Ministerie van Verkeer en Waterstaat
Directoraat-GeneTaal Rijkswaterstaat Directie Zeeland
Nummer:
Bibliotheek, Koestr. 30, lei: 0118-686362 poslbus 5014, 4330 KA Middelburg
Jl ^
#
«w>
%Ji ^
A gemspireerde
%>* ^ * *Ji
Ee/7 op water visie voor het
Deltagebied
Verslag van workshop van Rijkswaterstaat met regionale partners voor de vijfde nota ruimtelijke ordening in het deltagebied
9 april 1999 Bergen op Zoom
Zuidwest Nederland als Eurodelta
Zuidwest Nederland als Eurodelta een op water gemspireerde visie voor het deltagebied
Neerslag van workshop van Rijkswaterstaat met regionale partners voor de vijfde nota ruimtelijke ordening in het deltagebied 9 april 1999 Bergen op Zoom
Ministerie van Verkeer en Waterstaat
Directoraat-Generaal Rijkswaterstaat Directie Zeeland
Directie Zuid-Holland
Zuidwest Nederland als Eurodelta De delta. Een onafscheidelijk geheel van nederland en nederwater, van eilanden die bestaan bij de gratie van het water. Met duinen en dijken langs de randen en dammen die de kust verkorten en eilanden verbinden. Want velllgheid voorop. Lange tijd was dit het enige punt op de agenda, ook al waren we ons bewust van de keerzljde van zekerheid. Nu drukt die keerzijde zichzelf op de agenda. Erosie van oevers, steeds dikkere sliblagen op de bodem van het water, afgenomen natuurlijke productie van vis en schelpdieren, veel geringer zelfreinigend vermogen van het water en aanzienlijke afname van de unieke biodiversiteit. Ongunstig voor groen, geld en geluk. De aan banden gelegde dynamiek heeft het hart uit de delta gehaald. De delta Is op zoek naar zichzelf, want water wijst de weg niet meer. Het is zoeken naar een stevig concept, niet zomaar een idee van achter een tekentafel. Een concept dat aansluit bij de oerkrachten van het gebied en dat uitgaat van de kernkwaliteiten. Oerkrachten zijn bloot te leggen vanuit een wandeling door de tijd. De delta staat voor dynamiek, voor zekerheid van onzekerheid. Kernkwaliteiten zijn ruimte, rust, reflectie en recreatie. Stuk voor stuk bronnen voor Inspiratie, creativiteit, verwondering en integraliteit. Kwaliteiten waar vanuit de Hollandse randstad, Brabantse zandstad en Vlaamse ruit steeds meer behoefte aan Is. Een Eurodelta als stille motor van de economie van twee innovatieve kennislanden. In ruimtelijk opzicht liggen er in en om de delta enkele kansen van formaat. Waterwegen voor de scheepvaart, gouden randen voor kwaliteitsrecreatie en natuur en een stad in het water waar voetstappen en stemmen naklinken.
Tussen water en land Van nature overstroomt een delta e£n of twee maal per eeuw. Telkens bij het samenvallen van astronomisch hoogwater en maximale stormeffecten. Tijdens zo'n overstroming worden klei en zand afgezet, waardoor een delta meegroeit met de zee. Eeuwenlang was dit ook voor de bewoners van deze delta een gegeven. Zij realiseerden zich dat de onzekerheid van het bestaande land, de meest uitgesproken karakteristiek is van een delta. Zelfs in de wiskunde staat het delta-teken voor dynamiek. Land is er bij de gratie van het water. In het Leerboek der Aardrijkskunde, in 1876 geschreven doorde van atlassen bekende Bos, is de delta noch onder water noch onder land beschreven. Het zijn eilanden, die in een adem worden genoemd met de Waddeneilanden en Urk en Marken in de Zuiderzee. De bewoners van de delta liepen vooruit op een mogelijke combinatie van hoogwater en stormeffecten. Eerst defensief, door dorpen op te hogen en stukjes land met ringdijken veilig te stellen.
2
Later ook offensief, door inpoldering van aangeslibde schorren en gorzen. Zo groeiden eilandjes aaneen tot eilanden en raakten eilanden verbonden met het vasteland. Met het opkomen van de techniek, het toenemen van het aantal mensen en de groei van het Bruto Nationaal Product zijn op macroschaal dijken aangelegd. Het vertrouwen dat hiervan uitging deed vermoeden dat de laatste overstroming was bijgeschreven in een geschiedenisboekje. En toen kwam de vloedgolf van 31 januari 1953. Ruim 1800 doden en een enorme ravage. Het bekende 'dit nooit meer' prijkte op alle voorpagina's van de dagbladen. Nu moest het voorgoed over zijn. We verklaarden de oorlog aan het zoute water. Geen loopgraven maar dijkgraven. Dijken om alle randen, dammen tussen de eilanden en compartimenten waar water eeuwen zowel vriend als vijand voor ons was geweest. Het begrip 'risico' werd niet meer in verband gebracht met de waarden achter een dijkring. Alles moest veilig gesteld. Al in 1955, tijdens een conferentie over het Deltaplan, klonk de vrees voor de keerzijde van de voorgenomen werklust. 'De getijdenwerking en de zoutgradiSnt zullen op de meeste plaatsen onherroepelijk worden uitgeschakeld...Het is daarbij niet uitgesloten dat wij, na jaren nog, voor onverwachte problemen komen te staan'. Nu weten we over welke vermoedens het toen ging: verlies van natuurwaarden die op wereldschaal uniek zijn en dichtslibbing met alle hinder voor waterhuishouding en scheepvaart van dien. Zeeland werd zoetland, een delta zonder dynamiek, een gebied zonder hartslag. De delta is op zoek naar zichzelf, naar de eigen natuurlijke dynamiek en vitaliteit, naar water als drager van cultuur en identiteit, naar z'n plaats binnen Europa.
Verwondering als kernkwaliteit De delta is de relatief stille ruimte tussen de Hollandse randstad, de Brabantse zandstad en de Vlaamse ruit. Het is het land tussen de mondingen van Rijn, Maas en Schelde, de drukst bevaren rivieren van Europa die uitmonden in de drukst bevaren zee ter wereld. Een stille ruimte en toch de poort van Europa. Jaarlijks vormt de poort het entree voor 200 miljoen ton goederen richting Antwerpen en 300 miljoen ton richting Rotterdam. Ontwikkelingen in de 'mainports' van Antwerpen en Rotterdam zullen dit beeld verder ver-
Zuidwest Nederland als Eurodelta
sterken. In economisch opzicht is transport over water de kernkwaliteit van de delta. Niet verwonderlijk, gezien de rol van water in het gebied. Maar naast water, is er ook land waar op geleefd wordt. Zowel in het stedelijk netwerk VlissingenMiddelburg-Goes-Terneuzen als op het platteland. Het stedelijk netwerk gaat mee in de vaart van flankerende stedelijke netwerken. De betekenis ervan voor wonen werken in de delta neemt toe en drukt daarmee een zwaarder stempel op de kwaliteit van de ruimte. Het platteland bestrijkt veruit het grootste oppervlak maar mist vitaliteit. Economische activiteiten trekken naar de steden, subsidies voor de landbouw worden afgebouwd, mensen concurreren met vogels om kokkels en mosselen en recreanten vallen niet voor dijken maar voor stranden. Vitalisering van het platteland is noodzakelijk. Deze stelling wordt onderschreven door vrijwel alle bloedgroepen die, om welke reden ook, zijn begaan met de toekomst van de delta. Er moeten nieuwe economische dragers worden gevonden voor het platteland. Maar niet een delta zoals andere succesgebieden onder het motto 'wat zij kunnen, kunnen wij ook'. Vanuit deze kijk op de ruimte kunnen bedrijven worden verleid zich te vestigen, kunnen projectontwikkelaars worden geTnteresseerd om droomwijken met tweede-huizen aan te leggen, kunnen nieuwe oorden voor massarecreatie worden gesticht en kan de waterhuishouding kunstmatig worden gericht op zoetwatervoorziening voor de teelt van bulkproducten in de landbouw. Stuk voor stuk te initieren ontwikkelingen, die vooral op korte termijn zullen leiden tot een zekere vitalisering van het platteland. Op wat langere termijn zal blijken dat unieke cultuurhistorische en natuurhistorische waarden zijn opgeofferd aan geldelijk gewin aan het begin van de 21ste eeuw, dat niet op te boksen is tegen regio's waar economische activiteiten meer van nature zijn ontstaan en dat ecologische stress een economische factor van betekenis is geworden, maar dan in negatieve zin. Het groeiende besef dat monetaire waarden als winst, inkomen, beursindices zoals de AEX, de groei van het BNP niet langer de kwaliteit van het leven weergeven, maar dat natuur, ecosysteem, ruimte voor zelfontplooiing, rust en ontspanning belangrijke waarden worden, ook economisch
gezien, is voldoende aanleiding om te werken aan een nieuw paradigma. De tijd is er rijp voor en het is er ook de tijd voor. Zo is uit historisch onderzoek gebleken dat wezenlijke vernieuwingen in het denken vooral wortelen rond eeuwwisselingen. De jaren 99, 00 en 01 zijn de jaren van herbezinning, waarin eieren worden gelegd die later worden uitgebroed. Wat nu niet wordt gelegd wordt later ook niet uitgebroed. Zo bezien ligt er een kans voor de Vijfde Nota over de Ruimtelijke Ordening, de Delta heeft een rijk potentieel! Gestoeld op duizend jaren van materiele waarden zou een nieuw paradigma zich kunnen richten op natuurlijke processen in de delta en op immateriele waarden. En op geluk door ontplooiing, spiritualiteit en vrijheid, anders dan de keuze tussen McDonalds of Disney world. Een gezonde economic geldt in zo'n kijk als middel om de kernkwaliteiten in stand te houden en niet als separaat doel. Vanuit een dergelijk paradigma zou de delta zich kunnen ontwikkelen tot een kerngebied in Europa, waarbinnen veiligheid en maatschappelijke baten en natuurwaarden van formaat duurzaam samen gaan. Het gebied heeft alles mee om een voortrekkersrol te spelen bij de door velen zo noodzakelijk geachte cultuuromslag. Ruimte en dynamiek staan voor vergankelijkheid, voor het niet vasttimmeren van een denkbeeldige eeuwigheid, voor ruimte voor vernieuwingen, voor verwondering. Wat te denken van enkele monumentale voorbeeldprojecten, niet op papier maar levensecht. Zoals aanleg van de Overschelde, een verbinding tussen de Oosterschelde en de Westerschelde, voor een combinatie van veiligheid en ecologie. Of ontwikkeling van meervoudig te gebruiken veiligheidszones langs de Westerschelde, waar water kan veren, zoute landbouw tot bloei kan komen, aquacultures kunnen zorgen voor vis, verblijfsrecreatie een impuls kan krijgen en waar natuur de verbindende schakel kan zijn tussen een keur aan gebruiksvormen. Of de aanleg van een ecohavenstad, waar bedrijven een duurzaam op elkaar afgestemd netwerk vormen passend in de omgeving. Of een Venetie in het water. Een deltastad opgebouwd uit hout, dat net zo lang meegaat als het gebruik van een gebouw. Bouwen in die stad is bouwen met het ritme dat veel verder reikt dan een uurwerk. Een deltastad waar voetstappen naklinken en waar een straat
een ontmoetingsplaats is tussen mensen en de kern van het bestaan. Met ruimte voor kwaliteit in recreatie en toerisme. Voor kunst, bezinning, congressen en inspiratie als voeding voor stedelijke netwerken om de delta. In een dergelijk concept past ook de tao van de agro. Cewassen die in de loop van de tijd zijn 'ontstaan' op hydrologisch ongunstige plaatsen, maken geleidelijk plaats voorzeekraal. Bulkuien maken plaats voor het begeerde Zeeuwse uitje. Dat is duurzaam, in zowel ecologisch als economisch opzicht.
Impulsen voor ruimte en vaart Vrije bespiegelingen over nieuwe paradigma's en daarbij de rol van de delta, vormen geen excuus om nu achterover te leunen en at te wachten tot het zover is. De ontwikkelingen in de delta vragen op korte termijn om heldere keuzen. Zonder dat zal natuur, als meest kwetsbare functie, zover onder druk komen dat we onze internationale verantwoordelijkheid in behoud van biodiversiteit niet meer waar kunnen maken. Ruimtelijke keuzen vragen om heldere principes. Voor de fysieke omgeving gaat het om het inspelen op dynami-
sche processen, om het ont-regelen van de delta. Voor netwerken om het optimaliseren en het aanbrengen van herkenbare structuren in hoofdverbindingen. Voor occupatiepatronen om het versterken van steden en havens en het ontwikkelen van een monumentale nieuwe stad. De ruimtelijke hoofdstructuur ziet er als volgt uit. De Westerschelde vormt de blauwe slagader tussen de Noordzee en de mainport van Antwerpen. Daar dwars op ligt het stedelijk netwerk Vlissingen-Middelburg-Coes-Terneuzen. De mainports van Rotterdam en Antwerpen zijn met elkaar verbonden door belangrijke transportassen en corridors. Ingeklemd tussen deze mainports, de Brabantse zandstad en de Vlaamse ruit ligt de blauwe delta. Een parel van openheid en sereniteit, met planten en dieren die in enkele gevallen alleen hier gedijen. En dan zijn erde kustzones van de eilanden, waar recreanten elkaar verdringen om elke vierkante meter strand en duin. Het ontwikkelingsperspectief is gebaseerd op deze hoofdstructuur en op de eerder genoemde principes (zie illustratie).
Zuidwest Nederland als Eurodelta
Het Westerschelde estuarium neemt als transportas verder in belang toe. Primaire functies voor de Westerschelde blijven ecologie en scheepvaart. Nu al gaat het om 200.000 vaarbewegingen per jaar. Versterking van het havencomplex zal dat aantal verder doen toenemen. Recreatief medegebruik van de scheepvaartroute is niet wenselijk vanwege risico's die gepaard gaan met het transport van toxische stoffen en de stroming door het getij. Ruimte voor de rivier betekent verbreding, door bijvoorbeeld stroken "onland" aan te leggen. Daar versterkt de relatie tussen water en land en ontstaat een zone waar meervoudig ruimtegebruik binnen bereik ligt. Veiligheid kan er hand in hand gaan met recreatie, natuur en vormen van woningbouw. Wonen aan de randen, wel of niet op palen, kan de landschappelijke kwaliteit versterken en mist de nadelen van inklemming van het open water. Het spreekt voor zich dat de waterkwaliteit niet uit het oog mag verdwijnen. Voor het ecologisch functioneren is een verdere verbetering zelfs een strikte eis.
Het stedelijk netwerk werkt in toenemende mate als een magneet voor de jongeren van het platteland. Meer mensen betekent meer ruimte voor wonen en werken. De uitdaging ligt in het zodanig inpassen van uitbreidingen, dat de kernkwaliteiten van de delta als geheel blijven behouden. Dit betekent bijvoorbeeld dat compact wordt gebouwd op de hogere delen, dat lagere delen vrij blijven van bebouwing en dat personenvervoer over water wordt gestimuleerd. Zo ontstaat stedelijk gebied dat vervlochten is met de omgeving en geen hydrologisch ge'fsoleerde plek vormt. Binnen het karakter van de delta past geen opmaat tot vier grote steden. Voor expanderende steden als Terneuzen en Vlissingen betekent dit dat er ook grenzen zijn aan de groei. Als monument van internationale allure kan een kleine, houten deltastad worden aangelegd op een nader te bepalen locatie. Een deltastad als monument voor dynamiek en vergankelijkheid van het landschap, waar bewoners vanuit betrokkenheid wonen en werken.
5
Tussen de mainports Rotterdam en Antwerpen bestaat intensief economisch verkeer over de Rijn-Scheldeverbinding. Naast deze getijvrije scheepvaartroute is de Overschelde gedacht, een getijde verbinding tussen Oosterschelde en Westerschelde. Met deze verbinding kunnen dynamiek en gradienten in de Oosterschelde herstellen en kan de veiligheid rond de Westerschelde substantieel worden vergroot. Economisch verkeer vindt ook plaats over bestaande autowegen in de lijn Rotterdam-Moerdijk-Bergen op ZoomAntwerpen. Langs deze as is beperkte ruimte aan te wijzen voor gerichte economische ontwikkelingen. Niet als schrobputje voor de randstad maar vanuit bewuste keuzen door bewoners in de regio. Doorgaand verkeer in de noord-zuidrichting moet worden afgewikkeld langs de buitenranden van het deltagebied. Vanuit Zeeland wordt aangesloten op de hoefijzerstructuur van stedelijk gebied met verbindende corridors: Rotterdam-Breda-Antwerpen-Gent-Brugge. Binnen Zeeland wordt er voor gekozen de afwikkeling van verkeer te laten verlopen over het bestaande netwerk.
toenemende ecologische landbouw en visserij en het avontuurlijke ecotoerisme. Meer nog dan nu ontstaat een gebied waar iets te beleven valt, waarbij niet bij voorbaat vaststaat wat Het zijn de stranden en duinen van de badplaatsen die prijken op ansichtkaarten. Zand, strand, boten, tenten, T-shirts, korte broeken en parasols. Voor velen is dat het beeld van de delta. De vraag naar een plekje in de zon is al groot en neemt naar verwachting nog veel verder toe. Waar mogelijk worden die randen landinwaarts uitgebreid. Dit kan in combinatie met herstel van gradienten in het water en aanleg van stroken onland, met erachter wakerdijken. Naast de stranden worden dit dan gouden randen waar ook veel te zien en te beleven valt. Dat de kustzone in trek is, is duidelijk. De uitdaging ligt in versterking van de cultuurhistorische elementen van de badplaatsen en verhoging van de kwaliteit van het recreatief gebruik. Dat versterkt het gewenste imago van de delta: niet een tweede Ibiza maar een eigen Zeeuwse cultuur.
De opgave De blauwe delta vormt een oase tussen wereldhavens en transportaders. Het ligt er tussen ingeklemd. Slechts een eensluidend 'nee' tegen verdere inklemming kan voorkomen dat de parel van de delta wordt platgedrukt. Zo'n signaal heeft onvoldoende kracht als het bij papieren intenties blijft Het vraagt om overtuiging van op z'n minst alle overheden en bij voorkeur ook de bewoners van de delta, dat luwte hier niet duidt op desinteresse maar juist op een ruimtelijke keuze. Dat zorg voor cultuurhistorische en natuurhistorische waarden niet alleen iets is voor enkele vrijwilligers maar in het belang is van de toekomst van Nederland. Dat ruimte voor water nodig is voor behoud van veiligheid, voor het benutten van natuurlijke vermogens van een vitale delta en voor het aanleggen van voorraden zoet water in lage delen op het land. In de blauwe delta ligt de uitdaging in het herstellen van gradienten, tussen hoog en laag en tussen zout en zoet. Het met de deltawerken verbroken contact tussen de grate rivieren en de zee moet weer worden hersteld, vanzelfsprekend met behoud van veiligheid. Van aquarium weer naar estuarium. Een dergelijk herstel komt niet alleen ten goede aan water en natuur maar ook aan de sterk in belangstelling
In deze notitie zijn verleden, toekomst en heden geschetst. Het verleden om kenbaar te maken wat de delta in fysieke zin was en is. De toekomst om de potenties van de delta te duiden. Het heden om te wijzen op een robuust ontwikkelingsperspectief. Als rode draad tussen toen, dan en nu, loopt de noodzaak tot het maken van heldere keuzen. Kiezen voor lijnen in zo'n uniek en kwetsbaar gebied doet pas recht aan de delta, als die bij de keuze centraal staat. Overheden en belangenorganisaties zullen zichzelf daarbij ondergeschikt moeten maken aan hun gezamenlijk belang: een delta met toekomst. Grenzen worden daarbij in eerste instantie ingegeven door de wetten van het water, die op een andere leest zijn geschoeid dan bestuurlijke waterscheidingen. Zeker in een Eurodelta moet water sturend zijn bij de ruimtelijke inrichting. De uitdaging ligt in het gezamenlijk, in internationaal verband, vormgeven en realiseren van integraal omgevingsbeleid op waterbasis.
Zuidwest Nederland als Eurodelta
Ontwikkelingsperspectief Eurodelta
Colofon Uitgave Rijkswaterstaat directie Zeeland Rijkswaterstaat directie Zuid-Holland Bron Workshop gehouden op 9 april 1999 in Bergen op Zoom Deelnemende organisaties Ministerie van LNV (directie Zuid-West, DLG) Ministerie van V R O M (IM, IRO, RPD) Provincie Noord-Brabant Provincie Zeeland Provincie Zuid-Holland Raad voor Verkeer en Waterstaat Rijkswaterstaat directie Noord-Brabant Rijkswaterstaat directie Noordzee Rijkswaterstaat directie Zeeland Rijkswaterstaat directie Zuid-Holland RIKZ RIZA Tekst Peter van Rooy (Accanto) lllustratie
Cartoons: de Beeldleveranciers
Rob Schutte (Accanto) Oplage 200 Datum Mei 1999 Informatie Annelie Boogerd Rijkswaterstaat directie Zeeland Postbus 5014 4330 KA Middelburg Telefoon 0118-686545 Aanvraag van deze notitie Annemiek Paulusse Rijkswaterstaat directie Zeeland Postbus 5014 4330 KA Middelburg Telefoon 0118-686406
