BAB II LANDASAN TEORI
2.1 Landasan Teoritik 2.1.1 Komunikasi 2.1.1.1 Pengertian Komunikasi Adi Kusrianto (2009) Istilah komunikasi berasal dari kata Latin Communicare atau Communis yang berarti sama atau menjadikan milik bersama. Kalau kita berkomunikasi dengan orang lain, berarti kita berusaha agar apa yang disampaikan kepada orang lain tersebutmenjadi miliknya. (Memiliki pesan yang sama) Wilbur Schrarmm (Ashadi, 1987) menyatakan komunikasi sebagai suatu peroses berbagi (sharing process), Schramm menguraikannya :“ Komunikas berasal dari katakata (bahasa) Latin communis yang berarti umum (common) atau bersama. Apabila kita berkomunikasi, sebenarrnya kita sedang berusaha menumbuhkan suatu kebersamaan (commonness) dengan seseorang. Yaitu kita berusaha berbagi informasi, idea tau sikap. Seperti dalam uraian ini, misalnya saya sedang berusaha berkomunikasi dengan para pembaca untuk menyampaikan ide bahwa hakikat sebuah komunikasi sebenarnya adalah usaha membuat penerima atau pemberi komunikasi memiliki pengertian (pemahaman) yang sama terhadap pesan tertentu” 2.1.1.2 Jenis Komunikasi 1. Komunikasi Verbal atau Lisan Pada jenis komunikasi ini digunakan pengucapan maupun bunyi-bunyian serta telinga (pendengaran) sebagai sensasi dengar.
Bahasa lisan : misalnya Bahasa Indonesia, Bahasa Prokem, bahasa gaul, dan sebagainya. Penggunaan bahasa yang tepat sangat penting berkaitan dengan sasaran sebagai komunikan atau penerima pesan. Bahasa auditory/voice : komunikasi yang menyangkut bunyi-bunyian atau suara dan sebagainya. Contoh : dalam musik kita mengenal musik duka cita yang membawakan “pesan” suasana duka. Selain itu, kita juga mengenal komunikasi suara dari bunyi jingle, siulan, bedug masjid, lonceng gereja, mie tek tek, es tingting, dan sebagainya. 2. Komunikasi Nonverbal yang Merujuk Pada Tulisan. Komunikasi disampaikan secara visual lewat tulisan. Komunikasi nonverbal merupakan bagian dari komunikasi visual. Visual yang ditampilkan berupa tipografi. Seorang ahli mengatakan Tipografi merupakan visualisasi kata-kata. 3. Komunikasi Tactual Komunikasi tactual mempergunakan kulit sebagai sensasi rabaan. Sebagai contoh huruf Braile bagi kaum tuna netra, brosur atau sampel yang memberikan contoh tekstur kertas serta tekstil maupun keramik. 4. Komunikasi Olfactoral atau Gustatory Komunikasi jenis ini menggunakan hidung sebagai sensasi penciuman. Sebagai contoh polisi yang menggunakan anjing pelacak, tester atau sampel produk minyak wangi yang berguna untuk menarik calon pembeli setelah mencium baunya, dan masih banyak lagi contoh lainnya. 5. Komunikas Mengecap Komunikasi ini mempergunakan lidah sebagai sensasi pengenal rasa. Sebagai contoh , produk minuman baru mempersilahkan calon pembelinya untuk memilih mana minuman yang lebih enak antara minuman yang biasa dikonsumsi atau minuman baru itu.
6. Komunikasi Tubuh Sejak jaman primitif, manusia telah menggunakan bahsa tubuh untuk mengekspresikan suatu maksud. Dalam perkembangannya kita dapat mengelompokannya ke dalam beberapa kelompok ,yaitu : •
Kinesika adalah studi gerakan tubuh dalam komunikasi nonverbal yang merujuk pada sikap tubuh dan gerakan tubuh lainnya (untuk tuna rungu )
•
Bahasa tubuh (body language). Biasaya seseorang yang gelisah akan menunjukan gerakan-gerakan tubuh yang memperlihatkan gejala kegelisahannya.
•
Disiplin ilmu kepribadian. Sekarang banyak dijumpai ilmu untuk meningkatkan citra kepribadian yang baik. Di dalamnya akan diajarkan bahwa suatu tata karma sikap tubuh menunjukan strata seseorang dalam kehidupan sosial.
•
Olah tubuh dala suatu peran. Teknik peran dalam teater, pantomime, teknik tarian, dan lain-lain, mengkomunikasikan suatu cerita maupun pesan melalui tubuh.
7. Komunikasi Telepati (menggunakan indra ke-6) Komunikasi jenis ini menggunakan kekuatan pikiran untuk memengaruhi pikiran atau sugesti dari seseorang. Apabila sebelumnya telepati, hipnotis, dan hipnoterapi hanya bisa diterapkan dari seseorang ke seseorang lain, maka yang sedang dikembangkan saat ini adalah pesan telepati maupun hipnotis dari seseorang kepada banyak orang. 8. Komunikasi Perilaku Perilaku atau kebiasaan yang sering dilakukan oleh seseorang merupakan sebuah informasi penting mengenai orang itu. 9. Komunikasi menggunakan teknologi
Teknologi yang terus berkembang telah membantu kita dalam berkomunikasi jarak jauh. Sebagai contoh : •
Morse atau Telegram secara Auditory
•
Radio - Telepon – Telepon Seluler secara voice
•
Fax – Telex – Pager – Telepon Seluler secara tulisan, SMS – MMS.
•
Televisi sevara Audio visual.
•
Tele-Immersion atau Tele Converence (meeting jarak jauh)
•
Bahasa pemograman, seperti Visual Basic, Cobol, Java Script, HTML, dan seterusnya. Penggunaan bahasa pemograman yang ditulis dalam bentuk script memampukan seseorang untukmenysun sebuah software alias program komputer untuk melakukan sesuatu.
10. Komunikasi Visual Komunikasi ini mempergunakan mata sebagai alat penglihatan. Komunikasi visual adalah komunikasi menggunakan bahasa visual, dimana unsur dasar bahas visual (yang menjadi kekuatan utama dalam penyampaian pesan) adalah segala sesuatu yang dapat dilihat dan dapat dipakai untuk menyampaikan arti, makna, atau pesan. 2.1.1.3 Proses dan Unsur – unsur Komunikasi Proses komunikasi adalah suatu proses yang terjadi dalam sebuah penyampaian pesan atau bagaimana sebuah penyampaian pesan dapat tersampaikan dan menimbulkan sebuah tindakan atauu perilaku juga efek balik dari komunikasi itu sendiri. Dalam proses komunikasi terdapat unsur – unsur komunikasi didalamnya, yang terdiri dari : a. Sumber (source) disebut juga pengirim (sender), penyandi (encoder), komunikator (communicator), pembicara (speaker) atau originator.
Sumber adalah pihak yang berinisiatif atau mempunyai kebutuhan untuk berkomunikasi. Bisa seorang individu, kelompok, organisasi, perusahaan atau Negara. b. Penyandian (encoding) adalah proses penggubahan isi pesan kedalam seperangkat symbol verbal/nonverbal yang idealnya dipahami oleh penerima pesan. c. Pesan (messege) adalah apa yang dikomunikasikan oleh sumber kepada penerima. Pesan merupakan seperangkat simbol verbal/nonverbal yang mewakili perasaan, nilai gagasan atau maksud dari sumber. Komponen pesan : •
Makna
•
Simbol, yang digunakan untuk menyampaikan pesan.
•
Bentuk atau organisasi pesan.
d. Saluran (channel) atau media adalah alat atau sarana yang digunakan sumber untuk menyampaikan pesan kepada penerima pesan. Saluran komunikasi : •
Cahaya
•
Suara
•
Atau bisa juga lewat panca indra
Cara penyajian pesan : •
Langsung (tatap muka)
•
Lewat media cetak
•
Lewat media elektronik
e. Penerima (receiver) disebut juga sasaran/tujuan (destination), komunikate (communicate), penyandi balik (decoder), khalayak (audience), pendengar (listener), penafsir (interpreter), atau komunikan. Penerima adalah pihak yang menerima pesan dari sumber.
Penyandian (decoding) adalah proses menerjemahkan/menafsirkan seperangkat simbol verbal/nonverbal yang diterima menjadi gagasan yang dapat dipahami. f. Efek yaitu apa yang terjadi kepada penerima setelah mendapat pesan tersebut.
Tabel 1. proses komunikasi Sourc
Encodin
messege
channel
Decodin
Receive
Feed back 2.1.1.4 Tujuan Komunikasi a. Mengubah sikap (to change the attitude) b. Mengubah opini/pendapat/pandangan (to change the opinion) c. Mengubah perilaku (to change the behavior) d. Mengubah masyarakat (to change society) 2.1.1.5 Konteks – konteks Komunikasi Komunikasi tidak dalam ruang hampa – sosial, melainkan dalam suatu konteks atau situai tertentu. Secara luas konteks disini berarti semua faktor di luar orang-orang berkomunikasi, yang terdiri dari : pertama, aspek bersifat fisik seperti iklim, cuaca, suhu udara, bentuk ruangan, warna dinding, penataan tempat duduk, jumlah peserta komunikasi, dan alat yang tersedia untuk menyampaikan pesan ; kedua, aspek psikologi, seperti : sikap, kecenderunagn prasangka, dan emosi peserta komunikasi ; ketiga , aspek sosial, seperti : norma kelompok nilai sosial dan karakteristik budaya : dan keempat aspek waktu, yakni kapan berkomunikasi (hari, jam, pagi, siang, sore, malam, dan lain-lain)
Banyak pakar komunikasi mengklasifikasikan komunikasi berdasarkan konteksnya. Istilah-istilah lain juga digunakan untuk merujuk kepada konteks ini. Selain konteks yang lazim, juga digunakan istilah tingkat, bentuk, situasi, keadaan, arena, jenism cara, dan pertemuan. Indicator paling umum untuk mengklasifikasikan komunikasi berdasarkan konteksnya atau tingkatnya adalah jumlah peserta yang terlibat dalam komunikasi. Maka dikenallah: komunikasi intrapersonal, komunikasi diadik, komunikasi interpersonal, komunikasi kelompok kecil, komunikasi publik (pidato), komunikasi organisasi, komunikasi massa. •
Komunikasi Intrapersonal Komunikasi intrapersonal (intrapribadi) adalah komunikasi dengan diri sendiri, baik kita sadari atau tidak. Contohnya berpikir. Komunikasi ini merupakan landasan komunikasi interpersonal (antarpribadi) dan komunikasi dala konteks-konteks lainnya. Komunikasi intrapersonal ini inheren dalam komunikasi
dua-orang,
tiga-orang,
dan
seterusnya,
karena
sebelum
berkomunikasi dengan orang lain, kita biasanya berkomunikasi dengan diri sendiri (mempersepsi dan memastikan maksna pesan orang lain), hanya saja caranya sering tidak disadari. Keberhasilan komunikasi kita dengan orang lain tergantung pada keefektifan komunikasi kita dengan diri sendiri. •
Komunikasi Interpersonal Komunikasi interpersonal (antarpribadi) adalah komunikasi antara orangorang secara tatap-muka yang memungkinkan setiap pesertanya menangkap reaksi orang lain secara langsung, baik secara verbal maupun nonverbal. Bentuk khusus dalam komunikasi interpersonal ini adalah komunikasi diadik yang hanya melibatkan dua-otrang, seperti suami-istri, dua sejawat, dua sahabat dekat, guru-murid, dan sebagaikanya. Cirri-ciri komunikasi diadik adalah : pihak-pihak yang berkomunikasi mengirim dan menerima pesan secara simultan dan spontan, baik secara verbal maupun nonverbal. Komunikasi kelompok adalah sekumpulan orang yang mempunyai tujuan
yang sama, yang berinteraksi satu sama lain untuk mencapai tujuan bersama, mengenal satu sama lain, dan memandang mereka sebagian dari kelompok tersebut. Kelompok ini misalnya adalah keluarga, tetangga, kawan-kawan terdekat, kelompook diskusi; kelompok pemecah masalah; atau suatu komite yang berapat untuk mengabil suatu keputusan. Komunikasi kelompok ini dengan sendirinya melibatkan juga komunikasi interpersonal (antar pribadi). •
Komunikasi Publik Komunikasi publik adalah komunikasi antara seorang pembicara dengan sejumlah besar orang (khalayak), yang tidak bisa dikenali satu persatu. Komunikasi demikian sering juga disebut dengan istilah pidato, ceramah, atau kuliah (umum). Beberapa pakar komunikasi menggunakan istilah komunikasi kelompok besar. Komunikasi public biasanya berlangsung lebih formal dan lebih sulit daripada komunikasi interpersonal atau komunikasi kelompok, karena komunikasi public menuntut persiapan pesan yang cermat, keberanian dan kemampuan menghadapi sejumah besar orang. Daya tarik fisik pembicaraan bahkan sering merupakan faktor penting yang menentukan efektifitas pesan, selain keahlian dan kejujuran yang dimiliki pembicara. Dalam komunikasi publik hanya yang aktif (pembicara) sedangkan pihak yang lain cenderung pasif. Umpan balik yang mereka berikan terbatas, terutama umpan balik yang bersifat verbal. Umpan balik nonverbal lebih jelas diberikan oleh orang-orang yang duduk dijajaran depan, karena merekalah yang paling jelas terlihat. Sesekali pembicara menerima umpan balik yang bersifat serempak, seperti tertawa atau tepuk tangan. Komunikasi public sering bertujuan memberikan penerangan, menghibur, memberikan penghormatan, atau membujuk.
•
Komunikasi Organisasi Komunikasi organisasi terjadi dalam suatu organisasi, bersifat formal dan juga informal, dan berlangsung dalam suatu jaringan yang lebih besar dari
komunitas kelompok. Komunikasi organisasi seringkali melibatkan juga komunikasi diadik, komunikasi interpersonal (antarpribbadi) dan adakalanya juga komunikasi publik. Komunikasi formal adalah komunikasi menurut struktur organisasi , yakni komuniikasi ke bawah, komunikasi ke atas, dan komunikasi horizontal. Sedangkan komunikasi informal tidak tergantung pada struktur organisasim seperti komunikasi antar-sejawat, juga termasuk gosip. •
Komunikasi Massa Komunikasi massa adalah komunikasi yang menggunakan media massa, baik cetak (majalah, surat kabar) atau elektronik (radio, televisi), yang dikelola oleh suatu lembaga atau orang yang dilembagakan, yang ditujukan kepada sejumlah orang yang tersebar di banyak tempat, anonym, dan heterogen. Pesan-pesan bersifat umum, disampaikan secara cepat, serentak dan selintas (khususnya media elektronik). Komunikasi interpersonal, komunikasi kelompok dan komunikasi organisasi berlangsung juga dalam proses untuk mempersiapkan pesan yang disapaikan media massa ini.
•
Konteks Komunikasi Lainnya Konteks-konteks komunikasi lainnya dapat dirancang berdasarkan kriteria tertentu,
misalnya
berdasarkan
derajat
keterlibatan
teknologi
dalam
komunikasi. Komunikasi Medio (“medio” dari bahasa latin yang berarti “pertengahan”) terletak diantara komunikasi tatap-muka dengan komunikasi massa, misalnya telepon, faksimil, radio CB, televisi sirkuit, e-mail. Konteks komunikasi dapat juga diklasifikasikan berdasarkanbidang, kejuruan atau kekhususan, sehingga menjadi: komunikasi politik, komunikasi kesehatan, komunikasi komunikasi internasional.
pertanian,
komunikasi
pembangunan,
bisnis,
komunikasi
komunikasi
intruksional,
antarbudaya,
komunikasi
2.1.1.6 Komunikasi yang Efektif Manusia telah berkomunikasi selam puluhan ribu tahun. Sebagian besar waktu jaga manusia digunakan untuk berkomunikasi. Meskipun demikian, ketika manusia dilahirkan tidak dengan sendirinya dibekali dengan kemampuan untuk berkomunikasi efektif. Komunikasi dianggap efektif paling tidak harus menghasilkan 5 hal pengertian, kesenangan, pengaruh pada sikap, hubungan yang makin baik dan tindakan. (Stewart L. Tubbs dan Sylvia Moss). a. Menghasilkan informasi dan menyampaikan pengertian Pengertian artinya penerimaan yang cermat dari isi pesan seperti yyang dimaksud oleh pemberi/sumber pesan. ( Betapa sering kita bertengkar karena pesan kita diartikan lain) b. Menghasilkan kesenangan Tidak semua komunikasi ditujukan untuk menyampaikan informasi dan membentuk pengertian. Kketika mengucapkan “selamat pagi, apa kabar?”, kita tidak bermaksud mencari keterangan/informasi. Komunikasi ini dimaksud untuk menimbulkan kesenangan. Komunikasi seperti inilah yang membuat hubungan kita hangat, akrab, dan menyenangkan. c. Mempengaruhi sikap Komunikasi ini yang paling sering kita lakukan. Komunikasi ini kita sebut komunikasi persuasive. Misalnya, khotib membangkitkan sikap beragama dan mendorong jemaah untuk beribadah lebih baik. Guru mengajak muridnyalebih mencintai ilmu pengetahuan. Pemasang iklan ingin merangsang selera konsumen untuk membeli. d. Menghhasilkan hubungan sosial yang baik Sebuah penelitian yang pernah dilakukan (Philip G Zimbardo) membuktikan kurangnya
komunikasi
(tingginyananonimitas/tidak
saling
mengenal)
menjadikan orang agresif, senag mencuri, merusak, dan kurang memiliki tanggung jawab sosial. Peneliti menyimpan dua bus bekas di dua tempat
berbeda, pertama di wilayah Bronx, new York, kota yang tingkat anonimitasnya tinggi. Kedua di Palo Alto, sebuah kota kecil di California, dimana orang saling mengenal dengan baik. Di Palo Alto mobil ini tidak disentuh orang selama satu minggu, kecuali waktu tururn hujan, seorang pejalan kaki menutup kap mobil agar air hujan tidak membasahi mesin mobil. Di Bronx dalambeberapa jam saja, di siang bolong, beberapa orang dewasa beramai-ramai di hadapan orang lain mencopoti bagian-bagian dari mobil yang dapat mereka gunakan. Tiidak ada yang mencoba mencegah perbuatan itu. Tahap berikutnya anak-anak mulai menghancurkan jendela depan dan belakang. Berikutnya, beberapa orang dewasa yang berpakaian perlente merusak apa yang masih dapat dirusak. Dalam tempo kurang dari tiga hari, mobil itu sudah menjadi onggokan besi tua yang menyedihkan. Apa yang terjadi bila orang gagal menumbuhkan hubungan interpersonal? Banyak – kata Vance Pakard (1947), misalnya akan menjadi agresif, senang berkhayal, “dingin”, sakit fisik dan mental, dan menderita “flight syndrome” (ingin melarikan did dad lingkungannya) e. Menghasilkan tindakan nyata Komunikasi yang menimbulkan pengertian memang sukar, jauh lebih sukar lagi komunikasi persuasive yang menghasilkan tindakan nyata atau yang mendorong
orang
untuk
bertindak.
Namun
demikian,
keberhasilan
komunikasi biasanya diukur dari tindakan nyata yang dihasilakn. Karena menimbulkan tindakan, kita harus berhasil lebih dahulu menanamkan pengertian, membentuk dan mengubah sikap atau menumbuhkan hubungan baik. Tindakan adalah hasil kumulatif seluruh proses komunikasi.
2.1.2 Kampanye 2.1.2.1 Pengertian Kampanye Istilah kampanye menurut kamus besar Bahasa Indonesia adalah gerakan atau tindakan serentak untuk mengadakan aksi, mengubah keadaan, mengubah perilaku dan lain-lain. Istilahkampanye bila ditinjau sesuai dengan ilmu Desain Komunikasi Visual dalam buku “the copy work shop book” adalah : “kampanye adalah suatu gerakan atau tindakan yang dilakukan secara menyeluruh, dapat ditinjau menurut lokasi atau penggunaan alat atau media. Kampanye merupakan usaha untuk membuat seluruh (media yang dikerjakan bekerja) dilakukan dalam jangka panjangndengan efek komulatif, setiap media membangun sebuah kampanye” Berdasarkan pernyataan-pernyataan diatas, maka perancang dapat menyimpulakan bahwa kampanye adalah suatu upaya mempengaruhi komunikan (receiver) sebagai sasaran yang ditinjau oleh komunikator (source) sebagai penyampaian pesan untuk tujuan-tujuan tertentu. Pada dasarnya tujuan kampanye adalah untuk memotivasi melakukan suatu tindakan atau mengubah atau mempengaruhi perilaku setiap khalayak yang dituju sesuai dengan target yang ingin dicapai. 2.1.2.2 Tujuan Kampanye Adapun ragam dan tujuan, upaya perubahan yang dilakukan kampanye selalu terkait dengan
aspek
pengetahuan
(knowledge),
sikap
(attitude),
dan
perilaku
(behavioral).(pfau dan parrot, 1993). Ostergaard (2002), menyebut ketiga aspek tersebut dengan istilah ‘3A’ sebagai kependekan awareness, attitude, dan action. a. Awareness
Merupakan tahap pertama yang diarahkan untuk menciptakan perubahan pada tataran pengetahuan atau kognitiif. Pada tahap ini pengaruh yang diharapkan adalah munculnya kesadaran, berubahnya keyakinan, atau meningkatnya pengetahua khalayak tentang isu tertentu. Intinya tahap awareness yakni menggugah kesadaran, menarik perhatian dan member informasi tentang produk, atau gagasan yang dikampanyekan. b. Attitude Diarahkan pada perubahan dalam ranah sikap. Sasarannya adalah untuk memunculkan simpati, rasa suka, kepedulian atau keberpihakan khalayak pada isu-isu yang menjad tema kampanye. c. Action Tahap terakhir kegiatan kampanye ditujukan untuk mengubah perilaku khalayak secara konkret dan terukur. Tahap ini menghendaki adanya tindakan tertentu yang dilakukan oleh sasaran kampanye. Tindakan tersebut bersifat ‘sekali itu saja’ atau berkelanjutan (terus menerus). 2.1.2.3 Jenis-Jenis Kampanye A. Product-oriented Campaign Kampanye yang berorientasi pada produk umumnya terjadi dilingkungan bisnis. Istilah lain yang sering dipertukarkan dengan kampanye jenis ini adalah commercials campaign atau corporate campaign. Motivasi yang mendasarinya adalah memperoleh keuntungan financial. Cara yang ditempuh adalah dengan memperkenalkan produk dan melipat gandakan penjualan sehingga diperoleh keuntungan yang diharapkan
B. Candidate-oriented Campaigns Kampanye yang beroientasi pada kandidat umumnya di motivasi oleh hasrat untuk meraih kekuasaan politik, bisa dikatakan sebagai political campaigns (kampanye poltik).
Tujuannya antara lain adalah untuk memenangkan dukungan masyarakat terhadap kandidat-kandidat yang diajukan partai politik agar dapat menduduki jabatan-jabatan politik yang diperebutkan lewat proses pemilihan umum.
C. ideologically or couse oriented Campaigns Kampanye yang berorientasi pada tujuan-tujuan yang bersifat khusus dan seringkali berdimensi berubah sosial. Karena itu kampanye jenis ini dalam istilah kotler disebut sebagai social change campaigns, yakni kampanye yang ditujukan untuk menangani masalah-masalah sosial melalui perubahan sikap dan perilaku publik yang terkait. 2.1.2.4 Model-model Kampanye Model adalah referensi
suatu fenomena, baik nyata ataupun abstrak, dengan
menonjolkan unsur-unsur terpenting fenomena tersebut (Mulyana 2000). Modelmodel kampanye yang dibahas dalam literature komunikasi umumnya memusatkan perhatian pada penggambaran tahapan proses kegiatan kampanye. Tujuannya adalah agar kita dapat memahami fenomena kampanye bukan hanya dari tahapan kegiatannya, tetapi juga dari interaksi antar komponen yang terdapat didalamnya. Beberapa model kampanye diantaranya : a. Model Komponen Kampanye Model ini mengambil komponen-komponen pokok yang terdapat suatu proses pengiriman dan penerimaan pesan-pesan kampanye. Unsur-unsue yang terdapat di dalamnya meliputi : saluran, pesan, penerima kampanye, efek, dan umpan balik. Unsur-unsur ini harus dipandang sebagai suatu kesatuan yang mendeskripsikan dinamika proses kampanye. Model tersebut digambarkan sebagai berikut :
Tabel 2 : Model komponen kampanye
Umpan balik
Sumber kampanye
Penerima kampanye
pesan
efek
saluran
Model ini dapat dengan mudah diidentifikasi menggunakan pendekatan transmisi (transmission approach) ketimbang interaction approach. Alasan yang mendasari adalah bahwa kampanye merupakan kegiatan komunikasi yang direncarankan , bersifat purposive (bertujuan), dan sedikit membuka peluang untuk saling bertukar informasi dengan khalayak (interactive). Dalam model kampanye diatas digambarkan bahwa sumber (campaign maker) memiliki pesan dominan. Ia secara aktif mengkonstruksi pesan yang ditujukan untuk menciptakan perubahan pada diiri khalayak (campaign receivers). Pesan-pesan tersebut disampaikan melalui berbagai saluran komunikasi seperti media massa, media tradisional, atau saluran personal. Ketika pesanpesan diterima khalayak diharapkan muncul efek perubahan pada diri mereka. Terjadi atau tidaknya efek perubahan tersebut dapat diidentifikasi dari umpan balik yang diterima sumber. Umpan balik untuk mengukur efektivitas
kampanye dapat muncul dari pesan itu sendiri, saluran yang digunakan atau respon penerima. b. Model Komponen Ostegaard Model ini dikembangkan oleh Leon Ostegaard, seorang teoritis dan praktisi kampanye kawakan dari jerman (klingemann, 2002).
Tabel 3 Model Komponensial Oostergaard
Problem
Campaign
knowledges
Attitudes
skills
Behavior
Reducer Problem
Menurut Ostergaard sebuah rancangan program kampanye untuk perubahan sosial yang tidak didukung oleh temuan-temuan ilmiah tidaklah layak untuk dilaksanakan.
Alasannya
karena
program
semacam
itu
tidak
akan
menimbulkan efek apapun dalam menanggulangi masalah sosial yang dihadapi. Karenanya, lanjut pakar kampanye ini, sebuah program kampanye
hendaknya selalu dimulai dari identifikasi masalah secara jernih. Langkah ini juga disebut tahap prakampanye. Jadi langkah pertama yang harus dilakukan oleh sumber kampanye (campaign makers atau decision maker) adalah mengidentifikasi masalah factual yang dirasakan. Kemudian mengidentifikasi masalahnya yang kemudian dicari hubungan sebab-akibat (cause and effect relationship) dengan fakta-fakta yang ada. Tahap kedua adalah pengelolaan kampanye yang dimulai dari pperancangan, pelaksanaan, hingga evaluasi. Dalam tahap ini lagi-lagi riset perlu dilakukan untuk
mengidentifikasi
karakteritik
khalayak
sasaran
untuk
dapat
merumuskan pesan, actor kampanye, saluran, hingga teknis pelaksanaan kampanye yang sesuai. Riset formatif dalam merancang program kampanye, yang mulai popular pada tahun 1980-an, benar-benar mendapat tempat dan diterapkan dalam model ini. Pada tahap pemgelolaan ini seluruh isi program kampanye (campaign content) diarahkan untuk membekali dan mempenggaruhi aspek pengetahuan, sikap dan keterampilah khalayak sasaran. Ketiga aspek ini dalam literature ilmiah dipercaya menjadi prasyarat untuk terjadinya perubahan perilaku. Dengan kata lain perubahan dalam pengetahuan, sikap dan keterammpilan khalayak akan member pengaruh pada perubahan perilaku. Pada gamabar model juga terlihat bahwa tanda panah pengetahuan dan keterampilan mempengaruhi pula pada sikap. Ini menandakan bahwa sikap, baik secara langsung atau tidak langsung, juga dipengaruhi oleh perubahan dalam tataran pengetahuan dan keterampilan. Tahap pengelola kampanye ini ditutup dengan evaluasi tentang efektivitas program yang dilaksanakan. Disini akan dievaaluasi apakan pesan-pesan
kampanye sampai pada khalayak (receiver) ? apakah mereka dapat mengingat pesan0pesan tersebut? Apakah mereka dapat menerima isi pesan-pesan tersebut (accepted). Tahap terkhir adalah dari model ini adalah tahap evaluasi pada penanggulangan masalah (reduced problem). Tahap ini disebut juga tahap pascakampanye. Dalam hal ini evaluasi diarahkan pada keefektifan kampanye dalam menghilangkan atau mengurangi masalah sebagaiman yang telah diidentifikasi pada tahap kampanye. c. The Five Functional Stage Develepment model Model ini dikembangkan oleh tim peneliti dan praktisi kampanye di Yale University AS pada awal tahun 1960-an (Larson, 1993). Model ini dianggap yang paling populer dan banyak diterapkan, baik pada candidate oriented campaign. Fokus model ini adalah pada tahapan kegiatan kampanye, bukan pada proses pertukaran pesan antara campaigner dengan campaigne. Pada model ini digambarkan bagaimana tahapan kegiatan kampanye harus dilalui sebelum akhirnya kegiatan tersebut berhasil atau gagal mencapai tujuan.
Tahapan
kegiatan
tersebut
partisipasi, penetrasi, dan distribusi.
meliputi
identifikasi,
legistimasi,
Tabel 4 : Model perkembangan lima tahap fungsional
identifikasi
legitimasi
partisipasi
penetrasi
distribusi
Tahap identifikasi merupakan tahap penciptaan identitas kampanye yang dengan mudah dapat dikenali oleh khalayak. Hal-hal yang umum digunakan sebagai identitas kampanye diantaranya simbol, warna, lagu, atau jingle, seragam dan selogan. Tahap legitimasi, dalam kampanye politik, legitimasi
diperoleh ketika
seseorang telah masuk dalam daftar kandidat legislatif, atau seorang kadidat presiden memperoleh dukungan yang kuat dalam polling yang dilakukan lembaga independen. Legitimasi mereka bisa efektif digunakan dan dipertahankan
sejauh
mereka
dianggap
capable (cakap)
dan
tidak
menyalahgunakan jabatan. Pada kampanye produk, legitimasi seringkali ditujukan melalui testimoni atau pengakuan konsumen tentang keunggulan produk tersebut.
Tahap ketiga adalah partisipasi. Tahap ini dalam praktiknya relatif sulit dibedakan dengan tahap legitimasi karena ketika seorang kandidat, produk atau gagasan mendapatkan legitimasi, pada saat yang sama dukukngan yang bersifat partisipasif mengalir dari khalayak. Partisipasi ini bisa bersifat nyata (real) atau simbolik. Partisipasi nyata ditunjukan oleh ketelibatan orang-orang dalam menyebarkan pamplet, brosur, dan poster, menghadiri demonstrasi yang diselenggarakan sebuah lembaga swadaya masyarakat atau memberikan sumbangan untuk perjuangan partai. Sementara partisipasi simbolik bersifat tidak langsung. Misalnya ketika menempelkan stiker, memakai bungkus ban serep mobil dengan tulisan produk tertentu, atau sekedar mengenakan kaos partai yang dibagikan secara gratis. Tahap keempat adalah tahap penetrasi. Pada tahap ini seorang kandidat, sebuah produk atau sebuah gagasan telah hadir dan mendapat tempat dihati masyarakat. Terakhir adalah tahap distribusi atau kita dapat menyebutnya dengan tahap pembuktian. Pada tahap ini tujuan kampanye pada umumnya telah tercapai. Kandidat politik telah mendapatkan kekuasaan yang mereka cari, sebuah produk suudah dibeli masyarakat. d. The Communicate Fungtions Models Judith Trnt dan Robert Friedenberg adalah praktisi sekaligus pengamat kampanye politik Amerika Serikat. Dalam bukunya yang bertajuk Political Campaign Communication, mereka merumuskan sebuah model kampanye yang dikonstruksi dari lingkungan politik.
Tabel 5 : Model Fungsi-fungsi Komunikatif
surfacing
primary
nomination
election
Kegiatan yang mencakup dalam tahap surfacing (pemunculan) lebih banyak berkaitan dengan membangun landasan tahap berikutnya seperti : memetakan daerah-daerah yang akan dijadikan tempat kampanye, membangun kontrak dengan tokoh-tokoh setempat atau orang-orang ‘kita’ yang berada di daerah tersebut, mengorganisasikan pengumpulan dana dan sebagainya. Pada tahap ini pula khalayak akan melakukan evaluasi awal terhadap citra kandidat secara umum. Dengan kata lain khalayak akan melakukan uju citra publik terhadap kandidat tersebut. Tahap berikutnya dalam model ini adalah tahap primari. Pada tahap ini berupaya untuk memfokuskan perhatian khalayak apada kandidat, gagasan atau produk yang telah kita jmunculkan diarena persaingan. Pada tahap ini kita mulai melibatkan khalayak untuk mendukung kampanye yang dilaksanakan. Begitu kandidat kita mendapat pengakuan masyarakat, memperoleh liputan
media secara luas, atau gagasan menjadi topik
pembicaraan anggota-anggota masyarakat, maka tahap nominasipun dimulai. Terakhir adalah tahap pemilihan. Pada tahap ini masa kampanye telah berakhir. Namun secara terselubung seringkali para kandidat ‘membeli’ ruang tertentu dari media massa aga kehadiran mereka tetapp dirasakan. e. Model Komponen Nowak dan Wrneryd Menurut McQuail & Windasl (1993) model kampanye Nowak dan Warneryd merupakan salah satu contok model tradisional kampanye. Pada model ini
proses kampanye dilmulai dari tujiuan yang hendak dicapai dan diakhiri dengan efek yang diinginkan. Model ini merupakan deskripsi dari bermacammacam proses kerja kampanye. Di dalamya juga punya sifat normatif, yang menyarankan bagaimana bertindak secara sistematis dalam meningkatkan efektivitas kampanye.
Intended effect (efek yang diharapkan). Efek yang hendak dicapai harus dirumuskan dengan jelas. Dengan demikian, penentuan elemen-elemen lainya akan lebih mudah dilakukan. Kesalahan umum yang sering terjadi adalah terlalu ‘mengagung-agungkan’ potensi efek kampanye, sehingga efek yang ingin dicapai menjadi tidak jelas dan tegas. Competiting communication (persaingan komunikasi). Agar suatu kampanye menjadi efektif, maka perlu diperhitungkan potensi gangguan dari kampanye yang bertolak belakang (counter campaign). Communication object ( objek komunikasi). Objek kampanye biasanya dipusatkan pada satu hal saja, karena untuk objek yang berbeda menghendaki metode komunikasi yang berbeda. Ketika objek kampanye telah ditentukan, pelaku kampanye akan dihadapkan
lagi pada pilihan apa yang akan
ditonjolkan atau ditekankan pada objek tersebut. Target population & receiving group (populasi target dan kelompok penerima). Kelompok penerima adalah bagian dari populasi target. Agar penyebaran pesan lebih mudah dilakukan maka penyebaran pesan lebih baik ditujikan kepada opinion leader (pemuka pendapat) dari populasi target. Kelompok penerima dan populasi target dapat diklasisikasikan menurut sulit atau mudahnya mereka dijangkau oleh pesan kampanye. The channel (saluran). Saluran yang digunakan dapat bermacam-macam tergantung karakteristik kelompok penerima dan jenis pesan kampanye. Media dapat dijangkau hampir seluruh kelompok, namun bila tujuannya
adalah mempengauhi perilaku, maka akan lebih efektif bila dilakukan melalui saluran antarpribadi. The messege (pesan). Pesan dapat dibentuk sesuai dengan karakteristik kelompok yang menerimanya. Pesan juga dapat dibagi kedalam tiga fungsi, yakni : menumbuhkan kesadaran, mempengaruhi, serta memperteguh dan meyakinkan penerima pesan bahwa pilihan atau tindakan adalah benar. The communicator / sender (komunikator / pengirim pesan). Komunikator dapat dipilih berdasarkan pertimbangan tertentu, misalnya seorang ahli atau seorang yang dipercaya khalayak, atau malah seseorang yang memiliki kedua sifat tersebut. Pendeknya komunikator harus memiliki kredibilitas dimata penerima pesannya. The obtained effect (efek yang dicapai). Efek kampanye meliputi efek kognitif (perhatian, peningkatan pengetahuan, dan kesadaran), afektif (berhubungan dengan perasaan, mood, dan sikap), dan konatif (keputusan bertindak dan penerapan).
f. The Diffusion of innovation model Model difusi inovasi ini umumnya diterapkan periklanan (commercial campaign) kampanye yang berorientasi pada perubahan sosial (social change campaign). Penggagasnya adalah seorang
ilmuan komunikasi Everett M.
Roger menggambarkan adanya empat tahap yang akan terjadi ketika proses kampanye berlangsung (Larson, 1993).
Tabel 6: Model difusi inovasi informasi
persuasi
Keputusan penerimaan percobaan
Konfirmasi reevaluasi
Tahap pertama disebut tahap informs (information). Pada tahap ini khalayak diterpa informasi produk atau gagasan yang dianggap baru. Terpaan yang bertubi-tubi dan dikemas dalam bentuk pesan yang menarik akan menimbulkan rasa ingin tahu khalayak tentang produk atau gagasan tersebut. Ketika khalayak bergerak mencrai tahu dan mendapati bahwa produk tersebut menarik minat mereka, maka dimulailah tahap kedua yakni persuasi (persuasion). Tahap selanjutnya adalah membuat keputusan untuk mencoba (decision, adoption, and trial) yang didahului oleh proses menimbang-nimbang tentang berbagai aspek produk tersebut. Tahap ini akan terjadi ketikaorang telah mengambil tindakan dengan cara mencoba produk tersebut. Terakhir adalah tahap konfirmasi reevaluasi. Tahap ini hanya dapat terjadi bila orang telah mencoba produk atau gagasan yang ditawarkan. Berdasarkan
pengalaman mencoba, khalayak mulai mengevaluasi dan mempertimbangkan kembali tentang produk tersebut. Mereka mulai bertanya : Apakah produk tersebut sesuai dengan yyang di kampanyekan ? apakah produk tersebut berguna ? apakah [roduk tersebut lebih baik dari produk lain yang ‘mungkin’ telah ada tapi terlewat dari pengamatan kita ? apakah saya akan membeli lagi? Jawaban terhadap beberapa contoh pertanyaan di atas sangat penting artinya bagi model kampanye ini. Bila jawaban tersebut prositif maka khalayak akan meneruskan menggunakan produk tersebut dan demikian sebaliknya. Dalam model difusi inovasi ini tahap keempat menempati posisi yang sangat strategis karena akan menentukan apakah seseorang akan menjadi pengguna yang loyal atau sebaliknya. Rogers juga menyadari bahwa tidak semua tahapan yang ada akan dilalui khalayak. Bahkan pada beberapa kasus khalayak berhenti pada tahap pertama.
2.1.3 Media 2.1.3.1 Pengertian Media Sarana komunikasi yang dipakai untuk mengantarkan dan menyebarluaskan pesanpesan. Media adalah sebuah ruang yang digunakan manusia sebagai alat dalam menyalurkan, idea, kreatifitas, serta informasi untuk memenuhi kebutuhannya. Media adalah tempat atau waktu yang digunakan untuk menyampaikan pesannya ke target audience 2.1.3.2 Karakteristik Media Media iklan dibagi menjadi media lini atas (ATL) dan media lini bawah (BTL). Media lini atas terdiri dari media cetak (majala, surat kabar), media elektronik (radio, TV), serta media luar ruangan (papan reklame, angkutan). Media lini bawah terdiri
dari seluruh media selain media lini atas, seperti direct mail, catalog, point of purchase, pameran, brosur, calendar, agenda, gantungan kunci, atau tanda mata. (Kasali, Rhenald. 1992) a. Above The Line (ATL) Sifat ATL merupakan media ‘tak langsung’ yang megenai audience, karena sifatnya yang terbatas pada penerimaan audience. Media ini sering disebut media lini atas yang bentuknya terdiri dari media cetak (majalah, surat kabar), media elektronik (radio, TV), serta media luar ruangan (papan reklame, angkutan, bioskop). Adapun jenis-jenis media Above the line diantaranya : 1. Televisi Televisi adalah sebuah alat penangkap
siaran bergamabar. Kata
televisi berasal dari kata ‘tele’ dan ‘vision’, yang mempunyai arti masing-masing jauh (tele) dan tampak (vision). Jadi televisi bearti tampak atau dapat melihat dari jarak jauh. Penemuan televise disejajarkan dengan penemuan roda, karena penemuan ini mampu mengubah peradaban dunia. Di Indonesia ‘televisi’ secara tidak formal disebut dengan TV, tivi atau tipi. Media televisi, yang dimakksud disini adalah siaran televisi yang merupakan media dari jaringan komunikasi dengan ciri-ciri yang memiliki
komunikasi
masal.
Yakni
bberlangsung
satu
arah,
komunikator melembaga, pesannya bersifat umum, sasarannya menimbulkan keserempakan, dan komunikasinya heterogen dan anonym. Satu hal yang menarik dari televisi adalah bahwa informasi atau berita-berita yang disampaikan lebih singkat, jelas dan sistematis, sehingga pemirsa tidak perlu lagi mempelajari isi pesan dalam menangkap siaran televisi.
2. Radio Radio adalah teknologi yang digunakan untuk pengiriman sinyal dengan cara modulasi dan radiasi elektromagnetik (gelombangelektromagnetik). Gelombang ini melintas dan merambat lewat udara dan bisa juga merambat lewat ruang angkasa yang hampa udara, karena gelombang ini tidak memerlukan medium pengangkut (seperti molekul udara). Menurut PPPI (Persatuan Perusahaan Periklanan Indonesia), Radio siaran merupakan komponen media komunikasi massa yang memiliki peran dan hubungan timbal balik dengan sejarah bangsa Indonesia. Dalam perkembangannya radio siaran tidak hanya harus memenuhi dan menciptakan selera publik tapi juga punya peran d idalam membentuk opini serta kontrol sosial. Diawali oleh nuansa amatiran dilanjutkan dengan kuatnya posisi radio siaran sebagai sarana hiburan akhirnya berkembang memainkan peran cukup segnifikan sebagai media massa. Sebagai media massa , radio siaran mempunyai karakteristik yang tidak dipunyai oleh media lain: -
Media siaran sangat fleksibel – murah dan tidak terbatas.
-
Memiliki kecepatan dan ketepatan didalam mencapai khalayak.
-
Kemampuan yang tinggi di dalam menghimpun dan membentuk opini.
-
Tidak dapat dihempas dengan peniadaan material
-
Pendengar radio mencakup wilayah yang cukup luas
3. Majalah Majalah merupakan kumpulan berbagai media informasi yang dibuat dan disampaikan kepada khlayaksasaran memalui bentuk – bentuk tulisanatau cetakan dan seringkali disertai gambar sehingga dapat dilihat maupun dibaca (Madjadikara, 2004).
Kelebihan majalah sendiri mampu mnjangkau segmen pasar tertentu/yang dituju, mampu mengangkat pesan sejajar dengan persepsi khalayak sasaran, mempunyai usia edar yang paling panjang, kualitas visual majalah sangat prima karena umumnya dicetak diatas kertas berkualitas tinggi. 4. Surat kabar atau Koran Mediacetak yang satu ini telah menjadi konsumsi publik secara luas bahkan melebihi majalah. Itu disebabka karena perputaran Koran kepasaran bersifat harian, dan publik sendiri memang menganggap bahwa Koran adalah media informasi yang paling efektif karena bersifat dinamis atau bisa kapan saja dimana saja, dan hal itulah yang menjadikan keuntungan pengiklan karena kemungkinnan audience atau publik pembaca melirik iklan kita sangatlah besar. Aka tetapi dikarenakan Koran itu terbit harian, maka iklan tersebut hanya tampil dalam satu hari ,kecuali ada kontrak yang mendukung diterbitkan selama beberapa hari/terbitan. Dan dikarenakan kualitas bahan dari Koran itu sendiri rendah, maka berdampak pada enak atau tidaknya iklan itu dilihat. 5. Papan reklame (Billboard) Media luar ruang yang umumnya berfungsi sebagai reminder, billboard itu sendiri di trmpatkan di titik strategis sesuai dengan target pasar yang dituju. dengan ukuran yang besar, tidak banyak informasi yang terkandung di dalam billboard karena billboard sendiri media yang statis. Namun target audience yang melihat bersifat dinambis, sehingga billboard lebih kepada menarik perhatian audience. b. Bellow the Line (BTL) Sifat dari BTL yaitu media yang langsung mengena pada audience karena sifatnya yang memudahkan audience langsung mencerap produk/pesan
saja. Media lini bawah terdiri dari seluruh media selain media lini atas, adapun jenis-jenis media bellow the line : 1. Poster Poster atau plakat adalah karya seni atau desain grafis yang memuat komposisi gambar dan huruf diatas kertas berukuran besar. Pengaplikasiannya dengan ditempel didinding atau permukaan datar lainya dengan sifat mencari perhatian mata sekuat mungkin. Karena itu poster biasanya dibuat dengan warna-warna kontras dan kuat. Poster bisa menjadi sarana iklan, pendidikan, propaganda, dan dekorasi. Selain itu bisa pula berupa salinan karya seni terkenal. 2. Brosur Media untuk beriklan yang isinya memberikan informasi yang lebih lengkap mengenai suatu produk maupun instansi, berupa lembaran ukuran kecil dengan bentuk lipatan atau halaman berjilid. 3. Leaflet Lembaran kertas berukuran kecil mengandung pesan tercetak untuk disebarkan kepada umum sebagai informasi mengenai suatu hal atau peristiwa. 4. Pin Media ini dipakai sebagai tanda mata dimana fungsinya sendiri sebagai reminder atau pengingat dari produk atau jasa yang dipromosikan kelebihannya sendiri mudah dibawa dan bersifat dinamis, dalam arti bergerak. Namun kekurangannya sendiri pin mempunyai ukuran yang relative kecil sehingga kandunggan informasi kurang kuat. 5. Merchandise Marchandise
merupakan media pendukung, dimana umumnya
merchandise bersifat sebagai reminder dan merchandise khusunya t-
shirt biasa juga disebut dengan iklan berjallan karena sifatnya yang dinamis. c. New Media / through the line ( media baru ) New media atau media baru, merupakan sebuah terminologi untuk menjelaskan konvergensi antara teknologi komunikasi digital yang terkomuperisasi serta terhubung kedalam jaringan. Contoh media yang sangat merepresentasikan media baru adalah internet ( Wikipedia Indonesia ) Through the line adalah istilah untuk menggambarkan kampanye yang menggabungkan penggunaan media lini atas, serta kegiatan lini bawah. Banyak orang yang percaya bahwa pendekatan holistic ini akan menjadi model periklanan masa depan karena para pengiklanan tidak dapan hanya mengandalkan periklanan melalui media masa lebih lama ( May Lwim dan Jim Aitchison,2005:14 )
1.1.4
Internet dan Website
2.1.4.1 Internet A . Pengertian Internet Internet (kependekan daripada perkataan “inter-network”)ialah rangkaian computer yang berhubung menerusi beberapa rangkaian. Manakala (huruf ‘I’ besar) ialah sistem komputer umum yang berhubungan secara global dan menggunakan TCP/IP sebagai protokol pertukaran paket (packet switching communication protocol). Rangkaian internet yang terbesar dinamakan internet. Cara menghubungkan rangkaian dengan kaedah ini dinamakan internetworking.
B . Fungsi Internet Menurut tjiptono (2000, p45), melalui keunggulan dalam hal komunikasi, informasi retrieval dan informasi search, internet bisa dimanfaatkan untuk berbagai macam keperluan bisnis, diantaranya berfungsi sebagai : •
Yellow pages berupa database terorganisasi yang memuat aneka ragam informasi produk, perusahaan, iklan, berita, hiburan, dan sebagainya.
•
Web traffic control berfungsi sebagai iklan yang menarik perhatian para pemakai internet agar mengunjungi website-website tertentu.
•
Online store front berupa gerai (outlet) penjualan virtual maupun mal-mal virtual yang kini semakin marak dijumpai.
•
Standard website berupa homepages dan alamat email atau kontak atau layanan pelanggan.
•
Business-to-business links berupa koneksi pada jaringan bisnis yang dimiliki perusahaan
•
Community sites seperti ruang ‘ngobrol’ (chatting room) khusus untuk kelompok pelanggan tertentu.
•
Informational/image sites website yang tidak memiliki fungsi komersial langsung, namun lebih menekankan aspek penyajian informasi.
•
Content based sites dimana pemakai jasa harus membayar biaya keanggotaan agar bisa mendapatkan akses ke isi website yang bersangkutan.
C . pengertian World Wide Web (WWW) World Wide Web (WWW, atau disingkat Web) adalah suatu ruang informasi dimana sumber-sumber daya yang berguna di identifikasi oleh pengenal global yang disebut Uniform Resource Identifier (URI). WWW sering dianggap sama dengan internet secara keseluruhan, walaupun sebenarnya ia hanyalah bagian daripadanya.
Hiperteks dilihat dengan sebuah program bernama browser web yang mengambil informasi (disebut “dokumen” atau “halaman web”) dari server web yang menampilkannya, biasanya di sebuah monitor. Kita lalu dapat mengikuti pranala di setiap halaman untuk pindah ke dokumen lain atau bahkan mengirim informasi kembali kepada server untuk berinteraksi dengannya. Ini disebut “surfing” atau “berselancar” dalam bahasa Indonesia. Halaman web biasanya diaturndalam koleksi material yang berkaitanyang disebut “situs web” D . Pengertian Situs Web Sebuah situs web (sering pula sisingkat menjadi situs saja; web site, site) adalah sebutan bagi sekelompok halaman web (web page), yang umumnya merupakan bagian dari suatu nama domain (domain name) atau subdomainmdi world wide web (www) di internet. WWW terdiri dari seluruh situs web yang tersedia pada publik. Halaman halaman sebuah situs web diakses dari sebuah URL yang menjadi “akar“ (root), yang disebut homepage (halaman induk, sering diterjemahkan menjadi “beranda” atau “halaman muka”), dan biasanya disimpan dalam server yang sama. Tidak semua situs web dapat diakses secara gratis. Beberapa situs web memerlukan pembayaran agar dapat menjadi pelanggan, misalnya situs-situs yang menampilkan pornografi, situs-situs berita, layanan surat elektronik (e-mail), dan lain-lain. Penemu website adalah Sir Timothy John “Tim” Berners-Lee, sedangkan website yang tersambung jaringan, pertama kali muncul pada tahun 1991. Maksud dari Tim ketika membuat website adalah untuk mempermudah tukar menukar dan memperbaharui informasi kepada sesame peneliti di tempat dia bekerja. Pada tangga 30 April 1993, CERN (tempat dimana Tim bekerja) menginformasikan bahwa WWW dapat digunakan secara gratis oleh semua orang. Sebuah webstatik adalah salah satu bentuk website yang isi didalam website tersebut tidak dimaksudkan untuk di update secara berkala, dan biasanya dimaintain secara
manual oleh beberapa orang yang menggunakan software editor. Ada 3 tipe kategori software editor yang biasa dipakai untuk tujuan maintaining ini, yaitu : 1. Elemen 1 Text Editor. Contohnya adalah Notepad atau TextEdit, dimana HTML diubah didalam program editor tersebut. 2. Elemen 2 WYSIWYG editor. Contohnya microscoft frontpage dan Macromedia Dreamweaver, dimana situs diedit
menggunakan GUI
(Graphical User Interface) dan format HTML ini secara otomatis di generate oleh editor ini. 3. Elemen 3 Editor yang sudah memiliki template, contohnya Rapidweaver dan iweb, dimana editor memperbolehkan user untuk membuat dan menupdate websitenya langsung dari web sever secara cepat, tanpa harus mengetahui apapun tentang HTML. Mereka dapat memilih template yang sesuai dengan keinginan mereka, menambah gambar atau objek, mengisinya dengan tulisan, dan dengan sekejap mereka sudah dapat membuat website tanpa harus melihat sama sekali kode-kode HTML. Sebuah website dinamik adalah website yang secara berkala, informasi didalamnya berubah, dan para penggunanya bisa saling berhubungan dengan berbagai macam cara atau metode (HTTP cookies atau Variabel Database, sajarah kunjungan, variable sesi, dan lain-lain). Bisa juga dengan cara interaksi langsung mengguanakan form dan pergerakan mouse. Ketika web menerima permintaan dari user untuk memberikan halaman tertentu, maka halaman tersebut akan secara otomatis diambil dari media penyimpanan sebagai respon dari permintaan yang diminta oleh user. Sebuah situs dapat menimbulkan dialog diantara dua user, memantau perubahan situasi, atau menyediakan informasi yang berkaitan dengan user.
Secara umum fungsi situs web, mempunyai beberapa fungsi yaitu : 1. Fungsi Komunikasi Situs web mempunyai fungsi komunikasi pada umumnya adalah situs web dinamis, karena dibuat menggunakan pemograman web (server side) maka dilengkapi fasilitas yang memberikan fungsi-fungsi komunikasi, seperti web mail, form contact, forum, dan yang lainnya. 2. Fungsi Informasi Situs web memiliki fungsi informasi pada umumnya lebih menekankan pada kualitas bagian kontennya karena tujuan situs tersebut adalah menyampaikan isinya. Situs ini sebaiknya berisi teks dan grafik yang dapat di download dengan cepat. Pembatasan penggunaan animasi gambar dan elemen bergerak seperti shockwave dan java diyakini sebagai langkah yang tepat, diganti dengan fasilitas yang memberikan fungsi informasi seperti New, company Profile, library, reference, dan lain-lain 3. Fungsi Entertaiment Situs web juga dapat memiliki fungsi entertainment/hibur. Bila situs web kita berfungsi sebagai sarana hiburan maka penggunaan animasi gambar dan elemen dapat meningkatkan mutu presentasi desainnya, meski tetap harus mempertimbangkan
kecepatan
downloadnya.
Beberapa fasilitas
yang
memberikan fungsi hiburan adalah game online, musik online, radio online, dan lain lain 4. Fungsi Transaksi Situs web dapat dijadikan sarana transaksi bisnis, aik barang, jasa, atau lainnya. Situs web ini menghubungkan perusahaan, konsumen, dan komunitas tertentu melalui transaksi elektrinika. Pembayaran bisa menggunakan kartu kredit, transfer maupun dengan membayar secara langsung.
Berikut ini adalah beberapa situs web yang dikelompokan sesuai dengan tujuannya, yaitu : 1. Alat Pemasaran Sebuah situs web yang dibuat dengan tujuan untuk mempromosikan dan memasarkan produk atau jasa layanan suatu perusahaan. Dapat juga berupa company profile 2. Katalog Sebuah situs web yang digunakan sebagai catalog elektronika yang menampilkan produk-produk yang dijual oleh perusahaan. Dengan menggunakan situs web, apalagi jika produk yang tersedia sangat banyak, peng-update-an dapat dilakukan dengan mudah dan efisien, dan lebih ekonomis. 3. E-Commerce E-Commerce merupakan suatu kumpulan yang dinamis antara antara teknologi, aplikasi, dan proses bisnis yang menghubungkan perusahaan, konsumen, dan komunitas tertentu melalui transaksi elektronika. Disini perdagangan barang, pelayanan, dan informasi yang dilakukan secara elektronika. 4. E-Learning E-Learning sebagai sembarang pengajaran dan pembelajaran yang menggunakan rangkaian elektronika (LAN, WAN, atau Internet) untuk menyampaikan isi pembelajaran, interaksi, atau bimbingan. Ada pula yang menafsirkan e-learning sebagai bentuk pendidikan jarak jauh yang dilakukan melalui internet. 5. Komunitas Sebuah situs web yang dibuat dengan tujuan untuk memungkinkan pengunjung berkomunikasi secara bersamaan. Pengunjungan bisa berbagai pengalaman, cerita, ide, dan lainnya bisa juga mencari dan menambah teman atau untuk membuat perkumpulan baru.
6. Portal Portal adalah aplikasi berbasis web yang menyediakan akses suatu titik tunggal dari informasi online terdistribusi, seperti dokumen yang didapat melalui pencarian, kanal berita, dan link ke situs khusus. 7. Personal Situs
personal
merupakan
situs
yang
memiliki
tujuan
untuk
mempromosikan atau menginformasikan tentang seseorang, biasanya berisi tentang biodata, portofolio, persentasi, atau sebagai diary yang menceritakan kehidupan sehari-hari yang di-publish agar orang lain dapat mengetahui dan mengenal tentangnya.
E . Kriteria Website Dalam membuat website ada beberapa hal yang perlu diperhatikan, diantaranya adalah : 1. Usability Usability adalah sebagai suatu pengalaman pengguna dalam berinteraksi dengan aplikasi sampai pengguna dapat mengoprasikan dengan mudah. Usability yang ideal antara lain : •
Mudah untuk dimengerti
•
Efisien dalam penggunaan
•
Mudah untuk diingat
•
Tingkat kesalahan rendah
•
Kepuasan pengguna
2. Sistem navigasi (struktur) Navigasi menmbantu pengguna untuk menemukan jalan mudah ketika menjelajahi, memberitahukan dimana mereka berada, kemana mereka bisa
pergi. Dengan demikian mereka dapat menemukan apa yang mereka cari dengan cepat dan mudah. Navigasi dapat ditampilkan dalam berbagai media, yaitu teks, image, ataupun animasi. Untuk navigasi teks, beri tanda bahwa teks itu adalah navigasi. Misalnya dengan memperbesar huruf teks, atau perubahan warna pada teks, dan lain-lain. Navigasi dari image dapat menawarkan banyak variasi, misalnya dengan ikon, gambar, pengguna huruf, dan bentuk yang lebih bebas. 3. Content Content atau konten (bahasa indonesia) harus relevan denan tujuan situs. Situs web sebaiknya tetap memiliki arsip dan konten dari data-data lama. Untuk objektivitas dan ketepatan informasi yang terdapat pada konten, lebih baik bila
konten itu merupakan hasil komplikasi data dan diperkuat dengan
pendapat pihak-pihak berwenang. Memiliki data-data atau penjelasan pendukung. Sertakan juga daftar referensi dari sumber yang berwenang. Konten yang baik harus dibuat khusus untuk web, bukan hanya mengambil dari data media lain. Jika ada konten yang berbentuk multimedia, usahakan berhubungan dengan isi situs web. Streaming bersama isi situs web. Sinkronkan antara audio visual. Jika perlu aksesnya dikelompokan pada halaman tertentu dan diberikan informasi mengenai besar file dan total waktu pemutarannya. 4. Compability Situs web harus kompatibel dengan berbagai perangkat tampilannya (browser), harus memiliki alternatif bagi browser yang tidak dapat melihat situsnya. 5. Loading Time Menurut Jeffrey Veen dari webmonkey.com : “kita hanya memililki 3 detik untuk meyakinkan user untuk tidak menutup window atau pergi ke situs lain. Jadi letakan “sesuatau” dilayar dalam waktu 3 detik dan buatlah sesuatu itu menarik”. Aturan ini diperlunak leh webreview, yaitu dengan 8 detik, jika
situs itu mempunyai sebuah image bukan fotografi atau artwork (dalam artian sebenarnya) yang besarnya 40kb (satuan image) 6. Fungsional Seberapa baik sebuah situs web bekerja dari aspek teknologinya, ini bisa melibatkan programer dengan script-nya, misalnya HTML, PHP, ASP, Java Script, dan lain-lain. 7. Accesbility Halaman web harus bisa dipakai oleh setiap orang, baik anak-anak, remaja, hingga orang tua. Ada berbagai hambatan yang ditemui dari sisi pengguna untuk bisa menikmati halaman web itu, desainer harusnya tidak terlalu mempertimbangkan masalah ini melainkan harus memberi solusi. 8. Interactivity Situs web memungkinkan pengunjung untuk berinteraksi dengan situs web, kita sebagai pemilik/pembuat, pengunjung lain dan dengan komputernya. Interaktivitasnya adalah apa yang melibatkan pengguna situs web sebagai user experience dengan situs web itu sendiri. Dasar interaktivitas adalah hyperlinks (link) dan mekanisme feed back. F . Unsur – unsur penting dalam perancangan website a. Flow chart Berfungsi untuk mengorganisasikan item-item selama proses desain, membuat relasi elemen berupa step/langkah sehingga secara keseluruhan elemen tersebut dapat dihubungkan satu dengan lain. b. Script Berbagai sebagai media pengatur pada flow chart, sekaligus mengoprasikan proses dari awal hingga persentasi. Script berupa program dasar termasuk kedalamnya urutan proses, dimana adanya kumpulan perintah yang tersusun baik dalam bahasa pemograman tertentu, yang akan diinterpersentasikan oleh software dan hardware yang digunakan.
c. Art proofing Berupa graphic dalam bentuk button menu, image yang diwujudkan dalam bentuk tombol. G . Sitemap dan Layout Sitemap adalah susunan menu atau hierarki menu dari suatu situs yang menggambarkan isi dari setiap halaman dan link atau navigasi tiap halaman suatu situs web. Susunan sitemap situs sangat dipengaruhi oleh tujuan pembuatan situs web. Sitemap dapat dibuat dalam bentuk flow chart, dalam bentuk tampilan pohon. Dari situ akan terlihat struktur, hierarki dan isi halaman perhalaman flow chart ini sangat membantu memvisualisasikan isi setiap halaman dan link atau navigasi diantara halaman halaman. Dalam pembentukan situs web ada beberapa model layout yang biasanya dipakai dalam mendesain diantaranya ; 1. Model layout top indeks Biasanya layout ini cocok diterapkan pada situs-situs portal dengan banyak menu atau fasilitas yang ditawarkan, atau dugunakan untuk menampilkan link yang banyak ke situs lain seperti pada search engine. 2. Model layout Bottom Indeks Biasanya digunaka apabila isi dari halaman banyak berhubungan dengan topik tunggal. 3. Model layout Left indeks Pengunjung terbiasa dengan tampilan menu dibagian kiri karena mereka akrab dengan menu sistem operasi. 4. Model layout right indeks 5. Model layout split indeks Model split indeks ada dua jenis, yaitu model layout split left-right dan model split top-bottom
6. Model layout alternating indeks Biasanya digunukan untuk halaman yang menampilkan grafik, foto, dan produk yang disertai dengan teks keterangan, harga, jumlah, dan lain-lain. Navigasinya terletak pada bagian-bagian lain situs ini. 2.1.5 Psikologi 2.1.5.1 Pengertian Psikologi “Psikologi” berasal dari perkataan Yunani “psyche” artinya jiwa, dan “logos” yang artinya ilmu pengetahuan. Jadi secara etimologi (menurut arti kata) psikologi artinya ilmu yang mempelajari tentang jiwa, baik mengenai macam – macam gejalanya , prosesnya , maupun latar belakangnya. Jiwa itu sendiri adalah daya hidup rohani yang bersifat abstrak yang menjadi penggerak dan pengatur bagi sekalian perbuatan-perbuatan pribadi (personal behavior) dari hewan tingkat tinggi dan manusia. Perbuatan pribadi ialah perbuatan sebagai hasil proses belajar yang dimungkinkan oleh keadaan jasmani , rohaniah, social, dan lingkungan. Proses belajar ialah proses untuk meningkatkan kepribadian (personal dengan jalan berusaha mendapatkan pengertian baru, nilai-nilai baru dan kecakapan sehingga ia dapat berbuat yang lebih sukses dalam
baru,
menghadapi kontradiksi-
kontradiksi dalam hidup. Jadi jiwa mengandung pengertian-pengertian , nilai-nilai kebudayaan dan kecakapan-kecakapan. Ilmu jiwa dapat dikatakan sebagai ilmu pengetahuan yang serba kurang tegas , sebab ilmu ini mengalami, perubahan, tumbuh, berkembang untuk mencapai kesempurnaan. Ilmu jiwa yaitu ilmu yang mempelajari tingkah laku manusia.
2.1.5.2 Pembagian Psikologi a. Berdasarkan atas lapangan/objek yang diselidiki 1. Psikologi umum : yaitu ilmu jiwa yang mempelajari gejala-gejala kejiwaan manusia dewasa yang normal dan beradab 2. Psikologi khusus : yaitu ilmu jiwa yang mempelajari sifat sifat khusus dari gejala-gejala kejiwaan manusia. Misalnya : ilmu jiwa anak , ilmu jiwa perkembangan, ilmu jiwa kriminil, psikophatologi (kelainan jiwa seseoranga), ilmu watak/karakterologi, massa-psikologi, ilmu jiwa golongan/kemasyarakatan, dan ilmu jiwa bangsa-bangsa. b. Berdasarkan atas kegunaannya/tujuannya. 1. Ilmu jiwa teoritis : ialah ilmu yang mempelajari gejala-gejala kejiwaan untuk gejala-gejala itu sendiri. 2. Ilmu jiwa praktis : ialah ilmu jiwa yang mempelajari segala sesuatu tentang jiwa untuk digunakan dalam praktek. Yang termasuk dalam ilmu praktek ialah : a. Psiko-teknik yaitu teori tentang cara menetapkan pribadi seseorang dan kecakapannya untuk memegang jabatan tertentu. b. Psikologi pendidikan yaitu mempelajari hal ikhwal jiwa untuk keperluan pendidikan. Jadi segala gejala-gejala yang berhubungan dengan proses pendidikan dipelajari secara mendalam c. Ilmu jiwa pengobatan yaitu mempelajari gejala-gejala kejiwaan yang berhubungan dengan penyakit d. Ilmu jiwa kriminil yaitu ilmu yang mempelajari soal-soal yang berhubungan dengan kajahatan . misalnya untuk mengetahui dasar/alas an orang berbuat jahat. e. Ilmu jiwa pastoral yaitu mempelajari cara memimpin pengikut sesuatu agama serta meyakinkan pengikut kepada ajaran agamanya.
f. Psikiatri yaitu ajaran untuk menyembuhkan penyakit jiwa/urat syaraf/psikiater g. Psiko-diagnosik yaitu teori tentang cara menetapkan tanda tanda penyakit jiwa h. Psiko-therapi yaitu cara mengobati cacat-cacat jiwa dengan berbagai metode. Ditinjau dari segi objeknya , maka psikologi dapat dibagi sebagai berikut. 1. Psikologi metafisik. (Meta = dibalik, diluar. Fisika = alam nyata) . yang menjadi obyek ialah hal hal yang mengenai asal usulnya jiwa, ujjudnya jiwa, akhir jadinya sesuatau yang tidak berujud nyata dan tidak pula diselidiki dengan ilmu alam biasa atau fisika. Oleh karena ittu psikologi itu dinamakan psikologi metafisis. 2. Psikologi Empiris (empiri=pengalaman) Aliran empirisme dipelopori oleh Bachon dan John Locke. Menurut para ahli empiri ini ilmu jiwa tidak dapat didasarkan dan diuraikan dengan falsafah atau teologi, melainkan harus didasarkan pengalaman. Semua peristiwa diamati, dikumpulkan ,dan dari hasil pengalaman nyata itu diambillah suatu kesimpulan atau ketentuan. Untuk
memperoleh
bahan-bahan,
psikologi
empiri
kadang-kadang
mempergunakan percobaan atau eksperimen. Oleh sebab itu psikologi empiris juga dinamai psikologi eksperimen Psikologi behaviorisme ( behavior = tingkah laku) -
Objek psikologi adalah behavior yaitu gerak lahir yang nyata, atau reaksireaksi manusia terhadap perangsang-perangsang tertentu
-
Unsur behavior ialah reflek, yaitu reaksi tak sadar atas perangsang dari luar tubuh. Maka psikologi ini terkenal dengan nama behaviorisme.
2.1.5.3 Psikologi Umum
1. Tingkah laku manusia berbeda dengan mahluk lain 2. Metoda penyelidikan ilmu jiwa a. Metoda observasi yang meliputi instropeksi, instopeksi eksperimental, dan ekstropeksi b. Metoda pengumpulan , yang meliputi angket, riwayat hidup, dan pengumpulan bahan-bahan c. Metode klinis d. Metode eksperimental yaitu meliputi eksperimen dan tes 3. Pengamatan 4. Asosiasi Asosiasi adalah hubungan antara tanggapan yang satu dengan tanggapan yang lain. 5. Ingatan (memory) yaitu suatu daya yang dapat menerima, menyimpan, dan mereduksi kembali kesan-kesan/tanggapan/pengertian. 6. Fantasi yaitu suatau daya jiwa yang dapat membentuk tanggapa berdasarkan tanggapan – tanggapan yang sudah ada (lama) 7. Berfikir adalah daya jiwa yang dapat meletakan hubungan antara pengetahuan kita. 8. Inteligensi a. Menurut W.Stern (2010) inteligensi adalah suatu daya jiwa untuk dapat menyesuaikan diri dengan cepat dan tepat didalam situasi yang baru. b. Menurut Vaan Hoes (2010) inteligensi adalah merupakan kecerdasan jiwa. 9. Perasaan : -
Suatu fungsi jiwa untuk dapat mempertimbangkan dan mengukur sesuatau menurut “rasa senang dan tidak senang”
-
Suatu pernyataan jiwa yang sedikit banyak bersifat subjektif dalam merasakan senang atau tidak senang.
10. Kemauan / kehendak yaitu fungsi jiwa untuk dapat mencapai sesuatu ; dan merupakan kekuatan dari dalam. Dalam mengenal gejala ini perlu memahami pula arti dorongan . dorongan adalah suatu kekuatan dari dalam yang mempunyai tujuan tertentu dan berlangsung secara tidak disadari.
2.1.5.4
Psikologi Anak
1. Sejarah Sebenarnya pendidikan anak itu seudah dimulai sejak Yunani dan Romawi kuno , namun belum memandang anak sebagaimana mestinya. Pada abad ke 17 Yohan Arnos Comenius yang pertama kali memandang anak sebagai anak didik yang mempunyai sifat – sifat tertentu, yang tidak boleh dipandang sebagai orang dewasa. Ini tertulis dalam buku “Didactica magna”. Pada abad ke 18 (abad rationalism) yang dipelopori oleh : Jean
Yaques Rousseau
memandang anak sebagai anak. Yean Johan Heinrich Pestalozzi : mempelajari anak Dalam masa permainan. W Stern : mempelajari kehidupan anak sebagai tinjauan pendidikan dan ketatiban.
Frederich Frobel menaruh cinta kepada anak dalam kehidupannya, dengan mendirikan taman kanak kanak yang terkenal dengan nama Kinder Garten ( Kinder = anak , Garten = kebun/taman). Wilhem Preyer : terkenal dengan penyelidikan tentang perkembangan anak sejak “embrio sampai 3 tahun, yaitu tentang garak gerik perkembangan jasmani dan perkembangan bahasanya”. G. Stanley Hall : mendirikan perkumpulan nasional untuk pendidikan kanak kanak pada abad 19 merupakan perkembangan dalam ilmu jiwa. W. Stern dalam bukunya Psycologie anak yang membahas anak dalam segi
kepribadian. Karl Buhler yang membahas masalah jiwa anak dalam tinjauan segi berfikir. K . Koffka : meninjau dari segi ilmu jiwa Gestalt. Ketiga tokoh ini mengikuti pandangan bahwa perkembangan jiwa itu bersifat asosiatif, yang sesuai dengan pandangan Johan Frederich Herbart”
2. Kedudukan dan Tugas Psikologi anak Sehubungan dengan spikologi anak merupakan psikologi yang mempunyai objek sendiri yaitu : 1. Psikologi kanak-kanak (0-5) 2. Psikologi anak (6-12 tahun) 3. Psikologi pemuda (12-20 tahun) 4. Psikologi adolesen (psikologi umum) Dengan demikian objek pokok dari psikologi perkembangan mempelajari tingkah laku anak dalam umur 6-12 tahun. Dipelajari secara khusus ini karena dalam masa masa itu tampakpertumbuhan dan perkembangan yang berbeda-beda dari masa masa sebelum dan sesudahnya. Jadi psikologi anak mempelajari cirri-ciri khusus yang terdapat anatara masa anak-anak dan puber (pemuda) 3. Manfaat Psikologi Anak Bagi Pendidikan Di atas telah dikemukakan bahwa mempelajari psikologi anak adalah : 1. Untuk perkembangan ilmu itu sendiri 2. Guna pengobatan dalam kelainan tingkah laku anak 3. Dalam hubungan dalam pendidikan Tokoh tokoh yang menggunakan dasar pendidikan atas perkembangan psikologi perkembangan adalah :
a. Frobel di jerman b. Dr. Maria Montessori di Amerika Menurut Langeveld (2009) bahwa : -
Perkembangan anak itu dipengaruhi oleh alam lingkungannya.
-
Dalam usaha mendidik anak , pendidikan yang bertanggung jawab oleh karena itu pendidikan harus merumuskan sebaik baiknya.
-
Dalam usaha mendidik belum ada usaha sempurna yaitu dalam usahanya mengembangkan yang positif yang ada pada anak.
Dalam pembahasan fase-fase perkembangan anak tiap ahli mempunyai pandangan yang berbeda-beda misalnya : 1. Y.Byl , membagi fase anak sebagai berikut : a. Fase orok 0,0 – 0,2 b. Fase tetek 0,2 – 1,0 c. Fase pencoba 2,0 – 4,0 d. Fase menentang 2,0 – 4,0 e. Fase bermain 4,0 – 7,0 f. Fase sekolah 7,0 – 12,0 g. Fase pueral 11,0 – 14,0 h. Fase pubertas 15,0 – 18,0 2. Aristoteles : anak dari lahir sampai dewasa digolongkan dalam 3 periode, yaitu : a. Masa anak kecil bermain : 0,0 – 7,0 b. Masa anak belajar : 7,0 – 14,0 c. Masa pubertas menuju dewasa : 14,0 – 21,0 3. Kretschem a. Periode I (fullunge periode I ) = 0,0 – 3,0 b. Periode I (storking periode) = 3,0 – 7,0 c. Periode II ( fullunge periode ) = 7,0 – 13,0
d. Periode II ( storking periode II ) = 13,o – 20,0 4. Montessori a. Periode penerimaan dan pengaturan alat indera = 0,0 – 7,0 b. Periode perencanaan abstrak = 7,0 – 12,0 c. Periode mempertahankan diri = 18,0 - dewasa 5. Sis heyster a. Stadium I = 4,0 – 8,0 b. Stadium II = 8,0 – 10,0 c. Stadium III = 10,0 – 12,0 Para ahli dalam mengamati perkembangan anak seakan akan ada atutan tertentu , sehingga cenderung mengatakan aturan sebagai suatu hukum yaitu : 1. Hukum tempo perkembangan artinya : anak mempunyai tempo yang berlainan pada fase satu dengan fase lain. 2. Hukum irama perkembangan : anak dalam perkembangan itu mempunyai irama sendiri sendiri, ada yang lambat ada yang cepat. 3. Hukum konvergensi ; dalam perkembangan nya anak itu terjadi dari pengaruh luar dan dalam. 4. Hukum masa peka : dalam mengalami perkembangan tertentu sampai pada puncaknya (masa peka) 5. Hukum kesatuan organis ; perkembangan meliputi psiko-fisis dan sosial individual 6. Hukum predistinasi : perkembangan itu terjadi karena kehendak kodrat. 4. Hal-hal yang Mempengaruhi Perkembangan Manusia Dalam perkembangan manusia ada beberapa aliran atau pendapat , antara lain :
a. Aliran Konvergensi : bahwa perkembangan manusia itu oleh faktor dasar dan ajar. Aliran ini dipelopori oleh W. Stern b. Aliran Nativisme : yaitu bahwa membenuk pribadi manusia itu berbentuk atau berasal dari faktor-faktor dari alam. Aliran ini dipelopori oleh Jean Jaques Rousseau c. Aliran Empirisme : yaitu pribadi manusia itu ditentukan oleh faktor dari luar. Teori ini disebut : Tabularasa . pandangan ini dipelopori oleh John Locke
Menurut teori ini faktor dari luar lebih menentukan dari pada faktor dari dalam. Menurut W. Stern pribadi manusia itu dibentuk dari dua faktor yaitu faktor luar dan faktor dalam. Oleh Ki Hajar Dewantara dikenal dengan faktor dasar dan ajar, atau faktor pembawan dan lingkungan. Faktor rohani terdiri dari : pikiran , perasaan , ingatan , fantasi, dan daya daya jiwa yang lain. Faktor dari luar itu sendiri dari faktor – faktor social dan non social. Faktor sosial ini meliputi faktor sekolah, keluarga dan masyarakat. Oleh Ki Hajar Dewantara dikenal dengan nama tripusat pendidikan.
Yang non sosial : --------------- yang hidup ( organis ) ----------------yang mati (an organis)
Yang hidup itu : -------- yang bergerak : binatang ---------- yang tidak bergerak (tanaman)
Yang tidak hidup : iklim, tanah , musim, benda-benda , lembah, gunung, pantai, laut, dan sebagainya.
Faktor faktor luar inilah yang sering dikenal dengan lingkungan atau mileu factor.
5. Perkembangan Anak Sebagai Mahkluk Monodualisme Bahwa perkembangan itu selalu berarti “Differensiasi” artinya pada setiap tahap dari seluruh perkembangan anak itu mulai adanya differensi baru pada anak itu baik jasmani maupun rohani.ini Nampak pada gerakan-gerakan yang ada
pada
anak.
Dari
gerakan-gerakan
sepontanitu
tidak
teratur
mempunyaiarah yang jelas. Begitu juga perkembangan-perkembangan yang lain, misalnya bahasa menulis atau mencoreng.
•
Setiap fase yang dialami seorang anak, merupakan masa peralihan yang ada pada anak untuk arah fase berikutnya.
•
Dalam setiap fase anak yang satu dengan anak yang lain tidak sama lamanya (ingat tentang irama)
•
Bahwa perkembangan yang dialami anak meliputi perkembangan jasmani dan rohani. Karena itu dalam usaha pendidikan baik orang tua maupun guru (sekolah) selalu menuju kearah keseimbangan, sehingga tidak terjadi kelainan pada diri anak.
•
Bahwa perlu difahami perkembangan perkembangan dalam keluarga, maka keluarga menduduki tempat terpenting dalam pembentukan pribadi anak.
6. Masa Anak Masa ini juga disebut masa sekolah yaitu masa untuk matang belajar, anak tersebut sudah merasa besar dan tidak mau lagi dianggap sebagai kanak kanak kecil. Anak tersebut sudah lepas dari lembaga pendidikan dasar (TK)
Anak ini sudah mulai matang untuk belajar yang sebenarnya, mereka ingin berusaha untuk mencapai sesuatu sebagai perkembangan aktivitas bermain dan bekerja. Disini anak sudah ingin memperoleh kecakapan kecakapan baru yang diperoleh dalam sekolah maupun dalam saat bermain.
Pada masa itu anak sudah memiliki kemampuan – kemampuan yang dapat dibantu dalam perkembangannya oleh guru disekolah yaitu : a. Perkembangan sosialnya b. Perkembangan perasaannya c. Perkembangan motoriknya d. Perkembangan bahasanya e. Perkembangan berfikirnya f. Perkembangan dalam pengamatan g. Perkembangan kesulitan/religiusnya h. Perkembangan tanggapan ,fantasi i. Perkembangan dalam mengambil keputusan j. Perkembangan perhatiannya.
2.1.6
Ilmu Musik dan industri Musik
2.1.6.1 Pengertian Musik Musik adalah bunyi yang diterima oleh individu dan berbeda-beda berdasarkan sejarah, lokasi, budaya dan selera seseorang. Definisi sejati tentang musik juga bermacam-macam:
-
Bunyi/kesan terhadap sesuatu yang ditangkap oleh indera pendengar
-
Suatu karya seni dengan segenap unsur pokok dan pendukungnya.
-
Segala bunyi yang dihasilkan secara sengaja oleh seseorang atau kumpulan dan disajikan sebagai musik
Beberapa orang menganggap musik tidak berwujud sama sekali. Musik menurut Aristoteles mempunyai kemampuan mendamaikan hati yang gundah, mempunyai terapi rekreatif dan menumbuhkan jiwa patriotisme. Teori musik merupakan cabang ilmu yang menjelaskan unsur-unsur musik. Cabang ilmu ini mencakup pengembangan dan penerapan metode untuk menganalisis maupun menggubah musik, dan keterkaitan antara notasi musik dan pembawaan musik. Hal
-
hal
yang
dipelajari
dalam
teori
musik
mencakup
misalnya suara, nada, notasi, ritme, melodi. 1. Suara Teori musik menjelaskan bagaimana suara dinotasikan atau dituliskan dan bagaimana suara tersebut ditangkap dalam benak pendengarnya. Dalam musik,
gelombang
suara
biasanya
gelombangnya maupun periodenya, Aspek-aspek
dasar
suara
dibahas melainkan
dalam
musik
tidak
dalam panjang
dalam frekuensinya. biasanya
dijelaskan
dalam tala (Inggris: pitch, yaitu tinggi nada), durasi (berapa lama suara ada), intensitas, dan timbre (warna bunyi) 2. Nada Suara dapat dibagi-bagi ke dalam nada yang memiliki tinggi nada atau tala tertentu menurut frekuensinya ataupun menurut jarak relatif tinggi nada tersebut terhadap tinggi nada patokan. Perbedaan tala antara dua nada disebut sebagai interval. Nada dapat diatur dalam tangga nada yang
berbeda-beda. Tangga nada yang paling lazim adalah tangga nada mayor, tangga nada minor, dan tangga nada pentatonik. Nada dasar suatu karya musik menentukan frekuensi tiap nada dalam karya tersebut. Nada dalam teori musik diatonis barat diidentifikasikan menjadi 12 nada yang masing-masing diberi nama yaitu nada C,D,E,F,G,A dan B. Serta nadanada kromatis yaitu Cis/Des, Dis/Es, Fis/Ges, Gis/As, dan Ais/Bes. 3. Ritme Ritme adalah
pengaturan
bunyi
dalam waktu. Birama merupakan
pembagian kelompok ketukan dalam waktu. Tanda birama menunjukkan jumlah ketukan dalam birama dan not mana yang dihitung dan dianggap sebagai satu ketukan. Nada-nada tertentu dapat diaksentuasi dengan pemberian tekanan (dan pembedaan durasi). 4. Notasi Notasi musik merupakan penggambaran tertulis atas musik. Dalam notasi balok, tinggi nada digambarkan secara vertikal sedangkan waktu (ritme) digambarkan
secara
membentuk paranada,
horisontal. di
Kedua
samping
unsur
tersebut
petunjuk-petunjuk nada
dasar, tempo, dinamika, dan sebagainya. 5. Melodi Melodi adalah serangkaian nada dalam waktu. Rangkaian tersebut dapat dibunyikan sendirian, yaitu tanpa iringan, atau dapat merupakan bagian dari rangkaian akord dalam waktu (biasanya merupakan rangkaian nada tertinggi dalam cord tersebut). Melodi terbentuk dari sebuah rangkaian nada secara horisontal. Unit terkecil dari melodi adalah Motif. Motif adalah tiga nada atau lebih yang memiliki maksud atau makna musikal. Gabungan dari Motif adalah Semi
Frase, dan gabungan dari Semi Frase adalah Frase (Kalimat). Sebuah Melodi yang paling umum biasanya terdiri dari dua Semi Frase yaitu kalimat tanya (Antisiden) dan kalimat jawab (Konsekuen). 6. Harmoni Harmoni secara umum dapat dikatakan sebagai kejadian dua atau lebih nada dengan tinggi berbeda dibunyikan bersamaan, walaupun harmoni juga dapat terjadi bila nada-nada tersebut dibunyikan berurutan (seperti dalam arpeggio). Harmoni yang terdiri dari tiga atau lebih nada yang dibunyikan bersamaan biasanya disebut akord.
2.1.6.2 Pengaruh Musik Pada Anak Tak dapat dipungkiri , musik ternyata jauh lebih bermanfaat dari pada sekedar hiburan . berbagai penelitian yang telah dilakukan dewasa ini menunjukan bahwa music turut berperan dalam peningkatan kecerdasan, kreativitas, produktivitas, dan kesehatan. Salah satu peran penting musik bagi anak -anak adalah untuk keseimbangan perkembangan otak kiri dan kanan. Pada umumnya otak kiri manusia berkembang lebih pesat. Hal ini terjadi karena hampir semua sistem saat ini beorientasi pada otak kiri yang berfungsi menganalisa segala sesuatu secara matematis dan logis. Alhasil anak anak diarahkan untuk meyakini bahwa segala sesuatu yang tidak bisa disentuh, tidak kasat mata, tidak dapat diterima secara logis adalah tidak nyata dan tidak penting dalam hidup ini. Kreativitas , intuisi, dan imajinasi pun diabaikan bahkan sejak kita masih dalam usia begitu muda. Kondisi ini melahirkan generasi yang intelek namun tidak kreatif, unik apalagi orisinal.
Stephanie Merritt , seorang ahli di budang psikologi dan pendidikan di amerika serikat, menulis bahwa ketergantungan anak anak pada dunia fisik membuat mereka tidak lagi bisa berimajinasi atau mengasah intuisi mereka. System pendidikan yang kaku menjadikan anak – anak berfokus hanya pada jawaban yang “benar”. Selama ini kita percaya bahwa belajar hanya dilakukan melalui perhatian sadar. Padahal kenyataanya , lebih dari 90% pembelajaran terjadi pada berbagai tingkatan diluar wilayah sadar. Pengabaian wilayah berisi gambaran mental yang sangat kaya dan ingatan terpendam berarti menyia nyiakan harta karun gagasangagasan orisinil dan kreatif sebagai sumber daya tiap individu yang unik. Banyak orang beranggapan bahwakita hanya perlu belajar dengan otak kiri yang linier dan sangat efisien dalam menangani detail. Kenyataanya cara ini sering tidak berhasil karena informasi yang kita peroleh akan segera terlupakan jika kita memahaminya secara terpisah pisah. Setiap input harus di sintesiskan menjadi kesatuan yang memiliki makna, dan jika kedua bagian otak kita berfungsi secara independent itu bisa bekerja sama, ingatan kita akan jauh meningkat. Penelitian yang dilakukan olehh para ahli menunjukanbahwa musik mampu menjembatani otak kiri dan otak kanan sehingga secara keseluruhan berfungsi optimal. Don Campbel (2002)l, dalam bukunya “efek Mozart”, mengemukakan berbagai penelitian di Amerika tentang pengaruh musik terhadap pembelajaran, motivasi, serta perilaku anak dan remaja. Ia antara lain mencatat hal hal sebagai berikut : 1. Dewan Penerimaan Mahasiswa Baru di sebuah perguruan tinggi di Amerika melaporkan bahwa calon mahasiswa yang pernah belajar musik memperoleh skor lebih tinggi dalam ujian saringan masuk perguruan tinggi tersebut disbanding yang tidak pernah belajar musik. Mereka menyimpulkan bahwa studi musik dan seni lain meningkatkan hasil tes standar mahasiswa ( Music Educator Journal 1996)
2. Kebiasaan memainkan musik ternyata mengurangi perilaku nakal anak ( Robert Cutietta, Donald Hamann dan Linda Miller Walker , 1995) 3. Anak anak Tk yang mendapat pelatihan piano sambil mempelajari interval, koordinasi motorik halus, teknik jari , membaca not, dan menghafal lagu menunjukan peningkatan dramatis dalam tugas tugas ruang dan waktu hingga 36% dibandngkan anak anak lain yang mendapat pelatihan computer (Rauscher , Shaw , Linda J Levine , Eric L Wright , Wendy R Dennis , Robert Newcomb, 1997 ) Selain Don Campbell, Dulcie Ireland (2005) juga mencatat hasil hasil penelitian yang telah dipublikasikan dalam berbagai jurnal : 1. Berdasarkan penelitian di Northrumbia University dan Youth Music , kemampuan menghafal kata dan kalimat anak anak balita meningkat pesat melalui aktivitas menyanyi 2. Pendidikan musik terbukti meningkatkan kemampuan anak anak usia prasekolah dalam mempelajari bahasa dan matematika, sehingga member bekal yang baik bagi mereka saat memasuki sekolah dasar. 3. Anak anak yang mendapat pendidikan musik juga terlihat memiliki perkembangan fisik, ketermpilan sosial, maupunn emosi yang lebih baik. 4. Pendidikan musik juga meningkatkan kemampuan anak dalam mendengarkan dan memahami intruksi , bercerita dengan kreatif , berhitung matematis, percakapan dan menyusun kalimat, memahami dan membuat alur, dan pola, dan berkonsentrasi. Seorang tokoh musik Indonesia , Addie MS dalam kata pengantar untuk buku Stephani Merritt simfini Otak mengemukakan ; “ ketika anak saya baru satu , saya belum terlalu menyadari manfaat musik. Barulah ketika istri saya mengandung anak ke dua , saya sadah bahwa musik bukan
semata mata hanya sekedar untuk
kesenangan kita saja , melainkan juga berguna untuk perkembangan anak. Oleh
karena itu , Tristan saya kenalkan pada musik klasik sejak dalam kandugan. Ternyata , dia lebih lentur , cepat tanggap dan kemauan belajarnya tinggi”. Alas an ini pula yang mendorong addie untuk memberikan les musik pada anak anaknya sejak mereka masih kecil. Selain addie , banyak orang tua di Indonesia yang mengakui manfaat positif pendidikan musik terhadap perkembangan intelektual dan emosional anak mereka. Diantara mereka ada yang menyatakan bahwaputranya yang berumur 9 tahun dan tergolong hiperaktif menjadi lebih tenang dan mampu berkonsentrasi sejak mengikuti les piano 3 tahun belakangan ini. Sementara itu seorang ibu mengaku sangat gembira menyaksikan perubahan putrinya yang sebelumnya pemalu dan tertutup menjadi lebih percaya diri sejak mengikuti les vokal. Begitu besar manfaat pendidikan musik bagi perkembangan anak sehingga kini para psikolog pun menganjurkan les musik sebagai salah satu terapi bagi anak anak penderita autis. Dalam kasus semacam ini tentu saja bentuk dan porsi les musik yang diberikan dirancang khusus sesuai dengan kebutuhan dan kemampuan anak yang bersangkutan. Tidak diragukan lagi bahwa pendidikan musik sangat berharga untuk mempersiapkan anak anak menjadi generasi yang positif, kreatif, orisinal, dan memiliki keseimbangan antara kecerdasan intelektual, emosional, ddan bahkan spiritual. Namun sayangnya pendidikan musik dalam kurikulum sekolah di Indonesia masih jauh dari memadai. Musik hanya merupakan bagian dari mata pelajaran kertakes (kerajinan tangan dan kesenian) , di mana porsi waktu materi maupun perhatian yang diberikan tidaklah sebanyak mata pelajaran eksak lain ,misalnya matematika. 2.1.6.3 Industri Musik sejarah industri rekaman di Indonesia bisa berawal dari dua tempat: Lokananta di Surakarta dan Irama di Menteng Jakarta. ‘Lokananta’ milik pemerintah, dan banyak melahirkan lagu-lagu daerah, sementara ‘Irama’ milik Mas Yos, banyak melahirkan lagu-lagu hiburan sebutan untuk lagu pop sekarang.
Nama-nama Rachmat Kartolo, Nien Lesmana, sampai Patty Sisters pernah rekaman di ‘Irama’ yang awalnya hanya sebuah studio kecil di sebuah garasi di Menteng, Jakarta Pusat. Peristiwa rekaman itu terjadi di ujung tahun 1950-an hingga memasuki tahun 1960-an. Lalu, memasuki awal tahun 1970-an, di daerah Bandengan Selatan Jakarta Kota, berdiri studio rekaman Dimita yang dikomandani oleh Dick Tamimi. Studio rekaman ini juga menjadi pioner rekaman lagu-lagu pop, karena di tempat ini nama-nama tenar Koes Bersaudara, Panbers, Dara Puspita, Rasela, lahir. Sampai dengan tahun 1975 Dimita tetap berjaya, bahkan dengan keunikannya: musisi harus berjuang memburu jangkrik, atau rekaman harus break karena ada kereta api lewat. Ini tentu gara-gara akustik studio tidak memadai, sementara teknologi rekaman pun masih mengandalkan jumlah track yang kecil: 8 tracks. Dimita memang terletak di pinggir rel kereta api. ‘Kecelakaan’ ini menyebabkan, begitu lamanya proses rekaman dilakukan. Jika jaman sekarang satu shift dihitung antara 7 atau 8 jam, jaman dulu kala produser rekaman agak membiarkan artisnya berkreasi. Sebab, dari tahun 50-an hingga pertengahan tahun 70-an, studio rekaman tak ada yang disewakan. Pemilik studio adalah eksekutif produsernya sendiri. Perkara berburu jangkrik misalnya. Kamu bakal kaget mendengar cerita Benny Panjaitan, gitaris dan komposer Panbers, tatkala merekam album perdananya di Dimita, berkali-kali harus mencari jangkrik yang mengganggu konsentrasinya bernyanyi pada saat vokalis Panbers ini harus take vokal. Dick Tamimi, Mas Yos adalah nama-nama pioner pemilik studio rekaman. Setelah itu muncul raja studio rekaman Indonesia, dan kelak dianggap sebagai produser legendaris yang menguasai pangsa pasar terbesar di Indonesia, yakni Yamin Wijaya atau biasa disebut Amin Cengli yang memiliki studio rekaman Metropolitan kini Musica Studio’s dan satunya, sang raja adalah Eugene Timothy, mengomandani perusahaan rekaman Remaco.
Remaco pernah menjadi perusahaan rekaman ter- besar di Indonesia, dengan akses kuat ke pergaulan di dunia rekaman Internasional, karena pada saat membuat Piringan Hitam ( PH ), seperti Irama, Lokananta, dan Dimita, Remaco masih memakai perusahan pembuat matris pencetak PH di Singapura. Di Remaco, lahir nama-nama besar Bimbo, D’Lloyds, The Mercy’s dan kelak Koes Bersaudara yang pada tahun 1967 berubah nama menjadi Koes Plus pun pindah ke tempat ini, karena iming-iming bonus Mercy terbaru untuk komposernya, Tony Koeswoyo. Sementara itu, Amin Cengli banyak mengandalkan pertemanan, antara lain merekam kawannya sendiri, album pop jazz Ireng Maulana. Namun, kelak Metropolitan menjadi perusahaan rekaman besar dengan nama baru Musica Studio’s, dan tatkala Amin meninggal dunia semua aset keluarga dan kerajaan bisnis studionya diserahkan pada adik-adiknya, antaralain Indrawati Wijaya (Acin ), Acu Wijaya dan adikadiknya yang lain. Tatkala Remaco ambruk pada awal tahun 80-an dan Eugene tinggal mengandalkan sejumlah master rekaman yang masih dimilikinya, baik sejak di era rekaman PH maupun kaset rekaman, Musica ganti menunjukkan dominasinya. Di tempat ini diterapkan sistem rekam yang banyak mengandalkan insting humanisme. Dengan cara-cara ‘persaudaraan-pertemanan’, banyak sekali artis musisi yang mampu bertahan lama, dikontrak jangka panjang oleh Musica. Sebagai contoh nama Chrisye, lebih dari 80% karier rekamannya yang dimulai dari jaman album solo Sabda Alam (1978) sampai album Badai Pasti Berlalu (1999), direkam ’sebagian besar’ di Musica.
Sebelumnya, bersekutu dengan Eros Djarot, Debbie Nasution, Odink, Ronny Harahap, Guruh Soekarno, Gauri Nasution juga Kompiang Raka yang membawa musisi pentatonik Bali. Chrisye dan Berlian Hutauruk merekam album Guruh Gipsy di studio Tri Angkasa yang ‘hanya’ 16 tracks di Kebayoran Baru. Rekaman yang disebut terakhir inilah sebenarnya embrio lahirnya album paramusisi ‘gedongan’, yang melahirkan album monumental Badai Pasti Berlalu, juga album Jurang Pemisah yang digarap Jockie Suryoprayogo. ( 1976 ). Berikut ini penjelasan singkat mengenai department – departemen utama yang ada dalam perusahaan rekaman : 1. A&R ( Artists and Repertoire ) Ini adalah bagian pencari bakat bagi perusahaan rekaman yang bersangkutan. Tugas mereka terdiri atas menemukan artis – artis berbakat lalu bekerja bersama mereka pada tingkat kreatif, yang meliputi penyeleksian lagu dan pemilihan produser dan bila perlu mencari penulis lau dari luar. 2. Accounting/Finance Bagian ini menangani urusan keuangan perusahaan, meliputi pendataan dan pembagian royaliti para artis. 3. Artists Development Department ini bertanggung jawab atas “ pemberdayaan” para artis perusahaan rekaman itu, terutama ketika mereka melakukan tur. Mereka mengatus berbagai hal, seperti promosi radio dan televisi serta berbagai pendukung tur lainnya. Mereka juga memeriksa persediaan toko-toko yang menjual kaset-kaset perusahaan rekaman mereka.
4. Business Afaairs Mereka merundingkan kontrak dan menyusun perjanjian lisensi bagi para artis. Bagian ini juga mengurus permintaan dari departemen artis Artist Development dalam hal dukungan untuk tur, juga pengawasan anggaran , misalnya angggaran promosi dan pembuatan video. Staf bagian ini meliputi ahli hukum, akuntan, dan para ahli bisnis. 5. International Departemen
ini
mengawasi
dan
mengkoordinasikan
pekerja-pekerja
perusahaan rekaman yang berkaitan dengan peluncuran album, promosi, media massa, dan penjualan di luar negri. 6. Marketing Bersama
promotion
department
dan
publicity,
bagian
marketing
mengembangkan strategi iklan dan penjualan produk-produk perusahan rekaman. Mereka juga mengawasi persediaan kaset-kaset supaya bisa memenuhi permintaan semua toko kaset. 7. Product Management Department ini merupakan motor yang menjalankan mesin. Mereka bertugas mengkoordinasikan semua department agar bekerja bersama. Pada beberapa perusaha, tanggung jawab ini dibagi-bagi diantara berbagai department, tapi terutama ditangani oleh A&R 8. Production Mereka mengaturndan mengawasi pembuatan piringan hitam , kaset , dan cd, juga pengiriman ke distributor dan berbagai outlet.
9. Promotion Department ini bekerja bersama bagian marketing, terutama agar radio-radio mau memutar lagu-lagu baru perusahaan rekaman mereka. Mereka orangorang yang lincah bergaul dan pandai bicara. 10. Publicity/Press Mereka yang bekerja dibagian ini bertanggung jawab atas pemberitaan para artis di media masa. Mereka mengatur konferensi pers, wawancara (dengan media cetak, radio, dan televisi, pemotretan , juga menangani berbagai kegiatan dan acara yang berkaitan dengan media massa. 11. Sales Bersama marketing , sales atau penjualan bertanggung jawab menyediakan produk bagi toko dan outlet. Mereka juga memonitor penjualan produk dan melaporkan kepada departemen-departemen lain dan manajer artis yang bersangkutan. 12. Video Sesuai namanya, bagian ini mengatur dan mengawasi semua aspek produksi dan promosi video. Mereka bertanggung jawab agar video para artis dibawah perusahaan rekaman mereka disiarkan dijaringan video-musik
13. Media massa ,publisitas , dan promosi Dalam dunia music
yang kompetitif , sulit menjual satu produk tanpa
kampanye promosi yang efektif. Sekali lagi, tugas artis untuk menciptakan music dan tugas perusahaan rekaman untuk menjualnya . namun kerjasama dengan promosi sangat penting untuk menggapai sukses. Seperti dalam
kebanyakan bisnis , adalah benar bahwa promosi berada dibalik penjualan dalam jumlah besar. Berkaitan dengan promosi , kita telah membicarakan apa yang dilakukan oleh staf promosi perusahaan rekaman dalam bidang promosi radio dan video. Publisitas juga merupakan faktor utama yang membantu bergulirnya roda promosi ( aktivitas ini media cetak an televisi) serta berbagai acara seperti konferensi pers. Diatas segalanya , liputan media adalah sarana untuk menghubungkan dengan public, meningkatkan profil seorang artis akan sering dengan keterlibatan media. 2.2
Landasan Empirik
2.2.1
Sejarah dan Perkembangan Lagu Anak di Indonesia
Jauh sebelum industri rekaman marak, lagu anak-anak sudah hidup dan menyebar dari mulut-mulut ke mulut, termasuk lewat sekolah. Orang mengenal lagu “SatuSatu” atau “Naik Delman” ciptaan Pak Kasur, “Menanam Jagung” (Ibu Sud), “Bintang Kecil” (Pak Dal), “Pelangi-pelangi” dan “Bintang Kejora” (AT Mahmud). Album lagu anak dalam bentuk piringan hitam muncul pada tahun 1966. Album yang dibuat oleh perkumpulan guru taman kanak-kanak Jakarta, antara lain, berisi lagu seperti “Layang-layangku”, “Kucingku”, dan “Ke Pasar Ikan”. Lagu tersebut populer di kalangan anak-anak lewat corong Radio Republik Indonesia. Industri rekaman yang meriah di era 1970-an sempat melahirkan lagu anak-anak yang dibawakan grup dewasa, termasuk Koes Plus dan The Mercy’s. Akhir tahun 1975 hadirlah Chicha Koeswoyo yang meledakkan lagu “Heli”. Sejak “Heli”, lagu-lagu anak-anak dibuat dengan pendekatan industrial. Penyanyi anak-anak bermunculan, dan kebanyakan berasal dari kalangan yang dekat dari industri rekaman. Termasuk anak-anak pemusik dan penyanyi, seperti Joan Tanamal,
Adi Bing Slamet, Sari Yok Koeswoyo, Helen Koeswoyo, Vien Isharyanto, Bobby Sandhora-Mukhsin, sampai Ira Maya Sopha. Pada tahun 1988 muncul lagi ledakan lagu anak-anak dari Puput Melati lewat lagu “Satu Ditambah Satu”. Puput masih berasal dari keluarga pelaku industri musik, yaitu dari keluarga besar Usman Bersaudara. Album Puput memunculkan album-album lain, antara lain seperti dari Melissa dengan “Abang Tukang Baso”. Produksi terus menggelinding hingga era 1990-an. Ria Enes, penyanyi dewasa dengan suara dikanak-kanakkan, dengan lagu Susan Punya Cita-Cita (1992). Penyanyi anak-anak bermunculan lagi. Tahun 1999 muncul Sherina lewat album “Jika Aku Besar Nanti”. Ia meredefinisi lagu anak dengan garapan musik serius oleh Elfa Secioria. Kemudian muncul Tasya dengan “Libur Telah Tiba”. 2.2.2
Industri Musik Anak
Kelangkaan lagu anak bisa menjadi petunjuk lunturnya ”tradisi” bertutur untuk mewariskan berbagai pesan moral yang sesuai dengan dunia anak. Secara amat mudah industri rekaman komersial, seperti Musica Studio, Sony Music, atau Gema Nada Pertiwi (GNP), bisa dituding tak lagi berpihak pada anak. Perusahaanperusahaan rekaman inilah yang tadinya memproduksi album lagu anak dari penyanyi cilik seperti Tasya atau para bintang yang memenangkan kontes menyanyi seperti Idola Cilik. Musica memang masih setia memproduksi album Idola Cilik bekerja sama dengan stasiun televisi RCTI sebagai penyelenggara Idola Cilik. Tetapi, perekaman itu hanya berlangsung setahun sekali dan oleh sebab itu sejak tahun 2007, Musica baru merilis dua album lagu anak-anak. Direktur Musica Studio Indrawati Wijaya memang tetap bertekad di tahun 2010 ini studionya merekam lagi lagu-lagu anak yang dinyanyikan oleh anak-anak pemenang kontes itu. Cuma masalahnya, kata Indrawati, tidak sesederhana yang dibayangkan. Ia
menyadari bahwa kontes Idola Cilik nyaris tidak menyertakan lagu anak. Anak-anak malah lebih senang dan fasih menyanyikan lagu-lagu ciptaan kelompok band seperti ST12, Drive, D’Masiv, atau Wali. Dan tahu, sudah banyak yang paham lagu-lagu mereka tak jauh-jauh dari kisah cinta-cintaan ala remaja. ”Kami sampai memesan khusus kepada para pencipta lagu untuk membuat lagu anak. Jadi bukan lagu-lagu yang di Idola Cilik itu yang direkam,” tutur Indrawati, Selasa (29/12). Pendeknya, Musica mengalami kesulitan menemukan pencipta lagu anak, dalam pengertian lagu-lagu yang benar-benar mendekatkan anak pada dunia mereka. Oleh sebab itu, pada album ketiga nanti, Indrawati sudah memesan lagu-lagu anak yang lebih ceria, meriah, ringan, renyah, dan sedapat mungkin memberi tuntunan moral. Idrawati tetap ”keras kepala” merilis album anak lantaran ia melihat potensi pasar yang tidak kecil. Pada album Idola Cilik pertama dan kedua, Musica berhasil menjual lebih dari 50.000 keping CD dan kaset. Masalah yang kurang lebih serupa dihadapi Sony Music Entertainment dan GNP. Sundari dari Departemen Promosi Sony Music memberi alasan mengapa mereka kini tidak lagi memproduksi album rekaman anak. ”Pasar sedang tidak memihak lagu anak. Tren musik sekarang ke RBT (ring back tone). RBT jelas bukan pasar anakanak,” kata Sundari. Di luar soal itu, tambah Sundari, memproduksi album lagu anak tidak semudah yang diduga. Lagu anak harus tetap memiliki sisi menghibur, mendidik, tetapi sekaligus komersial. Dan, ”Sekarang materi lagu anak seperti itu sulit didapat,” ujar Sundari. Melihat kecenderungan ini agaknya masa bulan madu album lagu anak di Sony sudah pudar. Terakhir mereka mengecap rezeki manis saat merilis album Libur Telah Tiba dari Tasya tahun 2000 lalu. Album ini kemudian disusul Gembira Berkumpul (2001), Ketupat Lebaran (2002), Istana Pizza (2003), dan The Very Best of Tasya (2005). Semua album itu hanya berisikan suara menggemaskan dari penyanyi cilik populer waktu itu, Tasya.
Soal kesulitan memperoleh materi lagu anak juga dialami GNP. Itu sebabnya, sejak meledaknya album Si Komo tahun 1990-an, perusahaan rekaman ini ”hanya” merilis album anak dengan memberi sentuhan segar pada lagu-lagu seperti ”Balonku”, ”Burung Kakatua”, atau ”Desaku”. Mereka bahkan berani memberi sentuhan jazz pada lagu-lagu ini sebagaimana terlihat pada album Jazz for Family. Menurut Marketing Manager GNP Sufeni Susilo, pasar lagu anak-anak masih tetap ada. Ia menggambarkan satu album anak bisa terjual puluhan ribu kopi dalam setahun, tetapi lagi-lagi ia bilang, ”Sekarang jarang ada pencipta lagu yang menawarkan lagu anak pada kami. Kalau ada, itu pun sering kali tidak bagus,” tutur Sufeni. 2.3
Gagasan Dasar
Berdasarkan landasan teoritik dan landasan empirik, maka dapat diambil kesimpulan awal
yaitu
perlunya
strategi
perancangan
media informasi dalam upaya
menumbuhkan kepedulian masyarakat terutama orang tua dengan lagu anak, yang diharapkan melalui strategi ini mampu menarik perhatian sekaligus mempengaruhi pola piker masyarakat terutama orang tua terhadap pentingnya lagu anak. Media informasi tersebut bersifat komunikatif, informatif, dan persuasif.