

20.175

10.832

3.640

Quelle: Eigene Darstellung nach Angaben der Bundesagentur für Arbeit (Stand: August 2012) | 28. Juni 2012 | "Wirtschaftskraft im Agrofood" | Präsentation der Ergebnisse | Prof. Dr. Harald Schoelen, Dipl.-Ing. Christiane Goebel|

295

52

IV. Wertschöpfungskette/n Agribusiness: Struktur und Entwicklung der vorgelagerten Bereiche (D)

WZ 2008

Wirtschaftszweige der vorgelagerten Bereiche der Herstellung, Installation und Instandhaltung von landw. Produktionsmitteln


10.91.0

Hers tel l ung von Futtermi ttel n für Nutzti ere

20.15.0

Hers tel l ung von Düngemi ttel n und Sti cks toffverbi ndungen

20.20.0 25.73.4

Hers tel l ung von Schä dl i ngs bekä mpfungs -, Pfl a nzens chutz- und Des i nfekti ons mi ttel n Hers tel l ung von Gerä ten für di e La ndwi rts cha ft

28.30.0

Hers tel l ung von l a nd- und fors twi rts cha ftl i chen Ma s chi nen

29.53.0

Hers tel l ung von Ma s chi nen für da s Ernä hrungs gewerbe und di e Ta ba kvera rbei tung (u.a . Hers tel l ung von Tei l en von Mel k- und

Wirtschaftszweige der engen Abgrenzung der

Insgesamt 08.91

Bergba u a uf chemi s che und Düngemi ttel mi nera l e

10.92.0

Hers tel l ung von Futtermi ttel n für s ons ti ge Ti ere

20.14.0

Hers tel l ung von s ons ti gen orga ni s chen Grunds toffen und Chemi ka l i en (u.a . Vergä rung von Zuckerrohr, Ma i s oder ä hnl i chen Agra rerzeugni s s en zur Hers tel l ung von Al kohol und Es tern) Hers tel l ung von Gl a s und Gl a s wa ren, Kera mi k, Vera rbei tung von Stei nen und Erden Repa ra tur von Meta l l erzeugni s s en (Hers tel l ung von Gerä ten für di e La ndwi rts cha ft) Repa ra tur von Ma s chi nen (u.a . Repa ra tur von l a ndwi rts cha ftl i chen Gerä ten) Ins ta l l a ti on von Ma s chi nen und Aus rüs tungen a .n.g.

23 33.11.0 33.12.0 33.20.0 43


Ba ugewerbe (l dw. Ba uwes en) Insgesamt



53

IV. Wertschöpfungskette/n Agribusiness: Struktur und Entwicklung der vorgelagerten Bereiche (D) 110,0

*

*


100,0

Beschäftigte 2011 insgesamt: 1.725 (nachweisbar)

Index: 1999=100

90,0

80,0

70,0

60,0

50,0

40,0 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 Vorgelagerte Bereiche - NRW

Vorgelagerte Bereiche - Niederrhein

Quelle: Eigene Darstellung nach Angaben der Bundesagentur für Arbeit (Stand: August 2012) *Wechsel der Wirtschaftszweigsystematik: 1999 bis 2002 (WZ93), 2003-2006 (WZ03), 2007-2001 (WZ08) | 28. Juni 2012 | "Wirtschaftskraft im Agrofood" | Präsentation der Ergebnisse | Prof. Dr. Harald Schoelen, Dipl.-Ing. Christiane Goebel|

296

Rückgang der Beschäftigung, vor allem nach 2006; in diesem Bereich sehr starke Untererfassung der SVB durch Geheimhaltungsfälle

54

IV. Wertschöpfungskette/n Agribusiness: Struktur und Entwicklung der vorgelagerten Bereiche (D) Beschäftigungsentwicklung 1999 bis 2006: Beschäftigungsrückgang um 12 vH (NRW -22 vH) Æ Rückgang bei der „Herstellung von land- und forstwirtschaftlichen Maschinen“ (-65,8 vH) und der „Herstellung von Maschinen für das Ernährungsgewerbe“ (-8,3 vH) 2007 bis 2011: Beschäftigungsrückgang um 1,5 vH (NRW +5,7 vH) weiterer Rückgang bei der „Herstellung von land- und forstwirtschaftlichen Maschinen“ (-25,5 vH) aber: Anstieg der Beschäftigung bei der „Herstellung von Maschinen für die Nahrungs- und Genussmittelerzeugung“ (+1,7 vH) Beschäftigungsschwerpunkte Herstellung von Maschinen für die Nahrungs- und Genussmittelerzeugung Herstellung von Futtermitteln für Nutztiere


55

IV. Wertschöpfungskette/n Agribusiness: Struktur und Entwicklung der Primärproduktion (D)

WZ 2008


01.1

Anba u ei njä hri ger Pfl a nzen

01.2 01.3

Anba u mehrjä hri ger Pfl a nzen Betri eb von Ba ums chul en s owi e Anba u von Pfl a nzen zu Vermehrungs zwecken

01.4

Ti erha l tung

01.5

Gemi s chte La ndwi rts cha ft

01.6 01.7

Erbri ngung von l a ndwi rts cha ftl i chen Di ens tl ei s tungen

Wirtschaftszweige der Primärproduktion


Ja gd, Fa l l ens tel l erei und da mi t verbundene Tä ti gkei ten

03.1

Fi s cherei

03.2

Aqua kul tur Insgesamt



297

56

IV. Wertschöpfungskette/n Agribusiness: Struktur und Entwicklung der Primärproduktion (D) 150,0

*

*


140,0


Index: 1999=100

130,0

120,0

110,0

100,0

90,0

80,0 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 Primärproduktion - NRW

Primärproduktion - Niederrhein

kontinuierlicher Anstieg der sozialversicherungspflichtigen Beschäftigung

Quelle: Q ll Ei Eigene D Darstellung t ll nach hA Angaben b d der B Bundesagentur d t für fü Arbeit A b it (St (Stand: d August A t 2012) *Wechsel der Wirtschaftszweigsystematik: 1999 bis 2002 (WZ93), 2003-2006 (WZ03), 2007-2001 (WZ08) | 28. Juni 2012 | "Wirtschaftskraft im Agrofood" | Präsentation der Ergebnisse | Prof. Dr. Harald Schoelen, Dipl.-Ing. Christiane Goebel|

57

IV. Wertschöpfungskette/n Agribusiness: Struktur und Entwicklung der Primärproduktion (D) Beschäftigungsentwicklung 1999 bis 2006: Anstieg der Beschäftigung um 30,1 vH (NRW +8 vH) Zuwächse vor allem im „Pflanzenbau“ (+29,6 vH) sowie der „Erbringung von landwirtschaftlichen Dienstleistungen für den Pflanzenbau“ (+47,9 vH) 2007 bis 2011: weiterer Anstieg der sozialversicherungspflichtigen Beschäftigung um 15,5 vH (NRW +13,4 vH) Zuwächse vor allem beim „Anbau einjähriger Pflanzen“ (+43,2 vH) und der „gemischten Landwirtschaft“ (+26,2 vH) deutlicher Rückgang bei der „Erbringung von landwirtschaftlichen Dienstleistungen“ (-20,6 vH) Beschäftigungsschwerpunkte Betrieb von Baumschulen sowie Anbau von Pflanzen zu Vermehrungszwecken Anbau einjähriger Pflanzen Gemischte Landwirtschaft | 28. Juni 2012 | "Wirtschaftskraft im Agrofood" | Präsentation der Ergebnisse | Prof. Dr. Harald Schoelen, Dipl.-Ing. Christiane Goebel|

298

58

IV. Wertschöpfungskette/n Agribusiness: Struktur und Entwicklung des Handels mit Grund- u. Primärstoffen (D) WZ 2008

Wirtschaftszweige des Handels mit Grund- und Primärstoffen


46.11

46.21.0

Ha ndel s vermi ttl ung von l a ndwi rts cha ftl i chen Grunds toffen, l ebenden Ti eren, texti l en Rohs toffen und Ha l bwa ren Ha ndel s vermi ttl ung von l a ndwi rts cha ftl i chen Ma s chi nen und Gerä ten Großha ndel mi t Getrei de, Rohta ba k, Sa a tgut und Futtermi ttel n

46.22.0

Großha ndel mi t Bl umen und Pfl a nzen

46.23.0

Großha ndel mi t l ebenden Ti eren

46.24.0

Großha ndel mi t Hä uten, Fel l en und Leder

46.14.6

46.61


Großha ndel mi t l a ndwi rts cha ftl i chen Ma s chi nen und Gerä ten Insgesamt

ex 46.75.0 Großha ndel mi t chemi s chen Erzeugni s s en (u.a . Großha ndel mi t Düngemi ttel n und a grochemi s chen Erzeugni s s en) Insgesamt




59

IV. Wertschöpfungskette/n Agribusiness: Struktur und Entwicklung des Handels mit Grund- u. Primärstoffen (D) 125,0

*

*


120,0


Index: 1999=100

115,0

110,0

105,0

100,0

95,0

90,0 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 Handel Grund-/Primärstoffe - NRW

Handel Grund-/Primärstoffe - Niederrhein

deutlicher Beschäftigungsanstieg, vor allem ab 2009


299

60

IV. Wertschöpfungskette/n Agribusiness: Struktur und Entwicklung des Handels mit Grund- u. Primärstoffen (D) Beschäftigungsentwicklung 1999 bis 2006: Beschäftigungsanstieg um 8,6 vH (NRW +2,8 vH) starker Anstieg der Beschäftigung beim „Großhandel mit landwirtschaftlichen Maschinen und Geräten“ (+21,3 vH) gleichbleibend hohe Beschäftigung beim „Großhandel mit Blumen und Pflanzen“ 2007 bis 2011: Beschäftigungsanstieg um 11,9 vH (NRW +4,5 vH) Rückgang beim „Großhandel mit Blumen und Pflanzen“ (-10,4 vH) deutlicher Anstieg beim „Großhandel mit Getreide, Rohtabak, Saatgut und Futtermitteln“ (+16,1 vH) Beschäftigungsschwerpunkte Großhandel mit Blumen und Pflanzen Großhandel mit Getreide, Rohtabak, Saatgut und Futtermitteln Großhandel mit landwirtschaftlichen Maschinen und Geräten | 28. Juni 2012 | "Wirtschaftskraft im Agrofood" | Präsentation der Ergebnisse | Prof. Dr. Harald Schoelen, Dipl.-Ing. Christiane Goebel|

61

IV. Wertschöpfungskette/n Agribusiness: Struktur und Entwicklung des Ernährungsgewerbes (D)

WZ 2008


10.1

Schl a chten und Fl ei s chvera rbei tung

10.2

Fi s chvera rbei tung

10.3

Obs t- und Gemüs evera rbei tung

10.4

Hers tel l ung von pfl a nzl i chen und ti eri s chen Öl en und Fetten

10.5 10.6

Mi l chvera rbei tung Ma hl - und Schä l mühl en, Hers tel l ung von Stä rke und Stä rkeerzeugni s s en

10.7

Hers tel l ung von Ba ck- und Tei gwa ren

10.8

Hers tel l ung von s ons ti gen Na hrungs mi ttel n

11.0

Geträ nkehers tel l ung

Wirtschaftszweige des Ernährungsgewerbes


Insgesamt



300

62

IV. Wertschöpfungskette/n Agribusiness: Struktur und Entwicklung des Ernährungsgewerbes (D) 110,0

*

*


105,0


Index: 1999=100

100,0

95,0

90,0

85,0

80,0 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 Ernährungsgewerbe - NRW

Ernährungsgewerbe - Niederrhein

kontinuierlicher Rückgang der Beschäftigung bis 2007, danach starker Beschäftigungszuwachs

Quelle: Q ll Ei Eigene D Darstellung ll nach hA Angaben b d der B Bundesagentur d für fü Arbeit A b i (S (Stand: d A August 2012) *Wechsel der Wirtschaftszweigsystematik: 1999 bis 2002 (WZ93), 2003-2006 (WZ03), 2007-2001 (WZ08) | 28. Juni 2012 | "Wirtschaftskraft im Agrofood" | Präsentation der Ergebnisse | Prof. Dr. Harald Schoelen, Dipl.-Ing. Christiane Goebel|

63

IV. Wertschöpfungskette/n Agribusiness: Struktur und Entwicklung des Ernährungsgewerbes (D) Beschäftigungsentwicklung 1999 bis 2006: Rückgang der Beschäftigung um 14,4 vH (NRW -13,1 vH) Rückgang vor allem im „Sonstigen Ernährungsgewerbe“ (-14,5 vH), bei der „Herstellung von Getränken“ (-26 vH) und bei der „Herstellung von pflanzlichen und tierischen Ölen und Fetten“ (-27,7 vH) 2007 bis 2011: Anstieg der Beschäftigung um 16,6 vH (NRW +3,9 vH) Zuwächse vor allem bei der „Herstellung von Back- und Teigwaren (+20,9 vH), bei „Schlachten und Fleischverarbeitung“ (+45,8 vH) sowie der „Obst- und Gemüseverarbeitung“ (+63,1 vH) weiterer Rückgang bei der „Getränkeherstellung“ (-20,8 vH) und der „Herstellung von pflanzlichen und tierischen Ölen und Fetten“ (-27 vH) Beschäftigungsschwerpunkte: Herstellung von Back- und Teigwaren Schlachten und Fleischverarbeitung Herstellung von sonstigen Nahrungsmitteln | 28. Juni 2012 | "Wirtschaftskraft im Agrofood" | Präsentation der Ergebnisse | Prof. Dr. Harald Schoelen, Dipl.-Ing. Christiane Goebel|

301

64

IV. Wertschöpfungskette/n Agribusiness: Struktur und Entwicklung des nachgelagerten Handels (D) WZ 2008

Wirtschaftszweige des nachgelagerten Handels + Gastgewerbe und Catering


46.17.1

Ha ndel s vermi ttl ung von Zucker und Süßwa ren

46.17.2

Ha ndel s vermi ttl ung von Wei n, Sekt und Spi ri tuos en

46.17.9 46.31.0

Ha ndel s vermi ttl ung von s ons t. Na hrungs mi ttel n, Geträ nken und Ta ba kwa ren Großha ndel mi t Obs t, Gemüs e und Ka rtoffel n

46.32.0

Großha ndel mi t Fl ei s ch und Fl ei s chwa ren

46.33.0

Großha ndel mi t Mi l ch, Mi l cherzeugni s s en, Ei ern, Spei s eöl en und Na hrungs fetten Großha ndel mi t Geträ nken

46.34.0 46.35.0

Großha ndel mi t Ta ba kwa ren

46.36.0

Großha ndel mi t Zucker, Süßwa ren und Ba ckwa ren

46.37.0

Großha ndel mi t Ka ffee, Tee, Ka ka o und Gewürzen

46.38.1

Großha ndel mi t Fi s ch und Fi s cherzeugni s s en


46.38.2

Großha ndel mi t Mehl und Getrei deprodukten

46.38.9

Großha ndel mi t Na hrungs - und Genus s mi ttel n a . n. g.

46.39.1

Großha ndel mi t ti efgefrorenen Na hrungs mi ttel n, ohne a us geprä gten Schwerpunkt Großha ndel mi t s ons ti gen Na hrungs - und Genus s mi ttel n, Geträ nken und Ta ba kwa ren, ohne a us geprä gten Schwerpunkt

46.39.9

Insgesamt 47.11 47.2 47.76.1

Ei nzel ha ndel mi t Wa ren vers chi edener Art, Ha uptri chtung Na hrungs - und Genus s mi ttel , Geträ nke und Ta ba kwa ren Ei nzel ha ndel mi t Na hrungs - und Genus s mi ttel n, Geträ nken und Ta ba kwa ren (i n Verka ufs rä umen) Ei nzel ha ndel mi t Bl umen, Pfl a nzen, Sä merei en und Düngemi ttel n

47.76.2

Ei nzel ha ndel mi t zool ogi s chem Beda rf und l ebenden Ti eren

47.81.0

Ei nzel ha ndel mi t Na hrungs - und Genus s mi ttel n, Geträ nken und Ta ba kwa ren a n Verka ufs s tä nden und a uf Mä rkten Sons ti ger Fa chvers a ndha ndel (da r. mi t Wei n, Spi ri tuos en, Na hrungs m.)

47.91.9


Insgesamt 47.3

Ei nzel ha ndel mi t Motorenkra fts toffen (Ta nks tel l en)

Insgesamt 56.1

Res ta ura nts , Ga s ts tä tten, Imbi s s s tuben, Ca fés , Ei s s a l ons u. Ä.

56.2

Ca terer und Erbri ngung von s ons ti ger Verpfl egungs di ens tl ei s tungen


Insgesamt


65

IV. Wertschöpfungskette/n Agribusiness: Struktur und Entwicklung des nachgelagerten Handels (D) 115,0

*

*


110,0


Index: 1999=100

105,0

100,0

95,0

90,0

85,0

80,0 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 Nachgel. Handel - NRW

Nachgel. Handel - Niederrhein

Quelle: Q ll Ei Eigene D Darstellung t ll nach hA Angaben b der d B Bundesagentur d t für fü Arbeit A b it (St (Stand: d August A t 2012) *Wechsel der Wirtschaftszweigsystematik: 1999 bis 2002 (WZ93), 2003-2006 (WZ03), 2007-2001 (WZ08) | 28. Juni 2012 | "Wirtschaftskraft im Agrofood" | Präsentation der Ergebnisse | Prof. Dr. Harald Schoelen, Dipl.-Ing. Christiane Goebel|

302

im Vergleich zu NRW relativ konstante Beschäftigungssituation

66

IV. Wertschöpfungskette/n Agribusiness: Struktur und Entwicklung des nachgelagerten Handels (D) Beschäftigungsentwicklung 1999 bis 2006: leichter Anstieg um 3,6 vH (NRW -8,9 vH) 2007 bis 2011: zunächst starker Anstieg im Jahr 2008, dann leichter Rückgang auf den Ausgangswert 2007 (NRW -4,8 vH) Rückgänge beim „Großhandel mit tiefgefrorenen Nahrungsmitteln“ (-60 vH) , beim „Großhandel mit sonstigen Nahrungs- und Genussmitteln“ (-11,7 vH) und beim „Großhandel mit Getränken“ (-11,3 vH) Zuwächse vor allem beim „Großhandel mit Fleisch und Fleischwaren“ (+47,5 vH) und beim „Großhandel mit Obst und Gemüse“ (+24,5 vH) Beschäftigungsschwerpunkte Großhandel mit Nahrungs- und Genussmitteln a.n.g. Großhandel mit sonstigen Nahrungs- und Genussmitteln Großhandel mit Getränken


67

IV. Wertschöpfungskette/n Agribusiness: Struktur und Entwicklung der Dienstleistungen (D) WZ 2008


77.31.0

Vermi etung von l a ndwi rts cha ftl i chen Ma s chi nen und Gerä ten

81.29.2

Des i nfekti on und Schä dl i ngs bekä mpfung

81.30.1

Ga rten- und La nds cha fts ba u

81.30.9

Erbri ngung von s ons ti gen gä rtneri s chen Di ens tl ei s tungen

Wirtschaftszweige der Dienstleistungen des Agribusiness Wirtschaftszweige der engen Abgrenzung der

Insgesamt 38

Sa mml ung, Beha ndl ung und Bes ei ti gung von Abfä l l en; Rückgewi nnung (u.a . Vera rbei tung gebra uchter Spei s eöl e und -fette zu Sekundä rrohs toffen, Vera rbei tung s ons ti ger Abfä l l e und Res ts toffe a us Na hrungs mi ttel n, Geträ nken und Ta ba k zu Sekundä rrohs toffen)

52.10.0

La gerei

58.14.0

Verl a g von Fa chzei ts chri ften (Fa chmedi en)

64.19.5

Kredi ti ns ti tute mi t Sondera ufga ben (l dw. Rentenba nk)

65.12.2

Scha den- und Unfa l l vers i cherungen (Agra rvers i cherung)

69.20.3

Pra xen von Steuerbera tern, Steuerbera tungs ges el l s cha ften (l dw.)

70.22.0

Unternehmens bera tung

72.19.0 73.1

Sons ti ge Fors chung und Entwi ckl ung i m Berei ch Na tur-, Ingeni eur-, Agra rwi s s ens cha ften und Medi zi n Werbung (Agra rwerbung)

73.20.0

Ma rkt- und Mei nungs fors chung

74.90

Sons ti ge frei berufl i che, wi s s ens cha ftl i che und techni s che Tä ti gkei ten a . n. g. (u.a . l a ndwi rts cha ftl i che Bera tung) Veteri nä rwes en

75 94.11.0


Wi rts cha fts - und Arbei ts genberverbä nde Insgesamt


303

68

IV. Wertschöpfungskette/n Agribusiness: Struktur und Entwicklung der Dienstleistungen (D) 120,0

*

*

115,0


110,0

Index: 1999=100


105,0 100,0

Beschäftigungsrückgang zwischen 2002 und 2008, danach starker Anstieg der Beschäftigung;

95,0 90,0 85,0 80,0 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 DL des Agribusiness - NRW

DL des Agribusiness - Niederrhein

in diesem Bereich starke Untererfassung durch Geheimhaltungsfälle + Wegfall von zwei WZ der engen Abgrenzung ab 2007


69

IV. Wertschöpfungskette/n Agribusiness: Struktur und Entwicklung der Dienstleistungen (D) Beschäftigungsentwicklung 1999 bis 2006: leichter Rückgang um 2,1 vH (NRW +3,2 vH) Rückgang beim „Garten- und Landschaftsbau“ (-7,9 vH) Gleichzeitig: Anstieg bei der „Erbringung von gärtnerischen Dienstleistungen (+17,8 vH) 2007 bis 2011: deutlicher Anstieg um 23,1 vH (NRW +18,1 vH) Zuwächse im „Garten- und Landschaftsbau“ (+14,7 vH) Beschäftigungsschwerpunkte Garten- und Landschaftsbau


304

70

IV. Wertschöpfungskette/n Agribusiness: Portfoliobetrachtung Methodische Vorbemerkungen zur Portfoliobetrachtung Æ Es werden zwei Werte ermittelt: 1. Lokalisationsquotient (hier: 2006 und 2011): Umrechnung der Beschäftigtenzahlen in relative Werte. Diese zeigen an, ob der jeweilige Wirtschaftszweig in der betrachteten Region (hier: die drei Corop-Regionen bzw. die sieben Kreise/kreisfr. Städte am Niederrhein) von über- oder unterdurchschnittlicher Bedeutung im Vergleich zu einer übergeordneten Region (hier: Niederlande bzw. NRW) ist. Lokalisationsquotient > 1 Æ Beschäftigung in dem Wirtschaftszweig in der Teilregion hat eine überdurchschnittliche Bedeutung im Vergleich zu der übergeordneten Region Lokalisationsquotient < 1 Æ Beschäftigung in dem Wirtschaftszweig in der Teilregion hat eine unterdurchschnittliche Bedeutung im Vergleich zu der übergeordneten Region | 28. Juni 2012 | "Wirtschaftskraft im Agrofood" | Präsentation der Ergebnisse | Prof. Dr. Harald Schoelen, Dipl.-Ing. Christiane Goebel|

71

IV. Wertschöpfungskette/n Agribusiness: Portfoliobetrachtung Methodische Vorbemerkungen zur Portfoliobetrachtung 2. Regionalelastizität: Quotient aus dem teilregionalen und dem überregionalen Wachstumsfaktor (hier: 1999-2006 und 2007-2011) der Beschäftigung. Regionalelastizität > 1 Æ Beschäftigung im Wirtschaftszweig ist im Vergleich zu der Beschäftigung im gleichen Wirtschaftszweig der übergeordneten Vergleichsregion überproportional gewachsen; Regionalelastizität < 1 Æ Beschäftigung im Wirtschaftszweig ist im Vergleich zu der Beschäftigung im gleichen Wirtschaftszweig der übergeordneten Vergleichsregion unterproportional gewachsen


305

72

IV. Wertschöpfungskette/n Agribusiness: Übersicht Beschäftigte / Portfoliobetrachtung

Übersicht: Werkzame Personen des Agribusiness Enge Abgrenzung 2011 Region NL

NoordLimburg

NoordoostNoordBrabant

ZuidoostNoordBrabant

8.065.111

862.792

141.219

317.808

403.765

26.013

5.509

1.226

2.590

1.693

225.539

35.476

12.109

12.144

11.223

NL Insgesamt Vorgelagerte Bereiche Primärproduktion Handel mit Grund- und Primärstoffen

44.787

5.404

1.210

2.681

1.513

110.346

14.059

1.912

5.994

6.153


87.808

11.741

1.988

6.132

3.621

DL des Agribusiness Enge Abgrenzung des Agribusiness

36.903

2.943

589

1.110

1.244

531.396

75.132

19.034

30.651

25.447

Ernährungsgewerbe

Quelle: Eigene Darstellung nach Angaben von LISA, werkgelegenheidsregister van Nederland (Stand: Juni 2012)


73

IV. Wertschöpfungskette/n Agribusiness: Übersicht Beschäftigte / Portfoliobetrachtung

Übersicht: Sozialversicherungspflichtig Beschäftigte des Agribusiness - Enge Abgrenzung 2011 Bezeichnung Insgesamt Vorgelagerte Bereiche: Herstellung, Installation und Instandhaltung von landw. Produktionsmitteln Vorgelagerter Handel mit landwirtschaftlichen Grundstoffen, Maschinen und Geräten Primärproduktion Ernährungsgewerbe Nachgelagerter Handel mit Nahrungsmitteln Dienstleistungen des Agribusiness Zusammen

NRW

Niederrhein

5.963.603

733.065

16.057

1.725

13.079

3.763

25.767

7.798

114.647

20.175

48.756

10.832

25.495 243.801

3.640 47.933

Quelle: Eigene Darstellung nach Angaben der Bundesagentur für Arbeit (Stand: August 2012)


306

74

IV. Wertschöpfungskette/n Agribusiness: Übersicht Beschäftigte / Portfoliobetrachtung (D) Portfolio des Niederrheins 1999-2006 Überproportionaler Anstieg + überproportionale Bedeutung der Beschäftigung in Primärproduktion sowie dem vor- und nachgelagertem Handel

1,300 6.995 9

Regionalelastizität

1,200 10.469 1

2 2.303

1,100

3.351 3 1,000

17.911 17.9 17 1 7 911 9 11 1 3.013 0 3

0,900

0,800

0,700 0,4

0,6

0,8

1,0

1,2

1,4

1,6

1,8

2,0

2,2

2,4

2,6

Lokalisationsquotient Vorgelagerte Bereiche


Primärproduktion

Ernährungsgewerbe


Dienstleistungen des Agribusiness

Quelle: Q ll Ei Eigene D Darstellung t ll nach hA Angaben b der d B Bundesagentur d t fü für A Arbeit b it | 28. Juni 2012 | "Wirtschaftskraft im Agrofood" | Präsentation der Ergebnisse | Prof. Dr. Harald Schoelen, Dipl.-Ing. Christiane Goebel|

75

IV. Wertschöpfungskette/n Agribusiness: Übersicht Beschäftigte / Portfoliobetrachtung (NL) Portfolio der ZO-Nederland 1999-2006 Überproportionaler Anstieg + überproportionale Bedeutung der Beschäftigung in den vorgelagerten Bereichen der Herstellung u. im nachgelagerten Handel Überproportionale Bedeutung von Primärproduktion und Ernährungsgewerbe, aber: leicht unterdurchschnittliche Beschäftigungsentwicklung Quelle: Eigene Darstellung nach Angaben von LISA, werkgelegenheidsregister van Nederland | 28. Juni 2012 | "Wirtschaftskraft im Agrofood" | Präsentation der Ergebnisse | Prof. Dr. Harald Schoelen, Dipl.-Ing. Christiane Goebel|

307

76

IV. Wertschöpfungskette/n Agribusiness: Übersicht Beschäftigte / Portfoliobetrachtung (D) Portfolio des Niederrheins 2007-2011 1,300

1,200

Regionalelastizität

2 20.175 5 3.763 3 763

1,100 10.832 1

3.640 3.6 64 40 1,000

7.798 7.79 7 79 8 798

Überproportionaler Anstieg + überproportionale Bedeutung aller Bereiche mit Ausnahme der vorgelagerten Bereiche der Herstellung v. Produktionsmitteln

1.725 1 ..725 0,900

0,800

0,700 0,4

0,6

0,8

1,0

1,2

1,4

1,6

1,8

2,0

2,2

2,4

2,6

Lokalisationsquotient Vorgelagerte Bereiche


Primärproduktion

Ernährungsgewerbe


Dienstleistungen des Agribusiness

Quelle: Eigene Darstellung nach Angaben der Bundesagentur für Arbeit | 28. Juni 2012 | "Wirtschaftskraft im Agrofood" | Präsentation der Ergebnisse | Prof. Dr. Harald Schoelen, Dipl.-Ing. Christiane Goebel|

77

IV. Wertschöpfungskette/n Agribusiness: Übersicht Beschäftigte / Portfoliobetrachtung (NL) Portfolie der ZO-Nederland 2007-2011 Überproportionaler Anstieg + überproportionale Bedeutung der Beschäftig gung in der Primärproduktion und im vorgelagerten Handel v Überproportionale Bedeutung der anderen Bereiche (Ausnahme: DL), aber: leicht unterdurcha schnittliche Beschäftis gungsentwicklung g

Quelle: Q ll Ei Eigene D Darstellung t ll nach h Angaben A b von LISA LISA, werkgelegenheidsregister k l h id i t van N Nederland d l d | 28. Juni 2012 | "Wirtschaftskraft im Agrofood" | Präsentation der Ergebnisse | Prof. Dr. Harald Schoelen, Dipl.-Ing. Christiane Goebel|

308

79

Impressum Prof. Dr. Harald Schoelen Hochschule Niederrhein Fachbereich Wirtschaftswissenschaften

Niederrhein Institut für Regional- und Strukturforschung (NIERS)

Volkswirtschaftslehre – Finanzwissenschaft und Wirtschaftsförderung Webschulstr. 41 – 43 D-41065 Mönchengladbach

Speickerstr. 8 41061 Mönchengladbach

Fon: + 49 (0) 2161 / 186 – 6335 Fax: + 49 (0) 2161 / 186 – 6313

Fon: + 49 (0) 2161 / 186 – 6412 Fax: +49 (0)2161 47578-199

http://www.hs-niederrhein.de/fb08/ personen/q-z/schoelen-harald/

http://www.hs-niederrhein.de/niers/

mailto: [email protected]


309

Bijlage B: Gesprekspartners Porter-studie

De heer Herr Herr Herr Herr De heer De heer Herr De heer De heer Herr De heer Herr De heer De heer Frau De heer Herr Dr. De heer Herr De heer Herr Herr herr Herr Mevrouw Frau Herr Herr Herr De heer Mevrouw Herr Herr De heer Herr De heer De heer De heer Herr De heer De heer De heer

310

Naam gesprekspartner

Organisatie

Barrois Baumann Bons Brandt Büsch Buth Cardol Hees - Clanzett, von Coolen Coolen Dietze Foesenek Gaiser Gehlen Geus, de Goebel Groot, de Henseler Heyst, van Hiep Hijl Holz Honnen Janhsen Janssen Jose Vogelezang Kaminski Kamps Karl Kempkens Keulen Knijff, van der Knorr Koenen Koning Krewer Laurence Snijders Leijden, van Lennard van Damme Lintzen Lommerse Looije Marcel Dings

Gemeente Venlo Baumann & Söhne Gbr Stadt Straelen Landgard Biolandhof Büsch Maurice Kassenbouw ZLTO Stadt Geldern Looije Agro Technics Laarakker Landwirtschafskammer NRW PI Technics Standort Niederrhein GmbH Citaverde College TTI Groene Genetica Hochschule Niederrhein Dofra Foodtec Niederrheinische IHK zu Duisburg KvK Limburg Landesverband Gartenbau Rheinland e.V. HAS Den Bosch Kennistransfer Gartenbau Holz GbR Veiling Rhein-Maas GmbH & Co. KG Volksbank an der Niers Erdbeerkulturen WUR Hochschule Rhein-Waal Stadt Nettetal LWK NRW Gartenzentrum Straelen Landwirtschaftsk. NRW Versuchszentr. Gartenb. Straelen Stichting Greenport Venlo LEI-WUR Veiling Rhein-Maas GmbH & Co. KG Carl Kühne KG Frankort en Koning Landesvereinigung der Milchwirtschaft NRW e.V. Coop Funghi HAS Den Bosch Provincie Limburg LWK NRW Fachschule für Agrarwirtschaft Arvalis Looije Agro Technics Dings Aardbeiden

De heren Frau Prof. De heer De heer Herr Herr Dr.

Meelkop en van der Sterren Dr. Mithoefer Pelser Persoon Reichhold Reynders

Rabobank Venlo Hochschule Rhein-Waal Wayland Developments Syntens Sparkasse Straelen Kreis Kleve

De heer De heer Herr De heer Frau Dr. De heer Herr Prof. De heren Frau Frau De heer De heer De heer Herr Herr De heer Herr Herr Herr De heer

Rooij, Van Ruijs Sagel Schippers Schirocki Schoeber Dr. Schoelen Schrauwen en Renia Sieger Stehlmann Stimac Vijge Vorstermans Wagner Werkle Wijnen Wolf Wucherpfennig Zacker Zwarts

Burgemeester gemeente Horst LEI-WUR Stadt Nettetal DCGV Geschäftsstelle Agrobusiness Niederrhein Mertens Groep Hochschule Niederrhein Nunhems B.V. Koppert Biological Systems Deutschland Stadt Geldern Regio Venlo Floriade 2012 b.v. Attero Fresh Park Venlo Bürgemeister Stadt Nettetal IHK Mittlerer Niederrhein Wijnen Square Crops Landwirtschaftskammer NRW LWK NRW Fachschule für Agrarwirtschaft Landesvereinigung der Milchwirtschaft NRW e.V. DLV Glas en Energie

311

Bijlage C: Literatuur

Abare (2006), Australian food industry;

Alkemade, Floortje, Marko Hekkert en

performance and competitiveness, Research

Jaco Farla (2010), Het innovatiesysteem voor

report 06.23

de glastuinbouw in 2020, Universiteit Utrecht, in opdracht van InnovatieNetwerk en Stichting

ABN-AMRO (2012), ‘Visie op agrarisch –

Innovatie Glastuinbouw Nederland.

Sectorupdate 2012’, aflevering in de VOS-serie (Visie op Sectoren)

Arvalis (2008), Marktontwikkelingen in de Glastuinbouwsector (2007-2015),

Aequor (2011), Arbeidsmarktinformatie Jaarpublicatie, 2009 Voeding, Ede

Asheim, B. , Boschma, R. & Cooke, P. (2011) Constructing Regional Advantage:

AFC (2006), Agrobusinessregion Niederrhein

Platform Policies Based on Related Variety and

– eine Projektinitiative zur Strukturförderung,

Differentiated Knowledge Bases, Regional

Bonn

Studies 45 (7), 893-904.

AFC (2009), Masterplan Agro-Park /

Atzema, Oedzge, Annelies Goorts en

Gartenbaugebiet (Pilotprojektion für den Kreis

Christiaan de Groot (2011), The Amsterdam

Kleve), Bonn

family of clusters, Economisch Geografische relaties van elf bedrijvenclusters in de

agiplan (2008), Zukunftsinitiative

Metropoolregio Amsterdam, Universiteit

Kompetenzregion NiederRhein (ZIKON).

Utrecht, in opdracht van Bestuursforum

Kompetenz- und Handlungsfelder der Region,

Schiphol, februari 2011

in opdracht van Regionalagentur NiederRhein, Duisburg

Bakker, Tom, Youri Dijkxhoorn en Michiel van Galen (2011), Uitgangsmaterialen – motor

Akyel, Dominic (2012), “Zwischen Markt und

voor export en innovatie, LEI, Den Haag,

Moral – die Ökonomisierung der Bestattung in

december 2011

Deutschland”, in: MP/fG, Yearbook 2011-2012, Max-Planck Institut, pp. 47-52.

Blumöhr, Torsten, Ruth Brand, Peter Gurrath (2010), ‘Die Landwirtschaftszählung

Akyel, Dominic (2010), “Harter Wettbewerb

2010’, Wirtschaft und Statistik, Ausgabe 3/2010,

um todsichere Geschäfte, Bestattungssmarkt im

Wiesbaden, p. 248-254

Wandel, Teil 1-3, in: Bestattungskultur, 9/2010 – 11/2010.

Braaksma, R.M. et al (2010), Ondernemen in sectoren 2010, EIM Kennissite MKB en Ondernemerschap, november 2010

312

Dirksmeyer, Walter (2009), Mittelfristige

Hausmann, Ricardo, and Dani Rodrik (2003),

Chancen und Risiken für den deutschen

ECONOMIC DEVELOPMENT AS SELF-DISCOVERY,

Produktionsgartenbau, in: 47.

John F. Kennedy School of Government, Harvard

Betriebswirtschaftsliche Fachtagung

University,

Gartenbau 2009 ICCP (2011), Harvard Business School, Institute EL&I (2012), Exportstrategie, Dieren en

for Strategy and Competitiveness, International

dierlijke producten 2012-2014, Ministerie van

Cluster Competitiveness Project

Economische zaken, Landbouw & Innovatie,

(http://data.isc.hbs.edu/iccp/)

Den Haag, maart 2012. Jacobs, Dany, Patries Boekholt en Walter Edmondson, William (2008), U.S. Agricultural

Zegveld (1990), De economische kracht van

Trade Boosts Overall Economy, USDA

Nederland, Den Haag, SMO

Foresight. The Future of Food and Farming (2011) Final Project Report. The Government

Jacobs, Dany en Maureen Lankhuizen

Office for Science, London.

(2006), De Nederlandse exportsterkte geclusterd, Economisch Statistische Berichten, 2-6-2006,

Frenken, K., Van Oort, F. & Verburg, T. (2007)

p. 247-249.

Related Variety, Unrelated Variety and Regional Economic Growth, Regional Studies41 (5),

De Jong, H.W. (1981), Dynamische

685-697.

Markttheorie, Leiden/Antwerpen

Goebel, Christiane, Rüdiger Hamm, Anja

Klepper, Reiner (2011), Energie in der

Kaldasch und Pflipsen (2008), “Ansatzpunkte

Nahrungsmittelkette. Arbeitsberichte aus der

einer clusterorientierten regionalen

vTI-Agrarökonomie, 2011/06, Braunschweig: vTI

Wirtschaftsförderung”, Mönchengladbacher Schriften zur wirtschaftswissenschaftlichen

Knijff, Anita van der, Olaf Hietbrink, en

Praxis, Jahresband 2007, Shaker Verlag, Aachen .

Christiaan Reijnders (2007), Samenwerking Limburg & Nord Rhein Westfalen, Kansen en

Glaeser, Edward L. (ed.) The Economics of

effecten voor Greenport Venlo en Greenport

Agglomeration. Conference held November

Nederland, LEI, projectcode 20804 (intern

30-December 1, 2007. Published by University of

rapport)

Chicago Press, February 2010 Krugman, Paul (1991), Increasing Returns Hamm, Rüdiger, Martin Wenke, Christiane

and Economic Geography, Journal of

Goebel (2009), Region Mittlerer Niederrhein:

PoliticalEconomy, 99 (3), 483-499

Wirtschaftsstruktur und Standortqualität, Hochschule Niederrhein, Fachbereich Wirtschaftswissenschaften, in opdracht van IHK Mittlerer Niederrhein.

313

Liapis, P. (2011), Changing Patterns of Trade

Porter, Michael E. (2000), Location,

in Processed Agricultural Products, OECD Food,

competition, and economic development:

Agriculture and Fisheries Working Papers,

Local clusters in a global economy. Economic

No. 47, OECD Publishing, Parijs.

Development Quarterly 14(1):15–34.

Man, Ard-Pieter de, en Mike Bigwood

Regmi, Anita, et al (2005), Market Access for

(2006), ‘Innovatie in landbouw terug bij af’,

High-Value Foods. Electronic Report from the

ESB, 22-09-2006, p. 456-458

Economic Research Service, USDA/ERS Report No. 840, February, 2005.

Manufacturing Institute (2009), The Facts about Modern Manufacturing, Washington

Richter, Beate (2011), Statistischer Überblick über den Einsatz von Heizenergie im

Marshall, Alfred (1890), Principles of

Unterglasanbau in Deutschland, Berlin,

Economics. London: Macmillan.

17/05/2011

Martin, Ron, en Peter Sunley (2011),

Schoelen, H., und Ch. Goebel (NIERS):

‘Conceptualizing Cluster Evolution: Beyond

Ergebnisse der statistischen Analyse zur

the Life Cycle Model?‘, Regional Studies,

Wertschöpfungskette Agrobusiness im Rahmen

Vol. 45.10, pp. 1299– 1318

des INTERREG-Projektes „Grenzüberschreitende Wirtschaftskraft im Agrofood, interner

Menzel, Max-Peter and Dirk Fornahl (2009),

Abschlussbericht, Mönchengladbach,

“Cluster life cycles – dimensions and rationales

August 2012

of cluster evolution”, Industrial and Corporate Change, vol. 19, nr. 1 pp 205-238.

Seip. M. (2012), Agro/food-octrooiaanvragen in Oostelijk Noord-Brabant en Noord en midden

Nooteboom, B. (2000, Learning and Innovation

Limburg, NL Octrooicentrum | K&V/OOK,

in Organizations and Economies. Oxford

Rijswijk

University Press, Oxford. Seip, Marcel, en Tom Stoop (2010), OECD (2007), Patterns in Agriculture and Food

Octrooitoppers; topsectoren vanuit

Trade: 1985-2004, Joint Working Party on

octrooiperspectief, NL Octrooicentrum | K&V/

Agriculture and Trade, Parijs.

OOK, Rijswijk http://www.agentschapnl.nl/ content/octrooitoppers-topgebieden-vanuit-

Porter, Michael (1990), The Competititve

octrooiperspectief

Advantage of Nations, New York: Free Press Smit, Martijn J. (2010), Agglomeration and innovation: evidence from Dutch microdata. (ISBN/EAN 97890 3610 186 8)

314

Snijders, Hendrik, Hein Vrolijk en Dany

Vrolijk, Hein (2009), Vergane glorie of

Jacobs (2007), De economische kracht van

nieuw elan? De economische kracht van de

agribusiness in Nederland, Groningen/Den Haag,

agribusiness in Noord-Nederland, i.h.b. de

Ministerie van LNV.

provincie Groningen, Groningen, maart 2009 (in opdracht van de provincie Groningen)

Staber, Udo en Björn Sautter (2011) ‘Who Are We, and Do We Need to Change? Cluster

Vrolijk, Hein (2007a), ‘Mosselen: Vlaamse

Identity and Life Cycle‘, Regional Studies,

Vismarkt’, in: Snijders et al

45:10, 1349-1361 Vrolijk, Hein (2007b), ‘Cacao: Stille Sterkte’, TNO (2011), Versterk het industriële hart –

in: Snijders et al

Clusters in Noord-Brabant, Auteurs: Jos Leijten en Felix Brandes, Den Haag, mei 2011

Vrolijk, Hein (2007c), ‘Varkens: Vleesgeworden Veerkracht’, in: Snijders et al

Vissers, Geert, en Ben Dankbaar (2011), ’Clusterabsentie in de plantenbiotechnologie’,

Vrolijk, Hein (2007d), ‘Aardappelen:

ESB (96) 4606, 18 maart 2011 (met reactie in

Perspectiefrijk Pootgoed’, in: Snijders et al

nr. 4610 en naschrift in nr. 4608) Wakkee, Ingrid, en Marijke van der Veen Vrolijk, Hein, en Geert Vissers (2012),

(2012), “Effecten van clustering in de empirische

Economisch verkeer tussen Nederland en

literatuur”, in: ESB, 13 april 2012

Duitsland - Was de nationale grens slechts een historisch intermezzo? In opdracht van het

Winnink, J.J (2012), Plantenveredeling:

Trendbureau Overijssel, Zwolle, april 2012

de sector vanuit octrooiperspectief, NL Octrooicentrum, Rijswijk

Vrolijk, Hein (2011a), De groene kracht van Overijssel – een trendanalyse, in opdracht van het Trendbureau Overijssel, Zwolle, augustus 2011 Vrolijk, Hein (2011b), De toekomst van de Groene Sector in Overijssel - een scenarioanalyse, in opdracht van het Trendbureau Overijssel, Zwolle, november 2011 Vrolijk, Hein (2010), Pionieren in de proeftuin nieuwe teelten in de Veenkoloniën, in opdracht van de Agenda van de Veenkoloniën

315

Bijlage D: Veranderingen in de concurrentiepositie van Nederland en Duitsland op het gebied van agrofood

1. Inleiding Het stereotiepe beeld is dat Duitsland het land is van de industrie en Nederland vooral goed is in landbouw en handel. Vanuit dat beeld wordt vaak gedacht dat er sprake is van een eenrichtingsverkeer: agrarische producten gaan vanuit Nederland naar Duitsland, maar niet omgekeerd (zoals dat andersom bij personenauto’s het geval is). Welke veranderingen in de concurrentiepositie van Nederland en Duitsland hebben de laatste jaren plaatsgevonden, zodanig dat dit stereotiepe beeld op bepaalde punten herzien moet worden? Het antwoord op deze vraag is voor beide landen belangrijk. Als in Duitsland wordt gesproken over topsectoren en over beleid om de internationale concurrentiepositie te versterken, dan wordt eigenlijk nooit de agrosector genoemd als belangrijke sector. Dat is een probleem voor een regio als Niederrhein waar deze sector juist een van de meest toonaangevende clusters is. In Nederland wordt de agrosector wel als een topsector gezien maar zijn er ook twijfels over haar toekomstperspectieven, gelet op bijv. de mestproblematiek, megastallen, antibioticagebruik maar ook de hoge grondprijzen en de beperkte mogelijkheden voor grootschalige landbouw. Wij beperken ons hier tot de vraag of veranderingen in de exportpositie aanleiding geven tot een herbezinning op de toekomst van de Nederlandse agrofood, met name in relatie met Duitsland en NRW in het bijzonder. Er is een tweede reden om de handelsrelaties tussen Nederland en Duitsland op nationaal of deelstaatniveau te onderzoeken. In het hoofdonderzoek wordt de aandacht gericht op de (veranderingen in) specialisatiepatronen in Niederrhein en ZO-Nederland. In deze bijlage wordt duidelijk in hoeverre deze regionale patronen overeenkomen met de specialisaties op nationaal niveau, of daar sterk van afwijken. In de volgende paragraaf wordt eerst geanalyseerd welke veranderingen in de Nederlandse en de Duitse positie in de wereldhandel op het gebied van agrofood hebben plaatsgevonden. In deze analyse (maar ook in de volgende paragrafen) wordt gebruik gemaakt van statistieken en andere data, die tot dusver weinig zijn benut. Omdat vooral bij agrarische producten regionale markten vaak belangrijker zijn dan de wereldmarkt, bevat paragraaf 3 een analyse van de handelsbalans tussen Nederland en Duitsland, in het bijzonder de deelstaat Nordrhein-Westfalen (NRW), het belangrijkste afzetgebied voor de meeste Nederlandse agrarische producten en vanwege de geografische ligging extra belangrijk voor ZO-Nederland. In paragraaf 4 wordt de analyse toegespitst op de handelsbalans tussen Nederland en Duitsland op het terrein van de groenteteelt. De laatste paragraaf bevat enkele conclusies die uit de analyse in deze bijlage getrokken kunnen worden. 2. Nederlandse en Duitse agroproducten in de wereldhandel Als de overheid het economische belang van de Nederlandse agrosector wil benadrukken, wordt vaak gewezen op de ijzersterke exportpositie. Gemeten als aandeel in de wereldhandel bezet Nederland bij agroproducten de tweede plaats, na de VS en nog voor Frankrijk en Duitsland. Welke onderdelen van de agrosector dragen het meeste bij tot deze hoge score, en welke veranderingen hebben zich de laatste 15 jaar voltrokken? 1

In de classificatie die het Amerikaanse ministerie van Landbouw (USDA) heeft ontwikkeld , worden vier categorieën producten onderscheiden: ‘horticulture, bulk, semi-processed and processed’. Nederland is bij horticultuur de grootste exporteur ter wereld, en zijn exportaandeel is nagenoeg gelijk gebleven vanaf 1985. Dit laatste geldt ook voor de halffabricaten, waar Nederland gedurende de hele

1

Regmi et al 2005. De indeling wordt ook in andere internationale publicaties gebruikt (Liapis 2011, OECD 2007, Abare 2006 ).

2

316

periode op de derde plaats stond, na de VS en Duitsland. Bij de agrarische eindproducten daarentegen is het Nederlandse aandeel gedaald van dertien naar een kleine negen procent in de periode 1985-2004 (tabel 1) jaar Horticultuur Grondstoffen 1985 13,4% 0,7% 1995 16,9% 0,7% 2004 15,0% 0,8% Bron: OECD 2007; eigen berekeningen

Halffabrikaten 8,2% 7,8% 7,6%

‘Processed food’ 13,1% 10,4% 8,8%

Totaal 8,6% 8,8% 8,1%

Tabel 1: aandeel van Nederland in de wereldexport, naar categorieën

2

Het verschil tussen bulkproducten en horticultuur (in Nederland meestal aangeduid als tuinbouw) zit vooral in de mate van standaardisatie. De meeste agrarische bulkproducten – zoals koffie, graan, maïs, rijst e.d. – kennen een termijnmarkt, die alleen kan functioneren als het product in een beperkt aantal kwaliteitsklassen kan worden ingedeeld. De producten die deel uitmaken van de categorie horticultuur, zoals snijbloemen en sierplanten, allerlei soorten groenten, noten en fruit, zijn in de regel niet geschikt voor de termijnmarkt. Ze zijn veel minder lang houdbaar en kennen veel meer verscheidenheid, en worden daarom vaak via de (digitale) veiling verkocht. Een ander verschil heeft betrekking op de lengte van de bedrijfskolom. De categorie horticultuur omvat alle fasen van de bedrijfskolom omdat deze relatief kort is. Bulkproducten daarentegen vormen de input voor industriële verwerking, die eerst halffabricaten (‘semi-processed’) en daarna eindproducten (‘processed’) oplevert. Zo vallen cacaobonen in de categorie bulk, de producten van de cacaoverwerkende industrie in de vorm van cacaoboter, -poeder en -massa onder halffabricaten, terwijl chocolade onder de eindproducten wordt gerekend (zie figuur 1). Veehouderij, in de statistiek aangeduid als levende dieren, valt in de Amerikaanse classificatie in de categorie halffabricaten omdat zij bulkgoederen – in de vorm van veevoer – als input hebben, en hun ‘output’ uit zuivelproducten en vleeswaren bestaat. Anders gezegd: bij halffabricaten is er sprake van b2b (business-to-business) terwijl eindproducten direct of indirect bij de consument terecht komt (business-to-consumer oftewel b2c).

Cacaobonen (1801)

Cacaomassa (1803)

Afval (1802)

Cacaoboter (1804)

Chocolade (1806)

Cacaopoeder (1805)

V+G Industrie

Figuur 1: Bedrijfskolom voor cacao (tussen haakjes de code van UN-comtrade)

Als Nederland op het hoogste segment, ‘processed food’, marktaandeel verliest op de wereldmarkt, welke landen zijn het dan beter gaan doen? De grootste stijger is Brazilië, zo blijkt uit een recente OECD-studie (Liapis 2011). De export van dit BRIC-land bevat niet alleen agrarische grondstoffen, zoals soja, vooral voor de Nederlandse intensieve veehouderij, maar in toenemende mate ook ‘processed food’. Het aandeel van Brazilië steeg hier van 2,22% in 1995/97 naar 4,39% in 2006/08. Hoe staat het met de naburige concurrenten? Frankrijk – dat na de VS het grootste marktaandeel had op de wereldmarkt voor ‘processed food’ – verliest nog meer terrein dan Nederland (tabel 2). België 2 De term bulkproducten wordt in Nederland meestal gebruikt als (negatieve) aanduiding van producten die redelijk standaard zijn en waarbij de (kost)prijs vaak het enige criterium is bij aankoopbeslissingen en bij concurrentievergelijkingen. In de USDAclassificatie is het een neutrale term voor agrarische grondstoffen die overwegend via de termijnmarkt worden verhandeld.

3

317

blijft nagenoeg gelijk, terwijl Duitsland zijn aandeel sterk ziet stijgen van 8,31 naar 9,87%. Het beeld 3 wordt nog scherper als we kijken naar de netto-export: export minus import. Daar verliest Nederland sterker terrein dan Frankrijk, en groeien België en vooral Duitsland. Niettemin heeft Nederland nog steeds een voorsprong op Duitsland, wat betreft het netto-marktaandeel in de wereldhandel. Bruto-exportaandeel 1995/97 2006/08 Verschil Nederland 10,10 8,10 -2,00 Duitsland 8,31 9,87 +1,56 Frankrijk 11,43 8,97 -2,46 België 5,19 5,12 -0,07 Bron: Liapis 2011; eigen berekeningen

1995/97 5,42 -2,15 4,38 0,97

Netto-exportaandeel 2006/08 Verschil 3,88 -1,54 2,09 +4,24 3,38 -1,00 1,72 +0,75

Tabel 2: Aandeel van West-Europese landen in de wereldhandel van ´processed food´, 1996-2007

De database van Michael Porter (ICCP 2011) maakt het mogelijk om meer in detail te kijken naar de diverse onderdelen van de Nederlandse agrosector. Onderscheid wordt gemaakt tussen agrarische producten en ´processed food´. De bedrijfstakken in de laatste categorie komen grotendeels maar 4 zeker niet volledig overeen met de gelijknamige USDA-categorie. Het cluster ´agrarische producten´ is een combinatie van de overige drie categorieën. Voor Nederland geldt dat de exportwaarde van het agrarische cluster ruim twee keer zo groot is als van ´processed food´. Bovendien laat dit cluster een stijging van het exportaandeel zien, terwijl bij ‘processed food’ sprake is van een daling. Anders gezegd: Nederland wordt steeds beter in agrarische producten (volgens de USDA-indeling: horticultuur en halffabrikaten), terwijl de concurrentiekracht van de Nederlandse voedingsmiddelensector aan het afbrokkelen is, zoals ook uit tabel 1 en 2 viel af te lezen. Er zijn nog drie clusters die nauw verbonden zijn met de agrosector, die alle drie een stijgend brutoexportaandeel laten zien. Een daarvan wordt in de Porter-classificatie aangeduid als Zware Machines. Daaronder vallen onder meer bepaalde machines en apparaten voor de agrosector, zoals in tabel 4 5 duidelijk zal worden. De andere twee relevante clusters zijn bosbouw- en tabaksproducten ; beide maken grotendeels resp. volledig gebruik van buitenlandse agrarische grondstoffen, wat betekent dat ze qua netto-exportaandeel veel lager scoren. Rang Cluster orde 1 Agrarische producten 9 ´Processed food´ 19 Zware machines 20 Bosbouwproducten 25 Tabaksproducten Bron: ICCP 2011

Exportwaarde in mrd. dollars (2007) 47,3 21,6 8,0 6,3 4,5

Bruto-aandeel in de wereldexport 1997 2007 6,63% 7,31% 8,72% 8,01% 1,80% 3,06% 2,89% 2,93% 11,62% 15,52%

Tabel 3: rangorde van agro-gerelateerde clusters, naar hoogte van de Nederlandse exportwaarde

Tabel 4 laat zien welke agro-gerelateerde producten voorkomen in de top-30 van de meest concurrerende Nederlandse producten, uitgaande van het bruto-aandeel in de wereldhandel. Afgezien

3 Het onderscheid tussen bruto- en netto-export, dat zeker in beleidsdocumenten maar zelden wordt gehanteerd, is met name voor Nederland relevant: bij ‘processed food’ is het aandeel van de import in de Nederlandse bruto-export meer dan 50%, en stijgt nog steeds, van 46% in 1995/97 naar 52% in 2006/08 ( Liapis 2011). De importquote is waarschijnlijk ook hoog bij de andere categorieen, agrarische grondstoffen en halffabricaten (denk aan invoer van soja voor de veehouderij). 4

Porter gebruikt in deze database de term cluster om een groep verwante producten aan te duiden, en niet om een geografische concentratie van verwante activiteiten, zoals hij in zijn publicaties doet. 5

Opvallend is het hoge Nederlandse exportaandeel in het cluster tabaksproducten. Dit cluster bestaat inmiddels uit slechts twee vestigingen (van Amerikaanse bedrijven) die voornamelijk voor de export produceren.

4

318

van nummer 1 (machines om isotopen te scheiden, met een aandeel in de wereldexport van 52%) 6 bestaat de top-9 uitsluitend uit agroproducten . Rang orde

Product(en)

Cluster

Bruto-exportaandeel 1997

2007

Exportwaarde in $ mln. (2007)

2 50,8% Bloembollen en planten Agrarische producten 48,2% 3 Snijbloemen Agrarische producten 48,8% 49,8% 4 Samengesteld papier en karton Bosbouwproducten 38,9% 46,8% 5 Melkmachines ´Processed food´ 10,3% 39,8% 6 Sorteermachines voor eieren & fruit ´Processed food´ 18,1% 30,6% 7 Kippen, eieren, dooiers, eiwit ´Processed food´ 28,8% 24,8% 8 Zaadgoed Agrarische producten 17,5% 24,3% 9 Sigaretten Tabak 15,2% 22,2% 12 Sigaren Tabak 23,3% 20,1% 13 Andere bewerkte tabak Tabak 17,0% 19,8% 16 Bier ´Processed food´ 21,0% 19,0% 17 Vlees en vleesafval Agrarische producten 19,9% 18,8% 19 Cacao Agrarische producten 18,8% 18,0% 23 Verwerkte oliën en vetten Agrarische producten 12,2% 15,6% 24 ´food waste´, veevoer Agrarische producten 14,7% 15,4% 26 Machines voor pluimveehouderij Zware Machines 9,6% 14,4% 27 Groenten Agrarische producten 14,2% 14,3% 29 Diverse plantaardige producten Agrarische producten 0,9% 14,2% 30 Kaas en wrongel ´Processed food´ 16,4% 14,0% Bron: ICCP 2011. Gecursiveerd zijn de producten die in de periode 1997-2007 in marktaandeel zijn gedaald.

4.359 4.200 364 113 145 796 1.079 3.555 330 518 1.929 734 1.887 160 2.374 143 6.085 54 3.036

Tabel 4: agroproducten in de top-30 van de meest concurrerende Nederlandse producten

Uit tabel 4 kunnen de volgende patronen worden afgeleid. x De producten die onder de topsector Tuinbouw & Uitgangsmateriaal vallen (rangorde 2, 3, 8, 27) doen het in de top-30 aanmerkelijk beter dan Agro & Food (rangorde 7, 17, 19, 23, 24, 29, 30), wat betreft de exportwaarde en de ontwikkeling van het Nederlands aandeel in de wereldexport. x Binnen de tuinbouwsector scoren de non-food producten (2, 3 en 8) hoger dan de foodproducten (27). Zoals al minstens drie decennia het geval is (Jacobs et al 1990), is ongeveer de helft van de wereldexport van bloembollen en snijbloemen uit Nederland afkomstig, en dit marktaandeel blijft maar stijgen. Het Nederlandse aandeel bij groenten is een stuk minder, al is deze categorie qua volume nog steeds het grootste exportproduct voor de Nederlandse agro (ruim 6 miljard euro in 2007). x Nederland scoort bij genotmiddelen, zoals tabak en bier, hoger dan bij voedingsmiddelen. x Bij de laatste categorie gaat het vooral om producten waarin buitenlandse grondstoffen zijn verwerkt ( cacao, oliën en vetten). x Vergeleken met eerdere ranglijsten (Jacobs et al 1990; Jacobs en Lankhuizen 2006) heeft Nederland de laatste vijftien jaar vooral een sterke positie verworven in de export van machines en apparaten voor de landbouw- of voedingssector, zoals melkmachines (nr. 5), sorteermachines (nr. 6) en machines voor de pluimveesector (nr. 26). Het gaan hier om kleine nichemarkten maar het Nederlandse exportaandeel is hoog en stijgt snel. x Wanneer we naast deze machines en apparaten ook het zaadgoed (nr. 8) tot de secundaire agrosector rekenen, dan geldt dat Nederland hier een grotere (en stijgende) concurrentiekracht heeft dan in de primaire sector; de sierteelt is de enige uitzondering op deze regel.

6

Het gebruik van statistieken heeft vele voordelen maar ook een groot nadeel: de classificatie loopt altijd achter bij de actuele en recente ontwikkelingen. Blijkbaar ontbreekt in de gehanteerde classificatie de categorie ‘machines om computerchips te produceren’, waar Nederland, via ASML, ruim driekwart van de wereldmarkt in handen heeft.

5

319

De laatste drie patronen zien we ook terug bij de samenstelling van de Nederlandse agrosector, waar een steeds groter deel van de toegevoegde waarde a) is gebaseerd op buitenlandse grondstoffen, en b) wordt gerealiseerd in de toeleveringssector, waar het in hoofdzaak gaat om machines, apparaten en uitgangsmateriaal (Vrolijk 2011a). De trend die zich aftekent in de exportstatistieken komt aardig overeen met de bevindingen van De Man en Bigwood (2006). Op basis van een analyse van patenten en patentaanvragen in de landbouw bij het European Patent Office (EPO) over de periode 1995-2004 concluderen zij dat de aanvankelijk relatief sterke patentpositie van de Nederlandse landbouw in die periode verloren is gegaan, en dat alleen de tuinbouw - vooral bloemen- en kassenteelt – en het fokkerijbedrijf een bovengemiddelde patentgroei vertonen. Binnen de categorie landbouwproducten zijn het bedrijven als Lely en Prolion die hoog scoren met hun patenten voor melkmachines en melkrobots. Dat heeft hen blijkbaar geen windeieren gelegd: het Nederlandse exportaandeel op het terrein van melkmachines is in de periode 1997-2007 gestegen van 10 naar 40 procent (tabel 4). Hoe staat Duitsland ervoor op de wereldmarkt voor producten die op een of een andere manier met de agrosector te maken hebben? Slechts drie producten uit hun top-50 behoren tot die categorie (tabel 5), en bij alle drie gaat het om machines of machineonderdelen. Twee daarvan hebben betrekking op bedrijfstakken die bekend staan om de dominante positie van Nederland, namelijk de pluimveehouderij en de zuivelsector. Rangorde

Product(en)

Cluster

26 37 38

Bruto-exportaandeel 1997 2007 26,5% 35,0% 32,5% 32,3%

Exportwaarde in $ mln. (2007)

Machines voor de pluimveehouderij Zware Machines 348 Dorsmachines Zware Machines 949 Onderdelen voor machines voor de zuivelsector Zware Machines 26,5 32,5 238 Bron: ICCP 2011. Gecursiveerd zijn de producten die in de periode 1997-2007 in marktaandeel zijn gedaald. Tabel 5: agroproducten in de top-50 van de meest concurrerende Duitse producten

Samengevat levert de analyse tot dusver de volgende conclusies op. 1. Nederland is nog steeds zeer sterk in de horticultuur, dus in de tuinbouw als geheel 2. Bij de categorie ‘processed food’ daarentegen is het Nederlands aandeel in de wereldhandel sterk gedaald: in de periode 1985-2004 van 13,1 naar 8,8 procent (tabel 1) 3. Bij deze categorie is het aandeel van Duitsland behoorlijk gestegen, van 8,3 naar 9,9 procent. Was in 1995/97 het netto-marktaandeel van Duitsland nog negatief, omdat de importen hoger waren dan de exporten, in 2006/08 is de situatie sterk veranderd, en is het netto-aandeel positief (tabel 2) 4. De achteruitgang van Nederland bij ‘processed food’ (de laatste schakels in de agro-waardeketen) kan ook worden geconstateerd op basis van een andere database, het ICCP-bestand van Michael Porter. De positie van Nederland is wel iets sterker geworden bij agrarische producten, dus aan het begin van de agro-waardeketen, alsmede bij de agrarische toeleveringssector in de vorm van zaadgoed en van machines en apparaten voor de agro-sector (tabel 3 en 4). In de laatste categorie heeft ook Duitsland een vrij goede positie (tabel 5) 5. Ook de agrosectoren die veel gebruik maken van buitenlandse grondstoffen zijn in Nederland relatief sterk. In deze paragraaf is het accent gelegd op de tussentijdse veranderingen die hebben plaatsgevonden in het wereldexportaandeel. Deze veranderingen geven meer informatie over de internationale concurrentiepositie, in dit geval van Nederland en Duitsland op het gebied van agrofood, dan de momentopnames die in andere analyses vaak worden gebruikt. Uitgaande van de levenscyclusbenadering maakt het namelijk verschil of sprake is van een stijgend dan wel een dalend aandeel.

6

320

Tabel 4 geeft een voorbeeld van deze situatie. Nederland heeft in 2007 zowel bij de productgroep ‘kippen, eieren, dooiers, eiwit’ als de productgroep ‘zaadgoed’ een aandeel in de wereldexport van ongeveer 25 procent. Maar bij de eerste groep was het Nederlandse aandeel in 1997 nog 29 procent, terwijl dat bij zaadgoed toen op 17 procent lag. Hoewel de beschikbare informatie moeilijk vergelijkbaar is, is wel duidelijk dat bij de eerste groep de positie van Nederland eerder gedaald dan gestegen (ABN-AMRO 2012; EL&I 2012: 14), en bij de tweede groep nog verder verbeterd is (Bakker et al, 2011: 11). In het eerste geval zit de betreffende productcategorie nog in de expansiefase en is de belangrijkste vraag in hoeverre deze expansie kan worden vastgehouden. Bij een daling van het exportaandeel is er eerder sprake van een stagnatiefase en is een belangrijke vraag hoe het krimp-traject kan worden omgezet in een nieuw groei-traject. Op basis van de analyse in deze paragraaf kan worden vastgesteld dat voor Nederland de tuinbouw en de agro-toeleveringsector in de groeifase zitten. Bij de categorie ‘processed food’, die grotendeels overeenkomt met de voedingsmiddelen industrie, zit Nederland in de stagnatie- en Duitsland in de groeifase. Bedacht moet worden dat het hier gaat om grote productcategorieën, zodat niet is uitgesloten dat bepaalde onderdelen daaruit een afwijkend patroon laten zien, zoals in de volgende paragrafen zal blijken.

Beperkte indicator Alvorens in de volgende paragrafen de analyse toe te spitsen op de concurrentieverhoudingen tussen Nederland en Duitsland, in het bijzonder de deelstaat NRW, is het zinvol aandacht te besteden aan de beperkingen van de indicator ‘aandeel in de wereldhandel’ als graadmeter voor economisch succes. Ten eerste moet, zoals eerder vermeld, onderscheid worden gemaakt tussen het bruto- en het nettoexportaandeel. Bij de laatste indicator wordt de export van een bepaald product gecorrigeerd voor de import van hetzelfde product. Zeker voor een handelsnatie als Nederland met de aanwezigheid van belangrijke havens, geldt dat een groot deel van de export kan worden gerealiseerd omdat deze wordt ‘gevoed’ door importen. Zo is in de categorie ‘processed food’ het aandeel van de import in de brutoexport gestegen van 46% in 1995/97 naar 52% in 2006/08. Zelfs de export van een typisch Nederlands product als snijbloemen bestaat deels uit geïmporteerde producten, vaak van Nederlandse tuinders die zich in Afrika hebben gevestigd, hun bloemen naar de veiling in Aalsmeer sturen, van waaruit het vervolgens grotendeels wordt geëxporteerd. Ook bij deze import-gestuurde export wordt economische waarde gerealiseerd, maar die heeft betrekking op handel en logistiek, en niet op de primaire sector in Nederland. Tabel 2 laat zien dat het nogal veel verschil maakt als wordt uitgegaan van het netto- i.p.v. het bruto-aandeel in de wereldexport. Vooral bij agro-producten kan voor Nederland worden verwacht dat in de toekomst dit verschil steeds groter wordt, omdat het 7 beschikbare landbouwareaal steeds kleiner en duurder wordt . Toegespitst op Nederland – Duitsland: een van de redenen (maar zeker niet de enige) dat Nederland bij tal van agrarische producten hoger scoort dan Duitsland heeft te maken met de hogere import-intensiteit van de Nederlandse agro-export. Een ander probleem met het wereldexportaandeel als indicator voor internationale concurrentiekracht is dat (meestal impliciet) wordt verondersteld dat er sprake is van mondiale markten. Bij veel agrarische markten is dat slechts in beperkte mate het geval. Zelfs binnen een productcategorie kunnen er grote verschillen zijn. Zo is de markt voor conservenmosselen mondiaal (met NieuwZeeland als marktleider) maar bij verse mosselen is eerder sprake van een NW-Europese markt (met de provincie Zeeland als marktleider), vooral vanwege de beperkte houdbaarheid van het product (Vrolijk 2007). Ook bij de zuivel zijn er in dit opzicht grote verschillen tussen de diverse producten (vergelijk verse melk en melkpoeder). Bij producten wier afzetmarkt eerder regionaal dan mondiaal is, heeft de 7

In dit opzicht begint Nederland steeds meer te lijken op Singapore dat volgens de OECD-statistieken een belangrijke exporteur van agrofoodproducten is geworden, hoewel de primaire sector daar heel erg klein is.

7

321

indicator wereldexportaandeel een beperkte betekenis. Een voorbeeld is de wereldmarkt voor groenten. Op de wereldmarkt is Nederland nr. 1, op de voet gevolgd door Mexico. Deze twee landen zijn nauwelijks concurrenten van elkaar omdat ze op heel andere (regionale) markten opereren. Wanneer Mexico minder groenten zou exporteren naar haar belangrijkste afzetgebied, de VS, zal het aandeel van Nederland op de wereldmarkt automatisch stijgen. Het moge duidelijk zijn dat deze stijging niets zegt over de concurrentiekracht van de Nederlandse groentesector. Een vergelijkbaar probleem komt om de hoek kijken als we rekening houden met andere vormen van internationalisering. Dat Nederland bij melkmachines een hoog en stijgend aandeel heeft op de wereldmarkt (tabel 4), is onder meer te danken aan het bedrijf Lely. In het voorjaar van 2012 kondigde dit bedrijf aan een vestiging in de VS te openen, om de Amerikaanse markt nog beter te kunnen bedienen. Dit betekent dat de ene vorm van internationalisering, export, deels wordt omgezet in een andere, FDI (Foreing Direct Investment). Wanneer als gevolg van deze strategische beslissing het Nederlands aandeel op de wereldmarkt voor melkmachines gaat dalen, kunnen daaruit geen 8 conclusies over de concurrentiekracht van Nederland worden getrokken. Om bovengenoemde problemen zoveel mogelijk te ondervangen, wordt in de volgende paragraaf gebruik gemaakt van een iets andere indicator voor concurrentiekracht, de handelsbalans, en wordt de analyse toegespitst op de handelsrelatie met Duitsland en met NRW in het bijzonder. 3. De agro-handelsbalans tussen Nederland en NRW In deze paragraaf gaat het allereerst om de vraag welke agrarische producten domineren in de Nederlandse export richting NRW. De tweede vraag die aan de orde komt, heeft betrekking om de relatie tussen export en import bij deze producten. In hoeverre is er vooral sprake van eenrichtingsverkeer, of eerder van wederzijdse handel? In het laatste geval zijn er meer mogelijkheden voor grensoverschrijdende clusters, zoals elders in het rapport duidelijk zal worden. De analyse is gebaseerd op cijfers van het Statistisch Bureau van de deelstaat NRW, de IT.NRW. Om de invloed van de financiële crisis zoveel mogelijk uit te schakelen wordt gebruik gemaakt van de 9 gemiddelde importen exportgegevens over de periode 2008-2010. Figuur 2 laat zien welke producten domineren in de Nederlandse agro-export naar NRW, en in hoeverre er import vanuit NRW tegenover staat. Links in deze figuur staan de producten met de hoogste export, gemeten in miljoenen euro’s. De top-5 qua bruto-export bestaat uit achtereenvolgens melk en andere zuivelproducten, bloemen en planten, levende dieren, vleeswaren, en veevoer en 10 voedselafval .

8 Michael Porter was zich bewust van de beperkte zeggingskracht van de export als indicator voor internationaal succes. Ten eerste zag hij export niet als enige indicator. Een andere vorm van internationalisering - investeringen in het buitenland – was voor hem eveneens een teken van economische kracht, althans wanneer er sprake was van “drawing on strenghts or skills created in the home land (in contrast with portfolio investment abroad” (p. 739). Ten tweede was hij van mening dat export die vrijwel uitsluitend op buurlanden was gericht, eigenlijk buiten beschouwing moest blijven omdat in dat geval de exportkracht uitsluitend was gebaseerd op geografische nabijheid, en niet op economische superioriteit (p. 740). Deze nuanceringen blijven meestal buiten beschouwing in studies waarin de Porter-methodiek wordt toepast (zie bijv. Jacobs et al 1990, Jacobs en Lankhuizen 2006) 9 De analyse is beperkt tot de 25 grootste handelsgroepen, uitgaande van de combinatie van exporten importwaarde voor de jaren 2008-2010 en 2005.De handelsgroepen zijn ontleend aan de Gecombineerde Nomenclatuur 2009, de gebruikelijke classificatie bij Handelsstatistieken. De beperking tot de 25 grootste productcategorieën heeft als voordeel dat het overgrote deel van het handelsverkeer in beeld komt. Het nadeel is dat er geen aandacht is voor sterk concurrerende producten met een klein handelsvolume, zoals bijv. de melkmachines in tabel 4 met een exportwaarde van ‘slechts’ 113 mln. dollar. 10 Minerale brandstoffen vormen verreweg het grootste Nederlandse exportproduct richting NRW, met een exportwaarde van jaarlijks 8,6 miljard euro, wat ruim drie keer zoveel is als de export van de vijf agro-toppers samen. Bij de omgekeerde handelsstroom, dus de export vanuit NRW naar Nederland, valt op dat agrarische producten geheel ontbreken bij de producten waar de handelsbalans voor Duitsland positief is, met uitzondering van meel en graan. (Vrolijk en Vissers 2012).

8

322

Figuur 2 Wederzijdse handel tussen Nederland en Nordrhein Westfalen in mln. euro (gemiddeld 2008-2010

Een betere maatstaf voor de concurrentieverhoudingen is de handelsbalans: de exportwaarde minus de importwaarde. Tabel 6 geeft de top-5 voor Nederland op basis van de verhouding tussen de waarde van Nederlandse export in procenten van de waarde van de import. Op basis van deze maatstaf hebben siergewassen de hoogste score: de export van bloemen en planten van Nederland naar NRW was in de periode 2008-2010 gemiddeld 705% hoger dan de import door Nederland vanuit NRW. Tabel 6 geeft ook de score voor het jaar 2005, het eerste jaar dat de gegevens over de handel tussen Nederland en NRW compleet zijn. Bij siergewassen was de export toen zelfs 1095% hoger, wat betekent dat de voorsprong van Nederland bij deze productcategorie kleiner is geworden. Een daling van de Nederlandse concurrentiekracht vond eveneens plaats bij groenten en bij cacao(producten). Melk en zuivelproducten laten een stijging zien sinds 2005, terwijl bij levende dieren de situatie nagenoeg ongewijzigd bleef. Tabel 6 vermeldt eveneens de score voor Duitsland als geheel. Bij bloemen en planten was deze hoger dan voor NRW, waaruit afgeleid kan worden dat Nederland relatief veel naar de rest van Duitsland exporteert, of relatief veel bloemen en planten uit NRW importeert. Anders gezegd: bij dit product is de Nederlandse concurrentievoorsprong in NRW minder groot dan in de rest van Duitsland. Deze situatie is eveneens van toepassing bij de categorie groenten. Bij de andere drie agrarische producten is de score voor de rest van Duitsland relatief laag. Dat betekent dat de Nederlandse voorsprong hier vooral betrekking heeft op NRW. Belangrijk voor ZO-Nederland is dat tuinbouwproducten bovenaan staan als het gaat om de meest concurrerende Nederlandse producten richting NRW. Dat geldt zowel voor sierteelt (non-food) als groenteteelt (food). In dat opzicht is er een groot verschil met tabel 4, waar sierteeltproducten duidelijker veel beter scoorden dan groenten. In de export naar NRW, maar ook naar de rest van Duitsland, is het verschil tussen die twee categorieën veel kleiner. Verder laat tabel 6 zien dat bij beide tuinbouwcategorieën er niet alleen export vanuit Nederland naar NRW is maar ook import (= export vanuit NRW naar Nederland). Gemiddeld wordt jaarlijks voor 108 mln. euro aan bloemen en planten, en voor 112 mln. euro aan groenten uit NRW geïmporteerd. Dit betekent dat er ook in NRW nogal wat tuinbouw plaats vindt, waarvan een gedeelte in Nederland een afzetmarkt vindt. In het hoofdrapport wordt duidelijk dat de regio Niederhrein daarin een belangrijke rol speelt.

9

323

export in % van import productgroepen

NL - NRW

NL - DLD

Export

Import

NL→NRW

NL←NRW

2008-2010 (x € 1mln.)

2008-2010

2005

2008-2010

Bloemen en planten (II-1)

705%

1095%

1283%

758

108

Groenten e.d. (II-3)

573%

646%

766%

642

112

Cacao en cacaoproducten (IV-9)

390%

553%

360%

201

51

Melk en zuivelproducten (I-27)

374%

223%

158%

876

234

Levende Dieren (I-1)

267%

253%

208%

494

185

Bron: IT.NRW; de code tussen haakjes is overeenkomstig de Gecombineerde Nomenclatuur 2009 Tabel 6: Top-5 van de meest concurrerende producten van Nederland t.o.v. NRW

De meerwaarde van de analyse die in deze paragraaf is uitgevoerd, kan in de volgende punten worden samengevat. x Werd in de vorige paragraaf geconstateerd dat Nederland vooral een sterke internationale concurrentiepositie heeft in de sierteelt (naast zaadgoed en machines voor de landbouw en de voedingssector) en veel minder in de groenteteelt, voor de export naar NRW – voor de regio ZO-Nederland relatief belangrijk – is het verschil tussen deze twee onderdelen van de tuinbouw veel minder groot. Dit geldt overigens ook voor Duitsland als geheel. x Voor beide onderdelen geldt tevens dat de Nederlandse concurrentiepositie richting NRW iets minder sterk is geworden sinds 2005. x Dat er ondanks de sterke Nederlandse positie op de tuinbouw als geheel, bedrijven uit NRW erin slagen naar Nederland te exporteren, zou erop kunnen wijzen dat zij op bepaalde deelmarkten een concurrentievoorsprong hebben t.o.v. van Nederlandse bedrijven. Om over dit laatste enige duidelijkheid te krijgen, wordt in de volgende paragraaf nog verder ingezoomd, namelijk op de groenteteelt. De belangrijkste reden voor deze selectie is dat bij deze productcategorie geschikte tijdreeksen beschikbaar zijn op gedetailleerd niveau. Helaas geldt deze detaillering uitsluitend voor een vergelijking tussen landen, en niet voor deelstaten, provincies of regio’s. Daarom blijft de vergelijking beperkt tot Nederland en Duitsland als geheel. 4. Ontwikkeling van de handelsbalans Nederland – Duitsland wat betreft verse groenten De analyse tot dusver bevestigt het algemene beeld is dat de Nederlandse tuinbouw veel sterker is dan de Duitse, zeker met verse groenten. Als voorbeelden worden meestal tomaten, komkommers en paprika genoemd. Deze opvatting blijkt aan herziening toe wanneer ook de Nederlandse import vanuit Duitsland in de analyse wordt betrokken, uitgaande van cijfers van het CBS. In tabel 7 wordt voor de periode 20002010 de netto-export in beeld gebracht: de export naar Duitsland minus de import vanuit Duitsland (= Duitse export naar Nederland). Cursief is aangegeven bij welke verse groenten deze negatief is voor Nederland, omdat de export kleiner is dan de import. Dat geldt voor bloemkool, cantharel, eekhoorntjesbrood, erwten en peulen, knolvenkel, witte en rode kool, overige kool, overige sla, spinazie, suikermaïs, sjalot en mierikswortel. Kijken we naar het verschil in netto-export tussen 2000 en 2010, dus naar de ontwikkeling in de tijd (rechtse kolom), dan zien we bij de meeste groenten een daling. Dit betekent dat de export naar Duitsland minder hard is gestegen (of sneller is gedaald) dan de import vanuit Duitsland. Dat geldt voor vrijwel alle groenten die op de open grond worden geteeld, ook voor uien waar de voorsprong van Nederland behoorlijk is afgenomen. Voor de glasgroenten geldt dat door de bank genomen de voorsprong van Nederland toeneemt, al zijn er ook uitzondering op de regel, zoals bij komkommers.

10

324

Andijvie Artisjok Asperge Aubergine Augurk Bloemkool Sperzie- en snijbonen Cantharel Champignon Eekhoorntjesbrood Ov. paddestoelen Courgette Erwten en peulen Ov. peulgroenten Knoflook Knolvenkel Komkommer Spruitkool Witte en rode kool Overige kool Olijf Paprika Peper Prei Blad- en bleekselderij Knolselderij Krop- en ijsbergsla Overige sla Snijbiet en kardoen Spinazie Suikermais Tomaat Plantui Ui Sjalot Witlof Wortelen en rapen Mierikwortel Overige wortelen Overige groenten Verse groenten totaal

2000/01

2010

verschil

3185 320 1951 11025 -1656 -11506 3252 -1572 25344 -126 4141 2832 -120 419 819 53 241983 35410 -37533 -6006 33 97400 2949 18821 1353 5970 10107 -1263 69 -5752 -115 294168 4206 43978 -1870 9644 59357 -506 15039 13892 839692

5480 251 1106 15999 550 -24973 363 -883 30664 -56 2979 4549 -4148 403 3842 -502 240369 31141 -84578 -7738 4 145281 4031 11431 2585 11947 5163 -16074 114 -2981 -1552 385185 1807 17889 -5533 2950 132134 -876 -11444 9775 906659

2295 -69 -845 4975 2206 -13468 -2889 689 5321 70 -1162 1717 -4029 -16 3024 -555 -1614 -4269 -47045 -1733 -29 47882 1083 -7390 1232 5977 -4944 -14811 46 2771 -1438 91018 -2399 -26089 -3663 -6694 72778 -370 -26483 -4117 66967

Tabel 7: Nederlandse netto-export van verse groenten naar Duitsland, 2000-2010 ( x 1.000 kg) Tabel 8 toont de ontwikkeling van de categorie verse groenten als geheel. In kilo’s gemeten was de

import vanuit Duitsland in 2000/01 een kwart van de export naar Duitsland. In de tien jaar daarna is dat aandeel geleidelijk gestegen naar 38% als gemiddelde voor de jaren 2008 en 2009. In 2010 is het importaandeel weer gezakt; onduidelijk is of het hier gaat om een incidentele of een structurele ontwikkeling.

11

325

Export (1) Import ( 2) Netto-export (1 - 2) Import in % van export

2000/01

2008/09

2010

Verschil (2000-2010)

1.117 278 840 25%

1.286 487 799 38%

1.402 496 907 35%

285 218 67 77%

Tabel 8: ontwikkeling van de handelsbalans Nederland - Duitsland voor verse groenten (in mln. kilo)

Het geheel overziend kan worden geconcludeerd dat de voorsprong van Nederland op Duitsland bijna uitsluitend betrekking heeft op glasgroenten. Bij de groenten op de open grond geldt de Nederlandse voorsprong eigenlijk vooral voor wortelen en uien; bij de meeste open teelten is de import vanuit Duitsland groter dan de export, of is de netto-export steeds kleiner geworden in de periode 20002010. 6. Conclusies Dat Nederland, zeker in kwantitatieve zin, sterker is dan Duitsland is op het terrein van de export van agrofoodproducten, is een opvatting die niet alleen bij Nederlanders leeft maar ook bij veel Duitsers. Deze opvatting komt inmiddels niet helemaal overeen met de feiten. Uit de analyse die in deze bijlage is uitgevoerd, komt naar voren dat in de periode vanaf 1995/97 tot e 2006/08 Duitsland Nederland heeft verdrongen van de 2 plaats op het terrein van ‘processed food’ e (VS behoudt de 1 plaats), wat betreft het bruto-aandeel in de wereldhandel. Bij het nettomarktaandeel heeft Nederland nog wel steeds een voorsprong, die overigens heel snel aan het slinken is. Wordt de focus gericht op de handelsrelatie tussen Nederland en de deelstaat NRW, dan heeft Nederland nog wel een hele duidelijke voorsprong. In de top-10 van de meest concurrerende goederen van Duitsland voor de export naar Nederland ontbreken agrarische producten, terwijl deze juist domineren in de Nederlandse export richting NRW (Vrolijk en Vissers 2012). Bij die Nederlandse export gaat het niet alleen om de primaire landbouwproducten, zoals siergewassen, groenten en levende dieren, maar ook verwerkte producten als cacao- en zuivelproducten (tabel 6). De voorsprong van Nederland is nog steeds heel stevig op het terrein van de tuinbouw. Dat geldt bij de siergewassen (non-food) sterker dan bij de groenten (food), althans op de internationale markt. Bij de handel tussen Nederland en NRW is er nauwelijks verschil tussen deze twee categorieën. Bij de groenteteelt heeft de voorsprong op Duitsland vooral betrekking op glasgroenten; bij de open teelten is de handelsbalans anno 2010 in het voordeel van Duitsland, enkele uitzonderingen daargelaten. Er bestaan grofweg twee soorten buitenlandse markten op het terrein van het agrocluster: de continentale en de intercontinentale markt. Tabel 9 noemt de belangrijkste verschillen.

Agrologistiek Handelspolitieke arena Inputs vooral afkomstig uit Zwaartepunt tuinbouw

Continentale markt Vooral weg- en spoorvervoer EU Nederland Groenten

Intercontinentale markt Vooral scheepvaart en luchtvervoer WTO Buitenland Siergewassen

Tabel 9 Belangrijkste verschillen tussen de continentale en intercontinentale markt voor de agrosector De rol van Nederland op de intercontinentale markt kan worden aangeduid als het Singapore-model. Dit land heeft bijna 5 miljoen inwoners op een landoppervlak ter grootte van de Noordoostpolder (6.819,2/km²). Hoewel Singapore nauwelijks een eigen landbouw heeft, is het geen

onbelangrijke speler op de wereldmarkt voor agrofood (Liapis 2011). De concurrentiekracht van Singapore berust vooral om zijn logistieke positie. Gelegen aan zee op een kruispunt van handelsroutes en vaarwegen heeft dit land een ideale ligging om agrarische 12

326

grondstoffen tegen lage transportkosten in grote hoeveelheden te importeren en vervolgens na bewerking - of soms alleen verpakking – weer uit te voeren naar de diverse afzetgebieden. Nederland heeft een vergelijkbare positie, die tot dusver nogal gemaskeerd wordt door de relatief sterke eigen landbouwsector. Die positie geldt echter vooral voor het Westen van Nederland, en minder voor het Oosten (en voor het Noorden dat weliswaar aan zee ligt maar andere concurrentievoordelen mist). ZO-Nederland moet het vooral hebben van de continentale markt, waarbij Duitsland de meest nabije en de grootste afzetmarkt vormt. Binnen Duitsland is de deelstaat NRW het meest belangrijk. Dat komt tot uiting in de handel tussen Nederland en NRW, die aan Nederlandse kant vooral wordt gedomineerd door agro-producten. Bij tuinbouw is het verschil tussen de continentale en de intercontinentale het meest duidelijk als onderscheid wordt gemaakt tussen sierteelt en groenteteelt. Bij sierteelt beweegt Nederland zich vooral op de intercontinentale markt. Dat geldt niet alleen voor de output – Nederlandse bloemen gaan over de hele wereld – maar ook steeds meer voor de input. Zo is een groot gedeelte van de snijrozenteelt in Afrika en Zuid-Amerika terecht gekomen (vooral door emigratie van Nederlandse telers), van waaruit de eindproducten via Aalsmeer naar de diverse afzetmarkten gaan. De afzet van groenten daarentegen is veel meer op de continentale markt gericht. Dit verklaart o.a. waarom de groenteteelt steeds meer in ZONederland is geconcentreerd en de sierteelt grotendeels in het Westen van Nederland, dat met haar havens en met Schiphol over een betere infrastructuur beschikt om de intercontinentale markt te bedienen. Wat voor ZO-Nederland geldt, is ook van toepassing op Niederrhein: bij agrofood is de Europese markt belangrijker dan de intercontinentale markt. Een potentieel pluspunt is dat de Europese markt belangrijker en groter wordt naarmate de EU zich naar het Oosten uitbreidt en de welvaart daar stijgt, al zou dat wel kunnen betekenen dat OostEuropeanen minder geneigd zijn werk in West-Europa te zoeken. Een nadeel voor beide grensregio’s is dat de economische groei, en dus de behoefte aan agrofoodproducten, vooral in de opkomende economieën buiten Europa plaatsvindt. De intercontinentale markt zal waarschijnlijk sneller groeien dan de continentale, ook op het terrein van agrofood. Dat heeft natuurlijk geen invloed op de versproducten, want die blijven toch beperkt tot een regionale markt maar wel voor de voedselverwerkende industrie. Voor beide markten geldt dat de groei van de afzet niet plaatsvindt in de nabij gelegen gebieden maar steeds verder weg, zodat transport belangrijker wordt èn hogere kosten met zich meebrengt. Om de hogere transportkosten te vermijden, en om in te spelen op de trend naar voedsel uit eigen land of regio, zal export vanuit Niederrhein en ZO-Nederland steeds meer plaats maken voor het openen van vestigingen in de gebieden waar die sterke afzetgroei plaats vindt. Dit betekent onherroepelijk dat de productie van agrofood in beide grensregio’s zal stagneren, ceteris paribus. Op voorhand valt niet te zeggen hoe snel en drastisch het proces van productieverplaatsing zal verlopen. Er is een manier om te ontsnappen aan dit onvermijdelijke proces van stagnatie, namelijk door zich te richten op de toeleveringssector. Het gaat hierbij vooral om machines en apparaten voor de landbouw en de voedselverwerkende industrie, en om uitgangsmateriaal (poot- en zaadgoed en fokdieren). Een van de voordelen van deze specialisatie zijn de lagere transportkosten in verhouding tot de toegevoegde waarde. Een ander voordeel is dat de toeleveringssector behoorlijk kennisintensief is en dus beter aansluit bij het arbeidspotentieel van de Nederlandse en Duitse beroepsbevolking. Ten derde heeft de toeleveringsector weinig tot geen last van allerlei sanitaire eisen die in de agrohandel worden gesteld om planten dierziekten te voorkomen, zoals het meest recent de EHEC-crisis. Tot slot doet deze specialisatie meer recht aan het uitgangspunt dat bij ontwikkelingssamenwerking het meest principieel aan de orde is gesteld: landen met (dreigende) voedseltekorten worden niet in hun ontwikkeling gesteund door meer voedsel naar die landen te exporteren (al of niet met subsidie) maar

13

327

door hen beter uit te rusten om zelf voedsel te produceren (“geef ze geen vis maar een hengel”). Het succes van deze specialisatie richting toeleveringssector blijkt o.a. uit het feit dat deze voor landen als Nederland en Duitsland relatief goed scoort als wordt gekeken naar het aandeel op de wereldmarkt (tabel 3 tot 5). In hoofdstuk 4 van het hoofdrapport komt naar voren dat zowel Niederrhein als ZO-Nederland sterk gespecialiseerd zijn in groenten- en fruitverwerking en in machines en apparaten voor de voedselindustrie. Uit de analyse in deze bijlage en in hoofdstuk 5 blijkt dat beide grensregio’s de meeste baat hebben door zich te richten op de toeleveringssector; groente- en fruitverwerking zal zeer waarschijnlijk te maken krijgen met afnemende specialisatie.

14

328

Bijlage E: Biologische landbouw De biologische landbouw is tot dusver een van de weinige deelmarkten in de Westerse agrosector die op het gebied van food de laatste jaren een vrij stabiele groei laten zien. De meest recente cijfers voor een internationale vergelijking hebben betrekking op het jaar 2010. In dat jaar toont het Europees biologisch areaal (EU27) een groei van 7%, en komt daarmee op 9,2 miljoen hectare. Die groei is vergelijkbaar met 2009 (+8%). Niet alle landen laten een groei zien. In het Verenigd Koninkrijk en de Zuid-Europese landen is de groei tot stilstand gekomen. In Griekenland en Portugal is er zelfs sprake van een daling van het bio-areaal (Samborski 2012). Het aantal Nederlandse boeren dat omgeschakelde naar biologische teelt, is in 2011 met 3,4% gegroeid. Eind 2011 waren er 1.511 biologische boeren en tuinders. In de biologische teelt steeg het areaal met 2,3% tot ruim 55.000 hectare (Bionext, 06/06/12) Uitgaande van het bestedingsbedrag per persoon en van het aandeel in de totale voedselconsumptie is de opmars van biologisch voedsel tot dusver het meest succesvol in Denemarken, Zwitserland en Oostenrijk. Daarna volgen landen als Zweden en Duitsland. In beide landen was in 2009 het marktaandeel van bio-producten gestegen tot 3,4 procent, ongeveer de helft van koploper 11 Denemarken. Nederland zit met 2,3% in de onderste regionen, samen met Frankrijk, België en VK. (Willer 2011), maar is wel bezig met een inhaalslag. De Nederlandse consument kocht in 2011 voor 881 miljoen euro aan biologische voeding. Dat is een stijging van 17,1% ten opzichte van 2010 (Bionext, 06/06/12). Niet alleen de afzetperspectieven zijn gunstig in de biologische landbouw, ook de verdiensten liggen sinds 2000/01 in Duitsland op een hoger niveau dan in de gangbare landbouw (figuur 1)

Bron: http://www.bmelv.de/SharedDocs/Standardartikel/EN/Agriculture/OrganicFarming/OrganicFarmingInGermany.htm

Abbildung 1: Entwicklung des Gewinns plus Personalaufwand je Arbeitskraft in ökologischen und vergleichbaren konventionellen Betrieben in Deutschland

11

Dit percentage heeft betrekking op vers voedsel. Wordt het totale voedselpakket genomen incl. frisdranken en snoep, dan lag in 2010 het aandeel van bio-producten op 1,7%. Voor deze en andere definities, en een uitsplitsing van het marktaandeel naar diverse producten, zie p. 19 e.v. in de Monitor Duurzaam Voedsel 2010 van het Ministerie van EL&I.

15

329

Deze bijlage, die in hoofdzaak beperkt blijft tot plantaardige producten, bevat eerst een schets van de groei van de bio-sector in Duitsland. Na een beschrijving van de verschuivingen in het biologische landbouwareaal die daar de laatste jaren hebben plaatsgevonden, wordt de aandacht gericht op de zelfvoorzieningsgraad. Aangetoond zal worden dat bij een groot aantal biologische producten de vraag groter is dan het aanbod in Duitsland, zodat importen nodig zijn. Zijn er mogelijkheden voor het grensoverschrijdende agrocluster Niederrhein/ZO-Nederland om een grotere rol te spelen op deze groeimarkt? Het aandeel van biologische landbouw in Duitsland en Nederland In de periode 2007-2010 stijgt het aantal bio-bedrijven in Duitsland met 17% (tabel 1). Het biologische areaal is in hetzelfde tijdvak met 14% gestegen, zodat per saldo het gemiddelde areaal per bio-bedrijf is gedaald. Het lagere gemiddelde kan deels worden toegeschreven aan het feit dat de toename in het bio-areaal het grootst was bij de relatief kleinschalige fruit- en druiventeelt, in Duitsland aangeduid als Dauerkultur. Kijken we naar de situatie in 2010, dan valt wederom op dat de bio-sector behoorlijk kleinschalig is: 7,3% van alle bedrijven is biologisch, terwijl deze sector slechts 5,9% van het totale landbouwareaal in handen heeft. Volgens de meest recente cijfers over 2011 is dit marktaandeel gestegen naar 7,5 resp. 6,1 procent. Het marktaandeel is het hoogst bij grasland, dus in de grondgebonden veehouderij. Het bio-aandeel is relatief laag bij akkerland, waar in de regel ook de tuinbouwgrond onder valt. Tabel 2 geeft een onderverdeling naar specifieke producten. Wat betreft de groenten is er in de periode 2007-2010 alleen bij rode bieten een afname van het biologische areaal in Duitsland. Bij de overige groenten stijgt het bio-areaal, bij sommige producten vrij fors: 63% bij kasgroenten en 49% in de wijnbouw. Een teruggang heeft plaats gevonden bij de boomkwekerij (-13%) en bij de bloemen- en sierplantenteelt (-10%). De situatie in 2010 loopt zeer uiteen per product. Gemeten als het aandeel van het totale areaal voor het betreffende product, is de biologische teelt behoorlijk populair bij de kasgroenten (20%) en bij rode bieten en wortelen (ongeveer 15%), maar scoort zij relatief laag bij sla. Ook bij siergewassen en boomkwekerijproducten, dus bij het non-food segment, is de biologische teelt nog niet erg populair.

Veranderingen in 2007-2010

Situatie in 2010

Samenstelling bio-areaal Duitsland Nederland (2010) (2008)

ha

%

ha

Anteil

- Grünland

65.000

14%

515.000

11,1%

52,0%

72,0%

- Ackerland

45.000

12%

435.000

3,6%

43,9%

22,0%

- Dauerkulturen

4.600

40%

28.100

5,5%

2,8%

- Overige

10.766

?

12.600

1,3%

? 1,3%

Fläche

125.366

14%

990.702

5,9%

100%

100%

3.239

17%

21.942

7,3%

Betriebe (Anzahl)

Bron: AMI-Erhebung bei den Öko-Kontrollstellen 2010 & 2011, ZMP-Erhebungen bei den Öko-Kontrollstellen 2000-2009, Statistisches Bundesamt 2006-20111, BLE 2006-2011, Marktinfo Eier & Geflügel 2009-2011, BMELV 2006-2011; http://www.organic-europe.net/country-info-netherlands.html?&L=0#c498 (rechtse kolom); eigen berekeningen. Tabel 1: Biologisch areaal in Duitsland, naar onderdelen van de primaire sector, 2007- 2010

Tabel 2 geeft tevens informatie over de stand van zaken in Nederland (kolom 6). Over het algemeen is er bij de groenten weinig verschil tussen Nederland en Duitsland. In beide landen is het bio-aandeel behoorlijk hoog bij wortelen en rode bieten, redelijk hoog bij bloemkool en uien, en nogal laag bij sla.

16

330

Verschillen zijn er wel bij asperges, aardbeien en vooral aardappelen, waar Duitsland veel hoger scoort. Ook bij fruit is het aandeel van bio-areaal in Duitsland aanmerkelijk hoger dan in Nederland. Voor Nederland geldt in nog sterkere mate dan voor Duitsland dat in de sierteelt het aandeel van het bio-areaal te verwaarlozen is.

Veranderingen in 2007-2010 ha

%

- Unterglasfläche

100

- Industriegemüse

0

- Möhren - Blumenkohl/Broccoli

Situatie in 2010

NL 2011

ha

Anteil

Anteil

63%

260

19,6 %

n.b.

0%

3.000

14,1 %

n.b.

100

7%

1.500

14,5 %

15,2

60

24%

310

4,7 %

6,8

- Speisezwiebeln

40

14%

330

3,8 %

3,0

- Rote Bete

-20

-9%

210

15,2 %

33,5

- Salate

10

8%

140

1,5 %

1,1

- Spargel

160

30%

700

3,7 %

1,0

- Erdbeeren

60

17%

410

3,0 %

0,4

- Speisekartoffeln

0

0%

7.400

7,1%

1,4

- Andere Frischmarktgemüse

1.800

30%

7.800

8,7 %

n.b.

- Äpfel

400

15%

3.100

9,7 %

2,8

- Strauchbeeren

10

1%

770

10,9 %

1,7

Baumschulen

-60

-13%

400

2,1 %

0,4

Blumen u. Zierpflanzen

-15

-10%

130

0,3 %

0,1

Quelle: AMI-Erhebung bei den Öko-Kontrollstellen 2010 & 2011, ZMP-Erhebungen bei den Öko-Kontrollstellen 2000-2009, Statistisches Bundesamt 2006-20111, BLE 2006-2011, Marktinfo Eier & Geflügel 2009-2011, BMELV 2006-2011; CBS (kolom 6); eigen berekeningen

Tabel 2: Biologisch areaal in Duitsland en Nederland, naar specifieke producten, 2007-2010

De kloof tussen vraag en aanbod Hoewel in Duitsland het biologische areaal behoorlijk is toegenomen in de periode 2007-2010, zoals tabel 1 en 2 laat zien, is dit areaal bij de meeste producten nog onvoldoende om aan de binnenlandse vraag te voldoen. Anders gezegd: bij de meeste bio-producten is Duitsland nog niet zelfvoorzienend, en moet de binnenlandse productie worden aangevuld met import (tabel 3). Dat geldt vooral voor de meest voorkomende glasgroenten. Hoewel in 2010 volgens de beschikbare 12 gegevens 20% van het Duitse areaal voor glasgroenten biologisch wordt gebruikt , komen de meeste biologische kasgroenten niet uit eigen land. Bij tomaten wordt ruim 80% van de Duitse bio-consumptie gedekt door invoer, bij paprika zelfs meer dan 90%. De invoer komt uit vooral uit landen als Spanje, Israël en Italië, maar Nederland is voor Duitsland ook een belangrijke leverancier van bio-kasgroenten. Nederland speelt vooral een belangrijke rol bij biologische wortels en uien. Nederland speelt bij tafelaardappelen nauwelijks een rol van betekenis, zoals dat ook bij de niet-biologische variant het 13 geval is. Tabel 4 bevat gegevens over het bio-areaal in NRW. Ook in deze deelstaat is dit areaal behoorlijk gegroeid in de periode 2007-2010, behalve bij asperges. Om geheel zelfvoorzienend te worden en dus niet meer te hoeven importeren (bijv. uit Nederland) zou naar schatting van AMI nog 50 ha nodig

12

Deze schatting lijkt nogal aan de hoge kant, zeker als gekeken wordt naar de importaandelen van veel voorkomende kasgroenten als tomaten, paprika en komkommers (tabel 3) 13 Bij alle onderdelen van de aardappelsector, vooral bij pootaardappelen, heeft een sterke concurrentiepositie, behalve bij tafelaardappelen (Vrolijk 2007; Vrolijk 2009)

331

14

zijn voor biologische asperges. De groei van het bio-areaal in NRW was vooral zeer sterk bij aardbeien: in de periode 2007-2010 werd het areaal bijna verdubbeld. Maar ondanks de verdubbeling neemt deze deelstaat slechts 13% van het Duitse areaal voor zijn rekening. Naast de 53 ha die in 2010 in gebruik was voor bio-aardbeien, zou nog 30 ha extra nodig zijn om geheel in de consumptieve vraag te kunnen voldoen. Ook bij bessen en appels was er in NRW in de periode 2007-2010 een veel sterkere groei dan in Duitsland als geheel. Bij de glasgroenteteelt was er in die periode eveneens een behoorlijke groei maar die was onder het landelijke gemiddelde van 63%. De meeste rechtse kolom (van tabel 4) geeft aan hoeveel extra hectare biologische teelt er naar schatting nodig zou zijn om NRW zelfvoorzienend te maken. De grootste opgave ligt op het terrein van de tafelaardappelen, waar het areaal verdubbeld zou moeten worden. Ook bij de andere genoemde producten is er in NRW onvoldoende areaal in gebruik om alle bio-consumenten te kunnen voorzien.

2010

Unterglasfläche

Importanteil

ha

Anteil

260

19,6 %

algemein

aus NL

-

Tomaten

82

13

-

Paprika

91

8

-

Gurken

51

9

Möhren

1.500

14,5 %

48

24

Speisezwiebeln

330

3,8 %

35

15

Erdbeeren

410

3,0 %

50

?

Speisekartoffeln

7.400

7,1%

28

2,5

Äpfel

3.100

9,7 %

50

?

Bron: tabel 2 (kolom 2 en 3); AMI 2011 (kolom 4 en 5)); eigen berekeningen Tabel 3: Markt- en importaandeel bij biologische groenten in Duitsland (in ha)

Veränderung 2007-2010 (in %) Duitsland NRW - Unterglasfläche

NRW in 2010 Anteil

Ha

Benötigt in NRW ab 2011

63%

32%

n.b. n.b. n.b.

- Möhren

7%

n.b.

- Blumenkohl/Broccoli

24%

n.b.

100

- Speisezwiebeln

14%

n.b.

n.b.

100

- Spargel

30%

-3%

87%

606

- Erdbeeren

17%

96%

13%

53

30

- Speisekartoffeln

0%

3%

10%

731

778

- Äpfel

15%

26%

6%

174

100

- Strauchbeeren

1%

49%

7%

52

50

10 50

Bron: AMI 2011 Tabel 4: Bio-areaal in NRW – aanbod versus vraag (in ha)

14

Evenals bij de niet-biologische asperges is de biologische teelt in NRW geconcentreerd. Niet minder dan 87% van de Duitse bio-asperges komt uit deze deelstaat, en vermoedelijk vooral uit Niederrhein.

18

332

Kansen voor een grensoverschrijdend bio-cluster? Niederrhein loopt enigzins achter in de biologische landbouw. Kreis Wesel heeft in 2010 het hoogste percentage bio-areaal, namelijk 2,9%, gevolgd door Kreis Kleve (2,2%), terwijl de andere twee Kreisen niet eens boven de 1 procent komen (Agrarstrukturen in Deutschland 2010). Voor NRW lag in 2009 het aandeel bio-areaal op 4,2%, en dat ligt onder het landelijke gemiddelde: 6,1% in 2011 (cijfers van BMELV en BÖLW) Hetzelfde geldt voor de provincies Limburg en Noord-Brabant, zoals figuur 2 laat zien. In deze twee provincies is het aandeel van het bio-areaal het laagst van heel Nederland. De provincie Flevoland heeft het grootste areaal biologische groenten, daar wordt vaak grootschalig en met moderne technieken geteeld. Daarbij moet wel worden aangetekend dat de gebruikte indicator, het aantal ha, in het voordeel is van provincies met veel grootschalige landbouw, zoals Flevoland en Groningen. Provincies met veel intensieve teelten of met intensieve veehouderij, zoals Limburg en Noord-Brabant, zijn dan in het nadeel. Opvallender is dat het aandeel in Limburg nauwelijks is gegroeid sinds 1995, terwijl de consumptie van biologische voedsel in die periode (landelijk) ongeveer is verdubbeld.

Bron: http://www.compendiumvoordeleefomgeving.nl/indicatoren/nl0011-Biologische-landbouw.html?i=11-61 Figuur 2: aandeel biologische landbouw per provincie (in % van het landbouwareaal)

Wellicht kan juist die achterstandsituatie een stimulans zijn voor een revitalisering van de biologische landbouw in Niederrhein en ZO-Nederland, zodat dit grensoverschrijdende agrocluster meer kan profiteren van de groei van de bio-consumptie. Daarbij kan gebruik gemaakt worden van de volgende omstandigheden. 1. Haus Riswick van de Landwirtschaftskammer in Kleve beschikt over een bio-proefboerderij (Ökobetrieb Haus Riswick) en verzorgt een van de twee opleidingen in de biologische landbouw die Duitsland rijk is. Overigens ligt hier het accent op de veehouderij en is er tot dusver weinig groei in het aantal studenten die van deze opleiding gebruik maakt (zie bijlage F). 2. Hogeschool Niederrhein beschikt over een opleiding Ökotrophologie (voeding en diëtetiek).

19

333

3. Aan Nederlandse kant kan worden gewezen op de handelsorganisatie Udea met haar franchiseketen Eko-Plaza die anno 2012 over ongeveer 50 bio-winkels beschikt. 4. Zoals ook in de gangbare landbouw het geval is, zijn in Duitsland de producenten vrij goed georganiseerd (met als grootste speler Bioland, die 5.400 agrarische ondernemers en 900 voedselverwerkers als lid heeft), terwijl in Nederland vooral handelsorganisaties als Udea het voortouw nemen in de afstemming tussen vraag en aanbod. 5. Bij Euregio Rhein-Waal vond in de periode 2005-2007 een uitwisselingsprogramma plaats tussen bio-ondernemers aan weerszijden van de grens. De eerste contacten die toen zijn gelegd, zouden benut kunnen worden om vervolgactiviteiten in gang te zetten.

Een van die vervolgactiviteiten zou kunnen zijn de oprichting van een grensoverschrijdend ÖkoKompetenzzentrum in het kader van een Interreq-programma, waarbij de KÖN van de deelstaat Niedersachsen als een van voorbeelden zou kunnen dienen.

20

334

Bijlage F: De Zuivelsector Nederland staat, veel meer dan Duitsland, bekend als het land van koeien en melk. Historisch gezien heeft deze specialisatie veel te maken met het laagveen dat vooral in het Westen van Nederland e overheerst, en dat eigenlijk alleen voor grasland geschikt is. In de loop van de 20 eeuw heeft Nederland de productie van melk en andere zuivelproducten zo opgevoerd dat de export snel toenam. Een deel van die export gaat naar Duitsland. In de periode 2008-2010 was de handelsbalans op het terrein van melk en zuivelproducten duidelijk in het voordeel van Nederland: de export naar Duitsland (import vanuit Nederland) was gemiddeld 58% hoger dan de import uit Duitsland (export naar Nederland) De Nederlandse zuivelexport was vooral op NRW gericht, zo laat bijlage C zien. In de periode 20082010 ging jaarlijks voor gemiddeld 875 mln. Euro naar deze deelstaat, terwijl de import vanuit NRW 234 mln. Euro bedroeg. In procenten was de export 274% hoger dan de import. Vergeleken met 2005 was er sprake van een behoorlijke stijging: toen was het handelsoverschot 123% van de import. Deze cijfers wekken niet bepaald de indruk dat de zuivelsector tot de economische specialiteiten van NRW behoort. Maar geldt dat ook voor Niederhein? Aan het eind van hoofdstuk 3 is geconstateerd dat de melkveehouderij in Niederrhein een aandeel heeft van 16% in NRW, gemeten in het aantal dieren. En in een AFC-rapport (2006: 30) valt te lezen dat 24 procent van de werkgelegenheid in de NRWzuivelsector zich bevindt in het noordelijke deel van Niederrhein: Duisburg, Kreis Kleve en Kreis 15 Wesel . Dat lijkt te wijzen op hoge mate van specialisering, en misschien zelfs op een sterk cluster. De vraag is of de situatie anno 2012 nog steeds in die richting wijst. Een extra reden om aan het beantwoorden van deze vraag een aparte bijlage te wijden, is het ontbreken van voldoende statistische gegevens om de zuivelsector in de analyse van hoofdstuk 4 te betrekken. Deze bijlage begint met een historische schets, om een indruk te geven van de enorme veranderingen die de laatste decennia in de melkveehouderij en de zuivelverwerking hebben plaats gevonden. Daarna wordt bekeken hoe de melkveehouderij in Niederrhein zich heeft ontwikkeld ten opzichte van NRW als geheel, en welke gevolgen die ontwikkeling heeft gehad. Tenzij anders vermeld, is deze bijlage gebaseerd op mondelinge, schriftelijke en digitale informatie van de Landesvereinigung der Milchwirtschaft Nordrhein-Westfalen. Snelle veranderingen De volgende cijfers geven een indruk van de veranderingen die in NRW vanaf 1970 in de melkveehouderij hebben plaatsgevonden. x x x x

Het aantal melkveehouders is gedaald van 86,6 naar 8,5 duizend, een reductie van 90% in 40 jaar tijd. Het aantal melkkoeien is gedaald van 726 naar 398 duizend, bijna een halvering. Het aantal melkkoeien per bedrijf is dus sterk gestegen, van gemiddeld 8,4 naar 46,8 koeien per melkveebedrijf. Ook de productie per koe is sterk gestegen,van 4150 naar 7423 kilo, bijna een verdubbeling

De combinatie van deze veranderingen heeft ertoe geleid dat de totale hoeveelheid geproduceerde melk ongeveer gelijk is gebleven in NRW, ongeveer 2,9 miljoen ton. Ook de verwerkende industrie in NRW heeft grote veranderingen ondergaan:

15 Die werkgelegenheid heeft in 2005 betrekking op drie bedrijven met een gezamenlijke omzet van 308 mln. Euro en 551 werknemers. Het gaat waarschijnlijk om de drie bedrijven die in het volgende citaat worden genoemd. “Vor Ort existieren jedoch nur zwei Milch verarbeitende Molkereien: Dr. Oetker Frischprodukte in Moers (Onken GmbH) und die Friesland Foods Deutschland GmbH (200 Mitarbeiter, 130 Mio. € Umsatz) in Kalkar. Darüber hinaus gibt es nur wenige, kleine Milchverarbeiter wie z.B. die Käserei Gebr. Raadts GmbH & Co. KG.” (AFC 2006: 27)

335

x

x

x

Het aantal zuivelondernemingen met eigen verwerkingscapaciteit is vanaf 1970 gedaald van 112 naar slechts 9 ondernemingen in 2010. De schaalvergroting is hier dus nog sneller gegaan dan in de primaire sector, de melkveehouderij. De hoeveelheid consumptiemelk die de zuivel verwerkende bedrijven in NRW produceerden is ongeveer gelijk gebleven, ongeveer 0,9 miljoen ton. Het aandeel gepasteuriseerde melk is gedaald van ongeveer 95% naar 40%, terwijl het aandeel gesteriliseerde melk (lang houdbaar) is gestegen van ongeveer 5% naar bijna 60%. Ook het assortiment overige zuivelproducten is sterk veranderd: minder karnemelk, (verse) kaas, boter en magere melkpoeder; meer yoghurt, koffiemelk, slagroom en gemengde melkproducten (Milchmischprodukte)

Positie van Niederrhein Binnen NRW hebben de melkveehouders in Regierungsbezirk Düsseldorf hun aandeel in de totale NRW-productie vanaf 1990 verhoogd van 20 naar 25 procent. Iets minder was de stijging in Rheinland, van 42 naar 46 procent. De overige Regieringsbezirken in NRW laten een gelijkblijvend of een dalend aandeel zien. Binnen Regierungsbezirk Düsseldorf zijn het vanaf 2000 vooral de vier Kreisen in Niederrhein die voor een vergroting van het aandeel hebben gezorgd (tabel 1). Kreis Kleve spant de kroon: in de periode 2000-2011 hebben de melkveehouders daar 45% meer melk geproduceerd.

Regio

Marktanteil in NRWMilcherzeugung 2000 2010 2011

Zuwachs 2000-2011 in %

in tonnen

Kreis Kleve

11,0%

13,4%

14,0%

45%

132.196

Kreis Viersen (incl Krefeld)

3,5%

4,0%

4,0%

32%

29.603

Kreis Neuss (incl Mönchengladbach)

0,9%

0,9%

0,8%

2%

369

Kreis Wesel

5,6%

5,9%

5,9%

22%

32.001

Niederrhein

20,9%

24,0%

24,8%

35%

194.168

NRW

100%

100%

100%

4%

361.948

Tabelle 1: Milcherzeugung in Niederrhein: Änderungen in ‘Marktanteil’, 2000 - 2011

Om deze hogere melkproductie te realiseren zijn op grote schaal melkquota aangekocht. In de periode vanaf 2000 tot begin 2012 zijn in totaal de volgende hoeveelheden aangekocht: x Kreis Kleve: 59,2 mln. liter x Kreis Wesel: 23,3 mln. liter x Kreis Viersen: 6,3 mln. liter Alleen in Rhein-Kreis Neuss zijn per saldo minder melkquota aangekocht dan verkocht (- 1,5 mln. liter) Per 30 september 2011 gaat het in Kreis Kleve om 443 bedrijven met 46 duizend melkkoeien, wat neerkomt op gemiddelde van 103 koeien per melkveehouderij. Dit gemiddelde ligt aanzien hoger dan het NRW gemiddeld van 66 koeien. Ook Wesel (gemiddeld 75) en Viersen (eveneens 75) zitten boven dit gemiddelde (LKV: Landeskrontrollverband Nordrhein-Westfalen e.V. Jahresabschuss 2011) Over het algemeen valt te verwachten dat een uitbreiding van de melkproductie leidt tot a) een uitbreiding van het grasareaal, en b) tot een relatief grote verwerkende industrie.

22

336

Ad a.: uitbreiding grasareaal? Tabel 2 laat zien dat eerder het omgekeerde heeft plaatsgevonden: in de Kreisen met een hogere melkproductie is het grasareaal juist gedaald, zowel absoluut als relatief (als percentage van het totale landbouwareaal). En in Rhein-Kreis Neuss is het grasareaal behoorlijk gestegen, terwijl de melkproductie min of meer constant is gebleven. Voor deze paradoxale situatie kunnen de volgende mogelijke verklaringen worden gegeven. x

x

De veehouders in Niederrhein (m.u.v. Neuss) zijn minder vleeskoeien gaan houden en hebben zich in toenemende mate gespecialiseerd in de melkveehouderij, zodat ze per saldo minder grasland nodig hebben. De melkveehouders hebben meer veevoer aangekocht, om hun melkvee bij te voeren. Deze optie is met name aantrekkelijk voor grootschalige veehouders die hun koeien permanent op stal hebben en over te weinig grasland (in de nabije omgeving) beschikken.

Hektaren

Prozenten *

1999

2010

∆ in %

1999

2010

Kleve

23.724

21.359

-10%

32%

29%

Viersen

4.317

3.979

-8%

15%

14%

Neuss

2.167

2.467

14%

7%

8%

Wesel

18.949

18.164

-4%

37%

36%

Niederrhein

49.157

45.969

-6%

26%

25%

NRW

424.458

396.792

-7%

28%

27%

* = In Prozenten von landwirtschaftlichen Flächen insgesamt Tabelle 2 : Benutzung von Flächen für Grasland in 1999 und 2010.

Ad b.: sterke zuivelindustrie? Ook de ruimtelijke relatie tussen de omvang van de primaire sector (melkveehouderij) en die van de secundaire sector (zuivelindustrie) lijkt steeds meer op losse schroeven te staan. Twee, grotendeels samenhangende trends zijn te onderkennen. Ten eerste wordt de afstand tussen boer en fabriek steeds groter, waarbij ook nationale grenzen worden overschreden. Zo wordt vanuit Niederrhein melk geleverd aan verwerkers die in België en in Nederland zijn gevestigd. Bij de Nederlandse zuivelbedrijven gaat het onder meer om DOC (vooral kaas) in Hoogeveen en om Schils Food in Sittard die voornamelijk melkpoeder voor de chocolade- en ijsfabricage produceert. Binnen NRW leveren sommige veehouders uit Niederrhein aan Molkerei Wiegert (in Velen) en Sahne-Molkerei H.Wiesehoff ((in Schöppingen), omdat deze een prijsopslag geven voor regionale producten die bij Edeka resp. REWE worden verkocht. Biologische veehouders kunnen bij Molkerei Söbbeke in Gronau/Epe terecht, of in Nederland bij de biologische kaasmaker Aurora, gevestigd in het Noord-Limburgse Ven16 Zelderheide, aan de Duitse grens . Ten tweede treedt er steeds meer een scheiding op tussen enerzijds bedrijven die wel melk kopen en ophalen bij de melkveehouders maar deze niet verwerken, en anderzijds bedrijven die zich beperken tot het verwerken van melk die ze niet bij de veehouders kopen maar bij hun concullega’s. Dat betekent dat tussen deze twee groepen op uitgebreide schaal melk en eventuele andere basisproducten worden verhandeld, en getransporteerd. 16 Sinds begin 2012 is Aurora begonnen met de bouw van een expeditiecentrum aan de Duitse kant van de grens. "Voldoende ruimte en medewerking van de overheid", beargumenteert eigenaar Harry ten Dam de beslissing die op het eerste gezicht niet voor de hand lag, vanwege de nabijheid van de grens. "We brengen eerst de opleg van de kazen naar die nieuwe vestiging over en dan de expeditie. Uiteindelijk zal het complete bedrijf, inclusief de kaasmakerij, langzaamaan die richting op worden verplaatst." Bron: http://www.biojournaal.nl/nieuwsbericht_detail.asp?id=9069

23

337

Tabel 3 geeft een overzicht van de zuivelondernemingen die medio 2012 in Nordrhein zijn gevestigd. De onderste drie bedrijven zijn eigendom van buitenlandse concerns. Naast FrieslandCampina gaat het om Eurolat, dat evenals het eerder genoemde Schils Food in Sittard eigendom is van de Nederlandse VanDrieGroup, en om Molkerei Walhorn, een onderdeel van het Franse bedrijf Lactalis. De overige drie zijn in Duitse handen, voor zover bekend. Naam Onken GmbH – Dr. Oetker Frischeprodukte Raiffeisen-Warengenossenschaft Schwalm-Nette Hochwald Nahrungsmittel FrieslandCampina Germany GmbH -Köln Eurolat - VanDrie Group Molkerei Walhorn - Lactalis

Plaats Moers Viersen Erftstadt Köln Lindlar-Hommerich Brüggen

Anlieferung oder Verarbeitung beides Nur Anlieferung Nur Verarbeitung beides Nur Verarbeitung Nur Anlieferung

Tabelle 3: Molkereiunternehmen in Nordrhein (2012)

In Niederrhein is anno 2012 slechts één zuivelbedrijf overgebleven waar verwerking plaatsvindt, Onken GmbH van Dr. Oetker in Moers. In juni 2012 heeft FrieslandCampina haar vestiging in Kalkar gesloten, nadat zij in 2000 al de bijbehorende kaasfabriek had opgeheven. In februari 2011 is het 130 jaar oude Käsewerk Raadts failliet gegaan, volgens de eigenaar omdat de prijzen die door de supermarktketens werden geboden, te laag waren om de productie rendabel te houden (Quelle: RP 08.02.2011) Conclusies In het hoofdrapport is voor de meeste agrosectoren geconcludeerd dat een sterke (zwakke) positie van de primaire sector leidt tot een sterke (zwakke) secundaire sector. De zuivelsector in Niederrhein vormt een uitzondering op deze regel. Ondanks de sterke groei van de melkveehouderij is de zuivelverwerkende industrie is in de loop der jaren drastisch ingekrompen, en is er anno 2012 nog maar één zuivelbedrijf overgebleven, Onken GmbH van Dr. Oetker in Moers. De melk die in deze regio wordt geproduceerd wordt grotendeels verwerkt door zuivelfabrieken die zich buiten deze regio bevinden, waaronder enkele bedrijven in het Oosten van Nederland. Wat de toekomst zal brengen hangt voor een belangrijk deel af van de gevolgen van de afschaffing van de melkquota in 2014 (in combinatie met een aanzienlijke reductie van de inkomenssteun aan de 17 mestkalverensector ). Het meest waarschijnlijke scenario is dat de melkprijs nog sterker zal dalen dan de laatste jaren het geval is geweest, omdat grootschalige melkveehouders niet langer beperkt worden in een uitbreiding van hun veestapel. Een van de gevolgen van dit scenario is een reductie van het aantal melkveehouders, ook in Niederrhein, omdat de prijsdaling gecompenseerd moet worden door vergelijkbare daling van de kostprijs die alleen kan worden gerealiseerd door verdere schaalvergroting. Een andere optie is dat veel melkveehouders zich gaan richten op marktsegmenten met een hogere toegevoegde waarde, bijvoorbeeld op de bio-markt. Alleen bij deze optie ontstaan mogelijkheden om de zuivelverwerkende industrie in Niederrhein nieuw leven in te blazen.

17 Een groot deel van de melk gaat immers naar de fabrieken van de VanDrie-groep, de marktleider in de kalvermesterij. Volgens Ecorys (2010, p.21) gold voor een gemiddelde kalvermesterij in 2008 dat ongeveer 80% van het bedrijfsinkomen uit EU-landbouwsubsidies bestond. Deze EU-subsidies worden vooral gezien als een financiele ondersteuning van de melkveehouders: zij komen op deze manier goedkoop van hun kalveren af. Bij afschaffing van de premies vanaf 2013 worden naar verwachting de kosten door de kalverhouders doorberekend naar de melkveesector.

24

338

Bijlage G: Voldoende nieuwe aanwas voor de agrosector? Dr. Walter Dirksmeyer, van het Johann Heinrich von Thünen-Institut, besluit zijn artikel “Mittelfristige Chancen und Risiken für den deutschen Produktionsgartenbau” met de volgende conclusie: “Eine groβe Gefahr droht dem Produktionsgartenbau jedoch durch den Mangel an Nachwuchs bei Fachkräften und vor allem bei Führungskräften, so dass der Berufsstand dieses wichtige Problem vorranging lösen muss” (2009: 30). Jack Janse, directeur van AB Limburg constateert dat er anno 2012 in deelsectoren van het agrocluster tekorten zijn aan mensen op MBO-niveau 3 en 4. “De tekorten zijn in mijn ogen zeer ernstig. (…) Op den duur vormt het gebrek aan personeel immers een rem op de bedrijfsontwikkeling” (RAIL 2012-2016 – kompas voor de arbeidsmarkt, Provincie Limburg) Is de situatie inderdaad zo somber, ook in Niederrhein en ZO-Nederland als geheel? Niet volgens de meeste gesprekspartners, althans wanneer zij spreken over de situatie anno 2012; over de toekomst worden meer twijfels geuit. In deze bijlage worden enkele cijfers gepresenteerd en geanalyseerd over instroom van leerlingen in het agrarisch onderwijs en over hun aansluiting op de arbeidsmarkt. Eerst voor Duitsland, in het bijzonder NRW, omdat de Duitse statistieken een beter beeld geven van de problematiek, daarna voor (ZO-)Nederland. De onderstaande analyse kan een startpunt zijn voor een discussie met diverse betrokkenen over aard en ernst van de situatie in Niederrhein en ZO-Nederland. De instroom in het onderwijs 18 Figuur 1 laat voor 2010 zien dat een ruime meerderheid van de mensen die in NRW een duaal onderwijstraject volgen, voor de tuinbouw kiezen. De Landwirte (Akkerbouwers) vormen de een-nagrootste groep bij deze categorie leerlingen (Auszubildende). Verder zijn er nog een groot aantal andere onderwijstrajecten die wat minder leerlingen trekken.

Figuur 1: leerlingen voor agrarische beroepen in Nordrhein-Westfalen (2010)

Wanneer we de analyse beperken tot de twee grootste categorieën, dan zien we bij beide een gestage groei van het aantal leerlingen in de periode 2000-2010, en daarna een lichte daling bij de tuinbouwopleiding. In de loop van dit tijdvak is het aandeel van de tuinders-in-opleiding gedaald van 85 naar 79 procent (tabel 1). 18 Zoals dat in Duitsland in veel beroepen gebruikelijk is, gaat het bij hier om een opleidingstraject in een bedrijf, dat aangevuld wordt door onderwijsactiviteiten op school, meestal op een vaste dag in de week. In Nederland is dit onderwijstraject nog het beste te vergelijken met de beroepsbegeleidende leerweg (bbl).

339

Ausbildungsberuf

2000

2005

2010

2011

Gärtner/in

4938

4717

5380

5194

Landwirt/in

872

1191

1382

1386

5810 85,0%

5908 79,8%

6762 79,6%

6580 78,9%

Insgesamt (1. + 2.) Gärtner in % von 3.

Quelle: Landwirtschaftskammer NRW; eigene Berechnung und Darstellung Tabelle 1: Gesamtzahl der Ausbildungs- und Umschulungsverträge in NRW

Een vergelijkbaar beeld bieden de cijfers voor het aantal scholieren die in NRW staan ingeschreven bij een Fachschule für Agrarwirtschaft (tabel 2). Het aantal studenten is snel gestegen, maar een steeds kleiner gedeelte kiest voor tuinbouw. Bij de opleiding in Kleve bestaat sinds enkele jaren de mogelijkheid om biologische landbouw als specialisatie te kiezen; ongeveer 7% maakt daarvan gebruik. Vanaf 2006 is het mogelijk de deelname aan het duale opleidingstraject uit te splitsen naar de verschillende onderdelen van de tuinbouw. Garten- und Landschaftsbau (Gala-bau) had verreweg de meeste belangstelling bij de deelnemers die in NRW voor tuinbouw kiezen. Dit aandeel is in de periode 2006-2011 gestegen van 62 naar 70 procent (tabel 3). Het aandeel van de sierteelt is daarentegen gezakt van 21 naar 15 procent. Ook de opleiding voor de boomkwekerij kent een daling. De overige categorieën blijven redelijk constant. 2005/06

2010/11

2011/12

Gartenbau

345

358

342

Landwirtschaft

353

514

574

Insgesamt (1. + 2.)

698

872

916

1. in % von 3.

49,4%

41,1%

37,3%

Öko in % von 2.

7,6%

6,4%

7,8%

Quelle: Landwirtschaftskammer NRW; eigene Berechnung und Darstellung Tabelle 2: Anzahl von Studenten, eingeschrieben am Fachschulen für Agrarwirtschaft in NRW

Baumschule Friedhofsgärtnerei GaLa-bau Gemüsebau Obstbau Staudengärtnerei Zierpflanzenbau Insgesamt (100%)

2006

2010

2011

7,8% 5,8% 62,3% 1,5% 0,6% 1,4% 20,5% 4906

6,3% 5,8% 69,3% 1,1% 0,6% 1,4% 15,5% 5380

5,9% 5,5% 70,3% 1,4% 0,8% 1,5% 14,7% 5194

Quelle: Landwirtschaftskammer NRW; eigene Berechnung und Darstellung Tabelle 3: Aufgliederung nach Teilbereiche der Gartenbau

De trend die hieruit naar voren komt is niet uniek voor deze periode en evenmin voor NRW. In de periode 1996 – 2007 schommelde in Duitsland als geheel het aantal Auszubildende des Gartenbaus tussen de 17.000 en bijna 20.000. Het percentage daarvan dat kiest voor een van de onderdelen van de productietuinbouw (sierteelt, groenten en fruit, boomkwekerij) loopt in die periode terug van 47 naar 33 procent. De teruggang is het grootst bij sierteelt. Ook het aantal mensen die de Meisterprüfung doen voor een van de onderdelen van de productietuinbouw, is in dezelfde periode behoorlijk

26

340

teruggelopen, wederom het sterkst bij de sierteeltopleiding (Dirksmeyer und Kerstjens 2009; 17019 173) De arbeidsmarkt Het is voorbarig om uit de dalende instroom in het beroepsonderwijs de conclusie te trekken dat in de toekomst te weinig vakkrachten beschikbaar zijn voor de Duitse productietuinbouw of andere onderdelen van de agrosector, zoals sommigen vrezen. Ten eerste moet rekening worden gehouden met een verdergaande daling van het aantal landen tuinbouwbedrijven. Ook de mechanisatie en automatisering gaat onverminderd voort. De promaire sector heeft dus structureel minder mensen nodig, wat o.a. valt af te lezen aan de stijging van de 20 gemiddelde leeftijd van de tuinders in loondienst (tabel 4 ). Tot 2005 vertoont het totaal aantal werknemers met het beroep tuinder een redelijk forse daling, met ongeveer een kwart, om daarna licht te stijgen. Vooral het aandeel van de werknemers in de leeftijdsgroep 25 tot 35 jaar is in die periode flink gedaald, van 30 naar 20 procent. De groep werknemers van 50 jaar en ouder is gestegen van 19 naar 26 procent, een vergrijzing die overigens ook bij andere beroepsgroepen optreedt. Het aandeel 21 van de vrouwelijke werknemers is gedaald van 26 naar 20 procent. Ten tweede heeft ongeveer de helft van de werkzame tuinders geen afgeronde of toegespitste opleiding, dus cijfers over de instroom in het onderwijs zeggen niet alles over de instroom als geheel. Het percentage werknemers zonder afgesloten opleiding is in de periode 1999-2010 weliswaar gedaald van 28 naar 18 procent, maar het aantal waarvan de opleiding onbekend is, vertoont een stijging van 14 naar 27 procent (tabel 5). Jahre

1999

2005

2006

2009

2010

212.930

158.473

159.580

163.563

166.181

Bestandsentwicklung Index (1999=100)

100

74

75

77

78

Unter 25 Jahre (Anteil)

10,9

9,6

9,4

9,2

9,4

25 bis unter 35 Jahre (Anteil)

30,1

22,6

21,9

20,4

20,4

35 bis unter 50 Jahre (Anteil)

40

47,4

47,5

45,7

44

50 Jahre und alter (Anteil)

19

20,5

21,1

24,7

26,1

100

100,1

99,9

100

99,9

Sozialversicherungspflichtig Beschäftigte (Anzahl)

Tabelle 4: Ontwikkeling van de werkgelegenheid voor Sozialversicherungspflichtigen met het beroep Tuinder, 1999-2010

19 Dirksmeyer, Walter, und Karl-Heinz Kerstjens, Ausbilding im Produktionsgartenbau, in: Dirksmeyer (Hrsg), Landbauforschung – Sonderheft 330 (2009) 20

De tabellen 4 tm 6 zijn eigen berekeningen gebaseerd op: Beschäftigten- und Arbeitslosenstatistik der BA, Berufe im Spiegel der Statistik - IAB-Forschungsgruppe 'Berufliche Arbeitsmärkte'. 21 Het aantal buitenlandse (sozialversicherungspflichtige) werknemers is licht gestegen, van 10,6 naar 11,5 procent. Niet helemaal duidelijk is in hoeverre het hier gaat om tijdelijke arbeidskrachten.

27

341

Jahre

1999

2005

2006

2009

2010

Ohne abgeschlossene Berufsausbildung

28,4

22,2

20,9

19,2

18,3

Mit abgeschlossener Berufsausbildung

56,8

55,2

54,9

53,4

53,1

Mit Fachhochschulabschluss

0,5

0,6

0,7

0,7

0,7

Mit Universitätsabschluss

0,2

0,4

0,4

0,4

0,4

Berufliche Ausbildung unbekannt

14,1

21,6

23,2

26,3

27,4

INSGESAMT

100

100

100,1

100

99,9

Tabelle 5: Verteilung der sozialversicherungspflichtig Beschäftigten im Beruf Gärtner nach beruflichem Ausbildungsabschluss, 1999-2010

Ten derde komt slechts ruim de helft van de werknemers met het tuinderberoep in de primaire sector te werken; dat aandeel is overigens wel iets groter geworden in het laatste decennium. De rest werkt vooral in de dienstensector, waarvan een onbekend aantal wellicht in de dienstverlenende branches die onderdeel zijn van de agro-keten (tabel 6). Tot slot moet erop gewezen worden dat het werkloosheidspercentage nogal hoog is onder de mensen die tuinder van beroep zijn. In 1999 was dat 23 procent, om daarna nog verder te stijgen naar gemiddeld 28 procent in 2009/10. Jahre

1999

2005

2006

2009

2010

Land-, Forstwirtschaft, Gartenbau

51,1

56,6

Produzierendes Gewerbe

3,6

3,4

56,3

54

54,9

3,4

4,6

Dienstleistungssektor

45,3

4,7

40

40,3

41,4

40,4

INSGESAMT

100

100

100

100

100

Tabelle 6: Verteilung der sozialversicherungspflichtig Beschäftigten im Beruf Gärtner nach Branche, 1999-2010

Deze analyse leidt tot de volgende conclusies. Ten eerste zijn er in Duitsland, ook specifiek in NRW, voldoende jonge mensen die – ondanks het hoge werkloosheidspercentage – belangstelling hebben voor het tuinderberoep, al is dat eerder voor tuin- en landschapsbeheer dan voor productietuinbouw. Ten tweede komen zij slechts in beperkte mate terecht in de sector waarvoor de opleiding eigenlijk bedoeld is. Er is dus eerder sprake van een ‘mismatch’ dan van een structureel tekort. De situatie in (ZO-)Nederland In Nederland zijn er over de agrarische scholings- en arbeidsmarktproblematiek minder systematische cijfers over een langere periode beschikbaar. Duidelijk is wel dat ook hier het aantal leerlingen in het groene onderwijs nog steeds toeneemt. Zaten er vroeger vooral jongens op wat toen de landbouwschool heette, momenteel is niet minder dan 55% van de leerlingen op wat nu Agrarisch Opleidingscentrum (AOC) wordt genoemd, van het vrouwelijk geslacht (tabel 7). Deze hebben vooral belangstelling voor de opleidingen op het gebied van bloemen en dieren, waarbij het bijna uitsluitend gaat om paarden en andere recreatiedieren. De laatste categorie is ook verreweg de grootste trekpleister in het groene mbo: 42% van de leerlingen kiest voor een of andere opleiding in deze categorie. Verder is opvallend dat bij sommige opleidingen ongeveer een kwart van de leerlingen ouder dan 25 jaar is, zoals bij voeding en de groene ruimte (grotendeels vergelijkbaar met Garten- und Landschaftsbau). De vijf categorieën die in tabel 7 worden onderscheiden, kennen overigens een groot aantal zeer uiteenlopende opleidingen. Zo kent de categorie Dier zowel de dierverzorging voor recreatiedieren (vooral in trek bij meisjes) als de opleiding veehouderij (overwegend jongens); de

28

342

eerste trekt de laatste jaren veel meer scholieren dan de tweede. We zien hier dezelfde trend als in Duitsland: een steeds kleiner percentage van de ‘groene leerlingen’ kiest voor de productielandbouw. De meeste leerlingen, vooral de meisjes, kiezen voor dienstverlenende beroepen, zoals bloemisterij en de verzorging van recreatiedieren. Evenals dat in Duitsland het geval is, sluiten de voorkeuren van de leerlingen in het groene onderwijs niet goed aan bij de vraag op de arbeidsmarkt. In Noord- en Midden-Limburg waren er volgens Aequor, het kenniscentrum voor bedrijfsleven en (groene) beroepsonderwijs in voedsel, natuurlijk en leefomgeving, in 2011 meer vacatures dan pas gediplomeerden in “de voedselbranche, tuincentrumbranche, teelt, graas- en hokdierbranche en de melkveehouderij”; alleen in de recreatiedierenbranche en de hoveniers/groenvoorzieningsbranche waren er geen tekorten op de 22 regionale arbeidsmarkt . De voedselverwerkende industrie heeft in deze grensregio de meeste onvervulde vacatures. Opleidingen

Percentage vrouwen

Percentage >24 jaar

Aantallen

aandelen

2005/06

2008/09

2005/06

2008/09

Bloem

90%

2.594

3.022

11%

12%

Plant

15%

3.094

3.665

13%

14%

Groene ruimte

7%

7.176

7.015

29%

27%

Dier

71%

10.260

10.945

42%

42%

Voeding

23

Totaal

25%

21%

25%

1.515

1.609

6%

6%

55%

18%

24.639

26.256

100%

100%

Bron: Aequor 2010 Tabel 7: aantal leerlingen in het groene mbo-onderwijs

Ook landelijk heeft deze branche veel problemen om de vacatures op te vullen, en deze problemen spelen al langer. In het rapport over de topsector Agro&Food staat het volgende: “Over het Food domein is de analyse dat de sector vooral onbekend is en in eerste instantie wordt geassocieerd met laag betaald eentonig werk. Jongeren beseffen niet goed wat de sector te bieden heeft …..”(p. 81). Dat laatste is nog maar de vraag, want volgens een onderzoek van Aequor (2011) is 34% van het personeel in de V&G-sector werkzaam zonder startkwalificatie, en doet dus ongeschoold werk. Slechts vier procent heeft een hbo of universitaire opleiding. In bijna de helft van de vacatures in 2009 wordt gevraagd naar personeel zonder startkwalificatie, waarvoor steeds vaker een beroep op 24 uitzendbureaus wordt gedaan. Conclusies en suggesties 1. Welke conclusies kunnen we trekken uit de voorgaande analyse en uit de diverse gesprekken die we hebben gevoerd? Zowel in Duitsland als in Nederland is er geen gebrek aan jongeren die kiezen voor een opleiding gericht op een van de onderdelen van de agrosector of groene sector. 2. Het probleem is eerder dat (te)veel jongeren kiezen voor opleidingen met een ongunstig arbeidsmarktperspectief. Een indirect gevolg hiervan is dat de betreffende jongeren overstappen naar een baan of opleiding buiten de agrosector, of kiezen voor een vervolgopleiding in dezelfde richting zodat ze na afloop wellicht met hetzelfde ongunstige arbeidsmarktperspectief worden

22

Aequor(2011), Arbeidsmarktinformatie – Noord- en Midden-Limburg: regionale ontwikkelingen 2011, Ede

23 Bedacht moet worden dat opleidingen op het gebied van voedselbewerking en –verkoop niet alleen door AOC’s worden aangeboden, maar in veel grotere mate door scholen die onder het Kenniscentrum SVO vallen. Naast opleidingen voor de supermarktsector, de versdetailhandel en de fastservice richt SVO zich ook op de slachterijen en de vlees- en visverwerkende industrie. 24

Aequor (2011), Arbeidsmarktinformatie Jaarpublicatie, 2009 Voeding, Ede

29

343

3.

4.

5.

6.

7.

8.

geconfronteerd. Beide opties hebben kosten, zowel voor de betrokkenen als voor de maatschappij als geheel.. Een ander probleem is dat sommige categorieën agrobedrijven er niet in slagen om voldoende (geschoold) personeel voor bepaalde vacatures te krijgen, een problematiek die in ZO-Nederland meer speelt dan in Niederrhein en in de nabije toekomst eerder erger dan beter zal worden. Een deel van dit probleem is gelegen in het feit dat te weinig jongeren kiezen voor opleidingen die in deze (toekomstige) vacatures kunnen voorzien. Dat probleem kan worden verholpen door de inzet van burgers uit Midden- en Oost Europese landen en andere buitenlandse werknemers die nog wel belangstelling hebben voor de banen die voor de Nederlandse en Duitse jeugd blijkbaar niet meer aantrekkelijk zijn. Deze aanpak kan al snel leiden tot een benedenwaartse spiraal: naarmate bepaalde banen meer door buitenlandse arbeidskrachten worden bezet, daalt de belangstelling van de eigen jeugd nog sterker, zodat nog meer mensen van elders aangetrokken moeten worden. Bovenstaande problemen lijken in Niederrhein minder urgent dan in ZO-Nederland. Dat kan voor een deel worden toegeschreven aan het Duitse duale systeem met een andere combinatie van werken en leren, waardoor er een minder grote kloof is tussen het opleidingscircuit en het bedrijfscircuit. In beide landen lijken er onvoldoende mogelijkheden en incentives aanwezig voor jongeren om tussentijds, na afloop van de studie of op latere leeftijd over te stappen naar beroepsopleidingen met betere arbeidsmarktperspectieven dan hun ‘oude’ opleiding Niederrhein en ZO-Nederland hebben grotendeels dezelfde problematiek wat betreft de aansluiting tussen onderwijs en arbeidsmarkt maar er is op dit terrein nauwelijks enige vorm van samenwerking of informatie-uitwisseling, zodat er onvoldoende mogelijkheden zijn om van elkaar te leren in de aanpak van deze problematiek. Voor scholieren en studenten zijn er nauwelijks goed functionerende samenwerkings- of uitwisselingsprogramma’s tussen onderwijsinstellingen in Niederrhein en ZO-Nederland. Dit heeft voor een belangrijk deel te maken met hun financieringsstructuur, die grensoverschrijdende activiteiten eerder ontmoedigt dan stimuleert. Een andere oorzaak zijn de grote verschillen tussen de Nederlandse en Duitse onderwijsstructuur, op alle niveaus. Verder is het lastig om op MBOniveau certificeringen op elkaar af te stemmen en worden Duitstalige studenten op het MBO verplicht om in Nederlandse taal af te studeren. wat een extra hobbel opwerpt. Ook concurrentie tussen Nederlandse en Duitse onderwijsinstellingen in de grensstreek lijkt samenwerking in de weg te staan, omdat zij deels ‘in de dezelfde vijver vissen’. Samenwerking met partners uit andere, niet concurrerende, landen verloopt vaak soepeler. Er komen wel veel Duitse studenten naar de Fontys Hogeschool in Venlo, met name voor de studierichting Food and Flower Management, maar dat is deel van een algemene trend waarbij sinds de millenniumwisseling Duitse studenten in grote getale op Nederlandse instellingen voor hoger beroeps- en universitair onderwijs afkomen. Het agrarisch onderwijs is daarbij naar verhouding minder populair dan andere studierichtingen (Vrolijk en Visser 2012) . Bovendien keren de Duitse studenten na hun studie vrijwel allemaal weer terug naar Duitsland. Een ander probleem is dat er nauwelijks Nederlandse studenten in Duitsland studeren, omdat ze liever kiezen voor verder weg gelegen bestemmingen. Deze problemen zouden grotendeels verholpen kunnen worden door scholieren en studenten gelegenheid te bieden voor bij voorbeeld een extra studiejaar over de grens voor een aanvullende opleiding, zodat een dubbel diploma kan worden behaald en de afgestudeerden in principe aan beide kanten van de grens aan het werk kunnen. Vanuit Interreq zou een speciaal fonds en programma opgericht kunnen worden om deze grensoverschrijdende activiteiten te financieren en te organiseren.

30

344

Bijlage H: Octrooien en kwekersrechten 1. Inleiding Hoogontwikkelde landen als Nederland en Duitsland moet het vooral hebben van innovatieve producten. Dat geldt ook voor de agrosector. Een octrooiaanvraag is één van de weinige manieren om innovaties vast te leggen en de uitkomst van innovaties te meten. Omdat een octrooiaanvraag tijd en geld kost, geeft zij bovendien een indicatie van de mate waarin partijen hun innovatie zowel in 25 commercieel als in technisch opzicht het beschermen waard vinden . In het kader van de Porter-studie heeft het Octrooicentrum NL, een onderdeel van Agentschap NL, een inventarisatie gemaakt van het aantal aangevraagde octrooien en het aantal octrooiaanvragers in de regio ZO-Nederland (Seip 2012). Deze heeft betrekking op twee perioden, 1995-99 en 2005-09, zodat het mogelijk is een beeld te krijgen van de veranderingen in de tijd. Tevens is een vergelijking gemaakt met het Corop-gebied ‘Delft / Westland’ en met Niederrhein. In paragraaf 2 worden de belangrijkste uitkomsten van deze inventarisatie gepresenteerd. Het gaat hierbij om alle octrooiaanvragen die betrekking hebben op de agrosector in de meest brede zin van het woord, dus op alle economische sectoren die direct of indirect te maken hebben met plantaardige en dierlijke 26 producten . Omdat nieuwe plantenrassen over het algemeen niet kunnen worden geoctrooieerd, zijn voor de primaire agrosector kwekersrechten (Sortenschutz) veel belangrijker dan octrooien als indicator voor 27 productinnovaties . Daarom wordt in paragraaf 3 een eerste indruk gegeven van de positie van ZONederland in landelijk perspectief, en van de bedrijven in Niederrhein, wat betreft houders van kwekersrechten. Het gaat om een eerste indruk omdat bij kwekersrechten de beschikbaarheid van publiek toegankelijke en gestructureerde data tot dusver veel minder goed geregeld is dan bij octrooien. In paragraaf 4 worden de belangrijkste uitkomsten samengevat en besproken. 2. Octrooien In tabel 1 is ZO-Nederland vergeleken met het COROP-gebied Delft/Westland, de regio met de hoogste score wat betreft octrooien op het gebied van agro. Het algemene patroon is dat Delft/Westland veel hoger scoort dan ZO-Nederland en dat dit verschil kleiner is geworden vanaf de jaren ’90. Heeft ZO-Nederland in die jaren minder octrooien aangevraagd dan Delft/Westland, in de periode 2005-09 zijn de rollen omgedraaid. Gerelateerd aan het aantal inwoners heeft Delft/Westland eerst elf, later acht keer zoveel octrooien aangevraagd dan ZO-Nederland. Het aandeel van Delft/Westland daalt van 14 naar 10 procent, terwijl ZO-Nederland haar aandeel verhoogt van 11 naar 12 procent. Het aantal aanvragers betreft het aantal ondernemingen, instellingen of particulieren die een of meer octrooien hebben aangevraagd. In Nederland als geheel is het aantal octrooien met 21% gestegen en het aantal octrooiaanvragers met 7% gedaald vanaf de jaren ’90, dus meer octrooien geconcentreerd bij minder octrooivragers. Landelijk is derhalve het gemiddelde aantal octrooien per aanvrager gestegen, van 2,0 naar 2,5. Deze toename in concentratie geldt echter niet voor Delft/Westland en voor ZO-Nederland. Vooral in de eerste regio is het aantal aanvragers flink uitgebreid, van 48 naar 83. De kracht van Delft/Westland, 25

Niet alle vormen van innovatie leiden tot octrooiaanvragen. Zo is bijvoorbeeld het ontwikkelen van software, het gebruik van Internet (e-business) of een nieuwe marktstrategie over het algemeen niet octrooieerbaar.

26

Ook octrooiaanvragen van bedrijven die niet uit één van deze sectoren afkomstig is maar die wel in een van die sectoren kan worden toegepast (bijvoorbeeld machinefabrieken die machines maken ten behoeve van de voedselverwerkende industrie), zijn in de analyse betrokken.

27 Octrooien worden in de primaire agrosector vrijwel uitsluitend gebruikt voor procesinnovaties, dus voor de manier waarop landen tuinbouwproducten worden voorgebracht. Zo kunnen processen, producten en DNA-technieken ten behoeve van plantenveredeling wel worden geoctrooieerd (zie verder: Winnink, 2012).

345

waar blijkbaar steeds meer bedrijven kennis ontwikkelen die ze met octrooien willen beschermen, wordt vooral duidelijk als wordt gekeken naar het aantal aanvragers per 1000 vestigingen en naar het gemiddeld aantal octrooien per aanvrager. Wat betreft het aantal aanvragers is het marktaandeel van dit COROP-gebied bijna verdubbeld vanaf de jaren ’90. ZO-Nederland doet het bijna net zo goed: een behoorlijke toename van het aantal aanvragers, ook in relatieve zin (per 100 vestigingen en als percentage van het landelijke aantal). Delft/Westland

ZO-Nederland

Nederland

1995-99

256

189

1.781

2005-09

213

249

2.159

verschil

-43

60

378

1995-99

1120,3

103,5

109,8

2005-09

997,4

131,4

130,7

1995-99

14,4%

10,6%

100,0%

2005-09

9,9%

11,5%

100,0%

1995-99

48

127

912

2005-09

83

144

849

verschil

35

17

-63

1995-99

3,62

1,2

1,1

2005-09

6,26

1,4

1,1

1995-99

5,3%

13,9%

100,0%

2005-09

9,8%

17,0%

100,0%

1995-99

5,3

1,5

2,0

2005-09

2,6

1,7

2,5

Aantal aangevraagde octrooien

Per 1 mln. inwoners

Aandeel in Nederland

Aantal aanvragers

Per 1000 vestigingen

Aandeel in Nederland

Gemiddeld aantal octrooien per aanvrager

Tabel 1: ZO-Nederland vergeleken met Delft/Westland en Nederland als geheel

ZO-Brabant en Noord-Limburg vertonen de meeste groei in het aantal octrooiaanvragen (tabel 2) . Rekening houdend met het totaal aantal inwoners en aantal bedrijven in de regio scoort Noord Limburg het beste. In de periode 1995-1999 maar vooral in de periode 2005-2009 heeft deze subregio het hoogste aantal octrooiaanvragende bedrijven per 1000 bedrijfsvestigingen. Wat betreft het aantal aangevraagde octrooien per 1000 inwoners heeft deze subregio eerst de laagste, daarna de hoogste score. Midden Limburg scoort van de vier COROP gebieden het slechtst. Branches Tabel 3 geeft voor elk van de onderzochte COROP-gebieden een indruk van het specialisatiepatroon, door te kijken naar de meest voorkomende technologiegebieden waarin octrooi wordt aangevraagd (zie www.ipc-nl.nl voor een uitgebreide beschrijving van IPC codes) . De twee Brabantse COROP-gebieden zijn vooral gespecialiseerd op innovaties m.b.t. het houden van dieren en vleesverwerking. Dit is niet verbazend. In deze regio zitten veel varkenshouders en industrie die het vlees hiervan verwerkt. De vestigingen van Stork in Oss en Boxmeer zijn gespecialiseerd in

32

346

het maken van machines t.b.v. vleesverwerking. De Limburgse COROP gebieden zijn vooral gespecialiseerd in tuinbouw en innovaties in de tuinbouw. Innovaties op tuinbouwgebied betreffen onder andere: kassenbouw, zaadveredeling en machines voor de verwerking van tuinbouwproducten. Daarnaast vraagt CFS in Weert veel octrooien aan met betrekking tot de productie van snoepgoed. NO-Brabant

ZO-Brabant

M-Limburg

N-Limburg

Aantal aangevraagde octrooien 1995-99

80

65

20

24

2005-09

84

101

16

48

verschil

4

36

-4

24

1995-99

130,9

92,2

91,6

88,3

2005-09

132,6

137,8

68,2

171,8

verschil

1,7

45,6

-23,4

83,5

1995-99

46

45

16

20

2005-09

49

51

12

32

verschil

3

6

-4

12

1995-99

1,1

1,0

1,2

1,4

2005-09

1,2

1,2

0,9

2,2

Per 1 mln. inwoners

Aantal aanvragers

Per 1000 vestigingen

Gemiddeld aantal octrooien per aanvrager 1995-99

1,7

1,4

1,3

1,2

2005-09

1,7

2,0

1,3

1,5

Tabel 2: De vier COROP-gebieden in ZO-Nederland onderling vergeleken COROP-gebied NO-Brabant ZO-Brabant Noord Limburg Midden Limburg Delft + Westland

Specialisatie (meest voorkomende IPC) A22C: Verwerken van vlees, gevogelte of vis A23K: Diervoeders A01K: Dierhouderij of veeteelt A01G: Tuinbouw; Kweken van groenten, bloemen, rijst, fruit, druiven, hop of zeewier A01G: Tuinbouw; Kweken van groenten, bloemen, rijst, fruit, druiven, hop of zeewier A23G: Cacao; Chocolade; Snoepgoed; IJs A01G: Tuinbouw; Kweken van groenten, bloemen, rijst, fruit, druiven, hop of zeewier

Tabel 3: Specialisaties in de vijf COROP gebieden

28

Octrooiaanvragers Voor zowel de periode 1995-1999 als de periode 2005-2009 is gekeken welke bedrijven of organisaties de meeste octrooien op agrogebied hebben aangevraagd in de 4 COROP-gebieden in ZO-Nederland, en op welke branches deze octrooien betrekking hebben (tabel 4 en 5). Twee branches springen dan het meest in het oog: x

Vervaardiging van machines en apparaten voor de productie van voedings- en genotmiddelen (SBI 2983);

28

Deze specialisatiepatronen zijn niet volledig af te leiden uit tabel 4 en 5 omdat daar uitsluitend de octrooiaanvragers met minimaal drie octrooiaanvragen zijn opgenomen. Zo hebben de meeste aanvragers in Midden Limburg op het gebied van tuinbouw slechts een of twee octrooiaanvragen.

33

347

x

Vervaardiging van machines en werktuigen voor de landen bosbouw - geen tractoren (SBI 2830)

Een groot aantal van de topaanvragers houdt zich bezig met de vervaardiging van machines voor het verwerken van voedsel zoals Stork (Oss en Boxmeer) en CFS (Bakel en Weert). In beide periodes is Stork het bedrijf met de meeste agro/food gerelateerde octrooiaanvragen. De aanvragen van Philips betreffen o.a. keukenapparatuur voor het bereiden van voedsel en verlichting voor broeikassen. Daarnaast zitten er bij de topaanvragers bedrijven gespecialiseerd in landbouwmachines (Kverneland en John Deere). Andere disciplines waarin door meerdere bedrijven één of twee octrooien worden aangevraagd zijn kassenbouw (bijvoorbeeld Maurice Kassenbouw in Horst) en zaadverdeling (Nunhems in Nunhem). Opvallend is de groei van het aantal aanvragers met meer dan 3 octrooiaanvragen in een periode van 5 jaar. Octrooiaanvrager Stork Greenland Geldrop Koppens Kverneland Alcoa Rockwool/Grodan

Aantal 28 7 7 6 5 4

Nutreco

3

Branche (SBI SBI 2983 SBI 2830 SBI 2983 SBI 2830 Vervaardiging van aluminium (broeikassen) Vervaardiging van overige niet-metaalhoudende minerale producten Vervaardiging van veevoeders

COROP-gebied NO-Brabant ZO-Brabant ZO-Brabant ZO-Brabant NO-Brabant Midden Limburg NO-Brabant

Tabel 4: Topaanvragers agrosector 1995-1999 (3 of meer octrooiaanvragen) Octrooiaanvrager Stork CFS (Bakel en Weert) Philips Kuhn Geldrop Van de Ven Beheer John Deere Horst Sormac Nutreco Trouw International Verdellen Beheer Baggermans Holding Desol Drie Mollen Holding Gege Machinebouw Schippers Europe Scheuten Glasgroep

Aantal 29 16

Branche (SBI SBI 2983 SBI 2983

15 8 7 6 6 5 5 5 4 3 3 3 3 3

Solutherm

3

Elektronica, Lampen SBI 2830 SBI 2830 SBI 2830 SBI 2983 Vervaardiging van veevoeders Vervaardiging van veevoeders Kweken van champignons Financiële Holding Overige zakelijke dienstverlening Verwerking van koffie en thee SBI 2983 Groothandel in werkkleding Vormen en bewerken van vlakglas/vervaardiging van elektronische componenten Technisch ontwerp en advies voor werktuig-, machine- en apparatenbouw

COROP-gebied NO-Brabant ZO-Brabant Midden-Limburg ZO-Brabant ZO-Brabant ZO-Brabant Noord Limburg Noord Limburg NO-Brabant NO-Brabant Noord Limburg ZO-Brabant Midden-Limburg NO-Brabant NO-Brabant ZO-Brabant Noord Limburg ZO-Brabant

Tabel 5: Topaanvragers agrosector 2005-2009 (3 of meer octrooiaanvragen)

Niederrhein Hoe scoort Niederrhein in vergelijking met de vier Nederlandse COROP-gebieden? Om een eerlijke vergelijking te kunnen maken is alleen gekeken naar de aanvragen ingediend door Nederlandse of Duitse aanvragers ingediend bij het Europese Octrooibureau, ook wel Europese octrooiaanvragen genoemd. De reden hiervoor is dat de Nederlandse octrooiwet verschilt van de Duitse octrooiwet. Zo kent de Duitse octrooiwet het ‘Gebrauchsmuster’. In Nederland bestaat zoiets niet. Daarom zijn in

34

348

deze beschouwing niet de Nederlandse octrooiaanvragen (die vallen onder de Rijksoctrooiwet) en de octrooiaanvragen ingediend bij het DPMA (Deutsches Octrooi- und Markenamt) meegenomen. Daardoor worden de aantallen behoorlijk lager.Niederrhein scoort behoorlijk lager dan ZO-Nederland, zeker wanneer we het inwoneraantal ook in beschouwing nemen (tabel 6). In ZO-Nederland wonen samen bijna 1,9 miljoen mensen, iets meer dan in Niederrhein (1,4 mln.). Er worden in het Nederlandse gebied echter veel meer Europese octrooien in de agro/food aangevraagd. Een reden voor dit verschil zou kunnen zijn dat Duitse bedrijven in de agro/food minder gebruik maken van het Europese Octrooibureau dan hun Nederlandse collega’s, en vaker kiezen voor het DPMA (Deutsches Octrooi- und Markenamt) omdat ze bescherming in Duitsland van hun intellectueel eigendom voldoende achten. Tabel 7 en 8 geven een overzicht van de Europese octrooien op het terrein van agrofood die zijn aangevraagd door in Niederrhein gevestigde bedrijven of natuurlijke personen in de periode 1995-99 resp. 2005-09.

Aantal octrooiaanvragen Aantal octrooiaanvragers Aantal octrooiaanvragen per mln inwoners

NOBrabant

ZOBrabant

Noord Limburg

Midden Limburg

Niederrhein

95-99

49

32

8

14

15

05-09 95-99 05-09 95-99 05-09

75 18 24 80,1 118,3

62 19 25 45,4 84,6

23 7 13 29,4 82,3

14 12 9 64,1 59,7

17 15 18 10,7 12,1

Tabel 6: Europese octrooien in ZO-Nederland en Niederrhein jaar

naam

plaats

ipc-code

1995

Röhrich, Stefan

Dormagen

A01K95/00

1995

Käserei Niederrhein Gmbh & Co. KG STOCKHAUSEN GmbH & CO. KG Schür, Jörg-Peter

KalkarNiedermörmter Krefeld

A01J27/00

Mönchengladbach

B32B5/18,A01G31/00,A61F13/00,A61L15/00, H01B7/28 A23L3/3463,A23L3/3472

Viersen

A22B5/00,A22B7/00

Willich

A01G9/12

1997

U.T.G. Gesellschaft Umwelttechnik GmbH Korte-Jungermann, Werner Menne, Holger

Neuss

A01K85/16,A01K85/00

1998

Rogmann, Heiner

Kevelaer

A01C23/04,A01C21/00

1997

Horlemann, Hanspeter

Mönchengladbach

E02B9/08,B63H9/06,F03D3/06,A01K69/06

1997


Nettetal

E02B9/08,B63H9/06,F03D3/06,A01K69/06

1997


Nettetal

E02B9/08,B63H9/06,F03D3/06,A01K69/06

1998

Walter Rau Neusser

Neuss

A21D2/16,A21D13/08,A21D10/00

1997

Viersen

A01G1/04

Weeze

A23B4/16,A23B4/24,A23B4/09

1998

Stora Publication Paper Aktiengesellschaft Vivotec New Concepts in Fresh Meat GmbH Air Liquide Deutschland GmbH

Krefeld

B01J2/04,F25C1/00,A23L3/375

1999

Noever Norbert

Neuss

C12G3/06,A23N1/02

1999

Michallek, Bernd

Mönchengladbach

A01K95/00

1995 1996 1997 1997

1998

für Hans-

Tabel 7: Agro-gerelateerde octrooiaanvragen in Niederrhein in de periode 1995-99

35

349

jaar

naam

plaats

ipc-code

2005 2006

Menne, Birgit Bleser, Berndt Frank

Kevelaer Krefeld

2005 2007 2006

Heuer, Heike Elfriede Brinkmann, Udo Saint-Gobain Performance Plastics Pampus GmbH MULTIFIT Tiernahrungs GmbH Krasemann, Holger Krasemann, Judith Bremkens, Christian AGILTERA GmbH & Co. KG Hexonia GmbH BWS Technologie GmbH Gabbert, Michael Evonik Stockhausen GmbH Rogmans, Maria Kamps GmbH Gabbert, Chistiane Rogmans, Maria

Dormagen Grevenbroich Willich

A01D45/26 A23L1/164,A23L1/18,A23L1/0534,A23L1/325, A23L1/317,A23L1/314,A23L1/315,A23L1/00 A01K67/033,A61K35/64 A01G13/02 A21B3/13

Krefeld Willich Willich Geldern - Walbeck Dormagen Nettetal Grevenbroich Krefeld Krefeld Kalkar Schwalmtal Krefeld Kalkar

A01K39/01 A01K15/02 A01K15/02 A01G9/02 A01K67/033 A01K13/00,B68C5/00 B01D9/00,C13B25/00,C13B30/00 A01G25/00,A01G13/02 A61L15/60,A01C21/00,C08F251/00 A01G7/02 A21D6/00,A21D15/02 A47G9/02,A01G9/02 B01D53/84,A01G9/18,C02F3/32

2006 2007 2007 2007 2008 2007 2007 2007 2008 2008 2009 2009 2009

Tabel 8: Agro-gerelateerde octrooiaanvragen in Niederrhein in de periode 2005-09

Conclusies 1. Het aantal aangevraagde octrooien in ZO-Nederland op het gebied van agro/food is sterker gestegen dan de landelijke trend, zodat het aandeel van deze regio is gestegen, van 11 naar 12 procent. 2. Gerelateerd aan het aantal inwoners en bedrijfsvestigingen heeft ZO-Nederland nog een grote achterstand op Delft/Westland, het COROP-gebied met de meeste octrooien op agro-gebied, maar ZO-Nederland zit duidelijk in de lift. 3. Oostelijk Brabant scoort vooral hoog bij de octrooien die betrekking hebben op dierlijke voedselketens (met namen machines voor vleesverwerking, terwijl Noord en Midden limburg zich onderscheiden met octrooien die met de tuinbouw te maken hebben. Dit sluit aan bij het specialisatiepatroon in de primaire sector, dat in Oostelijk Brabant vooral op de intensieve veehouderij, en in Limburg vooral op de tuinbouw is gericht. Dit wijst op de aanwezigheid van regionale clusters waarin de secundaire agro-activiteiten nauw zijn verbonden met de primaire sector 4. Het feit dat Stork (machinebouw) en Philips (electronica) veel octrooien op het terrein van de agrofood toont aan dat in ZO-Nederland belangrijke cross-over activiteiten plaats vinden tussen het agrocluster en andere hoogwaardige clusters. 5. Niederrhein scoort behoorlijk slechter dan ZO-Nederland met betrekking tot het aantal Europese aanvragen in agro/food, maar daaruit kunnen geen harde conclusies getrokken worden. 3. Kwekersrechten Een kwekersrecht is een intellectueel eigendomsrecht dat aan de ontwikkelaar van een nieuw plantenras kan worden toegekend. Bij toekenning mag dat specifieke plantenras niet zonder toestemming van de rechthebbende door anderen worden ‘nagemaakt’. Het doel van het

36

350

kwekersrecht is het stimuleren van de plantenveredeling en vervolgens het verspreiden van de resultaten. Die verspreiding vindt plaats doordat de rechthebbende een licentie verstrekt aan anderen (licentienemers) die daarvoor een vergoeding betalen en aan de voorwaarden van de licentiegever moeten voldoen. Het kwekersrecht stelt de rechthebbende in staat het aanbod reguleren door een beperkt aantal gekwalificeerde tuinders het recht te geven zijn plantenras in een bepaalde omvang te telen en op de markt te brengen. Op die manier wordt overproductie en dus prijsval voorkomen (zie paragraaf 5.3.3 over de veredeling van heideplanten die sinds de jaren ’90 een hoge vlucht heeft genomen). In vergelijking met octrooien is het bij kwekersrechten lastig om een goed overzicht te krijgen van de aanvragen en van de aanvragers. Wel is er informatie beschikbaar over de zogeheten geregistreerde bedrijven bij NAK-tuinbouw die zich o.a. bezig houdt met de toekenning van kwekersrechten op het gebied van de tuinbouw. Het gaat bij deze geregistreerde bedrijven zowel om producenten als handelaren van het uitgangsmateriaal. Figuur 1 geeft de ruimtelijke verdeling van deze geregistreerde bedrijven op het terrein van siergewassen (boven) en van groentegewassen (onder); hoe donkerder de kleur, hoe groter het aantal geregistreerde bedrijven. Te zien is dat ZO-Nederland alleen bij de laatste categorie een rol van betekenis speelt, met name in de gemeente Horst. Bij de siergewassen zijn de geregistreerde bedrijven geconcentreerd in het westen van Nederland, in het bijzonder in het Westland. Dit specialisatiepatroon komt overeen met de bevindingen in hoofdstuk 3. Daar bleek dat in de periode 2000-2011 ZO-Nederland marktaandeel heeft gewonnen bij groenten en fruit (zowel onder glas als bij de open teelten), en marktaandeel heeft verloren bij de siergewassen.

Figuur 1: ruimtelijke verdeling in 2012 van het aantal geregistreerde bedrijven bij siergewassen (boven) en bij groentegewassen (onder)

In Duitsland is er een min of meer vergelijkbaar register bij het Sortenschutzamt, maar dat beperkt zich tot de houders van kwekersrechten (dus zonder handelaren) en omvat ook geregistreerde

37

351

gewassen in de akkerbouw. Tabel 10 bevat de namen en woonplaatsen van alle houders van kwekersrechten zijn gevestigd. Te zien is dat de meeste daarvan in Kreis Kleve woonachtig zijn. Het lijkt erop dat de meeste kwekersrechten betrekking op tuinbouwgewassen. Een nadere analyse kan uitwijzen of Niederrhein op het terrein van veredeling en uitgangsmateriaal een achterstandsituatie heeft, zoals sommige gesprekspartners en studies (o. a. Hensche et al, 2010:144) suggereren, of deze achterstand de laatste jaren is ingelopen en welke specialisatiepatronen in de loop der jaren zijn ontstaan. Naam

PLZ

Ort

Kreis

Dieter Lappen

41334

Nettetal

Kreis Viersen

Gebrüder Feykes GbR (Gartenbau)

41372

Niederkrüchten

Kreis Viersen

Wilhelm Krams in Fa. Wilhelm Weuthen GmbH & Co KG

41366

Schwalmtal

Kreis Viersen

Strahmann Potato GmbH

41366

Schwalmtal

Kreis Viersen

Andreas von Danwitz

47918

Tönisvorst

Kreis Viersen

Helmut Steiner (Grünspargelzucht)

47445

Moers

Kreis Wesel

Grünspargel Steiner GbR

47445

Moers

Kreis Wesel

AGA SAAT GmbH & Co. KG Maishandelsgesellschaft

47506

Neukirchen-Vluyn

Kreis Wesel

Tobias Dümmen

47495

Rheinberg

Kreis Wesel

Heinz Manten

47608

Geldern

Kreis Kleve

Josef & Dietmar Hax GbR (Gartenbau)

47608

Geldern

Kreis Kleve

Dipl.-Ing. Achim Dams (Gartenbaubetrieb)

47608

Geldern

Kreis Kleve

Johannes van Leuven

47608

Geldern

Kreis Kleve

Andre Johann (Gartenbaubetrieb)

47574

Goch

Kreis Kleve

Peter de Winkel

47574

Goch

Kreis Kleve

Karl Bückers

47574

Goch

Kreis Kleve

Karl Bückers GbR (Gärtnerei)

47574

Goch

Kreis Kleve

Rainer de Winkel & Sohn GbR (Gartenbau)

47574

Goch

Kreis Kleve

Thomas und Paul Wensing (Gartenbau Wensing)

47574

Goch

Kreis Kleve

Rainer de Winkel (Gartenbau)

47574

Goch

Kreis Kleve

Ludger Cattelaens Jungpflanzen KG

47546

Kalkar

Kreis Kleve

Ludger Halmans (Gartenbau)

47623

Kevelaer

Kreis Kleve

Heinz Krömer (Gartenbau)

47533

Kleve

Kreis Kleve

Ingo Vehreschild (Gärtnermeister)

47533

Kleve

Kreis Kleve

Georg Ripkens (Gartenbau)

47638

Straelen

Kreis Kleve

Franz Maassen

47638

Straelen

Kreis Kleve

Franz Maassen und Gerd Canders

47638

Straelen

Kreis Kleve

Hans-Peter Holz

47652

Weeze

Kreis Kleve

Tabel 10: Houders van kwekersrechten (geregistreerd bij het Sortenschutzamt) uit Niederrhein in 2012

4. Conclusies 1. Bedrijven in het COROP-gebied Westland/Delft hebben in Nederland een toppositie als het gaat om innovatie in de agrosector, in het bijzonder in de tuinbouw. Dat geldt zowel bij octrooien als bij 29 kwekersrechten, en zowel bij siergewassen als bij groenten.

29

Aangezien de bedrijven in het Westland al decennia lang kampen met een gebrek aan uitbreidingsmogelijkheden, omdat het gebied is ingeklemd tussen Rotterdam en Den Haag, lijkt de conclusie gerechtvaardigd dat een zwakte of een nadeel een betere voedingsbodem voor innovatie is dan een voorsprong of een sterkte. Een vergelijkbare conclusie wordt in de literatuur

38

352

2. ZO-Nederland heeft bij octrooien een duidelijke achterstand maar die achterstand is wel kleiner geworden in de afgelopen 15 jaar. 3. Bij de kwekersrechten heeft Noord-Limburg een vooraanstaande positie op het gebied van groentegewassen, misschien vergelijkbaar met het Westland. Bij siergewassen speelt deze subregio geen enkele rol van betekenis. Oost-Brabant speelt in beide categorieën een ondergeschikte rol; daar ligt (bij octrooien) de nadruk op innovaties in de vleesverwerking. 4. Zonder nader onderzoek kunnen geen uitspraken worden gedaan over de positie van Niederrhein op het terrein van kwekersrechten en agro-gerelateerde octrooien.

getrokken over de invloed van milieubeleid op innovatie: een streng beleid is een betere stimulans voor innovatieprocessen dan een soepel milieubeleid.

39

353

354

355

356

BIjlagen 270

Recommend Documents