Almere 2018!? Een verkenning van kansen en betekenissen

Almere 2018 !? Een verkenning van kansen en betekenissen

Almere 2018 !? Een verkenning van kansen en betekenissen

Door Bert van Meggelen in opdracht van het college van B en W, januari 2010

Verkenning

1

2

Verkenning

Inhoud 2 Welke stad wordt culturele hoofdstad?

13

3 Grondslagen van een programmering

17

Bijlagen Een reistas vol ideeën Inzet nieuwe media voor Almere 2018 Gegevens over andere culturele hoofdsteden Stadsmanifest 2.0 Geraadpleegde literatuur Lijst van personen waarmee is gesproken

4 Speelvelden en programmalijnen

21

Colofon

5 Programmalijn: Almere als landschap

29

6 Programmalijn: Burgerschap, mensen maken de stad

37

7 Programmalijn: New Town Story

43

8 Programmalijn: Jong in jong Almere

55

9 Programmalijn: Almere 2.0 als culturele schaalsprong

61

10 Partners, producenten en netwerken

69

11 Van verkenning naar titel

79

12 Kosten en baten, lusten en lasten

83

13 Conclusies en aanbevelingen

87

14 Samenvatting

89

Inleiding 1 Culturele hoofdstad van Europa: een introductie

5 9

94 105 113 115 118 119 123

Verkenning

3

4

Verkenning

Inleiding Zonder de dromen, de overtuigingskracht en de hartstochtelijke inspanningen van het Burgerinitiatief Almere2018 zou de gemeente Almere nooit hebben besloten een verkenning te laten uitvoeren naar een mogelijke kandidatuur voor Europese culturele hoofdstad in 2018. Het is voor het eerst in de 25-jarige geschiedenis van de culturele hoofdsteden dat het initiatief voor een kandidaatstelling uit de bevolking komt. Het maakt een kandidatuur van Almere alleen maar sterker - al was het maar omdat participatie van burgers een belangrijk criterium is bij de beoordeling van de kandidaat-steden. Is Almere, met zijn korte geschiedenis, zijn huidige vorm en zijn toekomstplannen, in staat een samenhangend cultureel programma te ontwikkelen? Is het verhaal van Almere zo onorthodox dat geen enkele jury eromheen zal kunnen? En als Almere aan het proces van kandidaatstelling meedoet, wat is daarvan dan de maatschappelijke betekenis? Dat zijn de vragen die aan deze verkenning ten grondslag liggen. De verkenning is een speurtocht naar kansen en betekenissen niets meer, maar ook niets minder. Het is dus geen sterkte-zwakteanalyse; die komt aan de orde in een eventuele volgende fase. Het is evenmin een voorstel voor een programmering; wel is het daarvoor een mogelijke agenda. De verkenning wil op basis van de gevonden kansen en mogelijke betekenissen de simpele vraag beantwoorden of het de moeite loont om deel te nemen aan de strijd om de titel en een bidbook te laten maken. Dit alles op basis van de observaties waar de stad vandaan komt, waar ze nu is en waar ze naartoe wil. Het is aan het college en de gemeenteraad - en de stad - om te bepalen of de kansen en betekenissen die in deze verkenning worden beschreven overtuigend genoeg zijn om de volgende stap te zetten. Als de gemeente zich kandidaat stelt, dan moet Almere het onder meer opnemen tegen Maastricht, Den Haag en Utrecht. Dat zijn stuk voor stuk steden met een goede culturele infrastructuur, een rijk erfgoed, een levendig cultureel klimaat, een keur aan monumenten en een veelzijdig en geïnteresseerd publiek.

In dat rijtje lijkt Almere niet erg te passen. Maar het perspectief verandert als de zaak van binnenuit wordt bekeken. Almere mag dan nauwelijks een geschiedenis hebben, de stad is er wel een aan het maken. Het is misschien een stad met nog maar weinig ‘stedelijkheid’, maar Almere is hard doende die stedelijkheid op te voeren. Almere is een stad die bezig is haar diversiteit te ontplooien, niet gehinderd door ingesleten bestuurlijke en maatschappelijke rituelen. Het is een stad die zichzelf aan het uitvinden is - een stad als laboratorium. Zo’n stad zou in de ogen van de jury wel eens heel kansrijk kunnen zijn.

Een mogelijke agenda voor Almere 2018 De kansen van een kandidatuur zullen afhangen van op z’n minst vier factoren: de kwaliteit van de aanpak; het ‘verhaal’ dat Almere te vertellen heeft; de betrokkenheid van de stad en haar bewoners; en het vermogen om in het kader van de culturele hoofdstad een netwerk op te bouwen met andere Europese new towns. Een van Almeres troeven is dat het de new towns op de Europese agenda kan zetten - met al hun vragen en worstelingen, maar ook met al hun kwaliteiten en aantrekkelijkheden. Het samenstellen van deze verkenning heeft iets weg van het werk van een cartograaf. Het landschap en de bodem zijn onderzocht, de vruchtbaarheid is onder de loep genomen. Vanuit verschillende invalshoeken is bekeken wat zich hier zou kunnen ontwikkelen. Wat is er, wat ontbreekt er nog? Waar bevinden zich nog verborgen, onvermoede mogelijkheden? Hoe kunnen deze nieuwe stad en dit nieuwe land de werking van een magneet krijgen? Dat de zoektocht wat ons betreft geslaagd is, is in de eerste plaats te danken aan de bereidheid van velen uit Almere - en sommigen van elders - om hun ideeën en opvattingen te delen.

Verkenning

5

Vragen

• Welke partners zijn belangrijk om de titel van culturele hoofdstad in de wacht te helpen slepen?

In deze verkenning zijn overwegingen en argumenten geformuleerd aan de hand van een aantal vragen. De belangrijkste zijn:

• Als Almere besluit geen bidbook te maken, wat is dan de waarde van deze verkenning?

• Welke lessen zijn er voor Almere te trekken uit eerdere culturele hoofdsteden?

• Wat wordt de agenda voor het bidbook en wie maken het? Hoe kan daarbij een balans worden bereikt tussen Almeerders en mensen van buiten?

• Aan de hand van welke criteria wordt vastgesteld welke Nederlandse stad in 2018 culturele hoofdstad van Europa zal zijn?

• Hoe kan het Burgerinitiatief Almere2018 optimaal betrokken blijven, zowel in de fase van het bidbook als bij de implementatie?

• Welke ambities, ideeën en verwachtingen leven er in Almere bij burgers, organisaties en beleidsmakers?

• Wat valt er al te zeggen over de financiering van een culturele hoofdstad? Welke wegen moeten daarvoor worden bewandeld?

• Welke blijvende effecten zijn er van Almere 2018 te verwachten, en hoe kunnen die effecten worden opgenomen in de doelstellingen?

• Wat wordt verlangd - politiek, bestuurlijk, administratief - van een gemeente die culturele hoofdstad wil worden?

• In de geschiedenis van de culturele hoofdstad is Almere een atypische kandidaat. Een onorthodoxe aanpak kan ervoor zorgen dat daarin juist zijn grootste kracht ligt. Wat zijn de ingrediënten van die onorthodoxe aanpak?

Lezen, zwerven, praten

• Naast Almeerders wonen miljoenen andere Europeanen in new towns. Al die new towns staan voor de opgave echte, complete steden te worden. De ‘Europese dimensie’ die van een culturele hoofdstad wordt verlangd ligt hiermee voor het oprapen. Maar welke strategie past daarbij? • Almere heeft een aantal belangrijke beleidsvoornemens, waaronder Almere 2.0, de Almere Principles en de Sociale Agenda. Welke rol kan cultuur en dus ook de culturele hoofdstad - hierbij spelen? • Waarop moet in een bidbook voor Almere 2018 de nadruk komen te liggen? Wat zijn de hoofdlijnen, zwaartepunten en aandachtsgebieden? Welke initiatieven en processen zijn nodig om het bidbook te kunnen maken?

6

Verkenning

Voor deze verkenning zijn drie wegen bewandeld om aan materiaal te komen. De eerste was het zich verdiepen in een reeks publicaties, waaronder adviezen en beleidsdocumenten voor de middellange termijn (zie bijlage). De tweede weg bestond uit het ondernemen van een reeks zwerftochten door Almere en omgeving - met de auto, de fiets en het openbaar vervoer. Stadsdelen zijn doorkruist, buurten zijn bezocht en het landschap is verkend. De derde en laatste weg was de belangrijkste: er is met meer dan honderd Almeerders gesproken. Het betrof mensen van allerlei pluimage: initiatiefrijke burgers, politici, jongeren, ouderen en mensen die werken bij culturele instellingen, gemeentelijke diensten, de kunstwereld, de sportwereld en het bedrijfsleven. Mede aan de hand van deze gesprekken zijn de vijf programmalijnen ontwikkeld die de kern van deze verkenning vormen.

Daarnaast berust de inhoud voor een belangrijk deel op teksten die zijn geschreven door Almeerders en mensen die nauw met Almere verbonden zijn. Zo leverde het Burgerinitiatief Almere2018 een groot deel van het materiaal voor de programmalijn Burgerschap: Mensen maken de stad, en schreef het INTI over de programmalijn de New Town Story. Ook het Casla (over de programmalijn Almere als landschap), medewerkers van de gemeente (over de programmalijn Almere 2.0 als culturele schaalsprong) en jongeren (over de programmalijn Jong in Jong Almere) leverden waardevolle bijdragen. Ondertussen kwamen in de hoofden van steeds meer Almeerders ideeën op voor Almere 2018. Een selectie is te vinden in de bijlage Een reistas vol ideeën. Daarin zijn ook suggesties ondergebracht die het Burgerinitiatief Almere2018 de afgelopen jaren al heeft binnengekregen. Ten slotte zijn in dit document brieven opgenomen waarin grotere en kleinere instellingen en organisaties aangeven hoe zij tegen een eventuele kandidatuur van Almere voor 2018 aankijken.

Opbouw

Elke programmalijn staat beschreven in een afzonderlijk hoofdstuk (hoofdstukken 5 tot en met 9). Hoofdstuk 10 vermeldt de belangrijkste partners, die onontbeerlijk zijn voor de uitvoering van een programma voor de culturele hoofdstad. Het volgende hoofdstuk (11) beschrijft de weg die Almere na deze verkenning heeft te gaan - mocht de gemeente besluiten haar kandidatuur door te zetten. Daarbij komen ook de organisatie en de noodzaak om samenwerking te zoeken met andere publieke partners aan de orde. De financiële - en andere - lusten en lasten worden uiteengezet in hoofdstuk 12. Het laatste hoofdstuk (13) bevat, naast een samenvatting, de conclusies en aanbevelingen van deze verkenning. Aan het slot van het document is een aantal bijlagen toegevoegd, waaronder Een reistas vol ideeën (die laat zien wat er nu al bij de Almeerders is losgemaakt) en een document over de inzet van nieuwe media.

Deze inleiding wordt gevolgd door een beknopte karakteristiek van het fenomeen culturele hoofdstad (hoofdstuk 1). Het gaat daarbij ook over de ‘meeropbrengsten’ die van het evenement mogen worden verwacht. Hoofdstuk 2 biedt een uiteenzetting van de procedure voor het kiezen van een culturele hoofdstad, met inbegrip van de belangrijkste criteria die de jury daarbij hanteert. Hierna komt een hoofdstuk (3) over wat de culturele hoofdstad voor Almere zou kunnen betekenen. Het gaat onder meer over de verhalen van de stad en over het DNA dat Almere zo geschikt maakt als ‘laboratorium’. Hoofdstuk 4 introduceert de terreinen waar het bij Almere 2018 om zou moeten gaan; ze worden beschreven aan de hand van zes ‘speelvelden’. Aan deze speelvelden is vervolgens een reeks programmalijnen ontleend.

Verkenning

7

8

Verkenning

HOOFDSTUK 1

Culturele hoofdstad van Europa: een introductie Het was Melina Mercouri die, toen zij in de jaren tachtig de Griekse minister van cultuur was, voorstelde om ieder jaar een Europese cultuurstad te kiezen. Niet alleen zou dat de Europese cultuur een stevige impuls geven, het zou ook een stimulans zijn voor culturele uitwisseling en, in het verlengde daarvan, voor de Europese integratie. In 1985 was de eerste Europese cultuurstad, hoe kan het ook anders, Athene. Ook in de daaropvolgende jaren ging de titel naar steden die onomstreden als culturele bolwerken gelden: Florence, Amsterdam, Berlijn en Parijs. Na dit rijtje kwam de keuze voor 1990 als een verrassing. Glasgow was geen stad die bekend stond om beroemde musea, prestigieuze orkesten, schitterende kerken of grote operahuizen. Het was vooral een industriestad in verval, een stad die haar bloeiperiode al lang achter zich had gelaten. Toch werd Glasgow van die eerste reeks cultuursteden de meest succesvolle. Het was een belangrijke aanwijzing: niet wat een stad al aan cultuur te bieden heeft geeft de doorslag, maar de nieuwe culturele processen die ze op gang weet te brengen. Dat bleek ook in latere jaren. Antwerpen, Reykjavik, Rotterdam, Lille, Cork en Liverpool - de titel van Europese cultuurstad (in 1999 werd de naam veranderd in ‘culturele hoofdstad van Europa’) leverde het meeste op in steden die het niet van hun ‘gevestigde’ cultuur moeten hebben, maar van de culturele dynamiek die ze kunnen oproepen en die ze in staat stelt zichzelf als het ware opnieuw uit te vinden. De culturele hoofdstad heeft meer ontwikkelingen doorgemaakt. Zo beperkt het begrip ‘cultuur’ zich al lang niet meer tot Cultuur met een grote C. Ook de

Cultuur is breder dan alleen de kunsten

meer populaire cultuurvormen komen ruimschoots aan bod. Cultuur wordt bovendien opgevat als iets dat breder is dan alleen de kunsten. Cultuur is in de allereerste plaats de manier waarop mensen met elkaar samenleven; daarbinnen kan kunst worden getypeerd als een ‘kleine grammatica’. Ook is in de loop der jaren de deelname van de bevolking steeds belangrijker geworden. De bewoners van een culturele hoofdstad zijn niet meer uitsluitend consumenten, het zijn vooral ook producenten van cultuur. Daarmee is de culturele hoofdstad een belangrijke stimulans voor een actief burgerschap geworden. Hoewel het altijd een stad is die de titel van culturele hoofdstad draagt, komt het steeds vaker voor dat in het evenement een hele regio wordt betrokken. Dat was en is onder meer het geval in Luxemburg (dat er in 2007 een ‘euregionaal’ evenement in maar liefst vier landen van maakte), in Essen (dat in 2010 het hele Ruhrgebied meeneemt) en in Marseille (dat zich in 2013 zal presenteren als Marseille-Provence).

Meeropbrengsten Het spreekt voor zich dat het bij een culturele hoofdstad in de eerste plaats om het evenement zelf gaat. Als Almere de sprong waagt, zich kandidaat stelt en die kandidatuur uiteindelijk met succes weet te bekronen, dan is de stad in 2018 een jaar lang het opwindende middelpunt van een cultureel programma in de meest brede zin van het woord. Maar de geschiedenis van de Europese culturele hoofdsteden leert dat de effecten veel verder kunnen reiken. Wie de titel van culturele hoofdstad mag voeren heeft een unieke kans om zich aan Europa- en via Europa aan de rest van de wereld - te laten zien. Bovendien krijgt een culturele hoofd-

Verkenning

9

Het organiseren van een culturele hoofdstad is een leerervaring waarvan een stad nog lang profijt heeft stad impulsen die zich niet beperken tot het eigenlijke programma. Dat blijkt steeds opnieuw uit tal van evaluaties, vergelijkende onderzoeken en studies naar de economische impact die een culturele hoofdstad kan hebben. Daarnaast brengt het organiseren van een culturele hoofdstad een ‘leerervaring’ met zich mee waarvan een stad nog lang profijt zal hebben. Een culturele hoofdstad garandeert een grote belangstelling uit binnen- en buitenland. Dat schept verplichtingen, want er wordt wel het een en ander verwacht. Omdat we ervan mogen uitgaan dat Almere, mocht het in 2018 culturele hoofdstad zijn, goed voor de dag zal komen, zal het zich een plaats veroveren in de Europese netwerken. Voor Almere zou het vooral een uitgelezen gelegenheid zijn om het brandpunt te worden van internationale samenwerking bij de ontwikkeling van bestaande en nieuwe new towns. Culturele hoofdsteden, zeker de steden die eerder niet echt als ‘cultuursteden’ bekend stonden, bleven na afloop nog steeds in trek. Steden als Glasgow (1990), Antwerpen (1993), Graz (2003) en Lille (2004) hadden blijvend iets te bieden, waardoor de stroom cultuurtoeristen ook in de daaropvolgende jaren aanhield. Die aantrekkingskracht beperkt zich niet tot kortstondige bezoekers. Voormalige culturele hoofdsteden slagen er vaak in ook andere waardevolle groepen definitief aan zich te binden - zoals studenten, leden van de ‘creatieve klasse’, ondernemers en andere nieuwe inwoners voor wie zo’n stad ineens interessant is geworden. Dat effect was duidelijk waarneembaar in onder meer Glasgow, Antwerpen, Rotterdam en Lille. Voormalige culturele hoofdsteden ondervinden ook dat ze er voor hun marketing een schat aan waardevol materiaal aan overhouden. Bij city

10

Verkenning

marketing gaat het erom zich van andere steden te onderscheiden. Waar doorsnee steden het vaak moeten hebben van holle frasen, kan een stad die zich heeft geprofileerd als culturele hoofdstad putten uit een arsenaal vol inhoud (voorbeelden zijn Antwerpen, Rotterdam, Lille en Stavanger). De positieve effecten van een culturele hoofdstad beperken zich niet tot de relatie met de buitenwereld. In de stad zelf is het profijt nog groter. Het organiseren van een culturele hoofdstad heeft een enorm vitaliserende uitwerking. Al lang voor het jaar zelf ontwikkelt zich een zekere opwinding, een buzz. Er blijken plotseling zaken mogelijk waar tot dan toe niemand aan had gedacht, er groeit trots en zelfbewustzijn en het zelfbeeld kantelt. ‘Burgerparticipatie’ van verschillende groepen bewoners - iets dat onder gewone omstandigheden lastig is te organiseren - blijkt ineens beter van de grond te krijgen. Burgers zien dat hun initiatieven bij een culturele hoofdstad niet alleen op prijs worden gesteld, maar dat er ook wat mee wordt gedaan. De meest waardevolle opbrengst van een culturele hoofdstad is misschien wel dat een stad wordt geholpen haar identiteit te ontdekken – zeker als het programma erop gericht is om haar veelal verborgen verhalen boven de oppervlakte te krijgen. Steden als Rotterdam, Lille en Linz, die de titel van culturele hoofdstad op een goede manier hebben ingezet, zijn na afloop voorgoed veranderd in steden met verhalen. Het ontwikkelen en uitvoeren van een programma voor een culturele hoofdstad is voor een stad een ongekende leerschool. De organisatorische ervaring die ermee is opgedaan zal later op tal van terreinen van pas komen. Zo’n stad weet hoe ze gebruik kan maken van het ‘menselijk kapitaal’ en hoe een draagvlak tot stand kan worden gebracht. Naast deze soft-ware, org-ware, human-ware en support-ware levert een culturele hoofdstad ook nog eens de nodige hard-ware op: een blijvende verbetering van de fysieke culturele infrastructuur in de vorm van gebouwen, blijvende kunstwerken en andere voorzieningen. Hiervan vinden we de meest aansprekende voorbeelden in Porto (2001) en Linz (2009).

Een culturele hoofdstad verandert een stad in een stad met verhalen

Puur Kunst’ ziet ‘Almere culturele hoofdstad 2018’ als een enorme kans met precies die mogelijkheden die Almere in één keer tot een complete, volwassen stad kunnen ontwikkelen. Wat is meer welkom dan een focus gedurende acht jaar, waarbij Almere werkt, denkt, organiseert, creëert, onderzoekt, beweegt, ter discussie stelt, inventariseert, alles in beweging zet, iedereen heeft het erover, vragen stelt, antwoorden zoekt, probeert enz. enz. om alle broken dreams, illusies, plannen, ideeën, suggesties, opgegooide balletjes, voor Almere bij elkaar te harken en te komen tot de PLACE TO BE Almere? Zeggen, dat je in Almere woont is hachelijk, zeker in culturele kringen. Je moet er onmiddellijk besmuikt achteraan zeggen, dat je eerst ook dacht: ‘Daar wil ik nog niet dood gevonden worden’, om vervolgens te zeggen ‘Dat je anders nooit zo’n mooi huis had kunnen bewonen en dat het eigenlijk best mee valt’. Sterker, ‘het went al aardig en eigenlijk is het wel oké’. Maar Almere is nog niet helemáál oké. Pioniersstad bij uitstek Almere, dat de laatste 32 jaar zo keihard heeft gewerkt om ‘boven water te komen’, krijgt nu een unieke kans voor een tweede kwaliteitssprong. ‘Erst kommt dass Fressen, dann kommt die Moral’ (Brecht). Almere is aan de moraal toe en Almere culturele hoofdstad 2018 is dé hang-up om dat te bereiken. Ten opzichte van mededingers naar de titel van Europese culturele hoofdstad heeft Almere alles, wat bijvoorbeeld steden als Maastricht niet hebben. Almere heeft veel niet. Dat is zijn unique selling point. Geen ‘uitgesleten stenen van borrelaars voor het eten’ voor kroegen, geen jaarringen van grachten die honderden jaren teruggaan. Geen kathedralen, waar pelgrims langstrokken op weg naar hun bedevaartsoorden. Geen cohesie door het jarenlang schuren van bevolkingsgroepen tegen elkaar.

Maar Almere is wel als een jonge, eigentijdse Aphrodite, godin van de liefde, uit het schuim der zee opgerezen. De jeugdige status van Almere, zowel in architectuur, bevolkingsopbouw als in cultuur, is dermate uniek en spannend dat ieders betrokkenheid optimaal kan worden in de opmars naar 2018. Almere heeft in zijn recente bestaan laten zien wat het kan, dát het kan. Er is geen stad te noemen die het gepresteerd heeft om in 32 jaar tijd een bevolking te huisvesten van 194 duizend inwoners en daarvoor een infrastructuur, uitstekende sociale voorzieningen en een fraai landschap te creëren, een grootst mogelijke diversiteit aan culturen te combineren en een grote trekpleister te zijn voor steeds meer mensen die zich hier willen vestigen. De pioniersstad Almere is een continuing developing new town. Puur Kunst gaat in het kader van de culturele hoofdstad werken aan de ‘moraal’. De voorstellen, activiteiten, illusies, droomwensen die Puur Kunst in dit kader ontwikkelt, zijn een combinatie van essentiële waarden voor het welbevinden van mensen in een stad, zoals geformuleerd door de psycholoog Edward de Bono, die voor ontwikkelingen en veranderingen zes waarden ontwikkelde, en de architect Paul Dijkman, die (gevoels)waarden analyseert in architectuur: • Gouden waarden: menselijke waarden. Het hogere, geestelijke waarden, samenhang, leefbaarheid, gemeenschappelijke plekken, focus op gevoel, hechting. • Zilveren waarden: organisatorische waarden. Functionaliteit, tijd. Groei of planning? Samenhang wel of niet te organiseren. Schaal, bereikbaar heid. Een hoofdplan waarin de bevolking eigen initiatieven kan ontwikkelen. Mobiliteit.

Verkenning

11

Aanbeveling

PUUR KUNST

• Stalen waarden: kwaliteitswaarden. De kwaliteit van creativiteit, van geestelijke waarden, van leven. • Glazen waarden: creatieve en innovatieve waarden, eenvoud. Meest relevant: creatieve en kunstzinnige invullingen en ideeën, ongerept spelen, niet te veel plannen, ruimte overhouden voor zelf creëren, hogere waarden, ziel, cultureel centrum. • Houten waarden: omgeving, anderen, milieu. Kunst en natuur, de geschiedenis van Almere, uitstraling. • Koperen waarden: uiterlijke waarden. De uitstraling van Almere. Vormgeving en imago, place to be. Vanuit deze waarden zal in Almere een culturele context ontstaan die bindt, inspireert, meegroeit en de bewoners cultureel koestert en uitdaagt. Het settelen van culturen, het ontstaan van cohesie, het vormen van een ziel - bij oudere gemeenschappen gegroeid door jarenlang opgebouwde tradities en culturele verbeteringen - gaat nu, als in een snelkookpan, gebeuren onder invloed van de urgentie van Almere culturele hoofdstad 2018. Als voorproefje geven een aantal professionals van Puur Kunst een aantal ideeën en suggesties voor een kunstzinnige invulling van de zes waarden. [Zie de bijlage: Een reistas vol ideeën] Tot slot een paar opmerkingen over de economische verantwoording: Good Business is the best for Art: Good Art is the best for Good Business. Wie meent, dat kunst alleen maar geld kóst, moet bedenken dat de economische geschiedenis leert dat kunst en economie elkaar hard nodig hebben. Het beste voorbeeld daarvan is Nederland in de zeventiende eeuw. De goede kunst kon alleen gedijen dankzij de geweldige economische voorspoed. Voorspoed die

12

Verkenning

- omgekeerd - alles te maken had met de culturele inspiratie en hoogtepunten. Economische vooruitgang zonder kunst en cultuur is armoede, een lege material world, die onherroepelijk op de economie terugslaat.

Christine van Stralen, mede namens Ans van Berkum Frederike Brand Henk Brand Odette Breijnck Stefan Damman George Geutjes Marijke Jansen Gerard van Kerkhof Paul Knoflach Frea Lenger Elly Linzel Maarten Manson Renny Resink Jan Resink Eleni Tzatzalos Frans van der Ven Christian Wisse

HOOFDSTUK 2

Welke stad wordt culturele hoofdstad? Elk jaar mogen twee Europese landen een culturele hoofdstad leveren. In 2018 is Nederland aan de beurt, samen met Malta. Om van een land te bepalen welke stad de titel mag dragen is in 2006 een nieuwe procedure ingevoerd. Hierin is een centrale rol weggelegd voor een jury die speciaal voor dit doel is aangesteld. Van de dertien juryleden worden er zes door het land zelf voorgedragen. De overige zeven zijn Europese deskundigen. De selectie gebeurt in twee fasen. De eerste fase is die van de preselectie, waarvoor iedere stad zich kandidaat kan stellen. Nadat de betrokken steden zich hebben gepresenteerd stelt de jury een shortlist vast van steden die door mogen naar de tweede ronde. Die steden krijgen hierna enkele maanden de tijd om hun plannen uit te werken. Ze doen er verstandig aan gebruik te maken van de adviezen die de jury hun heeft meegegeven. Nadat de steden van de shortlist zich aan het slot van deze tweede ronde opnieuw en uitgebreider hebben gepresenteerd, komt de jury tot een definitieve keuze. De uitverkoren stad wordt voorgedragen bij de Europese instellingen. Uiteindelijk zal het de Raad van de Europese Unie zijn die, op advies van de Europese Commissie, een officieel besluit neemt over de Nederlandse stad die in 2018 de titel culturele hoofdstad van Europa mag voeren.

Criteria Elke culturele hoofdstad van Europa geeft aan die titel haar eigen invulling. De contouren daarvan moeten al in de presentaties van het selectieproces zichtbaar worden gemaakt. Daarnaast worden de plannen getoetst aan een aantal criteria die de jury zwaar laat wegen. Een van die criteria is dat een culturele hoofdstad ook werkelijk iets

nieuws en bijzonders moet brengen. Een stad mag dan nog zo gezegend zijn met een rijke culturele traditie, met musea, theaters en concertzalen - die traditie alleen zal nooit genoeg zijn om culturele hoofdstad te kunnen worden. Daarvoor is in de allereerste plaats een eenmalig programma van bijzondere culturele evenementen nodig. Dit betekent dat ook een stad als Almere, die nog nauwelijks de gelegenheid heeft gehad om zo’n culturele traditie te ontwikkelen, niet kansloos moet worden geacht. Een tweede criterium is dat het programma een Europese culturele dimensie moet hebben. Zowel de overeenkomsten als de verschillen tussen de Europese culturen moeten erin tot uitdrukking komen. Ook dit criterium biedt Almere vooral kansen. Tenslotte zijn nieuwe steden geen exclusief Nederlands fenomeen. In tal van Europese landen zijn in de tweede helft van de twintigste eeuw compleet nieuwe steden verrezen die worden aangeduid als new towns. Al die steden staan voor de opgave om, zonder over een traditie te beschikken die langer teruggaat dan enkele tientallen jaren, ook cultureel tot ontplooiing te komen. Almere als culturele hoofdstad van Europa zal voor al die Europese steden - en voor hun miljoenen inwoners - een grote bron van inspiratie kunnen zijn. Een volgend criterium is samengevat in de woorden stad en burgers. Daarmee wordt bedoeld dat het programma zich moet richten op alle bewoners, en dus niet alleen op een culturele bovenlaag. Ook mag het programma zich niet beperken tot de eigen inwoners. Een culturele hoofdstad zal voor burgers uit heel Europa een reis waard moeten zijn. Het aanwijzen van een

Het programma mag zich niet alleen richten op een culturele bovenlaag Verkenning

13

culturele hoofdstad heeft immers ook ten doel om in Europa het toerisme en de onderlinge contacten te bevorderen. Ook wordt verwacht dat de bevolking actief aan de programma’s deelneemt. De inwoners dus niet alleen als consumenten, maar vooral ook als producenten van cultuur. Europa heeft ook vastgelegd dat het evenement een duurzaam karakter moet hebben. Als het jaar voorbij is wordt de titel weliswaar overgedragen aan een andere stad, maar de culturele hoofdstad zal dan wel iets op gang moeten hebben gebracht waar de stad nog jarenlang profijt van zal hebben. Een stad die culturele hoofdstad is geweest zal voorgoed een ander soort stad zijn geworden. Het programma voor de culturele hoofdstad moet daarvoor de basis leggen. Naast deze ‘harde’ criteria geeft de Europese Unie aan steden die zich willen kandideren een reeks aanbevelingen mee. Zo onderstreept ze het belang van een coherent programma dat meer is dan de optelsom van losse projecten. Ook wijst ze op de noodzaak van een vastberaden overheid die het evenement ondersteunt en op de beschikbaarheid van voldoende financiële en administratieve middelen. De eerdergenoemde ‘Europese dimensie’ moet eveneens tot uitdrukking komen in de keuze van partners. Voor Almere ligt het in dit verband voor de hand een belangrijke plaats toe te kennen aan het European New Towns Platform. Ten slotte wijst de Europese Unie erop dat het ‘van cruciaal belang’ is dat degene die inhoudelijk leiding geeft - en de organisatie die de culturele hoofdstad voorbereidt - onafhankelijk is van het politieke bestuur. “In het verleden heeft het evenement soms zwaar te lijden gehad onder het feit dat de politieke autoriteiten rechtstreeks en op alle niveaus bij deze structuur betrokken waren.” Aldus de Handleiding voor steden die dingen naar de titel culturele hoofdstad van Europa. Aan het slot van deze handleiding wordt nog een keer samengevat op welke onderdelen de jury de kandidaat-steden beoordeelt. Als eerste wordt ‘goed beheer’ genoemd, ofwel “een solide structuur die beheerd wordt door competente personen die enerzijds onafhankelijk van de politieke autoriteiten zijn, maar anderzijds hun steun genieten.” Vervolgens worden genoemd: een solide budget, steun van de burger, de Europese dimensie, een flexibel

14

Verkenning

programma met onderdelen die logisch met elkaar samenhangen en een succesvolle communicatie. Er zijn ook criteria die niet in officiële stukken van de Europese Unie staan beschreven, maar waarvan toch kan worden aangenomen dat de jury er gevoelig voor is. Zo tonen jury’s zich doorgaans enthousiast over programma’s waarin de jeugd en jongeren goed aan hun trekken komen. Zij zijn, zoals dat heet, de toekomst van Europa. Het is de Europese Unie er alles aan gelegen om ook langs de weg van de culturele hoofdstad jongeren voor de Europese gedachte te winnen. De jury zal ook laten meewegen in hoeverre een stad de titel van culturele hoofdstad werkelijk nodig heeft. Het instituut van de culturele hoofdstad is er immers bij gebaat dat zichtbaar wordt gemaakt dat de titel een stad werkelijk verder kan helpen. Bij steden die het ook zonder die titel wel redden, zullen de effecten ervan veel geringer zijn. Ten slotte zal de jury waarschijnlijk ook toetsen in hoeverre het voorgestelde programma aansluit op wat wel het DNA van een stad wordt genoemd. Komen de karakteristieken van een stad erin tot uitdrukking? Wordt ingespeeld op ambities en belangrijke beleidsvoornemens? Ook hier heeft Almere een kans om te scoren. Het ligt namelijk voor de hand om een flink deel van het programma te ontlenen aan de aangekondigde schaalsprong van Almere 2.0 en aan de veelbesproken Almere Principles. (De volledige handleiding van de Europese Unie is te downloaden op http://ec.europa.eu/culture/pdf/doc633_nl.pdf)

Een solide budget, steun van de burger en een Europese dimensie

Verkenning

15

16

Verkenning

HOOFDSTUK 3

Grondslagen van een programmering Een stad is haar verhalen Als we het hebben over het beeld van een stad, dan gaat het meestal niet over de visuele verschijningsvorm. We denken eerder aan de verhalen die worden verteld. Die hebben soms zo veel kracht dat het beeld zich zelfs vasthecht bij mensen die nog nooit een stap in die stad hebben gezet. Naarmate de verhalen rijker en gedifferentieerder zijn, komt een stad meer tot leven en nadert de beeldvorming de werkelijkheid. Over Almere zijn de meeste vertellingen vooralsnog tamelijk stereotiep. In veel vertellingen deugt er werkelijk niets van. Almere wordt erin voorgesteld als saai en vervelend: geen stad om heen te gaan, laat staan om langer te blijven. Van de weeromstuit zijn er ook vertellingen ontstaan die doorslaan naar de andere kant, met een niet te stoppen lofzang op de rust en de ruimte van Almere. Beide clichématige vertellingen doen Almere tekort. Almere is interessanter, gedifferentieerder en spannender dan deze verhalen doen geloven. Het wordt hoog tijd om de ‘echte’ verhalen aan de oppervlakte te krijgen, verhalen die uniek zijn voor Almere en overeenstemmen met de zich ontwikkelende werkelijkheid. Zulke verhalen zijn er ook in Almere, en ze worden nog steeds geschreven. Sommige zijn vrolijk, andere treurig. Er zijn verhalen met vraagtekens en verhalen met uitroeptekens. Naast trotse vertellingen zijn er die gewag doen van worstelingen. Tezamen beschrijven deze verhalen - vrolijke en sombere, deftige en banale, bekende en onbekende, officiële en

De stad is onderwerp, lijdend voorwerp en meewerkend voorwerp tegelijk

officieuze, berustende en opstandige, kritische en bevestigende - de stad. Tijdens het werken aan de culturele hoofdstad worden de verhalen zichtbaar gemaakt. De stad is dan podium en bron tegelijk: verhalen over, voor en door de stad - verteld aan Almeerders, aan Nederland en aan Europa. Met als grondstof de stad met haar bewoners, dromen en ambities. De stad is onderwerp, lijdend voorwerp en meewerkend voorwerp tegelijk. De vraag is welke verhalen de moeite waard zijn om te worden doorverteld. Wat zijn de onvervreemdbare kwaliteiten van de stad, welke ambities heeft ze? Hoe is het gesteld met de sociale cohesie, tussen en binnen groepen? Welke binding is er met de buurt, de wijk, het stadsdeel, de stad en het ommeland? Welke soorten bedrijven voelen zich thuis in Almere? Wat betekent de stad voor verschillende generaties, verschillende culturen? En wat is de aantrekkingskracht voor bezoekers van buiten? Almere is een stad in een landschap, in het hier en nu. Met een betekenis die verder reikt dan zijn officiële grenzen; zo is het een belangrijke knoop in het Europese netwerk van new towns. Almere is niet alleen regionaal, maar ook landelijk en internationaal van betekenis. Wat laat zich daarover vertellen? Bij de invulling van de culturele hoofdstad vormen deze vragen de grondslag van sociale, culturele en artistieke programma’s. De Almeerders en hun instituties zijn de actieve deelnemers; zij zijn ook de mentale eigenaren van het programma. Zo wordt de stad zelf de verteller en het vertelde, in allerlei gedaanten. Een vertelling aan vele ‘publieken’ - uit de stad, uit Nederland en uit Europa.

Verkenning

17

Laboratorium Almere Een stad die zich kandidaat stelt voor de titel culturele hoofdstad van Europa doet dat niet zomaar. Die kandidatuur is alleen zinvol als ze wordt gedragen door een beeld van waar de stad vandaan komt en waar ze naartoe gaat. Ook Almere zal, als het zich kandideert, zijn DNA moeten achterhalen. Dit DNA is immers de drager van de erfelijke informatie die de kern vormt van de werkelijke identiteit van een stad. De grondslag van het DNA is de manier waarop Almere tot stand is gekomen met veel intelligentie en doorzettingsvermogen. Meer dan met een stadsplan is het begonnen met een landschapsplan. In dat landschap werd vervolgens een stad met meerdere kernen geprojecteerd. Het betekende de introductie van een nieuw type urbanisatie: een ‘bewoond landschap’. Zo kreeg in een paar decennia een eigentijdse middelgrote stad vorm - een oer-Hollandse polderstad met internationale wortels in de new towns. Met pionierszin, verbeeldingskracht en technisch vernuft zijn stadsdelen met buurten en voorzieningen, een stadscentrum, ruimte voor bedrijven en een gecompliceerde infrastructuur tot stand gebracht. Een stad, kortom, als ‘maakbaar bouwobject’. Voor deze prestatie is veel lof geoogst, in binnen- en buitenland. Er is ook kritiek, maar dat is - gezien het polemische karakter van deze planologische, landschappelijke, stedenbouwkundige en architectonische denk- en doe-oefening - alleen maar begrijpelijk. Met een mogelijk uitzicht op de culturele hoofdstad is één onderdeel van die kritiek het waard om ter harte te worden genomen. De passie voor het maken van de hardware van de nieuwe stad Almere heeft de software (het ‘mensen maken de stad’) naar de achtergrond gedrongen. De sociale, maatschappelijke en culturele dimensies die een stad diversiteit - en daarmee ook echte stedelijkheid - geven zijn achtergebleven. Erg vreemd is dat niet. De maakbaarheid van zulke software vereist namelijk heel andere handelingen en gedragswijzen dan de maakbaarheid van een stad als fysiek bouwproject. Nu Almere zich de komende decennia waarschijnlijk zal ontwikkelen van een middelgrote tot een grote stad met 350 duizend inwoners, wordt het des te urgenter dat Almere 2.0, zoals deze ‘schaalsprong’ wordt aangeduid,

18

Verkenning

samengaat met een ‘cultuursprong’. Meer dan ooit wordt ook op het sociale, maatschappelijke en culturele vlak pionierschap gevraagd met verbeeldingskracht en scheppingskracht. Almere kan in dit opzicht worden gekarakteriseerd als een continu laboratorium. In deze jonge, snel groeiende stad, die nog nauwelijks over vanzelfsprekende rituelen beschikt, moet proefondervindelijk worden vastgesteld waar kansen en mogelijkheden liggen. Dit stedelijk laboratorium strekt zich uit over tal van gebieden. Het is een laboratorium voor het bouwen en wonen, voor het sociale beleid, voor de organisatie van de zorg en voor het ondernemerschap. Het is vooral ook een laboratorium voor het ontwikkelen van stedelijkheid, voor de zoektocht naar diversiteit en een betekenisvolle rol voor de burgers. Een laboratorium als de avontuurlijke reis naar een volwassen stad. Voor een kandidatuur voor de culturele hoofdstad is de metafoor van Almere als laboratorium relevanter dan ooit. Cultuur is immers een van de voornaamste aspecten van de software waarvan in Almere, zoals in bijna alle new towns, de ontwikkeling is achtergebleven. Aan het begrip cultuur moet hier wel een brede betekenis worden toegekend. Cultuur is meer dan een beleidssector, en dus ook meer dan het werkterrein van de gemeentelijke Dienst Maatschappelijke Ontwikkeling (waarin het cultuurbegrip is toegespitst op de combinatie van educatie, vrijetijdsbesteding en de professionele artistieke disciplines). Cultuur is ook meer dan het rijtje culturele disciplines: beeldende kunsten, podiumkunsten, media, bouwkunst, design. Cultuur is ook gist en desem die het stedelijk leven doen rijzen. In deze betekenis is cultuur een dimensie van alle maatschappelijke gebieden waar creativiteit en verbeeldingskracht een belangrijke rol spelen. Zo is er de cultuur van de zorg, van het bouwen, van het onderwijs en van het ondernemerschap.

De passie voor de hardware heeft in Almere de software naar de achtergrond gedrongen

Een laboratorium als de avontuurlijke reis naar een volwassen stad Deze brede cultuuropvatting, die veel verder gaat dan de cultuur als sector, is juist voor Almere van belang. Want waar de cultuur in traditionele zin nog in haar kinderschoenen staat, is ze als creativiteit en verbeeldingskracht al op tal van gebieden manifest. Ten slotte is er nog een derde ingrediënt waarop cultuur kan worden benaderd: naast gist en desem heeft het stedelijk leven zout nodig. Dat is wat een stad smaak, smoel en karakter geeft. Het kan worden teweeggebracht door kleine en grote gebeurtenissen en evenementen die toch in staat zijn een hele stad te doen zinderen. Zo brengt de Documenta elke vier jaar de doorgaans slaperige stad Kassel helemaal tot leven. Ook een groot filmfestival of een finale van de Champions League kan een dergelijk effect hebben.

Feest

Balans van balansen Het programmeren van een culturele hoofdstad is een gecompliceerde balanceeract: een balans van balansen. Een balans tussen de lokale en regionale betekenis aan de ene kant en een landelijke en internationale uitstraling aan de andere kant. Een balans tussen vermaak en kunst, tussen populaire activiteiten en gecompliceerde kunstuitingen, tussen artistieke disciplines en culturele praktijken. Een balans tussen vrolijkheid en feest enerzijds, en serieus denkwerk en debat anderzijds. En een balans ook tussen het actief en passief beleven van cultuur, tussen produceren en consumeren. Het gaat erom het populaire beter te maken en het betere populairder. In de verhouding tussen leringh ende vermaeck wordt vermaak lering en lering wordt vermaak. Het gaat over het verleden en de herinnering daaraan, maar tegelijkertijd ook over het perspectief op de toekomst. Het programma moet uiteenlopende publieksgroepen aanspreken en een keur aan smaken bedienen. Voor jongeren en ouderen, en alles daartussenin. Voor mensen met verschillende culturele achtergronden uit de stad en de regio. Dit alles vereist van de makers van het programma voor Almere 2018 een blik die zowel breed als diep is. Het is zaak een balans te ontwikkelen waarbij Almere het beste tot zijn recht komt.

Een culturele hoofdstad is een viering, een feest van gastvrijheid en generositeit, een feest van onverwachte ontmoetingen. Het is het plezier van samen dingen doen en genieten, van elkaar op onverwachte manieren tegenkomen en met elkaar in gesprek raken. Een culturele hoofdstad brengt de aardigheid van creatieve explosies met zich mee, van het ontketenen van de verbeeldingskracht, van meer vertrouwen - in jezelf en in de ander. De culturele hoofdstad is dus iets om te vieren, om muziek te maken en te spelen. Om als Alice in Wonderland door het Almeerse landschap te reizen en om stil te staan bij de ontwikkeling van de stad. De eigen stad ontdekken, haar geheimen ontsluieren, haar tot spreken brengen in al haar gedaanten - daarin ligt het feestelijke karakter van de culturele hoofdstad besloten.

Verkenning

19

20

Verkenning

HOOFDSTUK 4

Speelvelden en programmalijnen Het hart van een culturele hoofdstad moet een uitgebreid, ambitieus en vooral ook veelzijdig programma zijn. Die veelzijdigheid mag er niet toe leiden dat het louter een verzameling wordt van grotere en kleinere evenementen. Het geheel moet meer zijn dan de som van de delen. Programmaonderdelen moeten met elkaar verbonden zijn en elkaar waar mogelijk versterken. Ofwel: het programma voor Almere 2018 vereist samenhang. De eerste bindende beginselen van Almere 2018 zijn in het vorige hoofdstuk beschreven. Wat daar aan de orde kwam is echter te breed en te algemeen om richting te kunnen geven aan het programma. Daarvoor is een nadere uitwerking nodig. Die uitwerking voltrekt zich op twee niveaus, die achtereenvolgens zijn aangeduid als speelvelden en programmalijnen. De speelvelden zijn de thema’s die in Almere in het centrum van de belangstelling staan. Ze zijn typerend voor de stad en ze spreken een internationaal, ‘Europees’ publiek aan. De speelvelden zijn: • Diversiteit • De Almere Principles • Een stad van stadsdelen • Waarden als grondslag voor de culturele dimensie • Laboratorium van architectuur, stedenbouw en landschap • Verandering en continuïteit Aan de speelvelden is vervolgens een reeks concrete programmalijnen ontleend: • Almere als landschap • Burgerschap: mensen maken de stad • New Town Story

• Jong in jong Almere • De schaalsprong wordt cultuursprong Tezamen vormen de programmalijnen Almeres unieke DNA-code. Ze geven op een onderbouwde manier richting aan de programmering. Daarbij zal duidelijk worden dat ze niet los van elkaar staan. Zo is het vraagstuk van het burgerschap ook een thema binnen de programmalijn van de new towns. En het landschap is tevens een belangrijk element van de schaalsprong van Almere 2.0. Als we de programmalijnen opvatten als sporen op een treinemplacement, dan kruisen die sporen elkaar voortdurend. Uiteindelijk gaan ze allemaal dezelfde richting uit: naar een succesvolle invulling van Almere 2018 als culturele hoofdstad. De rest van dit hoofdstuk is gewijd aan een toelichting op de speelvelden. Daarna komen, in afzonderlijke hoofdstukken, de programmalijnen aan bod.

Eerste speelveld: Diversiteit Een levende stad moet het hebben van haar verschillen. Het zijn de ontmoeting en confrontatie van uiteenlopende leefstijlen, etnische achtergronden, leeftijden en sociale klassen die een stad tot een echte stad maken. De confrontatie kan tot wrijvingen leiden, maar ze is vooral de belangrijkste brandstof voor culturele ontwikkeling.

Confrontatie is de brandstof voor culturele ontwikkeling Verkenning

21

Almere is - schoorvoetend - op weg zo’n stad te worden. Daar is tijd voor nodig. Net als alle andere ‘nieuwe steden’ was Almere in de eerste decennia van zijn bestaan nogal eenzijdig. Er kwamen vooral gezinnen met kinderen wonen, meest in eengezinswoningen met een voor- en achtertuin. Alleenstaanden, ouderen en jongeren waren ondervertegenwoordigd. Uit leefstijlonderzoeken is gebleken dat het doorsnee Almeerse gezin nogal individualistisch is. Een sfeer van collectiviteit, van een samenleving met veel informele relaties, ontwikkelde zich eigenlijk alleen in Almere Haven. De diversiteit is langzaam aan het toenemen. Er komen meer verschillende woonmilieus, waarvan sommige al uitgesproken ‘stedelijk’ zijn. Lang niet alle Almeerders zijn meer van ‘Hollandse’ komaf. En naarmate mensen langer in een gebied wonen, ontstaat vanzelf een grotere verscheidenheid in generaties. Kinderen worden jongeren, de jonge gezinnen die begin jaren tachtig naar Almere kwamen hebben al uitzicht op hun pensioen. De ontwikkeling naar meer diversiteit voltrekt zich niet zonder slag of stoot. Veel jongeren die het ouderlijk huis verlaten, geven er de voorkeur aan naar Amsterdam te vertrekken. Daar kan het uitgaansleven van Almere voorlopig niet tegenop, terwijl ook het vrijwel ontbreken van hoger onderwijs de stad nu nog parten speelt. Ook onder ouderen lijkt er een tendens te bestaan om ooit weer eens terug te keren naar het Oude Land. Toch is meer diversiteit voor Almere van levensbelang. Met Almere 2.0, dat naast een enorme groei ook een aantal nieuwe woonmilieus tot stand zal brengen, worden de voorwaarden voor diversiteit al aanmerkelijk gunstiger. Ook de culturele hoofdstad kan er een belangrijke rol in spelen. Het creëren van meer diversiteit is in verschillende opzichten een culturele opgave. Om te beginnen leidt de culturele ontplooiing van een stad op zich al tot meer verscheidenheid. De culturele injectie van Almere 2018 zal de stad meer reliëf geven. Daarnaast zal de stad, als die cultureel tot ontwikkeling komt, een optie worden voor mensen die nu nog aan Almere voorbijgaan, wat weer nieuwe soorten bewoners tot gevolg kan hebben. Almere 2018 kan ervoor zorgen dat de diversiteit van stadsdelen, leefstijlen, bevolkingsgroepen, culturen en leeftijdscategorieën wordt aangescherpt en zichtbaar wordt gemaakt.

22

Verkenning

De Almere Principles geven de stad een krachtige en indringende identiteit

Tweede speelveld: De Almere Principles In 2008 deed Almere iets opmerkelijks. De gemeente verbond aan de ongekend grote uitbreidingsopgave van Almere 2.0 even richtinggevende beginselen: de Almere Principles. Het sleutelwoord is duurzaamheid, in de ruimste zin van het woord. Dus niet alleen ecologisch, maar ook economisch en sociaal. Een belangrijke inspirator voor de Almere Principles is de Amerikaanse architect William McDonough, die de duurzaamheidsfilosofie Cradle to Cradle heeft ontwikkeld. Als Almere erin slaagt om van de Almere Principles een blijvende leidraad te maken bij de ontwikkeling die moet leiden tot een verdubbeling van de stad, dan verschaft het zich daarmee een krachtige en indringende identiteit. In die zin zijn de Almere Principles zelf al een culturele daad van jewelste. Ze zijn een speelveld waarop de culturele hoofdstad zich ten volle kan manifesteren. Niet alleen zijn er tal van programmaonderdelen voor de culturele hoofdstad aan te ontlenen, de Almere Principles kunnen ook worden aangewend als meetlat om het programma aan te toetsen. De beginselen, die in eerste instantie zijn gericht op de ontwikkeling van Almere als stad, kunnen moeiteloos worden toegepast op de invulling van Almere 2018. De culturele hoofdstad biedt zo de gelegenheid te laten zien dat de Almere Principles meer zijn dan retoriek. Het eerste van de Almere Principles luidt: koester diversiteit. Deze diversiteit is zo cruciaal, dat ze zelf al op twee manieren als afzonderlijk speelveld is benoemd. Hierboven als sociale en culturele diversiteit, en hierna als ruimtelijke veelheid. In de toelichting bij dit eerste beginsel staat expliciet dat de culturele elites, “vergeleken met oudere steden”, in Almere vooralsnog

Verkenning

23

ondervertegenwoordigd zijn, “en daarmee ook hun inbreng in het publieke leven van de stad”. De culturele hoofdstad kan helpen deze leemte te vullen. Het tweede beginsel is: verbind plaats en context. Het gaat over de betekenis van zowel de jonge als de oeroude geschiedenis van het gebied, en over de plaats van Almere in de Noordvleugel van de Randstad. Beide kunnen het programma van de culturele hoofdstad een rijke voedingsbodem verschaffen. Combineer stad en natuur. Eigenlijk is dit derde beginsel al vanaf het ontstaan van Almere van toepassing. Een stad die zich niet tegen de natuur teweer stelt, maar deze juist opneemt, biedt de kans hieraan ook een culturele invulling te geven. Nu neemt dat al uiteenlopende gedaanten aan, onder meer als het stadslandgoed De Kemphaan en een indrukwekkende collectie land art. Het vierde beginsel, anticipeer op verandering, berust onder meer op de gedachte dat flexibiliteit vaak in ‘overmaat’ zit. Het principe, dat het mogelijk maakt om binnen het bestaande stedelijk gebied ruimtelijke veranderingen aan te brengen, heeft zijn waarde in Almere al bewezen. In de toelichting op de Almere Principles wordt het beginsel uitgebreid tot wat ‘mentale overmaat’ wordt genoemd - ofwel het loskomen van vaste normen en patronen. Het vijfde van de Almere Principles is: blijf innoveren. Er wordt bij vermeld dat de stad “al dertig jaar een vrijplaats, een broedplaats en een laboratorium voor vernieuwing” is. Tegenwoordig wordt onderkend hoe belangrijk het culturele klimaat is voor de ‘creatieve klasse’ die voor innovaties onontbeerlijk is. De culturele dynamiek van een culturele hoofdstad zal voor deze creatieve klasse van onschatbare waarde zijn. Omgekeerd kan deze klasse het programma voor de culturele hoofdstad van waardevolle impulsen voorzien. In het zesde beginsel, ontwerp gezonde systemen, staat de filosofie van Cradle to Cradle centraal. Als deze filosofie ook in de culturele hoofdstad tot uitdrukking komt, geeft dat haar een stevige mentale onderbouwing. De culturele hoofdstad zelf, op haar beurt, zal aan Cradle to Cradle een duidelijk profiel kunnen ontlenen. Het zevende en laatste van de Almere Principles, mensen maken de stad, gaat over (nieuw) burgerschap. Hieraan ontleent de culturele hoofdstad rechtstreeks een van de vijf programmalijnen (zie hierna).

24

Verkenning

Ook de stadsdelen moeten zich in de culturele hoofdstad laten gelden Derde speelveld: Een stad van stadsdelen Wat Almere ook bijzonder maakt is zijn structuur. Van het begin af aan is Almere gedacht als een stad met meer kernen. De stadsdelen liggen min of meer los van elkaar, met het landschap als verbindend element. Vanuit die optiek kan Almere, meer dan welke andere stad ook, worden opgevat als een ‘bewoond landschap’. Elk stadsdeel heeft zijn eigen karakter - dat onder meer is bepaald door de periode waarin het is ontwikkeld. Hoewel de opvattingen over stedenbouw de afgelopen 35 jaar danig zijn veranderd, is deze polynucleaire opzet van Almere altijd fier overeind gebleven. Ook in de recente plannen voor Almere 2.0 is het principe weer dankbaar omarmd. Naast het feit dat de meerkernige structuur van Almere op zich al aanleiding kan zijn voor programmaonderdelen van Almere 2018 (zie ook het vijfde speelveld: een laboratorium van architectuur, stedenbouw en landschap), ligt het voor de hand dat deze structuur ook haar weerslag vindt in de opbouw van het totale programma. Er valt niet aan te ontkomen: niet alleen de stad als geheel, maar ook de afzonderlijke stadsdelen moeten zich in de culturele hoofdstad laten gelden. Het betekent dat het programma zich afspeelt op drie niveaus: het niveau van de internationale (Europese) dimensie, het niveau van de stad en het niveau van de stadsdelen. Het ligt voor de hand dat het programma vervolgens nog verder afdaalt: tot de buurt, of zelfs tot de straat. Een ander principe bij de ontwikkeling van Almere is immers: homogene buurten in heterogene stadswijken. Het gevolg is dat buurten misschien nog wel een sterkere identiteit hebben dan stadsdelen. Almere als stad van stadsdelen en buurten maakt het mogelijk de culturele hoofdstad zo dicht bij de burgers te brengen als maar denkbaar is.

Vierde speelveld: Waarden vormen de culturele dimensie Iedere sector, ieder veld van het maatschappelijk leven, berust op een fundament van waarden. Soms zijn die expliciet beschreven, zoals in een beginselprogramma, maar veel vaker blijven ze onbenoemd en leiden ze een onderhuids bestaan. Ze liggen dan besloten in regels en procedures, in organisatiemodellen, in technieken, in normen en rituelen en in het ‘lichaam van kennis’ waar elk maatschappelijk veld over beschikt. Tezamen vertegenwoordigen deze waarden de culturele dimensie van het betreffende veld. Zo is er de culturele dimensie van de economie, van de zorg, het onderwijs, het bouwen, de politiek, de ecologie, et cetera. Meestal zonder dat mensen daar erg in hebben, geven de waarden daarmee richting aan het dagelijks leven - ook in hun stedelijke bestaan. Een culturele hoofdstad moet die waarden tot spreken brengen. Ze tegen het licht houden, ze vergelijken met waarden in andere steden in binnenen buitenland, ze toetsen aan hun houdbaarheidsdatum, ze bespreken en becommentariëren. In het geval van Almere zou het moeten gaan om vragen als: Is de typisch ‘Almeerse’ waarde van de maakbaarheid van de hardware van de stad ook toe te passen op de software, op de menselijke factor? Is sociale cohesie ook ‘maakbaar’, of valt er weinig meer te doen dan ruimte bieden aan initiatieven van onderop? Welke waarden schuilen er achter de bijzondere manier waarop in Almere de zorg is georganiseerd? Kan Almere daarmee model staan voor andere new towns? Welk type ondernemerschap voelt zich thuis in Almere en waardoor wordt dat bepaald? Welke waarden liggen ten grondslag aan de vrijetijdsbesteding, in het bijzonder de sportbeoefening? En hebben die iets met het landschap te maken? Is de waarde van het pionierschap nog steeds aanwezig, en zo ja, welke nieuwe gedaanten neemt ze dan aan? Hoe is het in nieuwe steden gesteld met de maatschappelijke betrokkenheid, welke modellen van participatie kunnen er worden toegepast?

Een culturele hoofdstad brengt haar waarden tot spreken Verkenning

25

Dit soort vragen, toegespitst op het stadsleven in new towns, zou een hoofdrol moeten spelen in de programmering van Almere 2018. Eigenlijk gaat het om een onderzoek naar de verschillende identiteiten van een new town, maar dan via de ‘omweg’ van een toegankelijk en aantrekkelijk programma. Welke maatschappelijke velden en praktijken aan zo’n onderzoek zouden moeten worden onderworpen, en welke waarden daarbij in het geding zijn - dat is iets voor de fase van het bidbook.

Vijfde speelveld: Laboratorium van architectuur, stedenbouw en landschap Als culturele hoofdstad zal Almere het niet moet hebben van een gedegen reputatie als cultuurstad. Weinig cultuurtoeristen zullen Almere in hun programma opnemen. Er is één belangrijke uitzondering. Regelmatig zijn in Almere bussen te zien die zich door de smalle woonstraten wringen. Het gaat bijna altijd om studenten en andere geïnteresseerden in architectuur en stedenbouw. Almere wordt in binnen- en buitenland gezien als een showcase van eigentijdse woningbouw en stadsplanning. Tot de vaste programmaonderdelen behoren de experimentele woonbuurtjes De Fantasie (1982) en De Realiteit (1986) en de woonbuurten in Filmwijk en Muziekwijk die het resultaat zijn van twee ‘buitententoonstellingen’ van de BouwRAI (1990 en 1992). Recentere initiatieven die de aandacht hebben getrokken zijn het ruim baan geven aan particulier opdrachtgeverschap - met interessante vormen van collectief opdrachtgeverschap - en het experimentele project De Eenvoud, dat als een opvolger van De Fantasie en De Realiteit kan worden beschouwd. Ook het vernieuwde stadshart trekt tot over de landsgrenzen de aandacht. Almere heeft dus al een respectabele geschiedenis op het gebied van architectuur, stedenbouw en niet te vergeten landschap. Een van de aspecten die Almere uniek maken is immers dat het een stad is die in zekere zin als landschap is ontworpen. Het is het landschap dat van de stadsdelen één stad maakt. De tegenhanger van die geschiedenis is een minstens zo boeiende toekomst. Almere 2.0 zal het aantal inwoners de komende decennia bijna doen verdubbelen. Opnieuw zal daarbij van de creativiteit van de makers van de stad het uiterste worden gevraagd.

26

Verkenning

Almere heeft al een respectabele geschiedenis op het gebied van architectuur, stedenbouw en landschap Het mag duidelijk zijn dat architectuur, stedenbouw en landschap een rijke bron kunnen zijn voor programmaonderdelen van Almere 2018. Verschillende van de programmalijnen die in de volgende hoofdstukken ter sprake komen, zijn rechtstreeks met dit speelveld verbonden. Vooral de Europese samenwerking van new towns is een kader waarbinnen de culturele hoofdstad zich op een internationaal podium kan manifesteren.

Deze mentaliteit en deze werkelijkheid roepen ook hun tegendeel op: de wens om tot rust te komen, om ontspannen te verwijlen in de stad, om die permanente verandering nu maar eens te laten voor wat ze is. Even niets nieuws graag en geen ambities, valt zo af en toe te horen. De spanning tussen deze beide houdingen geeft de stad een vruchtbare dynamiek. Ze kleurt de gesprekken en wekt wrijvingen op. Die wrijvingen laten zowel glans als krassen achter. Bij ieder thema keert dit permanente debat, deze wrijving, terug. Daarom zou het ook in een concept voor culturele hoofdstad een motor moeten zijn. Niet bang zijn om alles aan de orde te stellen, niet bang zijn om met elkaar het debat aan te gaan, van mening te verschillen. Door creatief met die wrijvingen en conflicten om te gaan, komen beide polen, verandering zowel als continuïteit, tot hun recht.

Zesde speelveld: Verandering en continuïteit Geen stad in Nederland, met uitzondering misschien van Rotterdam, is zo gefascineerd door de toekomst als Almere. De ervaring van permanente verandering richt de blik van Almeerders naar voren. Door die blik gaat men er altijd met een zekere verwachting door het leven, vaak met een gevoel van nieuwsgierige nervositeit. Er wordt een beetje in het verleden geleefd, een beetje in het nu, maar vooral in de toekomst. Almeerders zouden die toekomst het liefst dichterbij halen, ze zouden de horizon willen vastgrijpen. Maar de horizon blijft de horizon - altijd ver weg. Zo zouden ze willen dat de landschappen van hun stad eindelijk eens volwassen worden. De landschappen en de parken van straks zijn kleuriger, rijker en interessanter, met een hogere biodiversiteit, dan die van nu en gisteren. Almere zou de tijd willen versnellen, de parken van de toekomst uit de grond willen trekken. Deze mentaliteit doordringt Almere, van stadsbestuurders en ambtenaren tot grote delen van de bevolking. Ze kleurt de gesprekken en debatten, en daarmee ook het beleid. Vandaar de slogan: het kán in Almere.

Verkenning

27

28

Verkenning

HOOFDSTUK 5

Programmalijn:

Almere als landschap Almere is een bebouwd landschap. De stad ontleent er haar DNA aan. De karakteristieken van Almere liggen besloten in de aard van dit ‘gemaakte’ landschap, in de verhoudingen tussen groen, water en bebouwing. Dat maakt Almere uitzonderlijk. Wat Almere vervolgens volstrekt uniek maakt, is het feit dat het een nieuwe stad is, gemaakt op nieuw land onder de zeespiegel. Dat geeft Almere een onvervreemdbare identiteit. Almere is niet alleen een landschap, het wordt er ook door omringd. Rond de stad liggen de Oostvaardersplassen, het Markermeer, het IJmeer, het Gooimeer en het agrarische polderland. De Oostvaardersplassen hebben inmiddels een onderscheiding gekregen die ze tot de belangrijkste landschappen van Europa benoemt. Een volgende stap is de zone Oostvaarderswold, die een interessante ecologische verbinding tot stand brengt tussen de Oostvaardersplassen en het Horsterwold. Van de plassen naar de Veluwe, van nat naar droog. De herten kunnen straks heen en weer trekken (in de zomer hier, in de winter daar). Ook de biodiversiteit zal er flink door toenemen. Een gebied dat zowel ecologisch als recreatief uniek is - het is een extra troef voor een stad die culturele hoofdstad wil worden. Bij een stad kunnen we ons nog met enige moeite voorstellen dat ze is ‘gemaakt’. Bij een gemaakt landschap schiet onze verbeeldingskracht tekort. Het is bij een landschap eigenlijk ook geen kwestie van ‘maken’, maar veeleer van het creëren van de voorwaarden voor zijn ontstaan. Landschappen groeien, muteren en transformeren gedurende een lange periode. Wat we zien is altijd een momentopname. Het landschap is principieel onvoltooid; het is en blijft een persoonlijkheid in wording.

Bij een gemaakt landschap schiet onze verbeeldingskracht tekort

Het idee voor Almere, een stad met meerdere kernen, kwam destijds niet uit de lucht vallen. Na het concept van de tuinstad - de tuinstadgedachte kan als een voorvader worden beschouwd - is in Almere de volgende stap gezet. Daardoor is het geen traditionele stad geworden, geen conglomeraat van uit de kluiten gewassen dorpen, geen serie grote buitenwijken. Het werd de opvolger van de tuinstad en de contramal van de traditionele Europese binnenstad. Het is een stad met het landschap als drager en het is het landschap dat de stad smoel geeft. Een groep mensen heeft onlangs het initiatief genomen om de ideeën die aan de opzet van Almere ten grondslag liggen weer voor het voetlicht te brengen. Zij noemen hun initiatief Almere Buitenstad. Het wil bevorderen dat de ontwikkeling langs deze lijn wordt voortgezet en waar nodig wordt vernieuwd. De programmalijn ‘Almere als landschap’ bouwt voort op dit initiatief. Daarnaast is voor deze programmalijn ruimhartig gebruik gemaakt van een gemeentelijke notitie van de afdeling Ruimtelijke Ordening en Milieubeleid bij de Dienst Stedelijke Ontwikkeling. Voor de programmering van Almere 2018 biedt het landschap een rijke en vruchtbare basis. Met programma’s over Almere als stedelijk landschap kan op alle niveaus interesse worden gewekt: lokaal, regionaal, landelijk en internationaal. Verschillende invalshoeken kunnen samen een prachtig programmatisch boeket vormen. Zo kunnen maatschappelijke vraagstukken rond het landschap aan de orde worden gesteld. Voorbeelden zijn het klimaatvraagstuk, de waterproblematiek en de vaak tegenstrijdige ruimteclaims in de Randstad. Vragen over ecologie en het nieuwe land zijn onontkoombaar en het milieu dringt zich op als een urgent strijdperk. Ook is nog lang niet duidelijk hoe we de maatschappelijke en economische waarde van het landschap kunnen bepalen.

Verkenning

29

Het landschap geeft de stad smoel Het Flevolandschap is een meer dan geschikte plaats om deze vraagstukken aan de orde te stellen. Landschappen wekken ook emoties op, die vaak gepaard gaan met de beleving van schoonheid. Deze emoties drukken waarden uit; ze zijn bronnen van inspiratie voor beeldend kunstenaars, filmers, toneelmakers, schrijvers en componisten. Miljoenen Nederlanders vinden niet alleen vreugde in de landschappen waarin ze zich bewegen, maar ook in het ‘omsloten landschap’ van hun tuin. Voor hen is de tuin de ultieme vorm van zelfexpressie. Sommigen maken er een veilige haven van, anderen een avontuurlijk labyrint. De tuin is creatie en recreatie tegelijk, een hoek om te schuilen, een plek van rust, stilte en trage dynamiek. Een plek ook voor gesprekken en het tonen van gastvrijheid. In deze globaliserende wereld zijn mensen van de weeromstuit op zoek naar iets eigens, iets waarmee men zich kan vereenzelvigen. Onderzoek wijst uit dat veel mensen die eigenheid in het landschap vinden. In een stad die eigenlijk landschap is, is deze agenda daarom een zaak van de eerste orde. Het roept de vraag op welke persoonlijkheden in dit landschap verscholen liggen. Landschap is erfgoed. Onder het ene landschap ligt nog een ander verborgen, een ouder landschap dat soms zijn kop door het oppervlak steekt. Ooit werd het Almeerse landschap zee, die weer landschap werd; dit landschap werd weer een ander landschap. Welke toekomst heeft dit verleden? Wat hebben erfgoedzoekers en archeologen hier te bieden? Wat hebben zij over dit landschap te vertellen? De archeologie is ook een discipline van de toekomst. Landschapsarchitectuur en stedenbouw zijn erkende professies en Nederlandse ontwerpers behoren tot de internationale top. Het waren vertegenwoordigers van die top die Almere als landschap ontwierpen. Maar Almere is nog lang niet klaar, landschap is iets van de lange duur. Bovendien staat een schaalsprong te gebeuren. Bij Almere 2.0 gaat het er nog niet eens om of het huidige landschap wordt ontzien. Cruciaal is dat de waarde en de betekenis van het landschap worden opgevoerd, zodat met Almere 2.0

30

Verkenning

het landschap - meer nog dan nu al het geval is - de drager zal zijn van de vernieuwde stad. Dat is een gecompliceerde en uitdagende opgave. Het ligt voor de hand om rond een aantal van die opgaven internationale prijsvragen uit te schrijven. Inclusief exposities, internationale debatten en evenementen, die zo toegankelijk zijn dat ook de bewoners zich eigenaar gaan voelen van de processen. De programmalijn Almere als landschap leent zich bij uitstek om de Almere Principles te helpen verzilveren. Verschillende van die principes kunnen een rol spelen bij de keuze van programma’s. Het principe van het koesteren van diversiteit - sociaal, cultureel en demografisch - zal er bijvoorbeeld toe moeten leiden dat die ook in het nieuwe landschap tot haar recht komt, en dat alle bewoners zich ermee kunnen identificeren. Het gaat ook om de rijkdom van het verschil, met als resultaat dat het ene deel anders zal zijn - en andere publieksgroepen zal aantrekken - dan het andere. Er zou sprake kunnen zijn van een compositie van productielandschappen, consumptielandschappen, recreatielandschappen, ecologisch geïnspireerde landschappen, stille en drukke landschappen, natte en droge landschappen, evenemententerreinen, tijdelijke en permanente landschappen, sportieve en lethargische landschappen. Er zijn formele en informele groengebieden. En wat te denken van een park voor de homo ludens, met ertussendoor een plek voor de laatste rustplaats? Ook kunnen verschillende vormen van beheer worden ontwikkeld, eventueel met de burger als beheerder. Door al deze verschillende landschappen te verbinden wordt de diversiteit beleefbaar. Ook het principe ‘mensen maken de stad’ moet een leidraad zijn. Mensen die zich ontplooien, voluit genieten en nieuwe collectiviteiten vormen, gaan deel uitmaken van bestaande en nieuwe netwerken. ‘Anticiperen op verandering’ en ‘blijven innoveren’ zijn principes die als een eeneiige tweeling met het landschap verbonden zijn. Gezonde systemen, met een goede verhouding van cultuur, natuur, stad en landschap, zijn belangrijke parameters voor de programmering.

Landschap is erfgoed, onder elk landschap ligt nog een ander verborgen

Verkenning

31

32

Verkenning

Almere als landschap biedt ruimte aan alle artistieke disciplines om met voorstellen te komen. Bewoners en bezoekers krijgen straks volop de kans te beleven, te programmeren, te reizen, te zwerven en zich te laten inspireren. Het landschap is een bron van de meest uiteenlopende activiteiten waarbij bewoners zich hun stad kunnen toe-eigenen. De waarden van het landschap roepen gesprekken op, spraak en tegenspraak, verhalen. Binnen de programmalijn van het landschap is plaats voor grote en kleine, meerduidige en eenduidige projecten, voor ideeën die betrekking hebben op heel Europa (met Almere als hoofdrolspeler) en voor voorstellen die uit Almere zelf voortkomen. Er is ruimte voor bewoners en kunstenaars, voor confrontaties en samenwerkingsprojecten met andere new towns, voor het ontwerpen en maken van dingen. Het landschap biedt ook kansen voor ondernemers in de recreatiesector.

Programmaonderdelen Voor deze programmalijn is een eerste inventarisatie gemaakt van mogelijke programmaonderdelen: • Ook in de stad is landbouw mogelijk. De huidige voedselproductie baart zorgen wat betreft duurzaamheid, kwaliteit, grootschaligheid en het industriële karakter ervan. Daarom is het belangrijk de voedselproductie te thematiseren en de culturele aspecten te benoemen. Inmiddels schieten her en der initiatieven over stadslandbouw, duurzame voedselproductie en regionale producten uit de grond. In gebieden die zijn gereserveerd voor toekomstige stedelijke voorzieningen kunnen wellicht tijdelijk stadsboerderijen worden opgericht. • Wat te denken van zelf voedsel verbouwen? Staat Almere aan de wieg van een nieuwe volkstuinbeweging? Is het geen goed idee om in een stad met zo veel groene ruimte grond ter beschikking te stellen aan nieuwe collectieven, aan verenigingen en stichtingen, aan scholen en aan clubs die de ouderenhuisvesting verzorgen?

• Een andere optie is de vestiging van bijzondere voorzieningen en bedrijven: voorbeeldtuinen, een mega-tuincomplex, herplaatsing van de hortus van de Vrije Universiteit, een strand aan de Esplanade, een klimpark, intensivering van de watersport en meer recreatiebedrijven. • Flevoland onderscheidt zich door een aantal respectabele werken op het gebied van land art. Deze kunstuitingen worden door kenners hoog gewaardeerd en staan ook bij het publiek in de belangstelling. Dit jaar komt er weer een werk bij: de hurkende man van Antony Gormley in Lelystad. Nu zijn het nog ongelijksoortige werken, iconen die het landschap karakter geven. Als er het komend decennium nog een aantal bijkomen, dan wordt het tijd ze van een interpretatie te voorzien die ze meer doet zijn dan een verzameling losse werken. Bij Neuss (in de buurt van Düsseldorf) ligt het museum Insel Hombroich. Het is een geslaagd voorbeeld van een museum dat zowel high-brow als low-brow is. Het fascinerende landschap is er gevuld met aansprekende kunst, die tegelijk vermakelijk en diepgaand is. Insel Hombroich moet niet in Flevoland worden herhaald, maar het kan wel dienen als inspiratie voor een ander model, dat van de provincie een centrum van land art zou kunnen maken. De mogelijkheden om er een brede invulling aan te geven zijn vervolgens legio: kaarten, excursies, lezingen, debatten, kleine exposities, een informatie- en documentatiecentrum, een kleine congresvoorziening, een terugkerende masterclass land art, fototentoonstellingen, eens in de vijf jaar een internationale manifestatie over land art, een groeiende verzameling werken, een serie routes, enzovoort. Ook kan worden aangehaakt bij het project Nieuw Verleden van de Kunstenaars Vereniging Flevoland, die in 2006 is begonnen met het plaatsen van kunstwerken langs de wandelroute het Pionierspad. • Mensen maken de stad, dat is het motto van Almere. Zonder mensen geen landschap dat leeft. Plannen, ideeën en voorstellen kunnen bovendien niet zonder clubs en collectieven. Om die reden is het zinvol om bestaande verenigingen te steunen, zo nodig nieuwe verenigingen op te richten en allianties te smeden. Er kan worden gedacht aan een Groene Sociëteit (met bedrijven, ontwerpers en beheerders) of een vereniging ‘Vrienden van de Buitenruimte’ (met fietsers, joggers, slenteraars, vissers, vogelaars,

Verkenning

33

hondenliefhebbers, natuurvrienden, naturisten, water- en luchtfietsers, padvinders en spoorzoekers). • Burgers worden gestimuleerd, betrokken burgers worden in het zonnetje gezet. Dat kan door middel van wedstrijden met jury’s en prijzen. Bijvoorbeeld voor de mooiste tuin of volkstuin, de best onderhouden buurt, het spannendste stadsdeel, de inventiefste ondernemer, de beste openbare ruimte, de meest betrokken ambtenaar, de lelijkste plek. Dit alles moet uitmonden in geroddel en geklaag, in wrijvingen. Er moet immers worden gecommuniceerd. • De stedeling kent zijn stad nauwelijks. Het zou goed zijn als mensen bij elkaar op bezoek gaan, gluren bij de buren, kijken in elkaars stadsdeel. Kinderen logeren een week elders in de stad, waar ze dan ook op school gaan. Er komen stadsreizen, excursies, tuinentochten (vergelijkbaar met het succesvolle project Verborgen Tuinen in Rotterdam) en rondvaarten om vanaf het water de stad te ervaren. • De meeste parken en groengebieden in Almere zijn aantrekkelijk. Maar het zijn nog jonge polderparken met een robuust groen casco. Ze zijn nog niet tot volle wasdom gekomen. Almere 2018 zou een aanleiding kunnen zijn ze te verfijnen en er programma’s voor te ontwikkelen - incidenteel zowel als regelmatig. Zo kunnen ze hun positie versterken als publieke ruimte, als plaats van ontmoeting, als plek om af te spreken. • Binnenkort vestigt zich in Almere een aantal vakrichtingen van de Agrarische Hogeschool Dronten. Het is een uitgelezen mogelijkheid om ‘leren’ en ‘proberen’, theorie en praktijk te verbinden. De jonge vakmensen in spe zullen erdoor betrokken raken met ‘Almere als landschap’. • Vraag kunstenaars en landschapsarchitecten om te komen met voorstellen die het stadshart laten zien als het stadshart van een bebouwd landschap. Groene kunstwerken gaan in het decor van het stenen stadshart het gevecht aan met de imposante architectuur.

34

Verkenning

• Organiseer een project met drijvende tuinen. • Ontwikkel voor 2018 minimaal twee grote, gelaagde exposities over de landschappen van Almere. De ene is buiten, als reis door Almere (een ‘reis door de ruimte’). De andere is een tentoonstelling binnen (een ‘reis door de tijd tot 2030’). • Het ontstaan van het Oostvaarderswold als verbinding van de Oostvaardersplassen en het Horsterwold is een goudmijn voor projecten en ideeën van ecologen en landschapsarchitecten. Het kan zich ontwikkelen tot een nationaal - en zelfs ‘Europees’ - landschap van grote betekenis. • Een snel groeiende stad als Almere heeft veel baat bij een extreem grote maquette - ‘Panorama Almere’ - met daarop alle infrastructuur, het complete landschap en de hele stad. Nieuwe plannen kunnen aan deze maquette worden toegevoegd. Zo krijgt ook de niet-geoefende bezoeker een spectaculair beeld van heden en toekomst. De maquette moet zo overweldigend zijn dat het straks voor de hand ligt om een bezoek aan Almere daar te beginnen. Combineer de maquette met een virtuele driedimensionale versie, waarop iedereen zelf ontwerpen kan maken, inclusief transformaties door sloop en nieuwbouw. Maak ten slotte een enorme database met alle mogelijke gegevens over Almere: demografisch, sociaal, economisch, cultureel, ecologisch en landschappelijk. Door deze database te verbinden met het virtuele 3D-model, kunnen kennis en ontwerpen worden gekoppeld. Er zijn ook games denkbaar, bijvoorbeeld ‘de bouw van Almere’ of ‘het gevecht om Almere 2.0’. De grote maquette kan komen te staan in hetzelfde gebouw als het informatie- en documentatiecentrum (Casa Casla). Bovenstaande voorbeelden dienen slechts om de rijkdom van de programmalijn ‘Almere als landschap’ te laten zien. Ze zijn bijeengebracht om het denken op gang te brengen, om nog meer plannen op te roepen die zo mogelijk nog interessanter zijn. Ze laten in elk geval zien dat deze programmalijn uiterst gevarieerd is en veel verschillende publieksgroepen kan aanspreken.

Verkenning

35

36

Verkenning

HOOFDSTUK 6

Programmalijn:

Burgerschap, mensen maken de stad ‘Zonder burgerschap geen cultuur en zonder cultuur geen burgerschap.’ (Initiatiefgroep Almere Culturele Hoofdstad 2018) Burgerschap kan veel teweegbrengen. In Almere krijgt een groep gedreven burgers de stad zo ver om serieus te overwegen zich kandidaat te stellen voor de culturele hoofdstad van 2018. Het is uniek dat inwoners hiertoe zelf het initiatief nemen. Een culturele hoofdstad die is geïnitieerd door bevlogen burgers kan er niet omheen iets met burgerschap te doen. Burgerschap is: zich betrokken voelen, een actieve rol spelen in het publieke leven en verantwoordelijkheid nemen voor de eigen omgeving. Het bereidt voor op een leven in een multiculturele samenleving en op een tolerante en ethische omgang met verschillen. Burgerschap versterkt de sociale cohesie, het wederzijds begrip en de solidariteit. Het helpt te onderscheiden tussen publiek en privaat, tussen gezag en fatsoen, tussen actief en passief. En tussen ik en de ander. Burgerschap is geen statisch begrip. Het zit op de huid van de tijd en wordt telkens opnieuw geïnterpreteerd. Daarom moeten we het er vaak over hebben. Het gesprek erover is spannend. Er ontstaan nieuwe inzichten, initiatieven en strategieën. Het Burgerinitiatief Almere2018 merkt op: ”Naarmate je dichter bij huis raakt, wordt duidelijker wat voor jou met burgerschap wordt bedoeld.” Almeerderschap vergt niet alleen discussies, het is ook een kwestie van uitproberen en organiseren. Als culturele hoofdstad kan Almere een besef van vitaal burgerschap teweegbrengen - en van de impulsen die daarvoor nodig zijn.

Burgerschap zit op de huid van de tijd en wordt telkens opnieuw geïnterpreteerd

‘Almere beweegt. Het produceert zichzelf. Het manifesteert een gezonde stad, met een eigen idee van wat dat zou moeten en kunnen zijn. Het symboliseert een nieuwe Nederlandse identiteit, weg van de spruitjeslucht, de enge straatjes en de kneuterigheid. Het wil buitendijks denken, out of the box. Het zoekt zijn plaats in de wereld om zich heen, verbindt zichzelf met zijn omgeving, is nieuwsgierig, leert en wil zelfstandig zijn. Het schrijft zijn eigen geschiedenis en bepaalt zelf een imago. Almere is een adolescente stad die volwassen wil zijn. Het eist een andere benadering van zijn ouders. Het is jong en vol energie. Het leeft nog op krediet, met een stevige studieschuld. Het is de motor van Nederland, geeft nieuwe energie en is ondernemend. De aarde is niet rond, maar plat als een polder en staat niet meer onder water. Almere buigt zijn maaiveld. Het is als een Atlantis dat verrijst uit de Zuiderzee.’ (Initiatiefgroep Almere Culturele Hoofdstad 2018) Het volstaat niet meer om alleen aandacht te hebben voor de hardware. Het maken van een stad is ook een culturele opgave. In Almere zijn nog niet veel gedeelde herinneringen en er is weinig gelegenheid geweest om contacten op te bouwen. Ook de betrokkenheid bij de omgeving is beperkt. De Almeerse identiteit is fragiel en in de vrijetijdsbesteding heeft zich nog nauwelijks een echt publiek ontwikkeld. Er zijn nog geen groepen mensen die de vrijetijds-besteding een gezicht geven - en haar ook als gezamenlijke belevenis ervaren. Dat wil niet zeggen dat er niet een behoorlijk leger van vrijwilligers actief is in maatschappelijke organisaties. Alleen zijn hun waardevolle inspanningen vaak nog niet zo zichtbaar voor de buitenwereld. In dit verband wijst het Burgerinitiatief Almere2018 op de samenstelling van de bevolking. De ruimschoots aanwezige middengroepen zouden vooral consumenten van cultuur zijn. Er zijn nog maar weinig producenten die de wijken nieuwe impulsen kunnen geven. En heeft Almere niet ook een

Verkenning

37

gegoede ‘burgerij op leeftijd’ nodig, mensen met geld en veel vrije tijd? En creatieve pioniers, jonge en armlastige studenten, vol elan en creativiteit? Participatie van burgers gaat ook over wonen en werken. Het is in Almere goed wonen, maar het is de vraag hoe onderlinge afstanden kunnen worden verkleind - fysiek en mentaal - en hoe contacten in de buurt kunnen worden vergemakkelijkt. Wat betreft het werken kent Almere veel zelfstandigen (zzp’ers). Die vormen een belangrijk ingrediënt, maar het individuele karakter van deze vorm van arbeid kan ten koste gaan van de binding tussen mensen. Is er geen vorm van (economische) collectiviteit mogelijk die zelfstandig werkenden met elkaar verbindt? Om echt volwassen te worden zal Almere zijn aandacht meer moeten richten op de software: de verhalen, activiteiten en programmering die de fysieke stad betekenis geven. Het stimuleren van Almeers burgerschap (‘Almeerderschap’) is hiervoor cruciaal. De prille geschiedenis geeft Almere de kans zich zonder de last van een historische bagage (Almere heeft geen heiligen, graven of bisschoppen) over het burgerschap te buigen.

Burgerschap als ingrediënt voor de culturele hoofdstad Filosoof Tsjalling Swierstra en hoogleraar Evelien Tonkens beschreven nog niet zo lang geleden de geleidelijke teloorgang van de Grote Verhalen. De moderne boodschap van het neoliberalisme was volgens hen dat iedereen zijn eigen leven kan inrichten en dat we collectieve opgaven aan de markt kunnen overlaten. De rol van de burger is te consumeren en bij te dragen aan de economische groei. Vanuit dit perspectief als consument definieert de burger ook zijn relatie met het bestuur. Hij ziet de overheid als dienstverlener en zichzelf als klant. Wie niet tevreden is belt de helpdesk. Burgerschap daarentegen brengt met zich mee dat de burger zichzelf meerdere rollen toedicht. Kan hij naast consument niet ook producent zijn, of verspreider? Kan hij niet ook een rol vervullen als held, klokkenluider, ondernemer, inspirator of toeschouwer? Hoe groter het palet aan burgerrollen en rolmodellen, hoe rijker het burgerschap. Swierstra en Tonkens verwijten de elite dat ze geen zingevend verhaal meer bieden: “We zien slechts grote graaiers. Zonder groter verhaal

38

Verkenning

over wie we zijn, wat onze opgaven zijn en waar we naar op weg zijn, kunnen we geen betekenis geven aan ons individuele bestaan.” Met Nederland zijn veel Europese landen op zoek naar idealen en uitgangspunten om alle maatschappelijke, technologische, economische en ecologische ontwikkelingen te kunnen duiden. Dat maakt het thema burgerschap voor Almere en Nederland net zo relevant als voor andere Europese landen. Het gaat rechtstreeks om actuele vraagstukken rondom vitaliteit, leefbaarheid, normen en waarden, democratie, diversiteit en sociale innovatie. Het burgerschapsgevoel op stadsniveau voelbaar maken, het opnieuw invullen en versterken, is een boeiende casus. Het zal spannend zijn te zien tot welke nieuwe ideeën dit leidt. Net zo spannend is het om van burgerschap een onderdeel van de culturele hoofdstad te maken. En om de vraag te stellen hoe dit maatschappelijke thema cultureel kan worden gemaakt, en of de context van een cultureel evenement een ander perspectief op burgerschap oplevert.

De bedrijvige burger Een van de rollen die de burger vervult is die van werker - als werknemer of als ondernemer. Veel mensen werken als zelfstandige. In Almere is dat een substantieel hoger percentage dan in de rest van het land. Het is een relatief nieuwe manier van werken die steeds populairder wordt. Wat kan de stad betekenen voor die bedrijvige burger? Kan hij zichtbaarder worden gemaakt, heeft hij bepaalde voorzieningen nodig, kunnen er plekken komen waar hij zich kan presenteren? Omgekeerd is de vraag wat deze bedrijvige burger voor de stad kan betekenen. Is er een project te bedenken waardoor Almere zulke mensen aantrekt? Almere heeft al een zekere traditie van mediabedrijven. Veel steden in Europa zijn erop uit de ‘creatieve klasse’ aan zich te binden door de stad aantrekkelijk te maken voor mensen die in die sector werken. Ook Almere kan zich de vraag stellen op welk deel van de creatieve klasse het moet mikken. Het ligt voor de hand om zich te blijven profileren als een stad voor media en mediagerelateerde bedrijven. De culturele hoofdstad kan ook daarin een rol vervullen.

Met de verbeeldingskracht van cultuurmakers een nieuw en vitaal burgerschap tot stand brengen Burgerschap in een culturele programmering Cultuur draait om het maken en vertellen van ideeën en verhalen. Die worden onder andere bedacht door cultuurmakers, zoals kunstenaars, artiesten en schrijvers. Ze geven die ideeën en verhalen vorm en dragen ze over op een publiek. Daarbij maken ze gebruik van uiteenlopende producten, ambachten en mensen. Cultuur is dus meer dan kunst. Het is creativiteit in de brede zin van het woord. Cultuur kan variëren van debatten, websites, tentoonstellingen en workshops tot rondleidingen, kunstreizen, kookboeken en manifestaties. Daarbij gaat overdracht verder dan het presenteren aan een publiek. Het is ook het laten plaatsvinden van ontmoetingen en mensen laten meedoen bij het maken van cultuur. Een culturele programmering gebruikt de creativiteit en verbeeldingskracht van cultuurmakers om een nieuw en vitaal burgerschap tot stand te brengen. De culturele aanpak begint waar de beleidsmatige benadering van het burgerschap eindigt. Ze richt zich op het gevoel - op het verhaal, de dramatiek en de ervaring van burgerschap. Een culturele programmering vult burgerschap in op een concrete, menselijke en creatieve manier, waarbij cultuurmakers en bewoners actief samenwerken. Almere kan een cultureel laboratorium worden waar burgerschap in een reeks van jaren wordt ontrafeld, doorgrond, vormgegeven en aangewakkerd. In dit laboratorium wordt burgerschap vertaald van een abstract en beleidsmatig begrip naar levende verhalen en activiteiten. Burgerschap wordt zichtbaar en voelbaar gemaakt; nieuwe ideeën en alternatieven worden bedacht en in praktijk gebracht.

Verkenning

39

Daarmee vervult het ‘cultureel burgerschapslaboratorium’ drie rollen: die van reporter, pionier en aanjager: • Het cultureel burgerschapslaboratorium als reporter. Het burgerschap wordt zichtbaar gemaakt. In hoeverre is het al in Almere aanwezig? Hoe en waar komt het tot uiting? • Het cultureel burgerschapslaboratorium als pionier. Pionierschap is bedenken hoe het nieuwe burgerschap in Almere vorm kan krijgen. Hoe kan, in een nieuwe eeuw en op een nieuwe plek, burgerschap worden vernieuwd? Welke ideeën zijn er om tot andere vormen van betrokkenheid en participatie te komen? • Het cultureel burgerschapslaboratorium als aanjager. De aanjager geeft het burgerschap een impuls. Hij zorg ervoor dat het in Almere gaat leven. Hij stimuleert participatie en zorgt ervoor dat de nieuwe ideeën voor Almere in praktijk worden gebracht.

De culturele programmering omvat een bonte verzameling van activiteiten die het jaar spannend moeten houden. Ze maken burgerschap zichtbaar en vinden het opnieuw uit. Een goede programmering is in balans: • Van klein naar groot. Kleine menselijke verhalen zijn het fundament voor grotere activiteiten. Een deel van de activiteiten begint daarom in de huizen en straten. Van daaruit groeien ze uit naar de buurt, de wijk en het stadsdeel. Uiteindelijk monden ze uit in een groots, gedeeld evenement voor heel Almere en omgeving. • Actief en passief. De activiteiten vormen een mix van denken en maken, van nemen en geven, van gepresenteerd krijgen en participeren. • Iconen en lichtpuntjes. Zowel het grote als het kleine wordt geëerd. Sommige activiteiten zijn iconisch en hebben hun weerslag tot op landelijk niveau. Andere zijn lichtpuntjes voor een beperkte groep mensen, een straat of een bijzonder individu.

40

Verkenning

• Hoog en laag. Cultuur kan elitair zijn, maar ook volks. Het hele palet wordt ingezet: van formele, intellectuele en hoge cultuur tot ontregelende, populaire en lage cultuur. Van een populaire verkiezing van Almeerse helden tot een tentoonstelling over de fysieke sporen van burgerschap. • Fysiek en online. Om een brede betrokkenheid tot stand te brengen vervullen de nieuwe media een belangrijke rol. Er wordt gebruik gemaakt van de creativiteit en snelheid die online beschikbaar zijn. Vanuit de rollen van reporter, pionier en aanjager worden drie dimensies van het burgerschap verkend: • Rechten en plichten. Wat verwachten anderen van de burger en wat kan de burger van anderen verwachten? Waar heeft de burger recht op en waar heeft hij een plicht te vervullen? Een vitale samenleving vereist een wettelijk, democratisch fundament - en een breed gedragen overtuiging van het belang hiervan. • Identiteit en betrokkenheid. Wat betekent het zijn van Nederlander of Almeerder voor iemands identiteit en betrokkenheid? Burgers kunnen niet zonder een identiteit, een ideaal, een manier van denken en een mentaliteit. Het is de drijvende kracht achter alles wat de stad doet en is. • Ontmoeten en participeren. Waar doen burgers aan mee? Hoe komen ze in contact met anderen? Burgerschap krijgt pas betekenis als het leidt tot deelname aan het openbare leven.

Voorstellen

The best burger in town Een zinderende verkiezingswedstrijd met een forse geldprijs, op zoek naar de beste burger van Almere. De categorieën zijn: held, vernieuwer, doordouwer en pechvogel.

Jong geleerd, oud gedaan De levensfase bepaalt iemands kijk op de maatschappij. Het Almeerderschap wordt uitgevonden voor baby’s tot en met senioren.

Een publiek voor Almere Een creatief ‘bindingsprogramma’ maakt van de losse bezoekers een trouw, trots en zichtbaar publiek.

De burger op het matje Het is nu eens niet de politicus die ter verantwoording wordt geroepen. Het OM klaagt de burger aan wegens verwaarlozing van zijn democratische plichten.

De Burgerbarometer Burgerschap wordt voelbaar gemaakt. Waar bloeit het burgerschap en hoe meten we dat eigenlijk?

De Almere-conferences In een serie Almere-conferences spreken topcabaretiers zich eens flink uit over Almere en het Almeerderschap.

De canon van wereldburgers Een historische parade van wereldburgers kan worden gelezen als een geschiedenis van het burgerschap. Een grote tentoonstelling van billboards door heel Almere.

Alternatieve gemeenteraadsverkiezingen Zijn er vormen van politieke partijen te bedenken die beter aansluiten bij de behoeften van burgers? De culturele hoofdstad houdt een alternatieve verkiezing.

De Burenwinkel Een mobiele winkel met producten voor burensituaties (van de silent staircase slipper tot het burenbiertje), bedacht en aangedragen door de bewoners zelf (naar een idee van Martijn Engelbregt).

Het verhaal van Almere Iedereen wordt uitgedaagd een stuk van het verhaal van Almere aan te leveren. Het doel is een grote Gesamtcollectie.

ZZPlace Met de zzp’ers wordt bekeken of er een plek, huis of omgeving valt te bedenken waar het zzp-schap kan worden gevierd.

Het groot burgerschapsatelier Creatieve professionals en bewoners denken samen na over burgerschap in Almere.

De subjectieve atlas van Almere Hoe ziet Almere eruit op basis van persoonlijke observaties en individuele betrokkenheid? (naar een idee van Annelys de Vet)

De burgermobiel Schrijvers en journalisten bewegen zich in hun burgermobiels door de buurten en straten van Almere. Op zoek naar verhalen en inzichten die de brandstof vormen voor burgerschap.

The People’s Park In een park krijgen de Almeerders stukken land van tien bij tien meter. Via een website kunnen deze pixels tijdelijk ter beschikking worden gesteld.

De stratenfeestparade Het Almeerderschap wordt gevierd, simpelweg door met de buren en de straat eens gezellig een avond door te praten. De parade ontketent een kettingreactie.

Verkenning

41

42

Verkenning

HOOFDSTUK 7

Programmalijn:

New Town Story Sinds Athene, de bakermat van de Europese cultuur, in 1985 de eerste culturele hoofdstad van Europa was, is er een duizelingwekkende diversiteit aan steden geweest die dezelfde eer te beurt viel: van ‘second cities’ (Rotterdam, Glasgow) en ranzige havensteden (Porto, Patras) via respectabele hoofdsteden (Berlijn, Brussel, Parijs) tot steden die voor eeuwig symbool staan voor historische gebeurtenissen (Weimar), bedevaartsoorden (Santiago de Compostela) of oude middeleeuwse stadsstaten en kunsthistorische epicentra (Florence, Brugge). Is het dan nu geen tijd voor een new town? Almere zou de eerste zijn die zich kandideert. Nog geen veertig jaar geleden is begonnen met de bouw volgens dezelfde moderne grondregels als duizenden andere nieuwe steden over de hele wereld. Binnen de familie van Europese new towns is Almere een van de jongste telgen. Kan een new town eigenlijk wel een culturele hoofdstad zijn? Kan een nieuwe stad überhaupt cultureel zijn? Vertegenwoordigt Almere niet alle clichés van de saaie nieuwe stad, de suburbane slaapstad zonder culturele elite, zonder fatsoenlijke musea of theaters, waar cultuur ofwel uitsluitend op de massa is gericht, of een afgeleide is van de culturele productieplaatsen in de oude steden? Vereist cultuur niet een stedelijke identiteit die eeuwen de tijd heeft gehad om te ontstaan? Maar was de ‘oude stad’ Luxemburg in 1995 dan wel het culturele brandpunt van Europa? En Linz in 2009? Blijkbaar kunnen steden ook worden gekozen omdat zij een stedelijke cultuur hebben en processen doormaken die ook voor de rest van Europa relevant zijn.

Kan een new town wel een culturele hoofdstad zijn?

Een culturele schaalsprong Zo beschouwd zijn er sterke argumenten om Almere te kiezen als culturele hoofdstad 2018. Als prototype van een new town vertegenwoordigt het de dagelijkse leefomgeving van al die miljoenen Europeanen die leven in naoorlogse geplande steden en in suburbane woonwijken. Het is een leefomgeving die nauwelijks aan de orde komt in de gebruikelijke culturele ‘events’. Die hebben een sterke voorkeur voor binnensteden, oude wijken of verlaten industrieterreinen. Ten tweede, en dat is wellicht de belangrijkste reden waarom Almere zo’n logische kandidaat is: het staat aan de vooravond van de schaalsprong naar Almere 2.0. De timing van de potentiële status als culturele hoofdstad had niet beter kunnen zijn. De internationale aandacht en de intensivering van de culturele scene zullen met zich meebrengen dat ook in kwalitatieve zin sprake zal zijn van een ‘schaalsprong’. Almere zal straks niet alleen serieus worden genomen vanwege zijn inwonertal, maar vooral ook door zijn op de toekomst gerichte sociale en culturele dynamiek. Het mogelijk benoemen van een new town als Almere tot culturele hoofdstad komt op een moment dat new towns op allerlei manieren in de belangstelling staan. In Nederland en Europa gaat het daarbij vooral om de toekomst van de new towns uit de naoorlogse periode. De eerste generatie, die dateert uit de jaren vijftig en zestig, kampt vaak met problemen van armoede, criminaliteit en segregatie. De groeikernen van de jaren zeventig, die doorgaans meer suburbaan zijn, staan voor andere opgaven: de behoefte aan een zelfstandige economie, het ontstaan van kleine eilanden van achterstand en de wens om uit te groeien tot een echt stedelijk milieu.

Verkenning

43

Almere bouwt zijn imago juist op vanuit zijn nieuwheid en moderniteit Ook buiten Europa spelen deze thema’s. Maar de vraag die daar het meest op de voorgrond treedt is die naar de nieuwe generatie new towns. De honderden, zo niet duizenden new towns die op het Arabische schiereiland en door heel Azië worden gepland, zijn een reactie op de immense golven van verstedelijking in de zich ontwikkelende wereld. Er zijn tal van aanwijzingen dat Almere een nieuw zelfbewustzijn ontwikkelt waarin de stedelijke identiteit van de new town centraal staat. Zo zijn er de zelfverzekerde manier waarop het nieuwe stadscentrum tot stand is gebracht, de aanpak van Almere 2.0 en de wijze waarop de gemeente daarbij de landelijke politiek tegemoet treedt. Ook is er de oprichting van het International New Town Institute. Als internationaal kenniscentrum opereert het INTI vanuit Almere in het wereldwijde netwerk van nieuwe steden - en ook van universiteiten, onderzoekers en ontwerpers die zich met dit thema bezighouden. Het bewijst eens te meer dat Almere zich niet langer schaamt voor het vermeende gebrek aan identiteit en geschiedenis, en dat het zijn imago juist opbouwt vanuit zijn nieuwheid en moderniteit.

Shenzhen 2009 - Almere 2018 Voor de nieuwe steden die onlangs gepland zijn, zijn de ervaringen van steden die al enkele decennia bestaan van cruciaal belang. Een stad als Almere bezit nog steeds de mentaliteit van pionieren, succes en moderniteit, maar is inmiddels ook al weer toe aan een derde of zelfs vierde generatie van bewoners. Almere heeft een vorm van reflectie ontwikkeld die het kan delen met jongere zustersteden. Een generatiegenoot aan de andere kant van de wereld, de Chinese stad Shenzhen, was al tot eenzelfde conclusie gekomen. Hier vindt in 2009

44

Verkenning

en 2010 voor de derde keer een biënnale voor kunst en architectuur plaats, dit keer met als motto City Mobilization. Eind 2009 trok deze biënnale de hele jonge elite van wereldwijd opererende kunstenaars, ontwerpers en critici naar deze explosief groeiende new town in de buurt van Hongkong. Volgens de organisatoren is de biënnale niet alleen gericht op het mobiliseren van de culturele scene van de stad zelf, maar ook op de culturele potenties van new towns van dezelfde generatie over de hele wereld: van Milton Keynes in Engeland tot Abuja in Nigeria, van Reston in Virginia tot Cergy-Pontoise in Frankrijk en van Ciudad Guayana in Venezuela tot Almere in Nederland. Het mobiliseren van de culturele scene van new towns vanuit zowel Shenzhen als Almere is des te belangrijker vanwege de immense sociale en culturele implicaties van de toekomstige new towns voor honderden miljoenen stedelingen. Het zelf organiseren van culturele evenementen op het niveau van een biënnale, of sterker nog: een culturele hoofdstad, laat zien dat nieuwe steden meer zijn dan gigantische technocratische top down operaties. Er worden gemeenschappen geproduceerd die binnen een paar decennia in staat moeten zijn hun eigen identiteit, hun eigen ‘stijl’, en dus ook hun eigen cultuur te ontwikkelen en deze met de wereld te delen. Na de biënnale van Shenzhen, die zich op een relatief klein maar kosmopolitisch kunst- en architectuurpubliek richt, is de logische volgende stap het sociale en culturele evenement dat de hele bevolking van de new town erbij betrekt: Almere Europese culturele hoofdstad 2018. De programmalijn ‘New Town Story’ betekent dat thema’s voor Almere 2018 worden bekeken vanuit het perspectief van de jonge, geplande stad in transitie. In de aanloop naar de definitieve kandidatuur voor 2018 zouden vier van zulke thema’s moeten worden uitgewerkt. Ze komen voort uit de onderzoeksagenda van het International New Town Institute (INTI) en ze hebben betrekking op onderzoek dat de komende jaren binnen het INTI-netwerk van universiteiten, onderzoeksinstituten en ontwerpopleidingen zal worden uitgevoerd. Parallel daaraan kunnen in de aanloop naar Almere 2018 projecten worden opgezet van verschillende aard, looptijd en schaal, met steeds verschillende publieksgroepen: van lokale buurtbewoners tot alle Almeerders, tot en met het landelijke en internationale publiek. Het onderzoek en de projecten vinden hun oorsprong in een vraag-

Verkenning

45

stuk dat in Almere aan de orde is. Maar dan wel zodanig dat de uitkomsten ook van waarde zijn voor andere new towns. Omgekeerd worden internationale vraagstukken beschreven op een manier dat het resultaat bruikbaar is voor Almere. Dat brengt met zich mee dat er sprake zal zijn van een zekere overlapping met andere programmalijnen. Zo komt burgerschap, dat zojuist is beschreven als zelfstandige programmalijn, hier terug als een van de thema’s die relevant zijn voor de new towns in het algemeen. De reden dat ze hier opnieuw ter sprake komen, is dus dat ze van niet alleen van betekenis zijn voor Almere, maar voor in principe alle Europese new towns - en soms ook voor de new towns elders in de wereld. Het zijn, kortom, thema’s die het waard zijn om ook in een internationaal kader aan de orde te worden gesteld.

Eerste thema: de economie van de new town Bij de overgang van een slaapstad naar de vijfde stad van Nederland horen ook economische aspecten als werkgelegenheid, ondernemerschap, innovatie en productiviteit. Naarmate de stad groeit zullen meer mensen naar Almere reizen om er te werken, en zullen meer Almeerders in hun eigen gemeente werk vinden of er een eigen bedrijf beginnen. Niet alleen het consumptiemilieu zal veranderen, maar ook het productiemilieu. Zijn er ondernemingen die typisch zijn voor Almere als new town? Is Almeres positie als deel van een internationale familie van new towns productief te maken? Begint Almere zich al ergens in te specialiseren? Welke positie neemt de stad in ten opzichte van de economische milieus van Amsterdam, het Gooi, de Randstad, de Flevopolder, Nederland en Europa? Over welke middelen beschikken de lokale en de landelijke overheid om de economie van Almere extra kansen te geven? De hogeschool Windesheim heeft al besloten in Almere een vestiging te openen. Hoe kan de komst van deze school met 63 opleidingen voor vijfduizend studenten zo veel mogelijk spin-off opleveren voor de economische structuur en positie van de stad? Hoe kunnen verschillende sociaal-culturele aspecten - zoals onderwijs, de kwaliteit van Almere als woonplaats en de innovatieve kwaliteiten van de zich uitbreidende new town - worden samengebracht in een economische strategie?

46

Verkenning

Projecten: New Town Trade Center - zzp’ers in Almere Almere kent percentueel gezien het grootste aantal zzp’ers (zelfstandigen zonder personeel) van Nederland. Dit min of meer verborgen ondernemerschap moet niet alleen mogelijk worden gemaakt, het moet ook zichtbaar worden, waardoor het een onderdeel kan worden van een nieuwe, ‘postsuburbane’ identiteit van Almere. Dit ondernemerschap van zelfstandigen die actief zijn vanuit woonkamers, zolders, schuurtjes, garages en gehuurde hoekjes in kantoorgebouwen, lijkt typisch te zijn voor de new towns. En dat terwijl die ooit zijn gepland volgens de strenge wetten van moderne stedenbouw, met een strikte scheiding van wonen en werken, wat ze de reputatie van slaapsteden heeft opgeleverd. Juist hier schiet het ondernemerschap wortel op een individuele en improviserende manier. Een prijsvraag voor centra met voorzieningen voor zzp’ers, verspreid door de stad, zou kunnen leiden tot een lokale versie van het World Trade Center: een New Town Trade Center voor Almere 2018. Zo kan een stedelijk netwerk tot stand worden gebracht van zzp’ers die er diensten kunnen kopen of uitruilen en gebruik kunnen maken van technische ondersteuning en andere faciliteiten. Ook kunnen ze zich er gezamenlijk presenteren. Het New Town Trade Center zou een pilot kunnen zijn voor vergelijkbare centra in andere new towns. Uiteindelijk zou het zelfs kunnen leiden tot een echte economische uitwisseling: een hanze van new towns. Ook een benadering op de kleinste schaal, die van de afzonderlijke onderneming, valt te overwegen. Bijvoorbeeld een prijsvraag voor parasietachtige gebouwen - vrijstaand of gekoppeld aan bestaande woningen of kantoorgebouwen. Met zulke projecten kan Almere laten zien dat het dit web van nieuwe ondernemers waardeert als een essentieel onderdeel van de lokale economie.

Musical City - Endemol en Almere Endemol, de producent van televisieformats, musicals en andere theaterproducties, heeft een sterke band met Almere, waar zich onder meer de studio’s van Paul de Leeuw en Jörgen Raymann bevinden. Hier stond ook het originele Big Brother huis. Voor Almere 2018 is het belangrijk dat Endemol zich achter

de kandidatuur schaart. Naast een publieke steunbetuiging kan worden gedacht aan de productie van een soapserie of musical. De soapserie zou een parallelle vertelling kunnen zijn van de levens van gezinnen in vier of vijf Europese new towns; de gezinnen zijn op de een of andere manier met elkaar verbonden. Er kunnen thema’s aan de orde komen als Europese netwerken van immigranten, gemengde huwelijken en mensen die vanwege een liefde verhuizen naar een ander land. Een ander Endemol-project zou een musical kunnen zijn waarin het leven in een new town centraal staat. Over dit thema bestaan verschillende geslaagde films die wellicht tot musical kunnen worden omgevormd. Zoals Gregory’s Girl, over het leven en de liefde van een romantische jongen in Cumbernauld, of de Docu Rap Opera, over etnische spanningen in de Franse villes nouvelles.

Tweede thema: burgerschap in de new town In iedere new town breekt een moment aan waarop de bestuurders en ambtenaren niet langer werken voor een toekomstige gemeenschap, maar voor een gemeenschap die al bestaat. Dit vergt zowel van bestuurders als van bewoners een paradigmaverandering die moet uitmonden in een notie en een praktijk van burgerschap. Formeel voltrok deze overgang zich in Almere toen de stad haar eerste gemeenteraad kreeg en er een einde kwam aan het bestuur door de Rijksdienst IJsselmeerpolders (RIJP). In de praktijk was er echter meer voor nodig. Het kweken van een lokale elite, het vervangen van de oude garde door een nieuwe lichting van bestuurders uit de new town zelf, het ontstaan van circuits waarin burgers zelf de verantwoordelijkheid nemen voor hun stad - het gaat altijd met horten en stoten. Door Almere 2.0 en het succes van Almere verloopt dit proces heviger en sneller dan in menig andere new town. Ambitieuze burgerinitiatieven, zoals dat voor de culturele hoofdstad, zijn hiervan een bewijs. Is dit Almeerse burgerschap specifiek voor een new town, met pioniersgeest als een essentieel onderdeel? Wie lopen voorop in het volwassen worden van de stadsgemeenschap, de politici of de burgers?

Verkenning

47

48

Verkenning

Welke processen zijn specifiek voor het DNA van Almere? Wat valt er te leren van de overige leden van de new town familie?

Projecten: New Town Citizenship Fair In de aanloop naar 2018 zou Almere een netwerk kunnen opbouwen van tien tot twaalf Europese new towns, aangevuld met twee of drie new towns buiten Europa. Via dit netwerk kunnen uitwisselingen plaatsvinden van beroepen en figuren die cruciaal zijn voor het sociale weefsel - en dus voor het ontstaan en cultiveren van een vorm van burgerschap die specifiek is voor new towns. Politieagenten van elders zouden een week lang kunnen meelopen met de politie van Almere. Vergelijkbare uitwisselingen zijn denkbaar voor stedenbouwkundigen, onderwijzers, politici en buurtcomités. Inwoners van new towns delen de ambitie om hun verantwoordelijkheden als burgers te nemen. Dit biedt een basis voor het uitwisselen van ideeën en methoden om dit burgerschap in praktijk te brengen. Daartoe zouden elk halfjaar kleinschalige ontmoetingen moeten plaatsvinden in telkens een andere new town. Op de New Town Citizenship Fair wordt verslag gedaan van ontmoetingen, worden projecten gepresenteerd en worden plannen beraamd. De organisatie van de fairs en de ontmoetingen is in handen van een virtuele organisatie.

Derde thema: de cultuur van een new town Bij de transitie naar een volwassen stad kunnen de cultuur en het cultuurbeleid niet achterblijven. Bij de eerste fase van een new town past een cultuurbeleid dat is geënt op welzijn, met laagdrempelige activiteiten die zijn gericht op sociale cohesie en educatie. In deze eerste fase worden ‘satellieten’ opgezet van culturele instellingen in bestaande steden, zoals een theater, een centrum voor beeldende kunst of een architectuurcentrum. Zodra de new town een eigen identiteit begint te ontwikkelen, ontstaan lokale initiatieven en zal zich langzaam maar zeker een eigen

culturele scene ontwikkelen. Als de cultuurproductie van lokale betekenis blijft, dan zal deze scene niet uitstijgen boven het provinciale. Voor Almere zal het er dus om gaan of het in staat is een cultureel leven te ontwikkelen dat niet alleen authentiek is, maar door zijn kwaliteit en thematiek ook buiten Almere van betekenis is. Dit impliceert een culturele identiteit die tot ver over de gemeentegrenzen mensen aanspreekt die de Almeerse conditie herkennen: de jeugdigheid, de uitgestrektheid, de geschiedenis als een modernistisch planningsproject, een onafgebroken groei en een gemeenschap die met horten en stoten tot stand komt. Een culturele identiteit op basis van authentieke ervaringen zal niet gauw ontstaan als alleen wordt geïnvesteerd in geaccepteerde vormen van high brow cultuur. Daarom moet de new town ook op zoek naar hedendaagse uitdrukkingen van la condition humaine die over de hele wereld verstaanbaar zijn. Waar bevinden zich de zaden van de ‘Almeerse stijl’ - in muziek, literatuur, beeldende kunst, theater of video? Welke internationale dialogen kunnen vanuit Almere op gang worden gebracht? Een van de opvallendste attributen van het Almeerse cultuuraanbod is de land art. Kunstenaars uit binnen- en buitenland brengen daarin de unieke conditie van een modernistisch, door mensen gemaakt en bewoond landschap op een cultureel niveau.

Projecten: New Town Filmfestival De new town dient regelmatig als setting voor speelfilms. Soms is ze de achtergrond voor hartverscheurende verhalen over het harde stadsleven (Made in Hong Kong, 1997), soms als kaal decor voor een tere liefdesgeschiedenis (Gregory’s Girl, 1981), soms als propaganda van de overheid, zoals in de Russische musical Cheryomuski / Cherrytown (1963). Het afgelopen decennium zijn ook tal van films en documentaires gemaakt over de Franse banlieues. Film is het medium bij uitstek om het leven in een stad voor een groot publiek inzichtelijk te maken. Een tweedaags filmfestival in Almere brengt publiek uit heel Nederland in contact met de filmmakers. Het festival kan

Verkenning

49

misschien in samenwerking met het Architectuur Film Festival Rotterdam worden georganiseerd. In het verlengde van dit New Town Filmfestival valt te overwegen om een of twee documentaires over de westerse en niet-westerse new towns te laten maken. Die kunnen de karakteristieken van het leven in een new town in beeld brengen aan de hand van actuele thema’s, zoals de wereldwijde verstedelijking en de integratie van bevolkingsgroepen die van elders afkomstig zijn.

New Town Games In het kader van de culturele hoofdstad zou Almere in 2018 de New Town Games kunnen organiseren. Inspiratie kan worden opgedaan bij kunstenaars die nieuwe spellen en sporten met en voor bewoners ontwikkelen. Zoals de Flexvelden (die door hun lijnenspel en vlakken uitnodigen tot nieuwe sporten), Landje-pik of Go for it - een spel in de openbare ruimte op basis van gameconcepten, met de toepassing van hedendaagse technologie. Via de New Town Games raakt ook het vrijwilligerswerk in de new towns onderling verbonden.

Architecture & Building Triënnale Voorjaar 2012 zou een goed tijdstip zijn voor de eerste aflevering van een bescheiden internationale triënnale over vernieuwingen in de architectuur en het bouwen, toegespitst op de new towns. Zo’n triënnale kan worden beschouwd als de voortzetting van eerdere bouwexposities in Almere, waaronder De Fantasie, De Realiteit en de BouwRAI’s. Het zou een bevestiging zijn van Almere als stad van architectonische en stedenbouwkundige vernieuwingen. De tweede triënnale zou dan plaatsvinden in 2015 en de derde in het jaar van de culturele hoofdstad. De eerste editie van 2012 valt samen met de reeds geplande Internationale Architectuur Biënnale Rotterdam, die als thema heeft ‘design and politics’. Door die koppeling bereikt de Almeerse triënnale een groot internationaal publiek, zonder dat ze haar zelfstandigheid hoeft te verliezen. Een verschil tussen beide evenementen is dat de biënnale van Rotterdam zich op onderzoek richt, terwijl in Almere ook echt gebouwd moet gaan worden. De triënnale gaat gepaard met levendige debatten, kunstprojecten, muziekoptredens, architectuurtentoonstellingen en voorleesavonden. Het moet een evenement worden dat het midden houdt tussen de eerste edities van Lowlands en de kunst- en architectuurbiënnale van Shenzhen, die de hele stad activeert. De triënnale zou georganiseerd moeten worden door jonge curatoren, waarvan enkele uit andere new towns. Ze delen de ervaring van het werken binnen een ogenschijnlijk perifere, identiteitsloze en aculturele omgeving. Van daaruit creëren ze een eigen esthetiek, ontwikkelen ze kanalen naar de politiek en vinden ze een taal uit voor de desolate leegte buiten de kunst- en machtscentra. In de thema’s van de triënnale moeten steeds relevante issues aan de orde komen - niet alleen voor Almere, maar ook voor andere new towns.

50

Verkenning

Vierde thema: van uitbreiding naar intensivering Almere heeft zich ontwikkeld volgens een ruimtelijk systeem dat sinds zijn ontstaan consistent is gebleven. Binnen dit systeem bleek ruimte voor een opeenvolging van stedenbouwkundige en architectonische ideologieën, stijlen en hypes. Tot nog toe is het altijd gegaan om uitbreiding en planning van bovenaf. Zou de schaalsprong van Almere 2.0 niet ook een sprong in het stedenbouwkundig en architectonisch denken moeten inhouden? De schaal van de uitbreiding brengt met zich mee dat de relatie met de omgeving straks opnieuw moet worden bepaald. Hoe verhoudt een twee keer zo groot Almere zich tot Amsterdam, het Gooi en de rest van Flevoland? Wat te doen met het bestaande stedelijk gebied, nu de eerste wijken aan herstructurering toe zijn? Almere 2.0 brengt ontwerpvragen met zich mee die de stad zich nog niet eerder heeft hoeven stellen. Het gaat over verdichting, stadsvernieuwing, ‘inbreiding’ en het repareren en verbinden van stadsdelen. Zulke opgaven waren tot nu toe typisch voor langer bestaande steden, niet voor een new town. Parallel aan de grote opgave van Almere 2.0 zal de stad dus op een kleinere schaal moeten reflecteren op wat er al is. Almere moet daarvoor over de oorspronkelijke schema’s en groeimodellen heen kijken en bepalen welke erfenissen van dertig jaar stedenbouw het wil voortzetten, radicaal

Almere staat voor opgaven die tot nu toe typisch waren voor langer bestaande steden, niet voor een new town

Verkenning

51

52

Verkenning

veranderen of vervangen. Ook zal het moeten nadenken over de elementen die voor continuïteit zorgen omdat ze typisch Almeers zijn, en op welke schaal het diversiteit wil nastreven. Het ontwerpen aan Almere kan zelfbewust als een culturele attractor worden gepresenteerd aan een wereld die met dezelfde vraagstukken kampt. Het landschap, de land art, de stedenbouw, de architectuur en de inrichting van de openbare ruimte zijn de ingrediënten waarmee Almere de rol kan overnemen van Rotterdam als hét laboratorium van stedenbouw en architectuur. Ook kennisinstituten als het INTI, de Hogeschool Windesheim en de Technische Universiteit Delft kunnen daarbij een rol spelen.

Project: New Town 21 De schaalsprong van Almere 2.0 zal van de stad de vijfde van Nederland maken. Het is een van de aanleidingen voor een mogelijke kandidatuur voor de culturele hoofdstad. Het ontwerp van Almere 2.0 is dan ook een van de majeure onderdelen waarmee Almere zich internationaal op de culturele kaart zal zetten. Almere 2.0 is niet alleen kwantitatief, maar vooral ook kwalitatief van grote betekenis. Terwijl het bestaande Almere kan worden beschouwd als een Groot Project uit de twintigste eeuw, zou Almere 2.0 wel eens de voorbode kunnen zijn van een Groot Project dat typerend is voor de 21ste eeuw. Met als uitgangspunt: het begeleiden van stedelijke groei op een zodanige manier dat de gemeenschap zelf de vorm en de kwaliteiten van de stad bepaalt, in plaats van andersom. Die opgave is uiterst relevant voor Europa, waar talloze naoorlogse steden en wijken aan herziening toe zijn. De vraagstelling is ook actueel elders in de wereld, waar in de zich ontwikkelende landen een hele nieuwe generatie steden verrijst. Almere 2018 en de aanloop ernaartoe kunnen worden aangegrepen om de schaalsprong lokaal, landelijk en internationaal onder de loep te nemen. Almere 2.0 kan het tegenovergestelde worden van de top down plannen die uitsluitend door de overheid worden gemaakt. Almere 2.0 kan een laboratorium worden voor de nieuwste noties op het gebied van een stedenbouw die is doordrongen van participatie en politiek.

Dat vergt een nieuwe rol van de overheid. Een rol als veroorzaker van stedelijkheid en als arbiter in een gezamenlijk proces van investeren, ontwikkelen, plannen en bouwen. Maar vooral ook wordt veel verlangd van commerciële en maatschappelijke partijen. Daarnaast is ook de bijdrage van bestaande en toekomstige bewoners essentieel. Almere 2018 kan het proces van planning en verstedelijking opengooien en zichtbaar maken, voor de wereld en voor de Almeerders zelf. Dat is onder meer mogelijk door charrettes (ontwerpbijeenkomsten) te organiseren, door een ongebonden chroniqueur aan te stellen en door middel van internationale workshops rond onderwerpen die ook elders, binnen en buiten Europa, aan de orde zijn. De centrale thema’s zijn: flexibilisering van een in oorsprong stram planningsmodel; een planningsmethode die niet langer werkt vanuit processen, maar vanuit inhoudelijke opgaven; en doorgaan met experimentele vormen van stedenbouw. Almere kan het laboratorium worden voor een nieuwe benadering van stedenbouwkundige vraagstukken, op basis van het principe dat de vorm en het programma van de stad moeten voortkomen uit de gemeenschap zelf. Almere zou wel eens voor de hele wereld een voorbeeld kunnen worden van een stad met een democratische, 21ste eeuwse stedenbouw.

Verkenning

53

54

Verkenning

HOOFDSTUK 8

Programmalijn:

Jong in jong Almere De een na laatste bushalte in Almere Poort heet ‘toekomstig station’. Een naam die genoeg zegt over Almere: het station moet nog komen, maar dat het er komt is zeker. De bushalte onderstreept die belofte. Halte ‘toekomstig station’ typeert ook de jonge bewoners van de stad. Op weg om iets te worden, hun plek in te nemen, maar ook om de tijdelijkheid van de naam: je blijft niet eeuwig jong. Een derde van de Almeerders is jonger dan 25. De komende tien jaar blijft dat zo, ook al groeit Almere door naar 250 duizend inwoners. Ruim de helft van de kinderen en jongeren is in Almere geboren. Zij hebben hun wortels in deze stad, ontwikkelen meer dan hun ouders een Almeerse identiteit. Die wordt gevormd door het wonen in het landschap en het spelen op bouwplaatsen. Oudere Almeerders houden de optie open om terug te gaan naar hun wortels, maar voor een groeiende groep jongere Almeerders geldt dat niet meer. Als Almere aan stedelijkheid wil winnen, is de omvang van deze groep jonge inwoners een factor van belang. Omdat de stad nog maar kort bestaat heeft de mainstream cultuur er nog de overhand. Er lijken geen niches te zijn waar subculturen voet aan de grond krijgen. Een uitzondering is de graffiti- en hiphopcultuur. Al begin jaren tachtig was Almere hiervoor een gastvrij podium en nog altijd heeft het een stevig aandeel in de jongerencultuur. Net als voor rap en breakdance, andere onderdelen van de hiphopcultuur, heb je er niet veel voor nodig. Almere had veel ruimte - muren, en later ook schuttingen en er waren nog maar weinig regels. De strijd die begin jaren negentig werd

Een derde van de Almeerders is jonger dan 25

aangebonden tegen de graffiti, leidde bij de politie bijna tot een rage om aan de hand van tags de graffitischrijvers te achterhalen. Toch werd in 2005 het internationale festival Meeting of the Styles uitgeroepen tot het meest aansprekende graffiti-evenement. Graffiti heeft zijn plek veroverd en wordt zelfs door het jongerenwerk ingezet. Hoe kan Almere voor jongeren een goede voedingsbodem blijven? En hoe kunnen jongeren een bijdrage leveren aan de culturele groei en de diversiteit van de stad? Met Almere 2.0 in het vooruitzicht en de stadsdelen die verschillende ‘levensfasen’ doorlopen, zouden de stad en de jongeren elkaar moeten versterken. De culturele hoofdstad kan dit proces kracht bijzetten. Overigens bieden ook de andere programmalijnen al veel inspiratie voor activiteiten met en voor jeugdigen.

Diversiteit en verschuivend perspectief Het lijkt voor de hand te liggen om alle jonge Almeerders als één groep te beschouwen. Toch verdient het de voorkeur om drie leeftijdsgroepen te onderscheiden: kinderen tot twaalf jaar, kinderen van twaalf tot achttien en jongeren van achttien tot 25 jaar. Bij die laatste groep zitten ook creatieve pioniers, zoals bij VV Flex of DUS. Kinderen werken mee aan het kinderkompas of het kinderpersbureau, jonge ondernemers runnen radio-omroep New FM, er zijn oudere en nieuwe graffitikunstenaars en Drumpatroon wil het uitgaan in Almere verlevendigen. Maar er zijn ook jongeren die je nooit hoort, die direct aan het werk gaan of die buiten de boot dreigen te vallen. Het vooruitzicht van Almere 2018 spreekt bij jongeren tot de verbeelding, maar roept ook scepsis op. Waarom wachten tot 2018? Voor de jongeren van nu liggen de kansen voor het oprapen in de stad van nu. Ze hebben

Verkenning

55

Meer nog dan de pioniers zijn de jongeren de eerste echte Almeerders haast, voor je het weet ben je geen jongere meer. De meeste plannen voor een culturele hoofdstad zijn bestemd voor toekomstige jongeren die nu nog kinderen zijn. Voor de jonge creatieve ondernemers van vandaag is in 2018 de tijd van experimenteren misschien voorbij. Toch kan dit besef van een verschuivend perspectief ook als instrument worden ingezet. Jongeren kunnen programma’s ontwikkelen die ook voor ouderen interessant zijn. In dat geval zingt de jongerenprogrammering zich niet los van de rest en draagt ze bij aan een meer gelaagde diversiteit. De energie en creativiteit die een kleinere groep de afgelopen jaren heeft ontplooid, reikt van vrijwilligerswerk voor kansarme jongeren, het organiseren van feesten en festivals en huiswerkbegeleiding, tot projecten voor talentontwikkeling. De komende drie jaar zouden alle initiatieven van jongeren kunnen worden gebundeld om er vervolgens de beste tien uit te kiezen. Die kunnen dan op weg naar 2018 verder worden ontwikkeld. De diversiteit van de jongeren en het verschuivend perspectief pleiten niet voor één generieke jongerenprogrammering, maar voor een gedifferentieerd programma dat ook is verbonden met andere thema’s en doelgroepen.

Nieuwe spelers met verantwoordelijkheid Met hun initiatieven en ideeën geven jongeren vorm en betekenis aan de stad. Meer nog dan de pioniers zijn zij de eerste echte Almeerders. Ze zoeken nieuwe wegen uit de smeltkroes van bestaande en geïmporteerde regels en tradities. Inherent aan het creëren van je eigen plek is het leveren van commentaar op de rest en het bijna per definitie oneens zijn met wat er verder gebeurt. Op zoek naar die eigen positie vragen jongeren ruimte om te experimenteren, om dingen op te zetten - desnoods om ze te laten mislukken en opnieuw te beginnen. Kortom, om anders te kunnen zijn dan de rest. Ze confronteren de ‘geplande’ stad met de grenzen van de maakbaarheid.

56

Verkenning

Leegstaande panden kunnen ruimte bieden voor creatieve bedrijven. Jongeren met organisatietalent wachten op kansen om grenzen te verkennen en in te haken op trends in de jongerencultuur. Tijdelijke initiatieven en gebruik maken van de tussentijd kunnen voor een springplank zorgen. Communicatie via internet leidt tot netwerken en communities die niet gebonden zijn aan de fysieke grenzen van de stad. De ondernemende jongeren willen niet slechts consumeren wat wordt aangeboden. Ze ontlenen hun inspiratie aan de speelruimte die Almere biedt - aan de slogan: hier kan alles. Ze brengen het graag zelf in praktijk. Het gaat erom dat jongeren zelf de verantwoordelijkheid nemen die hoort bij de speelruimte die ze willen innemen. Vanuit een van de Almere Principles, ‘mensen maken de stad’, zou de komende jaren geëxperimenteerd kunnen worden met nieuwe vormen van communicatie en samenwerking tussen jongeren en de gemeentelijke overheid. Een jongerenversie van de Roefelraad - dat is de kindergemeenteraad die al sinds 1995 bestaat - kan een vehikel zijn. Hetzelfde geldt voor het opzetten van jongerentelevisie of het voortzetten van een programma als Tumult. Een pilot om leegstaande kantoorpanden in bruikleen te geven aan initiatieven van jongeren zou hen meteen kunnen betrekken bij het beheer, of bij de ontwikkeling van nieuwe festivals met een mix van muziekstijlen.

Perspectieven in de stad Buiten het ouderlijk milieu zijn de school, (sport)verenigingen, buurtcentra, stageplekken en het publieke domein de plekken waar jongeren zich manifesteren. In een stad die verandert en in ontwikkeling is, bieden deze instellingen continuïteit en houvast. De verbindingen die in het onderwijs of elders met de leefomgeving worden gelegd, versterken de band met de stad. Dat maakt de kans groter dat jongeren genoeg perspectieven zien om in Almere te blijven wonen, werken en leven. Het onderwijs wordt wel het tweede milieu genoemd. Kinderen zitten van hun vierde tot hun zestiende op school en de helft van de jongeren plakt daar nog eens vier tot acht jaar aan vast. Gelet op de samenstelling van de bevolking moet het onderwijs misschien wel de belangrijkste partner van de

culturele hoofdstad worden. Het gaat dan niet alleen om de kinderen en jongeren die onderwijs volgen, maar ook om de leerkrachten en anderen die in het onderwijs werken. Van basis- tot hoger onderwijs zijn er drie lijnen waarlangs de rol van het onderwijs voor de culturele hoofdstad tot uitdrukking kan komen: • projecten en programma’s in het onderwijs, • betrokkenheid van leerkrachten, • vervolgopleidingen.

Betrokkenheid van leerkrachten Als het onderwijs partner wordt van de culturele hoofdstad, dan vereist dat een sterke betrokkenheid van de leerkrachten. Het enthousiasme en het draagvlak bij het onderwijzend personeel vergroten de kans op participatie, toe-eigening en een rendement dat beklijft. De nog jonge Pabo Almere kan dit bevorderen door voor docenten een inspirerende toolkit samen te stellen. Zo’n toolkit voor Almere 2018, gebaseerd op de programmalijnen, stelt de leerkrachten in staat om activiteiten en projecten te ontwikkelen. Het kan bovendien leiden tot meer samenwerking tussen de scholen.

Projecten en programma’s in het onderwijs De Almeerse scholen voor voortgezet onderwijs profileren zich op verschillende manieren. Het Buitenhoutcollege richt zich op media, het Artecollege op het theaterbedrijf en het Echnatoncollege op sport. Daarmee tonen ze al de culturele dimensie van het onderwijs aan. De talentklassen van het Buitenhoutcollege hebben deelgenomen aan het filmfestival voor scholieren in Lelystad. Het vak Almerekunde op het Oostvaarderscollege laat zien hoe kinderen via school bewust worden gemaakt van hun leefomgeving. Ze worden betrokken bij de ontwikkelingen in de stad en ze leren hoe ze daar zelf deel van kunnen uitmaken. Zitten hier misschien de jonge gidsen voor Almere 2018 tussen? In het basisonderwijs zouden alle leerlingen moeten worden geïnspireerd om in 2018 deel te nemen aan de culturele hoofdstad. Bijvoorbeeld door samenwerking met de Kunstlinie, Casla of De Paviljoens. Cultuureducatie kan een brug slaan tussen de gewone vakken en de vormingsvakken. Natuurlijk is hier een rol weggelegd voor het echte Klokhuis in Poort. Of nodig alle Almeerse kunstenaars uit om een basisschool te adopteren en samen met de school een programma te maken op weg naar 2018. Ook de maatschappelijke stage die vanaf 2011 in het onderwijs wordt ingevoerd biedt kansen voor sterkere banden tussen het onderwijs en de leefomgeving. In het kader van de culturele hoofdstad kan een pool worden opgezet met zo veel mogelijk culturele instellingen en organisaties.

Jongeren confronteren de ‘geplande’ stad met de grenzen van de maakbaarheid

Vervolgopleidingen De komst van het hoger onderwijs naar Almere zou wel eens een motor kunnen worden voor andere sectoren. Ook de stedelijkheid zal erdoor worden bevorderd, maar zo ver is het nog niet. In de beginfase kunnen we de vraag ook omdraaien. Wat kunnen het bedrijfsleven, de zorg, de horeca en de cultuur betekenen voor het ‘aarden’ van een hogeschool? Waardoor onderscheidt de keuze voor een hbo-opleiding in Almere zich van studeren in Zwolle of Alkmaar? De pabo in Almere past meer dan in andere steden bij de bevolkingssamenstelling. Kan die vraag ook worden gesteld aan de opleidingen van de nieuwe Hogeschool Windesheim? Ligt het alleen aan de opleiding of gaat het ook om de omgeving, het culturele aanbod in de stad, de diversiteit? Welke andere impulsen zijn nodig voor een milieu dat Almere aantrekkelijk maakt voor studenten? Een jaarlijkse ‘summerschool campus’ voor (aankomende) studenten, docenten en andere geïnteresseerden kan helpen met een programma dat voor een groot deel wordt bepaald door bedrijven en maatschappelijke en culturele organisaties uit Almere. Hierbij is ook een rol weggelegd voor de studentenvereniging Endzjin en de studentenorganisatie in oprichting Astor. In de aanloop naar een culturele hoofdstad kunnen prijsvragen en projecten voor bijzondere architectuur of vernieuwende vormen van studentenhuisvesting Almere aantrekkelijker maken om te wonen en te studeren. In een stad waar acht van de tien inwoners tussen de 15 en 64 jaar op laag en middelbaar niveau is opgeleid, is voor veel mensen de stap van school naar werk relatief klein. Onderwijs en bedrijfsleven zouden samen naar manie-

Verkenning

57

58

Verkenning

ren kunnen zoeken om de talenten van jongeren te verzilveren. De lifestyle ateliers die worden ontwikkeld op thema’s als mode en ict & nieuwe media zouden een schakel kunnen zijn. Het is een aanpak die op den duur ook in andere branches kan worden ingezet. Het project richt zich op schoolverlaters van het vmbo, mbo en hbo en op volwassenen zonder werk. In de ateliers komen de deelnemers drie maanden lang twintig uur per week in aanraking met mode of ict & nieuwe media. Ze worden begeleid door ondernemers en docenten en doorlopen het hele proces, van idee tot product en presentatie. Na afloop stromen ze door naar een beroepsopleiding of regulier werk, of men begint een eigen bedrijf.

Horizon verbreden De wens en noodzaak om het aandeel van jongeren in de samenstelling van de Almeerse bevolking te vergroten is terecht. Het ligt daarom voor de hand om allereerst vast te stellen wat je als stad te bieden hebt en wat je kunt verbeteren. Een van de manieren om de culturele verbinding met Amsterdam zichtbaar te maken (die door de schaalsprong van Almere 2.0 nog eens wordt versterkt) zou een twin city jongerenprogramma kunnen zijn, in samenwerking met jongeren en jongerenorganisaties in Amsterdam. Voor veel jongeren blijft Amsterdam de stad die ze inspireert; het is vaak ook de eerste keuze als ze besluiten buiten Almere te gaan wonen. Voorbeelden uit andere steden kunnen juist de wens versterken om in Almere te blijven. Niet alleen uitwisselingen van jongeren met andere new towns liggen dan voor de hand, maar ook met andere steden in Nederland en daarbuiten.

Cultuur en sport De stad is voor veel jongeren een bron van inspiratie. Streetdance, skeeleren, skaten en freerunnen zijn de sporten die bij een jonge stad horen. Soms is de stad zelfs een ‘parkour’ vol aanleidingen en uitdagingen. De freerunners proberen zo min mogelijk de grond te raken en oefenen zich in salto’s, slides en andere moves. Net als voor skateboarders en bmx-ers zijn muren, trappen

en trapleuningen, bankjes en andere obstakels het materiaal voor de ollie, de nollie en de kick-flips. Om jongeren tegemoet te komen moet er vooral niets worden aangelegd. Wel valt inspiratie te ontlenen aan het Rotterdamse voorbeeld van samenwerking tussen jongeren en bureau 2012Architecten voor de inrichting van een tijdelijk stadion en freezone met kabelhaspels, betonblokken en containerdeuren. In oktober 2009 legde het huis-aan-huis-blad Almere Deze Week zijn lezers de volgende stelling voor: ‘Cultuur is belangrijker voor Almere dan sport’. 49 procent was voor, 51 procent was tegen. De vraag wie gelijk heeft is niet interessant, dat sport en bewegen belangrijk zijn is een open deur. Dat beide thema’s ongeveer gelijk scoren onderstreept wel het dat het belangrijk is om sport op te nemen in de agenda voor de culturele hoofdstad. Hoe en waartoe inspireert Almere als speelveld van beweging, sportieve activiteiten, competitie en verbroedering? Welke niet-fysieke kenmerken geven aanleiding tot sport en spel voor de die-hards en de liefhebbers. Niet voor niets vindt al sinds 1983 de Almere Holland Triathlon plaats, met Almere Haven als epicentrum. De afstanden tussen de stadsdelen en de afwisseling van groen, water en hardware nodigen hiertoe uit. Voor een breder publiek inspireert de stad tot een originele Almeerse variant van Te Land, ter zee en in de lucht. Wat te denken van een vliegerfestijn op Almere Strand, een marathon langs de 42 kilometer lange kustlijn van Almere, of een fiets-, rolstoel- en skeelerevenement over de busbaan? Of een competitie van sportieve spelletjes door bewoners bedacht, waarbij de stadsdelen het tegen elkaar opnemen? Tussen de partnersteden Aalborg, Rendsburg, Lancaster en Almere worden al jaarlijks de International Youth Games georganiseerd, voor jongeren van veertien tot zestien jaar. Behalve sport maken ook muziek en dans er deel van uit. Almere is in 2010 de gastheer, en naar verwachting ook in 2018. Als Almere dan culturele hoofdstad van Europa is, vraagt dit om een bijzondere uitvoering van de Youth Games. Die hoeft zich dan niet te beperken tot jongeren of de vier partnersteden. Het kan ook een aanleiding om er in het kader van Almere 2018 de New Town Games van te maken.

Verkenning

59

60

Verkenning

HOOFDSTUK 9

Programmalijn:

Almere 2.0 als culturele schaalsprong Almere is voorbestemd de komende twintig jaar opnieuw een ongekende groei door te maken. De structuurvisie voor Almere op weg naar 2030, aangeduid als Almere 2.0, omvat onder meer zestigduizend nieuwe woningen en honderdduizend arbeidsplaatsen. Almere kan er de bestaande kwaliteiten van de stad door versterken en er nieuwe aan toevoegen, zodat ze meer divers en completer wordt. De culturele hoofdstad biedt een unieke kans om Almere 2.0 kracht bij te zetten als katalysator voor een cultuursprong.

Almere 2.0 is een culturele daad Almere 2.0 behelst in de eerste plaats een voorstel voor fysieke operaties die een ongekende groei van Almere mogelijk moeten maken. Het gaat om infrastructuur, stedenbouwkundige plannen, landschapsontwerpen, architectuur en het inrichten van de openbare ruimte. Al deze onderdelen - en het geheel dat meer is dan de som der delen - moeten ook worden opgevat als een culturele daad. Ze zijn de uitdrukking van humane waarden en een maatschappelijke visie. Een mooi voorbeeld is de Erasmusbrug in Rotterdam. Die brug is een culturele en maatschappelijke daad van de eerste orde. Ze bracht het centrum van de stad weer naar de rivier, ze gaf de Rotterdammers een symbool om trots op te zijn, ze verschafte de stad een nieuw, modern herkenningspunt en ze bracht de beide rivieroevers weer tot elkaar.

De fysieke operaties van Almere 2.0 moeten worden opgevat als een culturele daad

Voor Almere 2.0 geldt in principe hetzelfde. Het achterhalen van de culturele dimensie van Almere 2.0 is een centraal thema in deze programmalijn. Hoe verhogen we de kans dat de Almeerders zich Almere 2.0 gaan toeeigenen? Hoe zorgen we ervoor dat de stad er trotser door wordt, dat de burgers zich meer betrokken gaan voelen? Hoe presenteert Almere de resultaten van onderdelen en halffabricaten aan Europa, en verder? Dit vereist in de eerste plaats debatten - stedelijk, landelijk en internationaal. De emotionele component, de beleving van Almere 2.0, mag dan niet uit het oog worden verloren. Er moet een woekering van verhalen komen, er zouden zelfs mythes over moeten ontstaan. De instrumenten zijn legio. Ze variëren van tentoonstellingen en presentaties tot publicaties, fotoseries, symposia, rondleidingen en vertellingen.

Een uniek soort new town Door Almere 2.0 is Almere een van de weinige steden die na de Vinex een grote uitbreidingsopgave krijgt uit te voeren. Daarmee wordt aan de stedelijke ontwikkeling een bijzondere laag toegevoegd. Door deze forse tweede ontwikkelingsfase wordt Almere een uniek soort new town. Het suburbane karakter zal worden doorbroken en aangevuld met nieuwe woon- en werkmilieus. Almere kan zijn eenzijdigheid van zich afwerpen en doorgroeien naar een diverse en complete stad. Almere zal er internationaal door in de schijnwerpers komen te staan. Er zijn meerdere perioden van transformatie nodig om in een stad een ruimtelijke en functionele gelaagdheid te laten ontstaan. In slechts dertig jaar valt geen complete stad te maken. Op z’n best is het mogelijk om daar-

Verkenning

61

Almere 2.0 geeft de stad de kans completer, evenwichtiger en meer divers te worden voor het fundament te leggen, en dat is precies wat de bedenkers van Almere hebben gedaan. Ze ontwierpen ‘overmaat’ en ruimte; het resultaat is dat weinig andere steden zoveel potentie hebben als Almere. Almere 2.0 geeft de stad de kans om completer, evenwichtiger en meer divers te worden. Daarmee kan ze zich ontwikkelen tot een stevig onderdeel van de noordelijke Randstad. Investeringen in de infrastructuur zorgen voor een betere bereikbaarheid, zodat Almere beter in de regio wordt verankerd. De verbinding door het IJmeer zal meer zijn dan een noodzakelijke vervoersas. Ze wordt ook een culturele verbinding, die de gedachte van een ‘dubbelstad’ Amsterdam - Almere kracht bijzet, met een mogelijke uitwisseling van programma’s, voorzieningen en mensen. Door het meerkernige stadsmodel onderscheidt Almere zich van andere steden in de Randstad, die noodgedwongen uitgaan van een compacte stad. In Almere worden de stadsdelen omgeven door grote groengebieden die voor geleding en overmaat zorgen. Het stadsmodel is dan ook een belangrijke vestigingsfactor voor bewoners en ondernemers. Bovendien zorgt het voor flexibiliteit in het toekomstige gebruik.

Landschapsstad Het water en het groen in en om de stad, de grote landschappen en de vele particuliere tuinen maken van Almere een rijke ‘landschapsstad’. Grote regionale landschappen als het Markermeer, het IJmeer, het Gooimeer, de Oostvaardersplassen en de polder bevinden zich onder handbereik. Alleen ligt Almere er nog te veel met de rug naartoe. Almere 2.0 opent de mogelijkheid dit om te keren, zodat elk stadsdeel een unieke relatie met het landschap krijgt. Het IJmeer wordt door zijn bijzondere ligging van nog grotere betekenis voor de regio. Het wordt het ‘blauwe hart’ van de noordelijke Randstad - een gevarieerd waterpark waar stad, ecologie, infrastructuur en recreatie

62

Verkenning

elkaar versterken. De randen van het meer bieden mogelijkheden voor bijzondere woon- en werkmilieus, natuureilanden en -oevers en recreatieve programma’s. In de stad liggen natuurgebieden en bossen, zoals de Pampushout, de Almeerderhout, de Lepelaarplassen en het Kromslootpark. Ze bieden lucht en ruimte en ze brengen een geleding aan tussen de stadsdelen. Er liggen nog wel flinke opgaven, zoals het toegankelijker maken, meer diversiteit en betere verbindingen met de wijken. Landgoed De Kemphaan en het Natuurbelevingscentrum Oostvaardersplassen zijn goede voorbeelden van hoe stad, mens en landschap kunnen samengaan. Almere Strand is het toneel van spektakels gedurende de Libelle zomerweek, het Sand Sculpture Park, popconcerten en dance parties. Andere landschappen in de stad kunnen aanvullende podia bieden voor de culturele programma’s die horen bij een complete en diverse stad van 350 duizend inwoners. Het Weerwater is het centrale landschap in de stad. Het zal aan betekenis winnen als het wordt gebruikt als decor voor stadsontwikkeling, publieke ruimtes en programma’s.

Een complete en gevarieerde stedelijke cultuur In dertig jaar is in Almere een eigenzinnige culturele laag ontstaan. Die komt onder meer tot uitdrukking in de hiphop scene, de jaarlijkse ‘cultuurnacht Almere’, de wereldkampioen American line dancing, het zichtbaar maken van oude scheepswrakken en nieuwe burgerinitiatieven. Er heeft zich een gelaagdheid met verschillende sociale structuren ontwikkeld. Met Almere 2.0 krijgt de verscheidenheid aan woon- en werkmilieus, recreatiemogelijkheden en culturele programma’s een flinke impuls. De stad wordt kleurrijker, ze krijgt vele gezichten. Er kunnen initiatieven en economieën tot ontwikkeling komen die typisch Almeers zijn. De culturele hoofdstad kan een grote rol spelen in het losmaken van initiatieven en creativiteit. Ook kan ze de culturele lagen in de stad beter zichtbaar maken.

110

111

De Schaalsprongas

Nieuwe OV-as: IJmeerlijn en Stichtselijn

Nieuwe woon- en werkmilieus

Versterkte bestaande stad

Ecologische Schaalsprong

Versterkt groen-blauw casco

Verkenning

63

Succesvolle Gezinnen Dynamische Families

3%

25%

Welgestelden

6% 1%

Ontwikkelde Stedelingen

3% 19%

Vrije Geesten

Traditionalisten Pensioengenieters

Status / Inkomen

1% 5%

7%

25% Knokkers Modale Burgers Samenwonenden Alleenstaanden

64

Landelijk Gezinsleven

3%

Verkenning

Senioren Gezinnen

Gepensioneerden

Particulier opdrachtgeverschap en organische groei

Innoveren en experimenteren

Een aantal jaren geleden heeft Almere een belangrijke koerswijziging in het bouwen tot stand gebracht. Het credo ‘groei om de groei’ werd verlaten en de productiegestuurde ontwikkeling werd ingeruild voor een ontwikkelingsstrategie van diversiteit en differentiatie. Deze nieuwe bouwcultuur geeft mensen de ruimte om naar eigen inzicht een woning te laten bouwen. De projectontwikkelaar is dan niet meer een vanzelfsprekende schakel. Er zijn nieuwe vormen van samenwerking tot stand gekomen met partijen die zich voor lang aan de stad hebben verbonden. Dat zijn bewoners, maar ook de ‘betere’ corporaties en beleggers. Met deze nieuwe bouwcultuur onderscheidt Almere zich. Het particulier opdrachtgeverschap zorgt voor een nieuwe relatie tussen de stad en de burger. Er wordt niet langer ontwikkeld over de hoofden van inwoners heen; in plaats daarvan worden plannen verankerd met inzichten die uit de stad zelf voortkomen. Bij deze ‘bouweconomie van onderop’ wordt de consument producent, maker van de stad. Zelfbouw leidt bovendien tot diversiteit en tot sociale verbondenheid in een buurt of wijk. Dit is al zichtbaar geworden in het project de Buitenkans, een ecologische buurt met 55 woningen. In de Noorderplassen, het Homeruskwartier en Hout Noord is volop ruimte voor particulier opdrachtgeverschap. In Almere Poort vinden experimenten plaats met collectief particulier opdrachtgeverschap, consumentgericht bouwen en sociale koopwoningen. De plannen voor Hout Noord - in het kader van het experiment ‘de sociaal duurzame wijk’ - gaan uit van organische stedenbouw. Particulier opdrachtgeverschap kan hierin uitgroeien tot een dragende stedenbouwkundige factor. In Almere Oostvaarderswold wordt ingezet op organische gebiedsontwikkeling. Allemaal zijn het unieke en uitdagende opgaven. De culturele hoofdstad kan worden aangewend voor verder onderzoek, interventies en het mobiliseren van sociale en maatschappelijke processen.

Het nog jonge Almere heeft al een traditie opgebouwd door steeds de nieuwste inzichten voor stadsontwikkeling toe te passen. Voorbeelden zijn experimentele vormen van ouderenhuisvesting, gescheiden busbanen, de organisatie van de gezondheidszorg en het ondergrondse afvalsysteem. In Filmwijk, Muziekwijk en de Eilandenbuurt zijn woningbouwexposities gehouden en de Fantasie en de Realiteit trekken nog steeds de aandacht als woningbouwexperimenten. Met Almere 2.0 gaat de stad voort op deze weg. De Almere Principles gelden daarbij als leidraad. Dit komt onder meer tot uitdrukking in een grootschalige ontwikkeling van duurzame mobiliteit, het lokaal produceren van schone energie uit zon en wind, het verder ontwikkelen van het particulier opdrachtgeverschap en voedselproductie met stadslandbouw. Samen met het ministerie van VROM is een DuurzaamheidsLab opgericht, dat Almere tot het nationale praktijklaboratorium voor duurzame gebiedsontwikkeling maakt.

Almere onderscheidt zich door een nieuwe bouwcultuur

Almere 2.0 in 2018 In 2018 zullen de resultaten van Almere 2.0 al op verschillende fronten zichtbaar zijn. Almere Poort is dan grotendeels klaar, inclusief de kustzone met een geheel nieuw landschap voor wonen, werken en recreëren dat de stad met het IJmeer verbindt. Hout Noord zal in 2018 hét voorbeeld zijn van een sociaal duurzame stadsontwikkeling. Tegen die tijd is ook de eerste fase zichtbaar van de ontwikkelingen in Oostvaarderswold, Pampus en rond het Weerwater. In Pampushaven zullen ‘eenpersoons duurzaamheidseilandjes’ liggen. Dit experiment moet tot inzichten leiden voor Almere IJland, waarvoor de plannen in 2018 in een vergevorderd stadium zullen zijn. Van de groenblauwe hoofdstructuur zal een deel zijn aangelegd. Pampushout krijgt een belangrijke functie in de waterberging en -zuivering en Almeerderhout wordt een gevarieerd stadsbos met nieuwe ontmoetingsplekken voor stad en regio. Ook zullen zich de eerste contouren van het landschapspark Eemvallei aftekenen. Energieproductie, waterberging, waterzuivering, recreatie en natuur gaan daar hand in hand. In Oostvaarderswold

Verkenning

65

gaan nieuwe stadsboeren aan de slag, samen met particulieren, woningbouwcorporaties en andere partijen. De kust van het Gooimeer zal in 2018 aantrekkelijk en toegankelijk zijn gemaakt met landjes, eilandjes, steigers, oevers en een buitendijks park. De A6 bij het Weerwater zal overkluist zijn.

Programma Noodgedwongen beperkt een schets van deze programmalijn zich in dit stadium vaak tot de contouren. Er zal immers moeten worden ingespeeld op plannen waarvan een groot deel nog niet bekend is. Pas nadat ze de komende jaren uit Almere 2.0 zijn voortgevloeid, kunnen vanuit de programmalijn voorstellen worden ontwikkeld om ze cultureel en maatschappelijk te begeleiden. Uiteindelijk zal dat resulteren in een rijk en gevarieerd programma. Niet helemaal los hiervan, maar toch zelfstandiger, kunnen in het bidbook wel alvast programma’s worden ontwikkeld over de sociale, culturele en economische dimensies van Almere 2.0. Bijvoorbeeld over de sociale en culturele infrastructuur die nodig is voor een snel groeiende stad. Het programma kan uiteenlopende vormen aannemen, variërend van onderzoeken en interventies tot verschillende activiteiten. De hierboven beschreven thema’s geven tal van aanknopingspunten. Als daarbij gebruik wordt gemaakt van particuliere energie en initiatieven, van nieuw ondernemerschap en innovaties en kennis - dan is dat op zich al een culturele daad. Mogelijke programmaonderdelen zijn: • Symposia, debatten, gesprekken, workshops en onderzoeken, in samenwerking met onder andere het INTI, Casla, regionale partners en onderzoeksinstellingen. Dit kan uitmonden in publicaties in binnen- en buitenland over de ontwikkeling van de meerkernige en duurzame stad Almere. • Het activeren en organiseren van onderscheidende culturele programma’s die passen bij het Almere van nu en in de toekomst. Te organiseren in samenwerking met bewoners en ondernemers. • Met maatschappelijke partners, bewoners, ondernemers en kunstenaars de cultuur van Almere ontdekken. Waar speelt die zich af? Hoe zijn de culturele lagen in de stad sterker en zichtbaarder te maken?

66

Verkenning

• Het verhaal van Almere laten beschrijven door inwoners, passanten, gebruikers en ondernemers. De As van Almere 2.0 leent zich voor het doen ontstaan van ‘proeftuinen’ voor stadsuitbreiding, met de nieuwste innovaties op het gebied van duurzaamheid. Organische stedenbouw en gebiedsontwikkeling zijn vanzelfsprekende onderdelen. In het kader van deze proeftuinen vinden voorinvesteringen plaats in nieuwe grote gebieden aan de rand van de stad, die broedplaatsen kunnen worden voor evenementen en activiteiten. Strategische interventies in het landschap zorgen voor een blijvend podium voor ontmoeting en activiteiten. De eerste interventies zullen de motor zijn voor toekomstige ontwikkelingen, met als resultaat plekken met een sterke identiteit. (Een inspirerend voorbeeld is de Landesgartenschau Gronau-Losser, een evenement waardoor een oud fabrieksterrein nieuw leven kreeg ingeblazen.) De proeftuinen komen tot stand in samenwerking met bewoners, verenigingen en kunstenaars. Nog een paar voorbeelden. Het Weerwater kan worden ingezet als ontmoetingsruimte voor de culturele hoofdstad. In Hout Noord en Hout Midden kan onderzoek plaatsvinden naar nieuwe ontwikkelingsinstrumenten, in samenwerking met kunstenaars, onderzoekers en bewoners. Pampushaven leent zich voor een experiment van zelfvoorzienende, drijvende eenmanshuisjes. Ten slotte kunnen bewoners worden uitgedaagd om iets te ondernemen in hun omgeving (bijvoorbeeld moestuinen en het aanbrengen van bloemen-, gras- en sedumdaken).

Verkenning

67

68

Verkenning

HOOFDSTUK 10

Partners, producenten en netwerken Eén van de Almere Principles luidt: mensen maken de stad. Dat moet zeker opgaan voor Almere 2018. Een culturele hoofdstad mobiliseert sociale en creatieve energie en doet een beroep op het menselijk kapitaal. Daarbij hoort een uitnodiging aan iedereen om mee te denken en mee te doen: individuen, maar ook groepen, organisaties en diensten, alsmede nieuwe en onverwachte samenwerkingsverbanden. De manier waarop het programma wordt ontwikkeld moet alle Almeerders het gevoel geven dat zij er de ‘mentale eigenaars’ van zijn. In de afgelopen maanden zijn, gevraagd en ongevraagd, tal van voorstellen ontvangen. Allemaal zijn het resultaten van de verbeeldingskracht van de mensen in de stad. Een selectie is opgenomen in de bijlage Een reistas vol ideeën. Daarnaast is een aantal instituties verzocht een brief te schrijven met daarin hun opvatting over de wenselijkheid van een kandidatuur voor 2018. Deze brieven bevinden zich verspreid door de publicatie. Aan andere organisaties is nog meer gevraagd. Zij hebben niet alleen hun houding bepaald tegenover Almere 2018, ze hebben ook een eerste poging gedaan om te beschrijven wat hun rol zou kunnen zijn - waar mogelijk aan de hand van een leidende gedachte. Hun reacties zijn hieronder weergegeven. Deze instellingen worden beschouwd als partners en mogelijke producenten. Het betreft hier een eerste selectie. Als de kandidatuur doorgaat moeten in een later stadium ook op regionale, landelijke en internationale schaal netwerken worden opgezet en partners en producenten worden gevonden. Dwars door de schaalniveaus heen zullen partnerschappen

Deze instellingen worden beschouwd als partners en mogelijke producenten

en onverwachte allianties nodig zijn. Almere moet dan in de eerste plaats denken aan de provincie Flevoland, de Metropoolregio en de internationale netwerken van new towns.

Stadslandgoed de Kemphaan Almere is een uniek landschap dat ruimte biedt voor ontmoeting, verhalen vertelt en voor identiteit zorgt. Inmiddels wordt dit landschap door bijna 190 duizend mensen bewoond. De uitdaging is om de mensen bij dit landschap te betrekken. Almere wordt omringd door water, moeras, landbouwgrond en bos. Het is nieuw land waarop bewoners nog hun stempel kunnen drukken. Maar het heeft ook een lange geschiedenis, zoals blijkt uit de archeologische vindplaatsen uit het stenen tijdperk en de sporen die zijn achtergelaten door de scheepvaart op de voormalige Zuiderzee. Het landschap is groots en afwisselend. Het Gooimeer, IJmeer en Markermeer, de Oostvaarderplassen, het agrarisch landschap van Zuidelijk Flevoland en het Horsterwold omsluiten de stad. De stad zelf is opgebouwd uit verschillende kernen met daartussen een groene buitenruimte. Bij elkaar is het een robuust landschap van bebouwing, infrastructuur, bos, water en natuur. De namen van de kernen - Buiten, Hout, Overgooi, Haven, Poort, Pampus en Stad - verwijzen naar hun ligging in dit landschap. Het Stadslandgoed de Kemphaan bevindt zich midden in boswachterij Almeerderhout, het stadsbos van Almere. In het landschap van Almere vormt de boswachterij het ‘groene hart’. De Almeerders hebben deze voorname entree van het landschap al ontdekt.

Verkenning

69

Het stadslandgoed de Kemphaan is een ontmoetingsplek die als voorbeeld kan dienen voor andere locaties. In het fraai aangelegde landgoed ontplooien de participanten hun activiteiten. De ondernemers van de Stadsboerderij brengen Almeerders in contact met de landbouw. De stichting Kindervakantieland biedt kinderen een bosvakantie. Stichting Stad en Natuur programmeert culturele en educatieve activiteiten en evenementen in de sfeer van het landgoed. Stichting AAP zorgt voor een publieksvriendelijke opvang van primaten. Verder leveren Staatsbosbeheer, het restaurant de Kemphaan en het leer- en werkcentrum Nieuwland hun bijdragen. Dat geldt ook voor de Theatergroep Suburbia en de creatieve ontwerpers van het collectief Nieuw Almeers Peil. De Kemphaan heeft nog ruimte beschikbaar om verder invulling te geven aan de ontmoeting tussen stad en natuur, met vernieuwende en verrassende vormen voor natuur en cultuur. Almere 2018 kan daarbij helpen als basis voor nieuwe ideeën en samenwerkingsvormen. De contacten die hiervan het gevolg zijn, kunnen het Almeerse landschap en het stadslandgoed vleugels geven, en ze kunnen ook andere steden inspireren.

Podiumkunsten Almere De Podiumkunsten Almere stellen in het kader van Almere 2018 een drietal projecten voor, die aansluiten op enkele van de programmalijnen uit deze verkenning.

1. De stad als landschap - locatieprojecten met een verankering in de gemeenschap Een veelzijdig locatietheater in de vorm van een soort ‘guerrilla’ methode trekt door de stad. In het stedelijke en natuurlijke landschap duikt theater steeds weer op verrassende plekken op. Iedereen zal nieuwsgierig zijn naar het volgende project. Er wordt een compacte manier van werken ontwikkeld. Door de kennis van de karakteristieken van de verschillende wijken komt het snel tot resultaten. Iedereen doet mee, ook de inwoners zijn bij het project betrokken - als acteur of als medeorganisator, of doordat ze hun huis of tuin beschikbaar stellen.

70

Verkenning

Het project maakt gebruik van de expertise die BonteHond en Suburbia met een locatiegerichte werkwijze hebben ontwikkeld. Voor een stevige basis wordt een productiekern voor community arts opgezet. Voor Nederland is dit iets nieuws; de expertise wordt daarom van elders betrokken. Dat werkt niet alleen als katalysator, het zal ook zorgen voor een allure die Almere overstijgt. Als ‘trekkers’ kan worden gedacht aan Titia Bouwmeester of Henk Schut (allebei ex-Dogtroep).

2. Jong in jong Almere Jongeren zijn niet alleen het publiek van de toekomst, het zijn ook de ambassadeurs van de toekomst die de stad met trots kunnen vertegenwoordigen. Almere zit vol talent dat op ontplooiing wacht. Van de Faust Theaterschool en de Kunstlinie via het Arte College en het ROC naar hbo-niveau. Hiervoor worden mengvormen van amateur en professioneel werken ontwikkeld. Er komt een traject naar plekken waar de jongeren zich kunnen professionaliseren. Op deze basis kan talent zich ontwikkelen en wordt een bijdrage geleverd aan een artistiek en creatief vestigingsklimaat. De projecten beginnen met muziek en dans van de straatcultuur. Bijvoorbeeld met Don’t Hit Mama / Nita Liem (die al regelmatig in Almere is) of Dox / Hildegard Draaijer. Met YO! Opera Festival wordt muziektheater opgezet waar kinderen en jongeren actief bij worden betrokken. Dit alles tegen de achtergrond van de Almeerse muziekcultuur, met haar vele orkestjes, bands, zangers en koren. Ook multicultureel ligt hier een grote kans.  Als locatie wordt gekozen voor een overdekte Urban Playground op het Schipperplein.

3. Kwaliteit opnieuw gedefinieerd Kwaliteit blijft het uitgangspunt, met dien verstande dat het een begrip is dat in ontwikkeling is. Dus kwaliteit niet als iets statisch, zoals bij de Raad voor Cultuur, maar in de zin van ‘de lat op het goede niveau leggen’. Daarbij is het belangrijk om ook spraakmakende projecten uit te voeren die er landelijk uitspringen. Hiertoe zouden gedurende een aantal jaren coproducties met het Holland Festival kunnen worden uitgevoerd. Om de professionele kunstenaars te ondersteunen en te inspireren, komen er residencies (atelierwoningen) in Side by Side. Hier zal ook worden gereflecteerd op het resultaat van de inspanningen.

De visie van de schouwburg gaat over het ontwikkelen van Almeers talent, van het imago van Almere en van het Almeerse publiek. Dit alles door elkaar heen. Een hybride vorm biedt de beste kansen om de creatieve sprong te maken waar Almere aan toe is.

Casla Maagdelijk en zacht was de poldergrond die in 1968 was herwonnen op het IJsselmeer. Met ongekende snelheid ontwikkelde zich in de zuidwestelijke flank van het gebied een nieuwe stad, die de oude naam van het waterrijk kreeg: Almere. Dit terwijl de polder aanvankelijk was bedoeld voor de landbouw. Maar de behoefte aan woningen en de noodzaak om de bestaande steden te ontlasten kregen voorrang. In 1976 werden de eerste sleutels van Almeerse woningen overhandigd. In 2010, na 35 jaar van onafgebroken denken, ontwerpen en bouwen, telt de stad 190 duizend inwoners. Een ongekende prestatie. Almere is een experiment dat in Nederland en in Europa zijn weerga niet kent. Het bouwen van een compleet nieuwe stad - los van een bestaande agglomeratie die het uitbreidingsgebied cultureel kleurt - is uniek. Uniek is ook dat het ontstaan niet het gevolg is van een economisch vraagstuk (zoals bij de boomtowns), maar van de behoefte aan leefruimte. De medewerkers van het Projektburo Almere, allen even briljant als onervaren, bogen zich over het vraagstuk. Een ideale vorm op het lege gebied projecteren en die gefaseerd invullen? Of kleinere kernen maken die tegemoetkomen aan de menselijke maat? Hoe richten we de openbare ruimte en de buitengebieden in? Telt de sociale en psychologische dimensie mee, zodat een stad ontstaat die praktisch en prettig is? Van meet af aan stond vast dat een ‘stad’ niet ‘gebouwd’ kon worden. Het is mogelijk planmatig huizen op te trekken en daar voorzieningen aan toe te voegen. Daarin kunnen voorwaarden worden ingebouwd om een samenleving te doen ontstaan. Maar de enigen die een stad kunnen creëren in de meer conceptuele zin, zijn de bewoners. Zij werken er, zij recreëren, zij leggen sociale verbanden. Wat aan stedelijke dynamiek ontstaat weerspiegelt hun opvattingen en houdingen. De vraag hoe dit scheppen van de stad in de

conceptuele zin kan worden bevorderd, is de moeilijkste van de hele onderneming. Almere heeft hierop in de achterliggende periode nog slechts in beperkte mate antwoorden gevonden. Waar slaat ‘in gebruik nemen’ om in ‘toe-eigenen’? Hoe schakelen we over van consumptie naar activiteit? Als Almere onvergelijkbaar is met bestaande steden, wat is dan de eigenheid van deze nieuwe stad? Hoe zorgen we voor een culturele dimensie? Almere heeft al wel culturele voorzieningen, maar nog geen cultuur om ze te gebruiken. Van Almere 2018 kan een zoektocht naar de antwoorden worden gemaakt. Casla vat een kandidaatstelling van Almere voor de culturele hoofdstad 2018 op als een proces van culturalisatie. Het is een onontbeerlijke inhaalslag voor het uiteindelijke succes van het grote experiment. Casla gaat over architectuur, stedenbouw en landschap - over de hardware. Maar Casla ontkomt er niet aan het proces ook in bredere zin te volgen. De belangrijkste kwaliteit van architectuur en stedenbouw is tenslotte de werking ervan voor de mensen. Leidraad in de programmering die Casla voor de komende periode voorstelt vormen de begrippen identiteit en participatie. Om te beginnen wordt aansluiting gezocht bij de belangstelling van de huidige bewoner. De werktitel voor de eerste activiteiten, in 2011 en 2012, is Home Sweet Home. Binnen het grotere geheel is de band met het eigen huis het belangrijkste houvast van de Almeerder. Nu wordt deze binnenwereld naar buiten gekeerd - met interviews, buurtbijeenkomsten, portretten van interieurs, onderzoek en ontwerp. Van hieruit volgt een zachte overgang naar het denken en inrichten van de openbare ruimte. Er worden plekken gekozen die het vertoeven waard zijn - van ‘non sites’ naar ‘rough sites’ naar parochiale ruimten. Er wordt subversief gebouwd: hutten, follies, ‘architecture without architects’, het Orakel van Almere in het Museumbos. In deze periode streeft Casla naar de schaalvergroting die passend is voor deze rol. Het KlokhuisCasla, de Architectuurbiënnale en de budgetten voor Almere 2018 zijn daarvoor de voertuigen.

Verkenning

71

Bibliotheek Almere Wie door een stad loopt die al eeuwen bestaat, ziet de lagen die door de geschiedenis zijn gevormd. In een nieuwe stad als Almere lijken die lagen op het eerste gezicht te ontbreken. Toch zijn ze er wel - alleen anders, compacter. Ze zijn minder zichtbaar omdat de geschiedenis er korter is en door de geringere tijdsafstand minder goed te onderscheiden. Maar ook een new town heeft verschillende lagen. Zoals de laag van de kleinschaligheid en het nagenoeg ontbreken van hiërarchie in de stedenbouw en architectuur van de jaren zeventig; de laag van het gebrek aan geld en ideeën in de jaren tachtig; de laag van de rijkdom van de markt in de jaren negentig; en de laag van de historiserende en eclectische vormgeving van het begin van de 21ste eeuw. Er zijn nog meer lagen. Een skater kijkt anders tegen de stad aan dan een bejaarde met een rollator. En iemand die uit de Amsterdamse Jordaan komt ziet Almere ook anders dan een voormalige inwoner van Paramaribo. Een gebied dat eerst volledig publiek domein was, werd later een mengeling van publiek en privaat, met een voorkeur voor het private. Een stad vertelt verhalen. Dat die verhalen in Almere minder aan de oppervlakte liggen, betekent niet dat ze er niet zijn. Je moet alleen beter kijken. Almere 2018 zou die verhalen zichtbaar moeten maken. De stad, en de new town in het algemeen, zal er interessanter door worden. Er kunnen verschillende lagen worden aangeboord: • zee, land en stad • bouwperioden • generaties • stad en land van herkomst • begrippenparen: publiek en privaat, lokaal en mondiaal, allochtoon en autochtoon, jong en oud, vernieuwend en historiserend, ontwikkeling en vermaak, Amsterdam en Almere, maakbaar en markt, et cetera. Een aantal ideeën voor Almere 2018: • Themaweken rond een tijdperk (de jaren zeventig, tachtig, enzovoort). De themaweken laten de kunst, het theater, de muziek en de geschiedenis uit

72

Verkenning

die tijd zien en horen. Ze vinden plaats in wijken die in de betreffende periode zijn gebouwd. • In het museum worden de utopie van 1970 en de utopie van 2030 in beeld gebracht. • De relatie tussen populaire en hoge cultuur wordt zichtbaar gemaakt. • Inwoners stellen hun woning open voor voorstellingen, exposities, culinaire ervaringen en demonstraties van ‘rare’ hobby’s. Koppel daar een vorm van woningruil aan met Amsterdammers en anderen. • Maak virtuele kaarten en luchtfoto’s die de gelaagdheid van de stad op symbolische wijze en vanuit de lucht laten zien. • Ontwikkel routes (voor skaters, rollators, buggy’s, scootmobielen, bakfietsen) door de stad die de gelaagdheid zichtbaar maken. • Nodig de anonieme bouwvakkers uit en ga met hen op zoek naar projecten die ze hebben gemaakt. • Maak een cultureel park. De kernfuncties van de bibliotheek zijn leren, lezen, informeren, ontmoeten en cultuur. De rol van de bibliotheek voor Almere 2018 sluit daarop aan. Er zijn vestigingen in Stad, Haven en Buiten - en in 2018 ook in Poort. Alle bibliotheken kunnen worden ingezet. De bibliotheek is laagdrempelig (ze heeft bijna zestigduizend leners) en bereikt alle leeftijden en alle bevolkingsgroepen. Ze verleent diensten aan vrijwel alle scholen in Almere en heeft daar een goede ingang voor gezamenlijke projecten. De bibliotheek wil eigen evenementen organiseren en eventueel ook een rol spelen in projecten van anderen. Een paar eerste ideeën zijn: • Een lezersfeest als literaire component van de themaweken. • Een festival van verhalen (in taal, beeld en muziek) over hoe mensen in Almere zijn terechtgekomen, ondersteund door masterclasses over verhalen vertellen. • Evenementen rond poëzie op muziek, boeken in films, straten die naar schrijvers zijn vernoemd, boekhelden op toneel… • Een ‘nacht van de tekstdichter’. • De verhalenkeet wordt verplaatst van buurt naar buurt. • Een strandbibliotheek, een winkelcentrumbibliotheek, et cetera.

Kunstencentrum Corrosia!

Gemeente Almere, DSO: Werkstorm, team stad en regio

Kunstencentrum Corrosia! is dé ‘creative space’ van Almere Haven. In Corrosia Expo is hedendaagse beeldende kunst te zien en De Roestbak biedt theater, muziek, film en cabaret. Naast de reguliere programma’s voor beeldende kunst en theater zijn er speciale projecten die de relatie met Almere versterken. Om publiek te enthousiasmeren en het debat over kunst in de Almeerse samenleving te stimuleren, worden rond het artistieke aanbod animerende, educatieve en verdiepende activiteiten georganiseerd. Corrosia! is een kunstencentrum met een uitgesproken profiel. Er is de overtuiging dat alleen een avontuurlijke programmering het publiek kan verleiden en vasthouden. De combinatie van kwaliteit en toegankelijkheid is bepalend voor de keuzes van Corrosia! Concepten die laagdrempelig zijn en toch vragen oproepen genieten de voorkeur. Het leggen van dwarsverbanden tussen beeldende kunst en theater geeft de kwaliteit bovendien een belangrijke impuls. Het theateraanbod bestaat grotendeels uit bijzondere vlakkevloerproducties uit het landelijke circuit. De exposities worden veelal thematisch opgezet en bevatten werk van spraakmakende of veelbelovende kunstenaars uit Nederland, en soms ook uit het buitenland. Kunstencentrum Corrosia! is hard op weg het tweede podium voor en van Almere te worden, met een aanbod dat niet te zien is in de schouwburg of De Paviljoens. Spannende, uitnodigende kwaliteitskunst, waarvoor kunstminnend Almere anders naar Amsterdam zou moeten reizen. De inwoners van Almere vinden hun weg naar Corrosia! steeds beter. Het streven is om in de nabije toekomst ook een regiofunctie te vervullen. Het aanbod van Corrosia! is nergens anders in Flevoland en het Gooi te vinden, en voor mensen uit bijvoorbeeld IJburg is Almere Haven zelfs beter bereikbaar dan het centrum van Amsterdam. Daarnaast wil Corrosia! zijn functies uitbreiden en een leisure-plek, een free haven, voor heel Almere worden. Een plek waar bezoekers niet alleen komen om te genieten van kunst, theater, muziek of film, maar ook (of misschien juist) om koffie te drinken, een krantje te lezen of te eten in het café-restaurant. In 2018 zal kunstencentrum Corrosia! bekend staan als de plek waar altijd iets gaande is en waar het altijd goed toeven is.

Almere als Europese culturele hoofdstad 2018 kan een belangrijke motor zijn voor de beleidsambities die door de gemeente, en dus ook door de Dienst Stedelijke Ontwikkeling (DSO), worden gedragen. Almere 2018 biedt kansen om initiatieven, en daarmee creatieve energieën, gericht in te zetten voor de stedelijke ontwikkelingsopgaven. Stad & Regio (DSO) heeft een korte verkenning uitgevoerd naar ankerpunten en concrete ideeën voor interventies die behulpzaam kunnen zijn. Almere 2018 maakt een sociaalculturele en ruimtelijk fysieke structuurversterking mogelijk. Dit sluit aan op de kernopgave uit de Sociale Agenda: het versterken van het menselijk kapitaal en de leefbaarheid in de stad. Almere 2018 kan ook een positieve impuls geven aan het imago van Almere en bijdragen aan een bruisender stad met een rijker palet aan culturele voorzieningen. Ook op het specifieke beleidsterrein van DSO biedt Almere 2018 kansen. Belangrijke ankerpunten zijn: • verdere ontwikkeling van het landschap, • economische structuurversterking, • woonmilieudifferentiatie, • faciliteren van ecologische duurzaamheidsambities, • verdere ontwikkeling van bestaande wijken en revitalisering van bestaande bedrijventerreinen. Elk van deze thema’s biedt ruimtelijke aanknopingspunten voor activiteiten en interventies in het kader van de culturele hoofdstad. Ook bestaande projecten kunnen passen in de doelstellingen van Almere 2018. Omgekeerd kunnen de voorbereiding en uitvoering van de culturele hoofdstad bijdragen aan het realiseren van beleidsdoelen.

Eerste ankerpunt: Verdere ontwikkeling van het landschap Activiteiten van de culturele hoofdstad kunnen een hulpmotor zijn voor de verdere ontwikkeling van het Almeerse landschap, zoals dat onder meer is beschreven in Almere 2.0. Het kan gaan over de benutting en verbinding met het water, de verbindingen tussen stad en landschap en het maken van

Verkenning

73

karakteristieke plekken (iconen) in het landschap. Mogelijke projecten zijn: het leggen van verbindingen met de geschiedenis (Almere als zeebodem, Almere als vasteland, nederzettingen, de Eemvallei, archeologie); de stad en haar landschap als podium voor evenementen; het IJmeer als het ‘blauwe hart’ (met bijvoorbeeld een blauwe lichtshow).

Tweede ankerpunt: Economische structuurversterking Almere 2018 biedt kansen als extra dynamo om de economische structuur te versterken. Het kan de stad een ander imago geven, ook internationaal. Daarnaast kan de culturele hoofdstad een voertuig zijn dat de vrijetijdssector en de creatieve sector met zijn vele zzp’ers stimuleert. Ideeën: projecten met het nieuwe glasvezelnetwerk; projecten gekoppeld aan de clustervorming rond ict en media; het zichtbaar maken van de zzp’ers.

Derde ankerpunt: Verrijking woonmilieus Voor meer verscheidenheid is ook een meer gedifferentieerd palet aan woonmilieus nodig. Projectideeën voor Almere 2018 zijn een tentoonstelling en een bouwexpositie: het nieuwe wonen.

Vierde ankerpunt: Faciliteren van ecologische duurzaamheidsambities De Almere Principles, het DuurzaamheidsLab, Almere 2.0 en de duurzaamheidsagenda getuigen van ambitieuze doelen op het gebied van duurzaamheid. Een Expo Duurzaam Bouwen zou de nieuwste ontwikkelingen kunnen laten zien op het gebied van duurzaam bouwen en gebiedsontwikkeling. Ook zou een online verbinding kunnen worden gemaakt van de ‘duurzaamheidspiramide’ naar andere new towns.

Vijfde ankerpunt: Verdere ontwikkeling van bestaande wijken en revitalisering van bestaande bedrijventerreinen Almere is in een korte tijd gebouwd. Het zal dan ook schoksgewijs verouderen. Om problemen te voorkomen hebben bestaande wijken en bedrijventerreinen de komende jaren veel aandacht nodig. Almere 2018 kan dit vraagstuk op de agenda zetten. Het zou kunnen bijdragen aan het verduurzamen van

74

Verkenning

jonge steden, waarbij onder meer Almere Haven een extra impuls zou kunnen krijgen. Bijvoorbeeld met een Bouwexpo (‘leve de bloemkoolwijk’). Een ander idee is: door tijdelijk gebruik oude bedrijventerreinen een nieuwe identiteit geven.

Museum De Paviljoens

Vereniging Almere2018

Museum De Paviljoens beheert De Collectie Almere en onderscheidt zich met een interdisciplinaire programmering. Met innovatieve presentatiemodellen maakt het hedendaagse kunst toegankelijk voor een hedendaags publiek in een hedendaags landschap. Culturele diversiteit is daarbij een sleutelbegrip dat onlosmakelijk verbonden is zowel met de stedelijkheid van Almere, als met de internationale ontwikkelingen in de beeldende kunst. Almere is het snelst groeiende stedelijk gebied in Nederland, gebouwd op en te midden van een bijzonder cultuurlandschap. Op de bodem van de voormalige Zuiderzee hebben mensen een natuurlijk én stedelijk landschap uitgedacht en gemaakt. Voor kunstenaars is dit een rijke voedingsbodem voor onderzoek en locatiespecifieke kunstwerken. Museum De Paviljoens wil er in 2018 aan bijdragen dat in binnen- en buitenland wordt gezien dat de new town Almere gebouwd is op nieuw land en dat dit een unieke kwaliteit is.

Het doel van de vereniging Almere2018 is het opwekken van duurzame en zelfbestendigende culturele energie bij de burgers, ondernemers en instellingen van Almere. Hierbij passen beelden als: van adolescente naar volwassen stad; van losse initiatieven naar een inspirerend netwerk; op weg naar een levendige, mooie warme stad waar je vrolijk van wordt en trots op kunt zijn. De vereniging wil in Flevoland een cultuurplatform bieden waar consumenten en aanbieders van cultuur elkaar ontmoeten en inspireren. Ze wil een kweekvijver zijn voor ideeën en initiatieven van onderaf. De vereniging werft gericht sponsors en fondsen voor waardevolle kunstprojecten en voor talenten die nog over onvoldoende netwerk en bekendheid beschikken. Ze streeft naar een multimediale aanwezigheid in Almere. De vereniging werkt nauw samen met bestaande instellingen. Ze is laagdrempelig en toegankelijk voor iedere Almeerder. Ze staat open voor zowel nationale als internationale initiatieven van buiten Almere, die de stad kunnen helpen om in 2018 culturele hoofdstad te worden. Ze wil burgers, maatschappelijke instellingen en ondernemers verrassen met culturele initiatieven. Daartoe gaat ze een breed inspirerend relatienetwerk aan - onder meer met culturele instellingen, scholen, verenigingen en gemeente. Ze gaat ook op zoek naar de culturele ambassadeurs van Almere. Almere2018 is intermediair en sponsor voor jonge en oude talenten, al dan niet uit Almere, die de stad cultureel kunnen versterken. Burgers worden verleid om cultureel actief te worden - als consument of als producent. De vereniging zoekt voortdurend uit wie de oude en nieuwe belanghebbenden zijn, en hoe die betrokken kunnen worden. Er wordt onder meer gedacht aan marktonderzoek dat resulteert in een culturele kaart.

Ton Lemaire, Filosofie van het landschap (1970): “Zo kan men het lot van een cultuur aflezen uit de geschiedenis van de ruimte die zij bewoont en waarover zij uitkijkt.”

Flevoland als hedendaags Nederland en dé land art provincie Het kunstmatige landschap van Flevoland is uniek. De polder is een object van Rijkswaterstaat en wordt als zodanig aangemerkt als kunstwerk. Zonder te beschikken over een gezamenlijke geschiedenis zijn op dit nieuwe land pioniers neergestreken. Migratiestromen zijn in Flevoland altijd aan de orde van de dag geweest. In Flevoland is iedereen een allochtone bewoner van het landschap. De provincie Flevoland kent al sinds 1977 een traditie van landschapskunst van internationale allure, met kunstenaars als Robbert Morris, Marinus Boezem, Daniel Libeskind, Richard Serra en Piet Slegers. Land art, waarbij kunstenaars grote artistieke ingrepen in het landschap plegen, is als stroming in de beeldende kunst ontstaan in de jaren zestig. Inmiddels behoren ook acties in - en toevoegingen aan - het landschap tot deze stroming. Voor veel van de hedendaagse kunstenaars is het landschap een betekenis-

Verkenning

75

drager - niet alleen met natuurlijke of ecologische implicaties, maar zeker ook met culturele. Museum De Paviljoens heeft een integrale visie op landschap en landschapskunst. Leidraad is de opvatting - van filosofen, wetenschappers en historici als Ton Lemaire, Jared Diamond en Simon Schama - dat een landschap vormend is voor een culturele identiteit. Met het project Flevoland als kunstwerk onderzoekt Museum De Paviljoens sinds zijn oprichting de identiteit van Flevoland en de rol die het landschap en de landschapskunst daarin spelen. Hier is ook de relatie aan de orde tussen de nieuwe stad en het nieuwe land enerzijds, en de oude, lokale tradities van de voormalige Zuiderzee en de Zuiderzee-eilanden anderzijds. Flevoland als kunstwerk biedt veel aanknopingspunten voor een grote openluchtmanifestatie in 2018, het jaar dat Almere culturele hoofdstad van Europa hoopt te zijn. Met Almere als culturele hoofdstad van Europa in het vooruitzicht, continueert en intensiveert Museum De Paviljoens dit onderzoeksproject om erfgoed in de polder en beeldende kunst van internationaal niveau samen te brengen. Een prominente rol is weggelegd voor onderzoek en locatiespecifieke werken van kunstenaars als Chikako Watanabe, Sjoerd van Oevelen en Elodie Hiryczuk. De projecten vinden niet alleen plaats binnen de muren van het museum, maar ook daarbuiten: in de wijken van Almere en in het natuurlijke en stedelijke landschap van Flevoland. De reeds bestaande samenwerking met andere culturele en onderwijsinstellingen in Flevoland en Noord Holland, zoals het Zuiderzeemuseum en het Nieuw Land erfgoedcentrum, brengen verschillende specialisaties bijeen.

Kunstlinie Over de mogelijke bijdrage van de Kunstlinie aan Almere Culturele Hoofdstad 2018:

Talentmanagement Top- en breedteontwikkeling van talenten op het gebied van muziek, dans, musical en theater. Ontwikkeling van een hbo-vestiging in Almere op het gebied van kunst en cultuur, in aansluiting en in samenwerking met Arte College (vo) en ROC (mbo) en de landelijke hogescholen.

Projectmanagement voor (amateur) projecten, festivals en evenementen Management/uitvoering en kennisoverdracht/professionalisering door middel van begeleiding en training.

Leiderschapsbevordering De nieuwe leiders in de samenleving scouten, uitdagen en ontwikkelen ten behoeve van samenlevingsactiviteiten. Het bieden van een programma en een context met een selectie van Almeerders, gericht op verbindend leiderschap. Dit alles door een nieuwe stichting: Leaders below the sea. Er is samenwerking beoogd met een aantal organisaties, waaronder New Town Knowledge People, WTC Almere, De Kunstlinie, de gemeente, Nijenrode (of andere business schools), et cetera.

Oprichten Almere Cultuur Fonds Het Almere Cultuur Fonds zorgt voor continuïteit om initiatieven te kunnen voortzetten, ook als Almere 2018 niet mocht doorgaan. Het fonds verwerft en borgt financiële middelen en kennis. Een projectteam ontwikkelt initiatieven en begeleidt anderen om de professionaliteit te vergroten. Het fonds regelt het intellectueel eigendom van initiatieven en biedt een juridische en fiscale faciliteit.

76

Verkenning

Almere, culturele hoofdstad van Europa in 2018? Aan het veld in Almere is gevraagd of het meerwaarde heeft voor Almere om culturele hoofdstad van Europa te worden. Vanuit het onderwijs wil ik deze vraag graag positief beantwoorden. De meerwaarde voor het onderwijs zal zijn dat in de aanloop naar 2018 en in het jaar zelf tal van activiteiten op het gebied van kunst en cultuur zullen worden georganiseerd, waardoor er in Almere een groter en breder aanbod ontstaat èn meer te beleven valt. Het onderwijs kan bij de voorbereiding en uitwerking van dit project een interessante rol spelen. Toewerken naar zo’n hoogtepunt kan bijdragen aan het maken van traditie op het gebied van kunst en cultuur, iets waaraan een nieuwe stad als Almere dringend behoefte heeft. Dit traject biedt de kans om alle bestaande initiatieven op het gebied van kunst en cultuur extra input te geven om zichzelf te profileren en te versterken. Als er tijdens de uitwerking ook wordt gefocust op onderscheidende en exclusieve activiteiten, leidt dat tot een extra aantrekkingskracht van de stad - voor mensen van buiten, maar ook voor de verschillende lagen en leeftijdsgroepen van de bevolking van Almere. Een belangrijke bijdrage kan geleverd worden door partnerschappen, samenwerkingsverbanden van experts die samen mooie projecten maken. Het internationale karakter zal zeker bijdragen aan een inspirerend en bruisend gebeuren, wat ook voor jongeren een onmisbaar element in de huidige maatschappij is. Roosje Passchier Rector Arte College

Verkenning

77

Aanbeveling

ARTE COLLEGE

78

Verkenning

HOOFDSTUK 11

Van verkenning naar titel Nu deze verkenning is afgerond, is het aan de stad Almere om te beslissen of ze zich kandidaat stelt voor de culturele hoofdstad van Europa in 2018. Bij een positief besluit heeft de gemeente tot medio 2012 de tijd om de uitgangspunten voor de opzet en de programmering van Almere 2018 verder uit te werken en te onderbouwen. Het ligt voor de hand om dat te doen in de vorm van een aantrekkelijk uitgevoerd en goed doortimmerd document: een bidbook. Zo’n bidbook is er in de eerste plaats om zich te presenteren aan de jury die de Nederlandse stad voor 2018 voordraagt. Daarnaast zal een goed bidbook zijn waarde bewijzen bij het opbouwen van netwerken en bij het benaderen van partners en sponsors. Het bidbook bevat nog geen uitgewerkt programma; daarvoor moet de culturele hoofdstad tot 2018 de tijd nemen. Wel is het raadzaam om alvast een aantal sleutelprojecten te beschrijven die duidelijk maken waar Almere 2018 in essentie over zal gaan. Daarnaast moet het inzicht verschaffen in de organisatie van het evenement. Er moeten vragen worden beantwoord over zaken als de structuur van de uitvoering, de betrokkenheid van de bevolking, het zoeken van partners, de financiering en de rol van de sponsors, de evaluatie, et cetera… In het najaar van 2012 worden de Nederlandse kandidaat-steden uitgenodigd om naar Brussel te komen. Elke stad krijgt een half uur om haar bidbook toe te lichten, gevolgd door vragen van de juryleden. Nadat ze alle steden heeft ontvangen zal de jury een shortlist maken van twee of drie steden die worden toegelaten tot de tweede selectieronde. Negen maanden later komt de jury bij de steden van de shortlist op bezoek. Anders dan bij de eerste selectieronde krijgt elke stad dan een dag lang de gelegenheid te laten zien wat ze in huis heeft. Het biedt ook de kans om het enthousiasme van de bevolking te tonen.

Elke stad krijgt een half uur om het bidbook toe te lichten

Officieel is het niet de jury die de culturele hoofdstad aanwijst, maar de Raad van de Europese Unie. Die doet dit op aanbeveling van de Europese Commissie, de zich weer baseert op het juryverslag. In de praktijk komt het erop neer dat de keuze van de jury de doorslag geeft.

Belangrijke data: • Voor 1 november 2012 moeten de kandidaat-steden zich hebben aangemeld met een bidbook. • Eind 2012 selecteert de jury twee of drie steden voor de volgende ronde. Deze steden krijgen negen maanden de tijd om hun voorstel uit te werken. • In september 2013 komt de jury, nadat ze de betrokken steden heeft bezocht, met haar definitieve aanbeveling. • In 2014 stelt de Raad van de Europese Unie officieel vast welke stad in 2018 culturele hoofdstad wordt.

Beslismomenten: • In 2010 beslist de gemeente of ze een bidbook laat maken. • In de zomer van 2012 beslist de gemeente of het bidbook wordt ingezonden. • Als Almere de tweede selectieronde haalt, zal de gemeente moeten beslissen of ze de jury ontvangt. Het ontvangen van de jury betekent dat er ‘geen weg terug’ meer is.

Organisatie Het is de gemeente die een stad kandideert voor de titel van culturele hoofdstad. Als de titel in de wacht wordt gesleept, dan is het opnieuw de gemeente die verantwoordelijk is voor de voorbereiding en uitvoering van het programma. Toch is het raadzaam om in alle fasen van het proces de organisatie op enige afstand van het ambtelijke en politieke apparaat te plaatsen. De Europese Unie schrijft zelf in de handleiding voor de kandidaatstelling dat

Verkenning

79

Een kleine en flexibele taskforce die losstaat van de gemeentelijke organisatie het “bij de voorbereiding van het evenement van cruciaal belang [is] dat de artistiek directeur en de met de uitvoering van het programma belaste structuur onafhankelijk zijn van de politieke autoriteiten”. De gemeente concentreert zich hier op haar rol van opdrachtgever. Mocht Almere besluiten zich kandidaat te stellen, dan is zoals gezegd de eerste taak het maken van het bidbook. In lijn met het bovenstaande verdient het aanbeveling om deze taak toe te vertrouwen aan een kleine en flexibele taskforce die losstaat van de gemeentelijke organisatie. Zo’n taskforce zou kunnen bestaan uit een directeur, een hoofdredacteur en enkele (freelance) redacteuren, met ondersteuning voor de organisatie, de communicatie en de administratie. De gemeente geeft richting aan het werk van de taskforce door een reeks uitgangspunten vast te stellen. Binnen die uitgangspunten krijgt de taskforce de ruimte om het bidbook naar eigen inzicht te ontwikkelen. Om de totstandkoming van het bidbook te begeleiden kan de opdrachtgever een stuurgroep samenstellen. Het spreekt vanzelf dat in zo’n stuurgroep de gemeente de belangrijkste partij is, maar ook anderen zouden er een plaats in kunnen krijgen. In het geval van Almere kan worden gedacht aan een of meer vertegenwoordigers van het Burgerinitiatief Almere2018 dat het initiatief voor de culturele hoofdstad heeft genomen. Als Almere doordringt tot de tweede selectieronde, dan is er opnieuw werk te doen. In enkele maanden tijd moeten opmerkingen en aanbevelingen van de jury worden verwerkt en moet het bezoek van de jury worden voorbereid. Ook deze taak zou in handen kunnen worden gelegd van de taskforce (waarbij de samenstelling zo nodig kan worden aangepast). In het geval dat Almere de titel van culturele hoofdstad in de wacht sleept, moet een begin worden gemaakt met de daadwerkelijke voor-

80

Verkenning

bereiding. Hiervoor is een aanmerkelijk grotere en zwaardere organisatie nodig dan voor het samenstellen van het bidbook. Toch zal het principe hetzelfde moeten zijn, met de gemeente op enige afstand in de rol van opdrachtgever. De organisatie kan worden ondergebracht bij een speciaal in het leven te roepen rechtspersoon, zoals een stichting, onder aanvoering van een inhoudelijk directeur. Deze kan worden bijgestaan door onder meer een zakelijk directeur en curatoren die leiding geven aan de verschillende programmalijnen.

Partners Zoals gezegd neemt de gemeente het voortouw bij de organisatie van de opzet en uitvoering van het programma. Maar Almere zal die taak niet alleen kunnen verrichten. Almere 2018 zal nooit een succes kunnen worden zonder samenwerking met anderen. Om te beginnen vergt de opbouw van een culturele hoofdstad steun van andere overheden. Naast de provincie en het Rijk behoren daartoe ook de gemeenten in de omgeving. De Europese Unie hecht er veel waarde aan dat een culturele hoofdstad ook de regio bij het evenement betrekt. In het geval van Almere is daartoe ook alle reden. Veel thema’s die aan de orde zullen komen (het Nieuwe Land, de schaalsprong, land art in Flevoland) zijn niet gebonden aan gemeentegrenzen. Een samenwerkingsverband dat zeker een plaats moet krijgen in het netwerk van Almere 2018 is de Metropoolregio Amsterdam - een organisatie waarin lokale en regionale overheden in het noordelijk deel van de Randstad samen optrekken. Ook Amsterdam zelf, de stad die onbetwist het culturele brandpunt van Nederland is en die tegenwoordig vaak wordt genoemd als onderdeel van de ‘dubbelstad’ Amsterdam - Almere, is een belangrijke partner. De ‘Europese dimensie’ van Almere 2018 komt vooral tot uitdrukking in het thema van de new towns. Dit maakt Almere als culturele hoofdstad uitermate interessant voor andere Europese new towns. Het biedt de kans de relatie met die andere new towns te versterken en gezamenlijke projecten te organiseren. Voor dit netwerk is al een goed functionerend kader beschikbaar in de gedaante van het European New Towns Platform, waarbij 32 new towns uit elf Europese landen zijn aangesloten.

Dat het aantal culturele instellingen in Almere beperkt is, hoeft niet te verhinderen dat ze een belangrijke rol krijgen bij de voorbereiding en de uitvoering van het programma voor Almere 2018. In het kader van deze verkenning zijn de betrokken instellingen al uitgebreid geconsulteerd. In het vorige hoofdstuk werd al duidelijk dat ze zich enthousiast tonen over de nog prille plannen en dat ze hun volle medewerking toezeggen. In een later stadium kan ook aan culturele instellingen uit de omgeving van Almere, inclusief Amsterdam, een rol worden toebedeeld. Almere als culturele hoofdstad zal bedrijven niet alleen een unieke kans bieden om de banden met Almere onder de aandacht te brengen, maar ook om zich ‘cultureel te profileren’. Omgekeerd zal Almere 2018 kunnen profiteren van activiteiten die het bedrijfsleven in het kader van de culturele hoofdstad ontplooit. Het ‘merk’ culturele hoofdstad moet daarbij wel op een adequate manier worden beschermd. Bedrijven kunnen Almere 2018 ondersteunen door sponsoring (al dan niet in natura), maar ook andere vormen van samenwerking zijn denkbaar. Bovendien hoeft de betrokkenheid zich niet te beperken tot Almeerse bedrijven. In de Noordvleugel van de Randstad zijn Schiphol en de KLM bijvoorbeeld partners die voor de hand liggen.

Verkenning

81

Aanbeveling

ALMERE CITY MARKETING

Almere City Marketing (ACM) heeft als missie de voorkeur voor Almere te vergroten - om er te ondernemen, te wonen en als toerist te verblijven. ACM concentreert zich daarbij op het verleiden van de doelgroepen met behulp van de unieke onderscheidende voordelen en bijzonderheden die Almere te bieden heeft. Daarbij positioneert ACM Almere als een stad waar je je ambities kunt realiseren, of je er nu wilt ondernemen of wonen. Almere heeft ondernemende mensen nodig en ondernemende mensen voelen zich thuis in Almere. Almere is de zoektocht naar de ideale, gezonde, stad. Wie mee wil werken, is welkom. Wij realiseren ons dat Almere in cultureel opzicht nog niet te bieden heeft wat steden van vergelijkbare omvang hebben. ACM ziet de kandidatuur van Almere als culturele hoofdstad van Europa als de kans om de culturele schaalsprong te maken die nodig is om een gezonde stad te worden. Ook als Almere onverhoopt niet gekozen wordt, waar wij niet van uitgaan, is de kandidaatstelling zinvol in het licht van de culturele ontwikkeling. Meedoen is winnen. De kandidaatstelling brengt zoveel energie en inspiratie samen, dat wonderen mogelijk zijn. Vergelijk het met de uitspraak van president Kennedy, begin jaren zestig, dat Amerika binnen tien jaar op de maan zou staan. Als Almere daadwerkelijk wint, schudt het daarmee in één klap het beeld van een cultuurarme stad van zich af en maken we een enorme imagosprong. Maar er zijn meer redenen om mee te doen. Almere heeft dan misschien niet de culturele bagage van oudere steden, het is in cultureel opzicht een geweldige prestatie. Het is één van de weinige geslaagde new towns in de wereld. Denk aan de smeltkroes van culturen, de rijke evenementencultuur

82

Verkenning

en de culturele kant van pionieren en innoveren. Niet alles is gelukt, en ook daarvan valt veel te leren. De geschetste programmalijnen zijn stuk voor stuk het bewijs van Almere als interessant onderzoeksgebied voor heel Europa en daarbuiten. De kandidaatstelling van Almere past bovendien bij de stad van lef en ambities die wij zijn. De rest van Nederland verklaart ons voor gek, maar de andere kandidaat-steden vrezen Almere als geen ander. Het kan in Almere. De burgerbeweging is het bewijs dat Almere zaken anders aanpakt dan andere steden. ACM ondersteunt het Burgerinitiatief Almere2018 al vanaf de oprichting in de vorm van een lobby (eigen bijeenkomsten, de nieuwsbrief ACM, speeches), publiciteit (o.a. via Almere Perspectief, de eigen website en de Open Dag), het beschikbaar stellen van materiaal en het openstellen van netwerken. Als de gemeenteraad instemt met een voorstel van het college om een bidbook te gaan maken, dan wil ACM daar graag actief aan meewerken. ACM beschikt niet over de benodigde culturele bagage om het projectleiderschap te vervullen, maar kan wel de coördinatie van de communicatie voor haar rekening nemen. Hiervoor moet worden bekeken of een uitbreiding van de formatie nodig is. Hans Snel Directeur Almere City Marketing

HOOFDSTUK 12

Kosten en baten, lusten en lasten Kosten

waarschijnlijk een ondergeschikte rol. Die kijkt eerder naar de prijs-kwaliteitverhouding en de inhoud van het programma.

In deze verkenningsfase kunnen de verwachte kosten voor Almere 2018 op twee manieren worden benaderd. Allereerst is een vergelijking mogelijk met de budgetten van andere culturele hoofdsteden. De andere manier is uitgaan van een reëel, haalbaar budget en vervolgens de vraag stellen of daarmee een volwaardige culturele hoofdstad mogelijk is. De budgetten van culturele hoofdsteden lopen sterk uiteen. Wel is het altijd een combinatie van gelden van de staat, de regio, de stad en private middelen (de verhouding van die verdeling verschilt overigens weer van land tot land). De budgetten variëren van vijftig miljoen (Stavanger 2008) tot zeventig (Linz 2009) en 98 miljoen euro (Marseille/Provence 2013). Hieruit mag niet worden afgeleid dat de budgetten steeds hoger worden. De bedragen blijken vooral afhankelijk te zijn van het land. Bij de meeste Spaanse kandidaten voor 2016 is sprake van een voorgenomen budget van zestig miljoen. Een vergelijkbare som is beschikbaar voor RUHR.2010, de huidige culturele hoofdstad. De ervaringen van eerdere culturele hoofdsteden leren dat de volgende verdeling van de kosten het meeste voorkomt: twintig procent voor organisatie en personeel, vijftien procent voor marketing en communicatie (algemeen) en 65 procent voor het programma (inclusief communicatie en marketing voor de afzonderlijke programmaonderdelen). Den Haag en Maastricht, twee andere Nederlandse steden die voor 2018 in de race zijn, gaan uit van tachtig miljoen euro. Gezien de aard van het programma, de omvang van de stad en de doelstellingen is het reëel om voor Almere te mikken op een budget van zestig miljoen euro, te investeren in de periode 2014-2018. Voor dit bedrag is een volwaardige, concurrerende en kansrijke bieding mogelijk. Overigens speelt het budget voor de jury

Dekking Van het bedrag van zestig miljoen euro zou twintig miljoen door Almere zelf moeten worden opgebracht. Daarnaast zou ook het Rijk een derde moeten bijdragen. Het resterende derde deel zou moeten komen van andere instanties (de provincie, de Metropoolregio), private bijdragen (sponsoring en partnerschappen), diverse fondsen en de Europese Unie. Voor een vergelijkbaar bedrag slaagt RUHR.2010 erin meer dan driehonderd projecten aan te bieden - groot en klein, van allerlei slag en aard, voor de meest uiteenlopende publieksgroepen. Alle projecten staan in het teken van het dichterbij brengen van het Ruhrgebied als cultuurmetropool. Rotterdam had voor een vergelijkbaar budget 350 projecten; daarnaast werden er nog eens tweehonderd uitgevoerd door anderen, onder het label van de culturele hoofdstad. Het leverde 4,2 miljoen bezoeken op. Van de zestig miljoen euro draagt Europa 2,5 procent bij. Voor de programmalijn van de new towns zijn waarschijnlijk ook andere financiële fondsen van de Europese Unie beschikbaar. Om die te kunnen aanspreken moet Almere er wel in slagen het Europese netwerk van new towns aan zich te binden. Als daar tijdig mee wordt begonnen (het duurt vaak lang om uitsluitsel te krijgen) moet dit zeker lukken. Ook de thematiek van de duurzaamheid - een belangrijk onderdeel van de Almere Principles - is kansrijk om te worden ondersteund door Europese fondsen.

Voor de jury speelt het budget een ondergeschikte rol Verkenning

83

Baten Er zijn vier soorten baten.

a. Uitgaven van bezoekers Conservatief gemeten brengt elk bezoek gemiddeld dertig euro op. Een voorzichtige schatting van twee miljoen bezoeken, waarvan de helft van buiten de regio komt, zou een bijdrage van zestig miljoen euro aan de stedelijke en regionale economie betekenen. Voor Lille is berekend dat in 2004 zeker negentig miljoen euro naar de plaatselijke economie is gevloeid. In Linz (2009) wijzen de eerste berekeningen op een opbrengst van circa tachtig miljoen euro (in de loop van 2010 volgt een uitvoeriger onderzoek).

b. Menselijk kapitaal Een culturele hoofdstad zorgt voor sterke impulsen voor de sociale en culturele energie en voor het ontstaan van nieuwe elites. Voor Almere kan het betekenen dat het pionierschap als het ware opnieuw wordt uitgevonden. De stad wordt vitaler en aantrekkelijker, de betrokkenheid van de burgers neemt toe en ondernemers worden geactiveerd. Er zal een lichte opwinding ontstaan, een sfeer van stijgende verwachtingen. Deze opbrengst is niet in euro’s uit te drukken. Toch is ze van grote waarde. Ze sluit ook aan bij de sociale agenda en de thema’s van Almere 2.0 (een kansrijk klimaat voor stedelijke diversiteit; het versterken van de identiteit van Almere als new town; investeren in het eigen en publieke vermogen; stimuleren van de economie en de werkgelegenheid). Ook het koesteren en vitaliseren van het sociale kapitaal en de versterking van het organiserend vermogen passen bij de ambities van de culturele hoofdstad. De culturele hoofdstad, inclusief het traject ernaartoe, zal de sociale agenda activeren en haar zichtbaar en urgent maken in culturele programma’s.

De opbrengst is niet in euro’s uit te drukken 84

Verkenning

c. Baten op langere termijn Er mag worden verwacht dat het aantal bezoeken aan Almere na 2018 blijvend zal zijn toegenomen. Nadat in Lille de hoeveelheid overnachtingen in 2004 met 150 procent was gestegen, lag het in het jaar erop nog altijd 75 procent boven het aantal van 2002. In alle steden steeg het (cultuur-) toeristisch bezoek tussen de tien en dertig procent en bleef het ook het jaar na de culturele hoofdstad op een hoger niveau. Ook zullen er nieuwe bewoners komen, met een grotere diversiteit. De economische activiteiten krijgen eveneens een stimulans. Daarbij moet vooral worden gedacht aan kleine ondernemers (zzp’ers ), bedrijven in de vrijetijdssector en creatieve ondernemingen, vooral op het gebied van de media. Dat gaat niet vanzelf. Het vereist uitgekiende strategieën over ondernemerschap en wonen, in relatie tot cultuur. Hiervoor is van het begin af aan - zowel in de fase van het bidbook als in de daaropvolgende voorbereidingsfase - aandacht nodig. Er zijn meer duurzame effecten te verwachten, zoals het toegenomen organisatorische vermogen van de stad. Die maken het mogelijk dat ook na 2018 grote evenementen worden binnengehaald. Zoals een New Town Triënnale, of een regelmatig terugkerend evenement op het gebied van het landschap, of de eerstvolgende Floriade. Evenementen met een uitstraling als die van het Internationaal Filmfestival Rotterdam en de Documenta in Kassel zullen Almere blijvend op de kaart zetten.

Een zekere winst is het positieve effect van een culturele hoofdstad op het imago. Er kan zelfs sprake zijn van een kanteling van het zelfbeeld. Dit alles versterkt de aantrekkingskracht, wat weer leidt tot meer baten op langere termijn.

Sturing Als Almere besluit een bidbook te maken, dan zal de gemeente daarover de regie moeten voeren. Zij bepaalt het programma van eisen en bewaakt de financiële grenzen. De gemeente benoemt de professionals, stelt de prijskwaliteitverhouding vast, alsmede de hoofdlijnen van het programma. In deze fase heeft ze alle troeven in handen. Uiteindelijk is het aan de raad om, op basis van een advies van het gemeentebestuur, te beslissen over de voorstellen van het bidbook. Mocht de keuze voor culturele hoofdstad op Almere vallen, dan moet een rechtspersoon in het leven worden geroepen, bijvoorbeeld een stichting. Er wordt een subsidie vastgesteld en in een prestatiecontract wordt geregeld wat de opdrachtgever van belang acht, waaronder de inzet van middelen, het risicomanagement, de prijs-kwaliteitverhouding en de informatiestromen. In het contract staat ook een permanente informatieverplichting tegenover het college en de raad.

d. Free publicity Conservatief geschat kan een culturele hoofdstad zeker zijn van ten minste tweeduizend uitvoerige berichten in de krant en op internet, radio en televisie in binnen- en buitenland. Linz (2009) had meer dan vijfduizend berichten in de krant en op radio en televisie, waaronder meer dan 1500 in buitenlandse media. Lille telde in 2004 meer dan vijfduizend berichten in de Franse media, tweeduizend uitzendingen in binnen- en buitenland en meer dan tweeduizend artikelen in de buitenlandse pers. De stad werd bezocht door meer dan vierduizend Franse en buitenlandse journalisten. Er zou een groot bedrag voor nodig zijn om een dergelijke publiciteit te kopen (doorgaans maken alleen bedrijven zulke rekensommen).

Verkenning

85

Aanbeveling

CREATIEF ONDERNEMENDE ALMEERSE JONGEREN

Almere is een mooie stad. Een stad met veel mogelijkheden. Een stad omgeven door groen. Een jonge stad zonder een rijke geschiedenis maar mét de nodige charmes. Wij, creatief ondernemende jongeren uit Almere, kunnen dat moeiteloos zien. Maar er is meer: Almere is ook een stad met weinig iversiteit en een monopolie op het gebied van kunst en cultuur. Een stad waar bewoners geluid produceren maar geen stem hebben. Een stad waar tassen vol initiatief en doorzettingsvermogen nodig zijn om de dingen te bereiken die jij als kind, jongere, volwassene of bejaarde in een stad nodig vindt. Een stad die denkt een gooi te kunnen doen naar de titel culturele hoofdstad in 2018. Vrijdag 4 december waren wij aan de beurt om onze mening te geven over Almere 2018. Bijna twee uur lang hebben wij gepraat over het wel en wee in ‘onze’ stad. Wij zijn allemaal jongeren met een hart voor de stad. Wij vinden het niet erg om initiatief en doorzettingsvermogen te moeten tonen om te bereiken wat wij willen. Toch was onze eerste reactie over Almere culturele hoofdstad 2018 sceptisch te noemen. Enerzijds zijn wij bang dat de focus te veel op 2018 komt te liggen. De verkenning wordt nu in kaart gebracht, positieve en negatieve punten worden nu duidelijk. In de toekomst kijken is goed, maar liever zien wij de dingen vandaag, liever gisteren nog, gebeuren. Het is belangrijk dat de fundering voor de stad opnieuw wordt gelegd en blijft. Anderzijds biedt Almere culturele hoofdstad 2018 op dit moment de mogelijkheden om de stad voor eens en altijd positief te veranderen, mits er op een goede manier aan gewerkt wordt. Maar wat gebeurt er met de verkenning als wordt besloten de strijd naar de titel niet aan te gaan? Toch zijn wij het erover eens. Almere heeft de strijd om de titel nodig: voor de stad en voor de inwoners. Dit is de kans om Almere van zijn blunders te ontdoen. Een kans om opnieuw te beginnen. Laten we dit doen en laten we dit nu eens goed doen. Laten we het liefst vandaag al beginnen met het aan-

86

Verkenning

brengen van meer diversiteit door de monopoliecultuur te doorbreken. Meer organisaties op het gebied van welzijnswerk en jonge ondernemers een kans geven. Laten we beginnen met het communiceren mét de inwoners, in plaats van náár de inwoners. Laten we de inwoners een stem geven en het gevoel dat zij ook betrokken kunnen zijn bij de positieve verandering van ‘hun’ stad. Laten wij de stad samen voorzien van een geschiedenis vol cultuur, natuur en samen zijn. Het zit in de kleine dingen die door een kleine aanpassing groots kunnen uitpakken. Wij staan dan ook klaar om mee te werken aan Almere culturele hoofdstad 2018, ons steentje bij te dragen. Zo willen wij graag meedenken over de weg naar 2018, zodat in de komende tijd onze stem ook gehoord wordt, en niet enkel wanneer aan het eind van de rit de slingers en ballonnen worden opgehangen. Geef ons én de rest van de Almeerse inwoners en organisaties de kans om mee te denken. Want wij kunnen u garanderen dat zonder dit gegeven, deze actie nooit zal werken. Wij hopen dat onze stem wordt gehoord, waar wij vooralsnog het grootste vertrouwen in hebben. Het kán in Almere. Kasper Jongejan Sanne Priem Jonathan Baij (namens jonathanbaij.nl) Kim Steenbreker, Benjamin van Witsen, Richelle van Os, Gert-Jan Lems (namens DUS) Gaetan van de Sande & Valery Mak (namens stichting Twisted) Vanessa Veldhuis (namens stichting VVFLEX)

HOOFDSTUK 13

Conclusies en aanbevelingen Conclusies Deze verkenning leidt onontkoombaar tot het advies aan het college en de raad om de volgende stap te zetten en een bidbook te laten maken voor de kandidatuur voor culturele hoofdstad van Europa in 2018. Onze bevindingen zijn het resultaat van het raadplegen van een halve meter documenten, het inhaleren van de stad door haar op allerlei manieren te ondergaan en te doorkruisen, en gesprekken met meer dan honderd Almeerders van allerlei slag. De speurtocht naar de wenselijkheid en mogelijkheid van een bidbook voor de kandidatuur voor de titel culturele hoofdstad van Europa in 2018 heeft ons het volgende geleerd. Almere is een stad die graag zijn kansen grijpt. Het wil het avontuur van zijn totstandkoming doorzetten en zijn mentaliteit van pionierschap en vernieuwing blijven exploreren. Almere, zo wordt dat ervaren, is niet alleen de stad die het nu is. Het is evenzeer een fase in de ontwikkeling van de stad die het wil worden. Almere heeft een kort verleden en een lange toekomst. De blik is sterk op die toekomst gericht; het is de toekomst van de geschiedenis. De stad was proeftuin, en wil nu laboratorium zijn. Daarbij staan omvangrijke projecten op stapel; Almere 2.0 belooft een enorme sprong voorwaarts. Niet alleen kwantitatief, maar ook kwalitatief: een sprong voorwaarts in diversiteit en stedelijkheid. Zowel de geraadpleegde teksten als wat wij in onze gesprekken te horen hebben gekregen duiden erop dat ‘2018’ een gelegenheid is die moet worden benut. Zo laat een lange reeks bedrijven, organisaties en instellingen in het ‘Stadsmanifest 2.0’ weten dat de ambitie om in 2018 culturele hoofdstad van Europa te worden ‘als geroepen komt’ (zie bijlage). De programmalijnen zijn meermalen tegen het licht gehouden en telkens weer wezen ze eenduidig in een richting die het DNA van stad en regio dicht benadert. Op de vraag of we hiermee te pakken hebben wat er in Almere speelt, kregen we bijna altijd een bevestigend antwoord. Dit is waardoor men

wordt geraakt, dit is de worsteling van de stad, dit zijn de ambities die bij veel Almeerders leven. De eerste uitwerking van de programmalijnen laat al zien hoe divers en rijk het programma voor Almere 2018 kan worden. Er is ruimte voor zo ongeveer alle denkbare artistieke disciplines en culturele en sociale activiteiten. En allemaal dragen ze bij aan de vertellingen die Almere voor zichzelf en de wereld in petto heeft. Het zijn de lijnen waarmee in 2018 een volwaardige en boeiende culturele hoofdstad is te maken. Voor een stad die zich zo snel en dynamisch ontwikkelt, is het belangrijk dat het proces cultureel en sociaal wordt begeleid. Almere heeft projecten nodig die deze ontwikkeling verdiepen en van een breder draagvlak voorzien. Binnen en buiten de gemeente moet belangstelling worden gewekt, zodat de betrokkenheid toeneemt. De culturele hoofdstad is daarvoor het best denkbare instrument. Almere 2018 zal de sociale samenhang versterken en de culturele infrastructuur op een hoger plan brengen. Voor een succesvol bidbook dringen wij erop aan dicht bij het DNA van de stad te blijven. Daarin liggen de karakteristieken vervat die verbonden zijn met haar geschiedenis en met de stad zoals die nu is. Maar bovenal bevat dit DNA de kenmerken van Almeres perspectief op de toekomst. We hebben getracht dat in de vijf programmalijnen te vatten. We zijn ook tot de slotsom gekomen dat een kandidatuur van Almere kansrijk is. We ontlenen die conclusie onder meer aan de beoordelingscriteria van de jury. Een van de criteria betreft de participatie en betrokkenheid van burgers. Daardoor zou Almere wel eens extra hoge ogen kunnen gooien. Het is immers begonnen met een initiatief van burgers. Omdat in de geschiedenis van de culturele hoofdsteden nog nooit een ‘nieuwe stad’ kandidaat is geweest, zou Almere zich hier opnieuw kunnen onderscheiden als pionier. Het belangrijkste doel van het bidbook is het winnen van de titel voor 2018. Maar het zal ook zijn waarde bewijzen als dat doel om welke reden dan ook niet wordt gehaald. Het is altijd mogelijk dat de kandidatuur voortijdig strandt.

Verkenning

87

Ook zou de gemeente kunnen besluiten om het bidbook, nadat het is gemaakt, niet in te zenden en de kandidatuur in te trekken. In al die gevallen zal het bidbook zijn bruikbaarheid niet verliezen. Dan kan het namelijk dienen als het cultureel-maatschappelijke document voor de culturele en sociaal-culturele strategieën voor de middellange termijn. Ook dan zal het mogelijk zijn met het bidbook activiteiten aan te jagen, participatiemodellen te oefenen en culturele projecten op te zetten.

Aanbevelingen

stad, ze leiden ook tot bijzondere bijdragen aan het programma. Ook het bedrijfsleven (lokaal, regionaal, nationaal) wordt benaderd om partner te worden. • Rond elk van de programmalijnen alvast een omvangrijke activiteit organiseren. Zulke activiteiten hebben een tweeledig doel: in en rond Almere draagvlak creëren en in Nederland en daarbuiten interesse wekken voor het programma. Sommige van deze activiteiten zullen lokaal of regionaal zijn, andere landelijk of internationaal. Ze vinden plaats in de periode tot eind 2012.

De overige aanbevelingen zijn: Als het college en de gemeenteraad besluiten de volgende stap te zetten, dan breekt de cruciale fase aan waarin Almere de competitie aangaat met andere steden. In die competitie moet worden bewerkstelligd dat de Almeerders niet alleen meedoen, maar dat ze zich het proces ook toe-eigenen. Om hun participatie te bevorderen, zal de stad hun creativiteit en verbeeldingskracht moeten aanspreken en een stem geven aan hun verlangens. Op alle mogelijke manieren zal de stad het debat moeten aangaan, waarbij ze confrontaties niet uit de mag weg gaan. Er zal, kortom, veel werk moeten worden gemaakt van het informeren en communiceren.

In de fase van het bidbook zouden op zijn minst de volgende activiteiten moeten worden ondernomen: • Een sterkte-zwakteanalyse en een nadere interpretatie van kansen en bedreigingen. • Het beschrijven van de hoofdlijnen van het programma. De programmalijnen worden verder ontwikkeld, waarbij ook een aantal sleutelprojecten wordt benoemd. De rijkdom van de programmalijnen wordt duidelijk aan de hand van voorbeelden van ‘parels aan de kettingen’. • Het ontwikkelen van een gelaagd model om Almeerders te laten participeren bij de totstandkoming van het programma. Het doel is dat zo veel mogelijk verschillende groepen inwoners zich mentaal eigenaar weten van de achterliggende ideeën. • Het opbouwen van netwerken in de stad, regio, Nederland en Europa. Deze netwerken zorgen niet alleen voor een draagvlak voor de culturele hoofd-

88

Verkenning

• Zo snel mogelijk drie professionals benoemen die gaan werken aan de kandidaatstelling. Het betreft een kwartiermaker (intendant), een cultureel gedreven hoofdredacteur voor het bidbook en een expert op het gebied van culturele marketing en communicatie. Ze kunnen worden aangevuld met stagiaires voor research en uiteenlopende hand- en spandiensten. • Een redactie samenstellen voor het bidbook. Voor iedere programmalijn twee personen: iemand uit de sfeer van Almere en een expert met brede blik en kennis van elders. Voor de programmalijn over burgerschap valt te denken aan een lid van het Burgerinitiatief Almere2018, voor de programmalijn New Town Story aan een vertegenwoordiger van het INTI en iemand van een new town buiten Nederland. • Het formeren van een regiegroep die de rol van opdrachtgever op zich neemt. Deze regie-groep bestaat uit vertegenwoordigers van de publieke opdrachtgevers, waaronder de wethou-ders cultuur en ruimtelijke ordening van Almere en iemand van het Burgerinitiatief Almere2018. • Het installeren van een kleine task force van ambtenaren uit de relevante gemeentelijke diensten (EZ, DSO en DMO) en stafafdelingen. Zij adviseren de regiegroep. • Een internationale adviesraad in het leven roepen met een Nederlandse voorzitter en onder meer iemand uit de sfeer van de culturele hoofdsteden en iemand uit een buitenlandse new town. Het kan in Almere! Dat is de slogan waarmee Almere zich profileert. Als de stad de daad bij het woord voegt, kan dit dus in Almere.

HOOFDSTUK 14

Samenvatting Wat zijn voor Almere de kansen en de mogelijke betekenissen als het zich kandidaat stelt voor de Europese culturele hoofdstad van 2018? Die vraag lag ten grondslag aan deze verkenning. Het antwoord is dat Almere wel degelijk perspectief heeft op die titel. Dat het initiatief voor de kandidatuur afkomstig is uit de Almeerse bevolking is daarbij van een niet te onderschatten betekenis. Vaak wordt gehoord dat Almere geen ‘culturele stad’ is. Almere zou het om die reden bij voorbaat afleggen tegen Utrecht, Den Haag of Maastricht. Dat is een misvatting. Vanaf de jaren negentig is de titel van cultuurstad regelmatig naar steden gegaan die nog geen sterk cultureel profiel hadden, maar die er wel op uit waren zich cultureel te ontplooien, zoals Glasgow, Lille, Liverpool en Linz. Het betekent dat Almere zich geenszins kansloos hoeft te achten. Een internationale jury zal uitmaken welke Nederlandse stad zich in 2018 culturele hoofdstad van Europa mag noemen. De belangrijkste beoordelingscriteria zijn: een culturele hoofdstad moet iets speciaals te bieden hebben, het programma moet een Europese dimensie hebben en de culturele hoofdstad moet er voor alle bewoners zijn. Daarnaast zal de jury de kandidaatsteden beoordelen op de aandacht die wordt besteed aan jeugd en jongeren en op de vraag in hoeverre een stad de titel ook echt nodig heeft. Op al deze onderdelen heeft Almere iets uitzonderlijks te bieden. In Almere, waar de hardware de software tot nu toe altijd heeft gedomineerd, zijn de verhalen van de stad nog grotendeels verborgen gebleven. Een succesvolle culturele hoofdstad brengt ze aan de oppervlakte. Het zal Almere helpen zijn identiteit te ontdekken en verder te ontwikkelen. De culturele hoofdstad zal de stad aantrekkelijker en completer maken. Ook is een belangrijke bijdrage te verwachten van de doelstellingen die de gemeente heeft vastgelegd in de sociale agenda en de economische visie. De verkenning heeft duidelijk gemaakt waarover in Almere het debat gaat.

De belangrijkste thema’s zijn aangeduid als speelvelden: de ontoereikende diversiteit; de Almere Principles; de stadsdelen; de vraag of er typisch ‘Almeerse waarden’ zijn; Almere als laboratorium van architectuur, stedenbouw en landschap; en ten slotte de gezonde spanning tussen verandering en continuïteit. Vanuit de speelvelden zijn programmalijnen ontwikkeld als basis voor de uiteindelijke programmering. • De programmalijn ‘Almere als landschap’ berust op de unieke eigenschap dat de stad Almere een bebouwd landschap is, een ‘new town on new land’. • De programmalijn ‘Burgerschap, mensen maken de stad’ grijpt de culturele hoofdstad aan om een nieuwe, hedendaagse invulling aan het begrip burgerschap te geven. • De programmalijn ‘New Town Story’ zet in op wat misschien wel Almeres grootste troef is. Nog nooit is een new town culturele hoofdstad geweest, het verhaal van Almere is in zekere zin het verhaal van tientallen andere nieuwe steden. Hierin ligt de Europese - en mondiale - dimensie van Almere als culturele hoofdstad verborgen. • De programmalijn ‘Jong in jong Almere’ garandeert dat ook kinderen en jongeren aan hun trekken komen. Zij zijn tenslotte de eerste échte Almeerders. • De laatste programmalijn heet ‘Almere 2.0 als culturele schaalsprong’. Daarin wordt de schaalsprong die Almere te wachten staat, die in de eerste plaats een fysieke operatie is, aangegrepen om de stad ook sociaal en cultureel een sprong voorwaarts te laten maken. Als de gemeente besluit de kandidatuur door te zetten, dan is de volgende fase het maken van een bidbook. Paralel daaraan zouden alvast een aantal zichtbare activiteiten moeten worden georganiseerd. Het bidbook zal nog geen uitgewerkt programma bevatten, maar al wel een nadere uitwerking van de hoofdlijnen van de programmering en enkele sleutelprojecten. Ook de financiële en organisatorische opzet komt erin ter sprake. Het is aan te raden

Verkenning

89

om voor het bidbook - en voor de eventuele fase erna - een organisatie in het leven te roepen die zich op enige afstand bevindt van het politieke, bestuurlijke en ambtelijke apparaat van de gemeente. De verkenning besluit met een aantal overwegingen over de te verwachten baten en lasten. Deze zijn in dit stadium moeilijk te voorspellen, omdat er nog geen concreet programma is. Een deel van de opbrengsten laat zich bovendien nauwelijks in geld uitdrukken, omdat het gaat over immateriële zaken als imago en aantrekkelijkheid. Wel kunnen de ervaringen van eerdere culturele hoofdsteden als referentie worden genomen. Daaruit blijkt dat de budgetten doorgaans variëren van zestig tot tachtig miljoen euro, waarbij gemiddeld een derde van het bedrag voor rekening van de betreffende stad komt.

Het advies is: de volgende stap zetten en een bidbook laten maken 90

Verkenning

Op 4 december spraken wij over de vraag of de gemeente Almere zich moet kandideren om in 2018 culturele hoofdstad van Europa te worden. U verricht daartoe verkennende activiteiten binnen de gemeente en vraagt me of Zorggroep Almere zo’n kandidaatstelling kan ondersteunen. De jury die uit één van de Nederlandse steden kiest, hanteert als criteria: 1 Wat en hoe kan het zijn van culturele hoofdstad bijdragen aan de ontwikkeling van de stad Almere? 2 Welke rol speelt de burger in de stad Almere? 3 Hoe betrekt de stad Almere de jongeren bij de activiteiten in het kader van de culturele hoofdstad? 4 Heeft de stad Almere een bijzondere dimensie vanuit Europees gezichtspunt? Wij hebben stilgestaan bij de ‘zorgcultuur’ in Almere en bij de betekenis van ‘kunst & cultuur’ binnen onze instelling. Hieronder wil ik de vier criteria de revue laten passeren. 1. Voor Zorggroep Almere is ontwikkeling van Almere tot een ‘krachtige’ stad van groot belang; wij zullen daar graag een rol in spelen. Daartoe participeert Zorggroep Almere ook in de Future-groep.

Als een van de oudste en grootste organisaties van Almere ervaart Zorggroep Almere intensief het belang van kunst en cultuur in onze stad. Helaas staat op dit moment vooral het gebrek eraan op de voorgrond. Zorggroep Almere is een organisatie met een zeer diverse groep medewerkers. Om hoogopgeleide professionals en managers te vinden, te boeien en aan Almere te binden, is een forse impuls op het terrein van kunst en cultuur noodzakelijk. 2. Zorggroep Almere wil haar klanten op vele manieren bij haar activiteiten betrekken. Vanuit hun ontstaansgrond dertig jaar geleden erkennen de gezondheidscentra het belang van betrokkenheid van patiënten. Zowel bij het maken van beleid als bij het beoordelen van de geleverde dienstverlening spelen onze cliënten een belangrijke rol. Zorggroep Almere wil met haar gezondheidscentra ook ‘bakens’ vormen die burgers helpen en ondersteunen op het terrein van gezondheid en welzijn, waarbij zelfredzaamheid en mantelzorg essentieel zijn. 3. Zorggroep Almere is een jonge organisatie met veel jonge medewerkers. De organisatie stelt in al haar gelederen de deuren open om jonge mensen te laten kennismaken met het werk: van snuffelstages voor dertienjarigen tot huisartsenopleidingen. Zorggroep Almere ondervindt hinder van de huidige uitstroom uit de stad van jongeren rond hun twintigste jaar; juist deze groep is voor veel beroepen binnen onze organisatie een belangrijke ‘bron’ van medewerkers. De stad aantrekkelijker maken voor deze groep mensen is voor ons daarom van groot belang. Incidentele activiteiten en structurele ontwikkelingen als resultaat van een culturele hoofdstad kunnen daaraan bijdragen.

Verkenning

91

Aanbevelin

ZORGGROEP ALMERE

4. Almere is één van de new towns en de gezondheidszorg in Almere is niet alleen voor Nederland, maar ook daarbuiten, nieuw en trendsettend. Het Jan van Es kenniscentrum herbergt ook het European forum of primary care, waar organisaties in Europees verband kennis en gedachten over de eerstelijns gezondheidszorg uitwisselen. In Almere zijn ook nieuwe gebouwen ontworpen die passen bij de laatste inzichten van professionele hulpverlening in de eerstelijnsgezondheidszorg. Een aantal van onze gebouwen zijn zowel qua architectonische vormgeving (het door Aldo van Eyck ontworpen gezondheidscentrum Filmwijk) als qua functionaliteit (Archipel en Polderburen) state of the art en een voorbeeld voor elders in Europa. Met deze vier punten kom ik tot de conclusie dat Zorggroep Almere erbij gebaat zal zijn als Almere in 2018 de status van culturele hoofdstad verkrijgt. Ten slotte wil ik nog vermelden dat Zorggroep Almere bij al haar activiteiten ‘kunst en cultuur’, als één van de pijlers van Planetree, een belangrijke rol toedicht. Wij willen kunst en cultuur de organisatie binnenhalen en hopen dat de activiteiten rondom de culturele hoofdstad ons daarbij helpen. Zorggroep Almere hoopt dan ook dat de uitkomst van uw onderzoek zal aangeven dat er een breed en belangrijk draagvlak is voor de kandidering. Als zorgorganisatie hebben we geen materiële middelen ter beschikking die we in dit proces kunnen inzetten. Maar het college van B en W kan bij zijn pogingen om in 2018 culturele hoofdstad van Europa te worden rekenen op menskracht, denkkracht en creatieve energie van onze organisatie. Namens de Raad van Bestuur van Zorggroep Almere, Bert Groot Roessink

92

Verkenning

Bijlagen Een reistas vol ideeën Inzet nieuwe media voor Almere 2018 Gegevens over andere culturele hoofdsteden Stadsmanifest 2.0 Geraadpleegde literatuur Lijst van personen waarmee is gesproken

94 105 113 115 118 119

Verkenning

93

BIJLAGE

Een reistas vol ideeën Een van de taken die het Burgerinitiatief Almere2018 voor de culturele hoofdstad Almere voor zich zag weggelegd, was het stimuleren van ideeën die de moeite waard zijn om in 2018 te worden omgezet in projecten. Zo is in de loop van de tijd een grote verzameling aangelegd, ‘een reistas vol ideeën’. In deze bijlage is een deel opgenomen van de verlangens, wensen, dromen en thema’s die het Burgerinitiatief Almere2018 heeft binnengekregen. Sommige zijn voorzien van een uitvoeriger toelichting. De selectie, die is gemaakt door Ym de Roos, beoogt een zo groot mogelijke diversiteit. Ook langs andere kanalen zijn de afgelopen maanden gevraagd en ongevraagd voorstellen en ideeën binnengekomen. Ook hiervan is een deel in de reistas opgenomen. Deze reistas heeft niet het oogmerk dat nu al keuzes moeten worden gemaakt voor projecten. Daarvoor is het nog veel te vroeg. Het gaat er nu om te laten zien hoeveel creativiteit en verbeeldingskracht er al bij de Almeerders is losgemaakt. Het is een bewijs van het enthousiasme voor het initiatief en de vastbeslotenheid om dromen, wensen en verwachtingen kenbaar te maken. Het heeft er alle schijn van dat in Almere nu al sprake is van een momentum, een buzz die rondzoemt als teken van gestegen verwachtingen.

VoorleesExpress

KunstExpress en VoorleesExpress Stichting Bombarie, Aranka Verheugd

Kunstexpress

De Stichting Bombarie geeft culturele impulsen, in het bijzonder aan Flevoland. De projecten hebben naast hun culturele waarde ook altijd een maatschappelijk doel voor ogen. Bombarie meent dat cultuur mensen kan doen stijgen op de maatschappelijke ladder, een wij-gevoel creëert, de sociale leefbaarheid verbetert en kinderen behoedt voor sociale uitsluiting. De hier gepresenteerde ideeën voor burgerschap behelzen het doen van vrijwilligerswerk bij projecten en organisaties met een culturele inslag bij voorkeur in de eigen wijk of stadsdeel.

94

Verkenning

VoorleesExpress wil het literaire klimaat in huis verrijken en de taalontwikkeling van de kinderen bevorderen. Het voorleesritueel krijgt een vast plekje in het gezin. Zo wordt het leesplezier van kinderen en ouders vergroot en raakt het gezin vertrouwd met de bibliotheek en de verscheidenheid aan boekjes. Gedurende twintig weken komt thuis een voorlezer langs voor kinderen van twee tot acht jaar. Steeds meer worden de ouders erbij berokken. Met het verkleinen van de taalachterstand nemen ook de kansen op school toe. Zo geeft VoorleesExpress de ouders de gelegenheid om de toekomstperspectieven van hun kinderen te vergroten. VoorleesExpress is meer dan het delen van enthousiasme voor het (voor)lezen. Het is een toegankelijke methode om stadgenoten van verschillende culturele achtergronden met elkaar in contact te brengen. Hierdoor kunnen de denkbeelden over elkaars cultuur in positieve zin veranderen en vindt een interculturele uitwisseling plaats. Ook wil VoorleesExpress de participatie van allochtone Nederlanders in de samenleving vergroten door ze de weg te wijzen naar instanties en projecten. Zo wordt een bijdrage geleverd aan de sociale integratie.

Kunstexpress Almere heeft een antwoord op de volgende vragen. Hoe kun je een zinvolle bijdrage leveren aan het groeiende probleem van jeugdigen die in armoede leven (in Almere leven ruim 7200 kinderen in een huishouden met een minimuminkomen)? Hoe zorg je ervoor dat ze kunnen blijven meedoen, niet buitengesloten raken? Hoe kun je aansluiten op de belevingswereld van creatieve kinderen die geen mogelijkheid krijgen hun talenten te ontwikkelen? Het project is bedoeld voor kinderen tussen de negen en dertien jaar met talent op het gebied van muziek, toneel of beeldende kunst. Ze komen uit gezinnen waar geen geld is voor kunsteducatie. Het KunstExpress Maatjesproject wil deze kinderen een schooljaar lang een maatje bieden die met hen

op onderzoek uitgaat in de kunstwereld. Samen kunst maken, samen een kunstenaar bezoeken, kunst bekijken in een museum of voorstellingen bezoeken. Bij het maatjesconcept wordt uitgegaan van één-op-één begeleiding, gebaseerd op het concept van het maatje als rolmodel. Doel van de maatjesprojecten is het geven van extra aandacht in de vorm van steun, advies en vriendschap. Dit kan door samen activiteiten te ondernemen. Daarnaast kan het maatje een luisterend oor bieden en actuele onderwerpen aan de orde stellen.

Almere 2018 als gesamtkunstwerk Marcel Kolder Een stad zonder culturele visie of gedachtegoed is als een mens zonder mening, zonder ziel, zonder passie - oninteressant en hol. De kracht van een stad met een ‘echte’ culturele identiteit zit in de versmelting van gedachtegoed en merkfysiek, waardoor zij erin slaagt mensen te inspireren en motiveren. Een ‘gesamtkunstwerk’ is de manifestatie van een innerlijk gedachtegoed (een sustainable story bijvoorbeeld) dat er aanspraak op kan maken een samenhangend en aansprekend geheel te zijn. Bij de Almeerse stadsidentiteit als ‘gesamtkunstwerk’ gaat het om een achterliggend immaterieel uitgangspunt. Een gedachtegoed dat uitgaat van een utopie, een ideaal, een manier van denken of mentaliteit, dat fungeert als drijvende kracht achter de culturele identiteit van de nieuwe stad. Een element van Almere 2018 als ‘gesamtkunstwerk’ is de zoektocht naar de zeven ‘Almeerse Cultuurprincipes’. Een gesamtkunstwerk maak je met alle Almeerse burgers en met alle vormen die kunst en cultuur te bieden hebben. Van straatkunst tot museumkunst. Cultuur groeit in Almere tussen de straattegels. Wat is daarvoor nodig? • Utopie - de droom. Een visie op de identiteit van onze nieuwstad, een set culturele kernwaarden en een krachtige (stads)persoonlijkheid. • Verkondigers en profeten, de rolmodellen, de nieuwe burger.

• Totaliteit: ondergeschiktheid van alle uitingen aan die ene utopische gedachte. • Multimedialiteit: gezamenlijke inzetbaarheid van uitingen, gedrag en symboliek. • Continuïteit: permanente vervolmaking van het nieuwe gesamtkunstwerk de komende negen jaar. • Synthesie: gewaarwording met alle zintuigen. • Een publiek, als klankbord van interactiviteit van het merk / de identiteit. Dit virtuele kunstwerk wordt door alle Almeerders opgebouwd - en vanaf 2014 door alle andere inwoners van de new towns in Europa. Almere 2018 is begonnen vanuit een idee, een visie en gedachtegoed. Visie heeft de potentie een hechte band te creëren. Almere 2018 is het mooiste wat de stad kan overkomen. Het helpt burgers hun stad terugvinden. Het nationaal historisch museum is niet door Almere binnengehaald. Een idee is om een nieuw, virtueel historisch museum in te richten: the history of our future. Hierin kunnen Europeanen langs de lijn van het verleden op terreinen als wetenschap, economie, politiek en kunst zelf scenario’s voor de ‘geschiedenis van de toekomst’ creëren. De virtuele scenario’s stellen ons in staat de toekomst te ‘voorspellen’. Zo worden mensen bewust gemaakt van hun verantwoordelijkheid voor de geschiedenis van de toekomst. Een combinatie van trendwatching, futurologie, dromen over utopieën of angsten en zelf in eigen scenario’s aan de knoppen draaien en onze eigen toekomst voorspellen - en vooral ook maken.

Nieuwe Nederlanders in Almere Robert Bloemendal Wat is mogelijk met de ‘nieuwe Nederlanders’, zoals ze sinds kort worden genoemd? Recent waren we samen bij een klein land art kunstwerk in Buiten. We zagen het mooie maar kleine project van integratie en cultuur. Ik zou de komende jaren veel multiculturele projecten willen initiëren en uitvoeren,

Verkenning

95

samen met de vertegenwoordigers van de verschillende culturen. Het zou zo mooi zijn om met hen een integratieproject te bedenken en uit te voeren. Projecten op gebied van eetcultuur, kledingcultuur, muziek, schilderen, dans - alles bedacht en uitgevoerd door de verschillende groepen met een buitenlandse cultuur. In 2018 is de climax, wanneer ook de ‘oude Nederlanders’ bij de projecten worden betrokken. Het is ook mogelijk om mensen ‘uit de buitenlandse kast’ te halen. Sommigen verbergen zich; door hun eigen cultuur te uiten kunnen ze naar buiten komen. Het algehele doel is van elkaar leren, met elkaar ervaren, van elkaar genieten, elkaar accepteren. Een nevendoel is culturen bij elkaar te brengen en elkaar te leren dat er verschillen zijn - en overeenkomsten. Zo worden gedurende enkele jaren integratie- en kunstprojecten met en voor ‘nieuwe’ en ‘oude’ Nederlanders georganiseerd en uitgevoerd. Het geheel wordt afgesloten met een enorme slotbijeenkomst waarop een gezamenlijk totaalproject wordt uitgevoerd.

Beelden en tuinen Christian Wisse (Puur Kunst) Een beeld van onze stad aan de hand van onze tuinen. Een tocht langs de voortuintjes van Almere. Om oog te krijgen voor het verband tussen wat de tuincentra aanbieden en wat er in de voortuinen te zien is. En om zichtbaar te maken hoeveel invloed wij hebben op elkaars smaak. Dit is niet negatief bedoeld, zo is het nu eenmaal. Soms zie je ook mooie voorbeelden van planten die jarenlang met rust zijn gelaten, of juist niet goed verzorgd zijn. Het resultaat kan een fototentoonstelling zijn. Het moet een prachtig gezicht zijn om zo, aan de hand van de voortuinen, Almere een jaar lang in beeld te brengen.

Een ander plantenproject zou op een stukje gemeentegrond kunnen plaatsvinden. Eenjarigen of vaste planten in een soort schooltuintjes, bijvoorbeeld bij een verzorgingshuis (zodat het enigszins afgesloten is), of op de Meridiaan, de

96

Verkenning

nieuwe groenstrook in Buiten. Daarbij kunstenaars uitnodigen die veel met planten en plantvormen gewerkt hebben. Exposeren zou kunnen in het Eksternest en het nieuwe natuurbelevingscentrum bij de Oostvaardersplassen, in de Paviljoens en bij Corrosia!

De kwestie tuinbeelden, buitenbeelden Wanneer en hoe past een beeld in het groen, of elders? Een grote, lichtgewicht replica van hét tuinbeeld kan overal worden neergezet. Elke twee weken ergens anders. Bijvoorbeeld op chill-plekken, in parkeergarages, in het park, of in een gewone straat bij de bushalte.

Eerlijk gezegd wil ik gewoon mijn beelden laten zien. Een plek vinden is moeilijk en zorgen dat er gekeken wordt is dat ook. Mensen moeten kunst niet door de strot geduwd krijgen. Maar het moet wel makkelijk gezien kunnen worden. Een museum zou binnenstebuiten gekeerd moeten zijn, zodat je de tentoonstelling ziet als je erlangs loopt. Zou het een idee zijn om op een centrale plaats een glazen huis, een gigantische vitrine of een grote etalage neer te zetten? Om in te werken of om in te exposeren.

Kunst in de kantine - Kantinekunst Naar bedrijven om een schilderij (foto, tekening, sculptuur) te maken van de kantines, of van de sfeer in de kantine. Om bedrijven te interesseren geven de deelnemende kunstenaars er lezingen over hun werk. Het is interessant omdat de kunstenaars belangstelling krijgen voor de arbeid en de kantinesfeer. Die interesse kan wederzijds zijn.

Archeologie en klei Buiten beelden maken, of grote potten. Ruig, met klei uit de grond. Mixen met gruis en gras. Bakken ter plekke met hout in een open vuur. Het beeld wordt steen en blijft er een jaar. Deze primitieve methode wordt nog steeds toegepast in Afrika, maar was vroeger ook hier gebruikelijk. Sommige van deze plannen zouden heel goed ook in andere new towns kunnen worden uitgevoerd. In dat geval zijn interessante vergelijkingen mogelijk. De ‘Kantinekunst’, het ‘tuinbeelden-experiment’ en het ‘beeld van de stad aan de hand van de voortuintjes’ zijn daar denk ik geschikt voor.

Cultuurcentrum in winkelstraat Maarten Manson (Puur Kunst) Een groot, multifunctioneel, laagdrempelig cultuurcentrum in een drukke winkelstraat. Het zou de volgende faciliteiten moeten bevatten: • een galerie met kunstuitleen • een winkel (bijv. ANWB) • een grand café (of wat minder grand) • een tuin met terras • een archeologisch museum met vondsten uit de polder Alles is vrij toegankelijk.

De gemeente ondersteunt die projecten. Haal de cultuurambtenaar uit zijn stoel en laat hem open meedenken. Zodat hij gaat beseffen waarvoor hij er eigenlijk zit. Inventariseer waar de professionele kunstenaars wonen. Breng ze om te beginnen samen en laat ze brainstormen over kunstzinnige verbindingen tussen de stadsdelen en wijken.

Drie ideeën Elly Linzel (Puur Kunst) Voorstel 1

Kunstbaan Frea Lenger (Puur Kunst) Wat kun je als kunstenaar bijdragen aan een stad waar je 28 jaar woont? Waar alles kleinschalig begon en heel transparant was, met veel ruimte voor de lokale kunstenaars. Je hebt de stad zien groeien. Veel dingen hebben inmiddels een andere prioriteit gekregen. Kunst werd een ondergeschoven kindje. Eerst moest de infrastructuur er komen, de rest zou dan wel volgen. Maar die rest blijkt juist onmisbaar, het raakt de kern van het wonen en leven in Almere. Waar ontmoeten we elkaar? Daar zijn plekken voor nodig. Almere heeft zijn stedenbouwkundige structuur op de kaart gezet. Nu het kunstklimaat nog. De stadsdelen staan los van elkaar. Naar Almere Buiten is minstens twaalf kilometer. Zorg dat kunstenaars elkaar regelmatig ontmoeten, elke keer in een ander stadsdeel. Van daaruit ontstaan gezamenlijke ideeën en onderlinge verbondenheid. Maak een baan door de stad met kunstprojecten, van stadsdeel naar stadsdeel en van wijk naar wijk. De projecten ontstaan uit de kunstenaarsbijeenkomsten. Laat kunstenaars het project opzetten met participatie van burgers uit de stadsdelen en wijken.

Almere telt meer dan honderd nationaliteiten. Bijna een derde deel van de bevolking is van niet-westerse oorsprong. Kinderen groeien op in twee culturen. Geef ze een camera en vraag ze de normen en waarden van thuis vast te leggen. Hoe is het er ingericht? Wat is de feestkleding? Wat eten we vandaag? Ook van oorsprong Nederlandse kinderen doen mee.

Voorstel 2 Is er nog ruimte voor creatieve, innovatieve denkers en doeners? De pioniers van Almere hadden bijna allemaal wel iets met kunst. Ontwikkel broedplaatsen waar jong en oud elkaar vanuit verschillende achtergronden ontmoeten. Stimuleer het creatieve en het innovatieve. Tal van thema’s zijn denkbaar: ict, groenonderhoud, tuinieren, kunst, literatuur, techniek...

Voorstel 3 In deze stad moet je vooral jong zijn. Er wordt van alles aan gedaan om iets voor jongeren te bedenken. We vertroetelen ze aan alle kanten. Prikkelt dat hun creatieve denken en worden ze gestimuleerd zelf iets te doen? Of zijn het vooral consumenten? En hoe zit het met de ouderen, de mensen die deze stad hebben opgebouwd? Er zou meer evenwicht (niet getalsmatig) moeten zijn tussen jong en oud. Naast de ontmoetingsplekken voor jongeren ook iets voor de oudere jongere en de ouderen.

Verkenning

97

Kunstspoor Almere Jan Resink (Puur Kunst) Project Kunstspoor Almere Kunstspoor Almere is een lokaal kunstproject. Een spoor van kleine maar krachtige kunstwerken in de openbare ruimte versterkt de identiteit van de stad. Zo ontstaat in een reeks van jaren een indrukwekkend spoor van kunstwerken, waarmee Almere zijn culturele visitekaartje afgeeft. Kunstspoor Almere sluit aan bij de fysieke kwaliteiten van Almere, zoals die worden gevormd door de ongenaakbare polder. Verdeeld over de wijken worden de kunstwerken geplaatst bij visueel interessante plaatsen als kruisingen van fiets- en wandelpaden met de busbaan (bushaltes) of met andere wegen, speelplaatsen, schoolpleinen en rustplaatsen. Kortom, plaatsen waar mensen een moment wachten. Zo krijgt het kunstwerk bijna ongemerkt aandacht. Het kunstspoor is herkenbaar door de verwantschap van eigentijdse materialen en een eigentijdse vormentaal. Kunstspoor Almere sluit ook aan bij de mentale kwaliteiten, zoals die worden gevormd door de pioniersmentaliteit, de gemengde bevolking en de diversiteit van culturen. De thematiek wordt ontleend aan de namen van de wijken en de straten. De uitingsvorm van de kunstwerken komt voort uit de context van individualiteit, gevoel en expressie. Ze maken nieuwsgierig, lokken commentaar uit en verwonderen.

Zeespiegelkunstproject Het Zeespiegelkunstproject maakt het wonen onder de zeespiegel beleefbaar. De kunstwerken kunnen groot en monumentaal zijn, of klein, maar ze zijn altijd opvallend. Ze moeten op strategische plaatsen in het oog springen. Bij een herbezinning gaat het om een heroriëntatie op essentiële waarden en betekenissen van de kunstwerken. Deze waarden tekenen zich af langs de lijn individueel - collectief. De inkleuring daarvan verloopt langs de lijn rationeel - emotioneel. Loodrecht op elkaar vormen deze lijnen vier kwadranten. De intrinsieke visuele waarde van de polder ligt vooral in het tweede kwadrant: rationeel, logisch, gepland en nuttig voor iedereen. Veel grote land art kunstwerken in de polder hebben dezelfde context. Daardoor versterken

98

Verkenning

ze elkaar niet. Er valt veel voor te zeggen om de komende jaren te kiezen voor contrasterende kunstwerken uit het derde kwadrant. Kunstwerken met een expressieve werking, die met krachtige transformaties en symbolen verhalen vertellen, die warm en informeel zijn in plaats van koel en formalistisch.

Stop in de badkuip Stefan Damman (Puur Kunst) Ondanks het aantal creatieven zijn kunst en cultuur in Almere geen gemeengoed. Kunst en cultuur zouden op logische wijze in de stad moeten opgaan.

Voorstel: Plaats een stop in de badkuip van Nederland. Almere wordt wel de badkuip van Nederland genoemd. Laten we dit concept omarmen, met het Weerwater als restje water in de badkuip. Ontwerp daar een gebouw in de vorm van en badstop, omringd door een kunstmatig strand. Het gebouw kan infocentra, horeca, giftshops, een evenementencentrum etc. huisvesten. Zo krijgt het een sociale functie. Jongeren (en ouderen) kunnen ’s zomers op het strandje vertoeven; ‘s avonds kan er geflaneerd worden. Het dak van het bouwwerk kan een podium voor muziekkunst worden. De locatie is op zich al een kunstobject. Een tweede functie is die van een landmark die een new town nu eenmaal nodig heeft.

Vijf jaar later Tim Calis (stadsrapper van Almere) Almere 2018, visie voor de toekomst Het format van het televisieprogramma Vijf Jaar Later kan ook worden toegepast op de visie op de toekomst van de burgers uit Almere. Je vraagt Almeerders naar hun ideeën en plannen voor 2018. Kan Almere hun dromen verwezenlijken, of zullen ze daarvoor moeten uitwijken naar een andere stad? Wat moet Almere doen om deze doelen haalbaar te laten zijn? Met de Nederlandse steden die voor 2018 meedingen naar de titel culturele hoofdstad zou een documentaire kunnen worden gemaakt in samenwerking

met de publieke omroep. Dit zou voor zowel de steden als voor de omroepen een mooi initiatief zijn.

Panorama Almere Dirk Frieling, Jan Brouwer Door de Almere Principles als leidraad te nemen voor de schaalsprong geeft Almere inhoud aan zorgvuldig milieubeheer. Eén van de principes is ‘mensen maken de stad’. Dat principe vergt een verdere verdieping van democratie als handelingskader voor zowel burgerij als bestuur. Ook op dat gebied moet dus een schaalsprong worden gemaakt Dit voorstel steunt de ambitie om Almere in 2018 tot culturele hoofdstad van Europa te maken door een combinatie van stadsontwikkeling, milieubeheer en democratie de (culturele) vorm te geven van een (internationale) attractie. Wij stellen voor een maquette (1:1000, 36 x 18 meter) te maken van Almere in zijn omgeving. Via een computernetwerk wordt de maquette, het Panorama Almere, verbonden met alle woningen en overige verblijfsgebouwen in de gemeente. De werkwijze gaat uit van het initiatief en de zelforganisatie van bewoners, werkers, bedrijven en instellingen. Voor het Panorama Almere als traditionele maquette zijn voorbeelden beschikbaar (onder andere in Sjanghai en New York). Wat Almere eraan toevoegt is het principe ‘mensen maken de stad’. Het computernetwerk wordt gekoppeld aan vier programma’s die interactie mogelijk maken met de opgaven van stadsontwikkeling en milieubeheer: • een beeldarchief: een databank met foto’s en films van Almere, feiten en meningen, gerelateerd aan de maquette, met grafieken van relevante feiten en cijfers; • een projectenmarkt: een marktplaats voor publieke projecten, in relatie tot de opgaven van stadsontwikkeling en milieubeheer; • een beslissingsplatform voor publieke projecten: met de mogelijkheid om de effecten van ingediende projecten zichtbaar te maken;

• een rekenbank Almere: een virtuele bank waarin de kosten en opbrengsten van projecten worden doorgerekend. Er kan een begin worden gemaakt met een proefproject met een beperkt aantal onderdelen. De maquette van Almere als nieuwe stad op de bodem van de zee wordt een internationale attractie van dezelfde orde als Madurodam. Dat deze maquette tegelijkertijd een middel is voor het beginsel dat ‘de mensen de stad maken’ geeft deze toeristische attractie een extra dimensie.

Gemeente Museum Almere Paul Knoflach Voorstel: op een toegankelijke, fraaie en typerende plek met veel ruimte en licht komt een gemeentemuseum - een museum in de traditionele zin van het woord. Er worden goede tentoonstellingen georganiseerd van erkende nationale, en mogelijk ook internationale kunst uit de 20ste en 21ste eeuw. Daarnaast worden exposities georganiseerd van hedendaagse kunstenaars, met name uit Almere en Flevoland, die hun wortels hebben in de traditie van de erkende kunst. Het museum zal een breed kunstminnend publiek naar Almere lokken. Voor de eigen bevolking (inclusief de kunstenaars) kan het een thuishaven worden. Hedendaagse lokale kunstenaars krijgen meer aandacht voor hun werk en kunnen het provinciale ontstijgen. In het museum zal ook ruimte zijn voor conferenties, lezingen, voordrachten en andere aan kunst gelieerde presentaties. Naast een artistieke krijgt het museum dus ook een educatieve functie. Het museum wordt grotendeels gesubsidieerd door de gemeente (en/of het Rijk), zodat zijn bestaan niet afhankelijk hoeft te zijn van sponsoring. Met het Gemeente Museum Almere zet de stad zich op de kaart en wordt haar culturele aanzien verbeterd. In 2018 moet het Gemeentemuseum Almere haar reputatie landelijk al hebben gevestigd. No time to lose!

Verkenning

99

Gerard Reve Jan Resink (Kunstloods Mica) Evenement rondom Gerard Reve, bijvoorbeeld een 24-uurs estafette met voorlezingen, documentaires en look-alikes. Jan is een liefhebber van Gerard Reve en mist hem zeer. Hij wil een nog nader in te vullen programma organiseren rondom Gerard Reve. Het zou een programma moeten zijn waarbij het belang van Gerard Reve voor de literatuur tot uiting komt. En dan vooral de manier waarop hij het denken in vrijheid heeft beïnvloed. Dat heeft weer zijn weerslag gehad op de Nederlandse manier van denken.

Opera bij De Vijfhoek Ym de Roos Een opera bij De Vijfhoek. De Vijfhoek is een recyclingsbedrijf onder de kust van Almere, in de buurt van het gemaal De Blocq van Kuffeler. Er worden bouwmaterialen gerecycled, zoals beton, stenen, piepschuim en ijzervlechtwerk. Het puin ligt op grote bergen, waartussen paden lopen. Achter het recyclingstation is spontaan een zwaluwoever ontstaan - nu een beschermd natuurgebied. Het idee om voor deze locatie een opera te componeren is in 2006 ontstaan bij een bezoek aan het bedrijf. In plaats van een toegangskaartje krijgt het publiek een klapstoel die wordt meegenomen naar alle plekken waar een acte plaatsvindt: iedere berg puin een eigen acte. Bij voorkeur te spelen tijdens zonsondergang, dan is het gebied op z’n mooist.

De Almeerdaagse Hans Prins De Almeerdaagse is een jaarlijks terugkerend wandelevenement voor een groot publiek. De eerste werd in 2009 gehouden. Als het lukt om elk jaar te wandelen, dan vindt in 2018 de tiende editie plaats. Nu al wordt samen-

100

Verkenning

gewerkt met Casla (over architectuur), Flevo-Landschap en Staatsbosbeheer (over landschapskunst en natuur). Omdat er geen reden is om andere vormen van kunst te negeren, kunnen de wandelroutes ook langs bijzondere objecten en ateliers gaan. Er hoeft niet te worden gewacht tot 2018. Zes dagen wandelen kan ook betekenen: zes dagen aandacht voor het initiatief.

Hijskranenballet Nancy Ramona Noordraven Een muziekspektakel met hijskranen die samen een ballet opvoeren. Almere is een continue bouwput. De eerstkomende dertig jaar zullen de enorme hijskranen niet verdwijnen. Voorstel: een muziekspektakel in een bouwput waar met hoge hijskranen wordt gewerkt. De hijskranen worden in een choreografie bestuurd, zodat een hijskranenballet ontstaat. Er kan bestaande muziek onder, maar het is ook denkbaar om muziek speciaal voor de gelegenheid te laten componeren. Opvoering bij voorkeur tijdens zonsondergang.

Muzikanten van Muziekwijk Marc van Avezaath In 2018 alle nog levende muzikanten uitnodigen die een naam hebben in Muziekwijk. Vervolgens een groot evenement organiseren op het Michael Jacksonplein en in het park erachter.

Foto’s van leerlingen op basisscholen Obbe de Roos, Mona Alikhah Tien jaar lang alle basisschoolkinderen fotograferen. Indien mogelijk met elk kind steeds een kort interview. Deze kinderen zijn de toekomst van Almere. In 2018 zullen het jongvolwassenen zijn.

Wereldrecord stadsfeesten Marcel ter Braak Almere wordt in 2018 culturele hoofdstad om zich in Nederland en de wereld op de kaart te zetten. De inwoners zullen een belangrijke bijdrage leveren. In ruil daarvoor krijgen ze gratis feesten aangeboden. Van kamerconcerten en culturele evenementen tot grote festivals. Ook moeten we de jeugd - onze toekomst - niet vergeten. Dus ook voor hen gratis (of marktconform geprijsde) festivals. Van hardrock tot hardcore. We gaan een recordpoging wagen: het grootste stadsfeest ter wereld. Het vindt plaats op de Grote Markt, op het Almeerderzand, op kleinere locaties (pleinen) in de wijken of op megalocaties en evenemententerreinen. Zulke locaties hebben we al! Cultuur, amusement, artiesten die plaatselijk of landelijk bekend zijn. Het festival Zand is een prima voorbeeld. Denk aan Paul de Leeuw, Jeroen van Inkel, Patrick Kicken - noem ze maar op. Als ambassadeurs van de stad zijn ze goud waard. Dit alles kan niet in één dag. Het feestje voor Almere als onderdeel van de culturele hoofdstad duurt van maandag tot en met zondag. De zaterdag en de zondag zijn gereserveerd voor de wereldrecordpoging: BBQ op het Almeerderzand. Twee dagen alles over de top, gewoon mega.

Studenten uit alle EU-landen Remco de Jong Al jaren vinden uitwisselingsprogramma’s plaats voor buitenlandse studenten. Ze komen een week of langer logeren in Almere en nemen deel aan een programma rond een bepaald thema. Voorbeelden zijn architectuur, graffitikunst en archeologie. Het idee is een open inschrijving te organiseren voor studenten uit alle EU-landen om een periode in Almere te vertoeven. Ze kunnen dan samen met Nederlandse studenten van alles en nog wat ondernemen op het gebied van bijvoorbeeld kunst, cultuur, architectuur, sport, natuur en ontdekkingen. Gedacht kan worden aan tien studenten per land. Als ze allemaal tegelijk komen, dan hebben we in de zomervakantie een jamboree. Maar het kan ook

in de vorm van een estafette met steeds een aantal landen. Rond dit alles wordt een ‘Flevoland pretprogramma’ georganiseerd, met excursies en debatten met Flevolanders. Er kan een werkprogramma aan worden verbonden, met productie in de bouw, een fabriek, op het land of het maken van een gezamenlijk kunstwerk.

Wat de mensen bindt Obbe de Roos Een voorstel voor sociologisch onderzoek over wat mensen in deze tijd bindt. Vroeger was er een homogene samenleving, inclusief religieuze verzuiling. Nu leven we in een ontkerkelijkte multiculti maatschappij. Dit alles in vergelijking met het Oude Land, waar ze eeuwen de tijd hebben gehad om die binding te laten ontstaan. Het onderzoek zou kunnen plaatsvinden door - of in samenwerking met - het INTI. In oude samenlevingen, zoals die in Friesland, weet men al sinds de middeleeuwen uit welke clan men afkomstig is. Daar kwamen religieuze bindingen bij, inclusief verzuiling. Kinderen werden ondergedompeld in een bestaande moraal, die ook nog eens erg vormend was. Hoewel vanaf de jaren zestig de ontkerkelijking heeft toegeslagen, is in die oude culturen nog veel van het bindende terug te vinden. Het wordt ook nog steeds aan de kinderen doorgegeven. In een nieuwe omgeving zoals Almere is geen sprake van één hoofdcultuur. Er bestaan verschillende culturen naast elkaar. Daar zit onwennigheid in. Een samenleving zonder binding kan nu eenmaal niet, is onmenselijk. Daarom maken mensen al doende weer hun eigen bindingen - noem het maar nieuwe tradities. Er zitten veel feesten tussen, en fusies tussen culturen, waardoor iets nieuws ontstaat waar meerderen zich in kunnen vinden. De vraag voor het sociologisch onderzoek is hoe deze nieuwe bindingen ontstaan. Daarvoor moeten ze eerst in kaart worden gebracht. De achterliggende gedachte is dat het goed zou zijn in new towns al in de bouw de elementen in te brengen die binding bevorderen. Het is bijvoorbeeld denkbaar dat bewoners van woningen rond een plein eerder met elkaar in contact komen dan bewoners van een lange straat.

Verkenning

101

Poetryslam Justin Zaaijer (Aldichter) Een poetryslam is een combinatie van klassieke dichtkunst en rap. Eens per jaar wordt op een landelijke wedstrijd de beste slammer verkozen. Er zijn ook internationale slamwedstrijden. In 2010 wordt een eerste ‘proefslam’ in Almere georganiseerd. Van daaruit zal worden voortgebouwd, net zo lang tot Almere kan meedoen aan de landelijke wedstrijden. In 2018 zou Almere gastheer voor de landelijke wedstrijd moeten zijn. Het zou gecombineerd kunnen worden met het onthullen van kunstwerken/ gedichten. Bijvoorbeeld op de Evenaar, of op de stations. En waar mogelijk in meerdere talen.

Almeerisme Vesna Tegenwoordig kom je het overal tegen: burgerschapsvorming en actief burgerschap. Het is haast een hype, een subsidieuitmelker. Maar dat is het niet zomaar geworden. Als in de maatschappij problemen ontstaan, groeit de behoefte om ze te benoemen en ermee aan de slag te gaan. Scholen zijn sinds kort zelfs verplicht aandacht te besteden aan burgerschap. Het voorstel beoogt bij een wat jongere doelgroep liefde te ontwikkelen voor de stad door haar beter te leren kennen. Subdoelgroepen zijn de ouders, de schoolgemeenschap en het gewone Almeerse publiek. De projecten zullen immers aandacht krijgen van de media. Een spel of een quiz zou de stadsgeschiedenis op een spannende manier bij jonge mensen onder de aandacht kunnen brengen. Als scholen het tegen elkaar opnemen, zorgt het competitiegevoel voor spanning en vergroot het de interesse. Het zou een idee kunnen zijn om na elke spelronde het winnende team de kans te geven om iets te doen voor hun eigen groep, school of wijk. Jongeren kunnen tot hun achttiende niet stemmen. Maar ze kunnen hun omgeving wel op andere manieren beïnvloeden. Ze zouden moeten leren begrijpen welke kracht in hen verborgen zit. Zodra die kracht is ontketend kunnen ze voor veranderingen zorgen.

102

Verkenning

Voor de financiering denken we aan de gemeente. Natuurlijk zijn ook sponsors welkom. Hoe meer interesse in de stad, hoe beter. Er zijn ook samenwerkingspartners denkbaar, bijvoorbeeld met de Stichting Historisch Almere en andere organisaties die hebben deelgenomen aan het Geheugen van Almere. Het zou een goede warming-up zijn om jongeren - en het bredere publiek - een beetje verliefd te laten worden op Almere.

Aanbevelin

VERENIGING BEDRIJFSKRING ALMERE (VBA)

De Vereniging Bedrijfskring Almere (VBA) ondersteunt het initiatief Almere culturele hoofdstad van Europa 2018. Almere staat voor de opgave om honderdduizend banen voor zijn huidige en toekomstige inwoners te scheppen. Voor de groei zijn creatieve werknemers, hoogopgeleide professionals en (internationale) managers nodig die zich aan de stad binden. Die binding is alleen tot stand te brengen als de stad de inwoners uitdaagt om zelf te creëren en er daarnaast voor zorgt dat inwoners geïnspireerd worden door de verbeeldingskracht van anderen. Kunst en cultuur worden daarmee in de toekomst nog belangrijker elementen van het ondernemersklimaat dan ze nu al zijn. Maar Almeerse kunst en cultuur is niet alleen voor de ‘happy few’. Kunst en cultuur is ook voor en van de gewone Almeerder. Almere 2018 is een initiatief dat ook heel ‘gewoon’ is. Want het is een groepje ‘gewone’ inwoners dat het initiatief heeft genomen om Almere te kandideren als Europese culturele hoofdstad. Dat getuigt van lef, bevlogenheid en doorzettingsvermogen. Doordat het initiatief Almere 2018 door burgers zelf is opgezet en door de gemeente en het maatschappelijke middenveld wordt gesteund, kan het op draagvlak rekenen. De VBA steunt dit initiatief graag: zonder cultuur geen stad en zonder stad geen honderdduizend banen voor de bewoners. De VBA vertegenwoordigt een grote groep Almeerse ondernemingen en is een sterke lokale belangenbehartigingsorganisatie. De vereniging wordt gefinancierd door de contributies van haar leden, is financieel onafhankelijk en heeft een professioneel bureau. De onafhankelijke positie en de grote achterban hebben tot draagvlak in de Almeerse samenleving geleid waardoor overheid en bedrijfsleven reeds 32 jaar gezamenlijk kunnen werken aan de economische ontwikkeling van de stad. Joep Kramer, directeur

Verkenning

103

Aanbeveling

RABOBANK ALMERE Ritchard Kelliher & Martijn Leopold, 3 december 2009

The major puzzle running through all of this is how to create the media environment in which onlinecommunities can build the kinds of social capital those bonds of trust and commitment to shared values - that lead to participation in civic life and the political world beyond (W. Lance Bennett - Changing Citizenship in theDigital Age) De Rabobank Almere ondersteunt het initiatief Almere 2018, culturele hoofdstad Europa! Almere is een 2018 vitale,-multiculturele, nieuwe stad in Europa Het van Burgerintitiatief Almere culturele hoofdstad van –Europa, is uniek in zijn soort. En Almere zich totmedia een cultuurstad van voor forgevraagd na te denken over de ontwikkelt inzet van nieuwe in het concept maat, met spraakmakende ideeën over eninwerkbeleving de culturele hoofdstad. We hebben dezearchitectuur, uitdaging metwoonplezier kleine kring en vrijetijdsbesteding. opgepakt. Dit document vat onze eerste ideeën rond de inzet van nieuwe media samen. Juist omdat de stad jong is, volop in ontwikkeling, ambitieus en dynamisch in iedere vezel. Een stad met prettige verrassingen op cultureel De ontwikkeling van nieuwe media gaat erg Een stad aantal gebied en nog volop te ontdekken potentieel. Eensnel. moderne metopkomende een geheel technieken eigen allure!zullen over negen jaar zo gemeengoed of zo verouderd zijn, dat diecoöperatieve tijd geen nieuwe mediaAlmere meer zijn. De technologische randvoor het tegenDe Rabobank bestaat net zo lang als de stad waarden voor nieuwe media liggen besloten in de ons infrastructuur die er in 2018 zelf. Wij bestaan omdat Almere bestaat en voelen sterk verbonden met de is (de fabrieken om onderdelen tetoekomst. ontwikkelen hebben de tekengeschiedenis van dede stad, maar ookdaarvoor met haar Maar het is betrokken, niet onmogelijk te voorspellen welke technolo tafel al verlaten). Onze kernwaarden: dichtbij en toonaangevend, kunnen gische vernieuwingen de komende jaren wordenmanieren ontwikkeld. De mediaentools we in een culturele hoofdstad op vele eigentijdse vormgeven ondie in 2018 inWij gebruik zijn, zijnons nu netwerk al in ontwikkeling in een projecten voor dersteunen. kunnenzullen bijvoorbeeld inzetten om bijdrage te researchaan & development. leveren het leggen van verbindingen tussen mensen en bedrijven. Almere 2018, culturele hoofdstad van Europa: een mooie manier om Op deglansrijke korte termijn sommige bekende nieuwe toepassingen al inzetbaar. onze stadzijn te delen met de rest van Europa. De inzet van nieuwe media zal daarom regelmatig herijkt moeten worden. Voorvan de langere termijn H.J. de Wakker MBAmoeten we inspelen op de technologische infrastructuur, en kunnen we & inPrivate AlmereBanking een breed gebruik van dit soort nieuwe media directeur Bedrijven stimuleren.

104

Verkenning

Om nieuwe media (voor cultuur) in 2018 breed in Almere te kunnen inzetten, is een proces nodig dat dit mogelijk maakt. Dit proces moet verbindingen hebben met research & development in nieuwe media, opleidingen en kunstenaars. Het opzetten van dat proces – en het inbedden ervan in Almere – is de uitdaging. Maar als we dat goed doen, zal er in 2018 niet één nieuw medium worden gebruikt, maar een breed scala. Uiteraard zullen er onderweg dingen worden uitgeprobeerd die niet werken. Geen probleem, het is een (leer)proces waar je ook van die mislukkingen leert en die bijdragen aan het resultaat.

[schema tussenvoegen]

BIJLAGE

Aan het Burgerinitiatief Almere2018 is gevraagd te onderzoeken hoe de nieuwe media op een baanbrekende manier voor de culturele hoofdstad kunnen worden ingezet. Tot nog toe maken culturele hoofdsteden nog voornamelijk gebruik van traditionele middelen. In 2018 kan een culturele hoofdstad zich dat niet meer permitteren.

Inzet nieuwe media voor Almere 2018 Ritchard Kelliher & Martijn Leopold

The major puzzle running through all of this is how to create the media environment in which online communities can build the kinds of social capital - those bonds of trust and commitment to shared values - that lead to participation in civic life and the political world beyond (W. Lance Bennett - Changing Citizenship in the Digital Age) Het Burgerintitiatief Almere2018 - culturele hoofdstad van Europa, is gevraagd na te denken over de inzet van nieuwe media in het concept voor de culturele hoofdstad. We hebben deze uitdaging met plezier in kleine kring opgepakt. Dit document vat onze eerste ideeën rond de inzet van nieuwe media samen. De ontwikkeling van nieuwe media gaat erg snel. Een aantal opkomende technieken zullen over negen jaar zo gemeengoed of zo verouderd zijn, dat het tegen die tijd geen nieuwe media meer zijn. De technologische randvoorwaarden voor nieuwe media liggen besloten in de infrastructuur die er in 2018 is; de fabrieken om de onderdelen daarvoor te ontwikkelen hebben de tekentafel al verlaten. Het is niet onmogelijk te voorspellen welke technologische vernieuwingen de komende jaren worden ontwikkeld. De media tools die in 2018 in gebruik zullen zijn, zijn nu al in ontwikkeling in projecten voor research & development. Op de korte termijn zijn sommige bekende nieuwe toepassingen al inzetbaar. De inzet van nieuwe media zal daarom regelmatig herijkt moeten worden. Voor de langere termijn moeten we inspelen op de technologische

infrastructuur, en kunnen we in Almere een breed gebruik van dit soort nieuwe media stimuleren. Om nieuwe media (voor cultuur) in 2018 in Almere te kunnen inzetten, is een proces nodig met verbindingen met research & development in nieuwe media, opleidingen en kunstenaars. Het opzetten van dit proces - en het inbedden ervan in Almere - is de uitdaging. Als we het goed doen, zal er in 2018 niet één nieuw medium worden gebruikt, maar een heel scala. Uiteraard zullen onderweg dingen worden uitgeprobeerd die niet werken. Geen probleem, het is een leerproces waarin ook mislukkingen hun waarde hebben.



Verkenning

105



Organisatie

Burgers

Programmering

Kunstenaars

Fase 1 • Schrijven van het bidbook (2010 - 2011) • Winnen van de race

• Steun voor de kandidatuur • Activeren van culturele consumenten

Fase 2 (2012 - 2016)

• Verbinden van new towns • Verbinden van instellingen • Zoek en plannen programmering

• Activeren van de vragende consument

• Interesse wekken

• Activeren van aan Almere 2018 gerelateerde activiteiten

Fase 3 (2017 - 2018)

• Praktische organisatie • Samenwerkingsverbanden bestendigen

• Burger als gastheer en ambassadeur

• Faciliteren van bezoekers

• Uitvoering

Fase 4 (2019 e.v.)

n.t.b

n.t.b

n.t.b

n.t.b

We zien de inzet van nieuwe media als een potentieel krachtig hulpmiddel om in de aanloop naar en tijdens Almere 2018 verschillende aspecten van de organisatie te ondersteunen: de communicatie, de organisatie, het programma en de kunstenaars (zie matrix). Nieuwe media bieden Almere 2018 de kans om te communiceren, te faciliteren én te inspireren. Nieuwe media zijn geen doel op zich, met uitzondering van het gebruik ervan door de kunstenaars. De inzet van nieuwe media kan bijdragen aan het beeld dat Almere 2018 van zichzelf naar buiten brengt. Het mag echter op geen enkele manier los komen te staan van het inhoudelijke doel van de organisatie en het uiteindelijke culturele programma. We zien vier hoofdlijnen waaraan nieuwe media een bijdrage kunnen leveren:

106

Verkenning

1. De organisatie Hieronder verstaan we alle mensen en instellingen die worden betrokken bij de verwezenlijking van het programma. Tijdens de eerste fase kunnen bij het schrijven van het bidbook via de nieuwe media mensen worden aangezocht die buiten de cirkel van direct betrokkenen staan. Een aantal internettoepassingen, zoals wiki’s en fora, hebben een lage drempel. Via sociale netwerken, e-mail en de website van Almere 2018 kan snel op ideeën worden gereageerd. In deze fase is het ook belangrijk om alle ideeën te verzamelen en toegankelijk te maken. Een (deels publieke) database kan aan alle betrokkenen een plaats bieden voor initiatieven en kan een deel van de ideeënvorming zichtbaar maken voor de buitenwereld.

Voorbeeld. Co-writership - Het Almeerse verhaal Een gedeelte van het bidbook kan geschreven worden door Almeerders. Met behulp van een wiki-achtige toepassing zou het verhaal over bijvoorbeeld het potentieel van Almere kunnen worden geschreven door meerdere ‘creatieve geesten’. Het gezamenlijk en publiek schrijven zou kunnen leiden tot een ‘open source’ verhaal, waarbij een deel van het bidbook al openbaar toegankelijk is voordat het bidbook zelf publiek wordt. In de voorbereiding van 2018 is het belangrijk om Almere te verbinden met de bestuurlijke en culturele instellingen in Nederland en Europa. In deze fase moet een dynamiek ontstaan die een vruchtbare voedingsbodem vormt voor het verbinden van alle actoren rond Almere 2018. De database met ideeën kan uitgebreid worden. Met een eerste versie van XEML (zie later) kunnen instellingen elkaar op de hoogte houden van interessante programma’s. Internationale contacten hebben veel baat bij het gevoel elkaar te kennen. De ontwikkelingen op sociale netwerksites bieden aanknopingspunten om voor specifieke doelgroepen (ambtenaren, cultureel medewerkers) plaatsen in te richten waar vakinhoudelijke ontwikkelingen uitgewisseld worden.

2. De burgers De burgers zijn de inwoners van Almere en de bezoekers van de culturele evenementen. Zij maken de stad en ondersteunen het programma. In de eerste fase is het belangrijk dat na het Burgerintitiatief en de gemeenteraad ook de Almeerders, als brede maatschappelijke groep, het initiatief gaan ondersteunen. Sociale netwerken op het internet hebben nu al een groot bereik. Een eenvoudige en consistente boodschap kan het streven bij een groot publiek onder de aandacht brengen. Een 3-layer aanpak komt hier goed van pas. De onderste laag moet onze kernboodschap zijn; die moet stabiel en eenvoudig zijn. Daarbovenop komt een laag naamsbekendheid. En daarbovenop komt de buzz die we met z’n allen creëren. We voeren de verwachtingen op en wekken het gevoel op van ‘het gaat echt gebeuren’. De eerste twee lagen lopen nu al gezamenlijk op; laag drie moet nog maar blijken.

Naast steun voor het initiatief zal een actievere houding van de Almeerders tegenover cultuur belangrijk zijn. Almere heeft een cultureel publiek nodig dat als groep consumenten mede vorm geeft aan het culturele klimaat.

Voorbeeld: Cultureel consumenten activatieprogramma Vanuit de gedachte dat in Almere een cultureel publiek moet groeien (de Almeerder moet een culturele consument worden) kunnen we alle huidige sociale netwerken inzetten ter promotie van de culturele activiteiten. Primair gericht op het stimuleren van bezoek, secundair steeds met Almere 2018 als afzender. De komende tijd gaat het voornamelijk om naamsbekendheid; het ‘wie, wat, waar, wanneer en hoezo’ op de kaart zetten. Hoe meer mensen van Almere 2018 weten, hoe groter de kans van slagen. Wat er gecommuniceerd moet worden moet toegankelijk, laagdrempelig en vooral inspirerend zijn. Geen intellectuele of marketingpraatjes, maar een één-op-één dialoog met de (geïnteresseerde) burger, zowel binnen als buiten Almere. Hiervoor hebben we in ons eigen netwerk meer professionals nodig - journalisten, strategen, communicatie- en brandingspecialisten. Daar moeten we nog aan werken. Wat we wel in huis hebben zijn alle betrokkenen en hun sociale netwerken. We creëren een soort buzz over Almere en zijn culturele toekomst om mensen te prikkelen, waarbij ze er hopelijk hun eigen visie op de toekomst aan toevoegen. Ze worden ambassadeurs van Almere 2018. Natuurlijk moet de boodschap groeien met de visie en ontwikkelingen van Almere 2018. Onze boodschap zal uiterst dynamisch moeten blijven, zonder dat het onze visie in de weg staat (zie het bijgevoegde stuk van Hajo de Vries voor meer details). In de aanloop naar het programma (fase 2) kan de Almeerse burger een rol spelen bij het vaststellen van het programma. Als ‘prosumer’ kan hij mede bepalen wat er geprogrammeerd wordt. Nieuwe media kunnen worden ingezet om van een grote groep mensen antwoord te krijgen op wat ‘de massa’ graag zou willen. Analoog aan het stemmen tijdens talentenjachten, of in de vorm van: ‘als we duizend mensen vinden die veertig euro willen betalen voor een concert van Anouk, waarom wachten we dan op Mojo om het te organiseren?’

Verkenning

107

Wanneer Almere 2018 gedragen wordt door de Almeerders, dan kunnen die tijdens het programma (fase 3) de rol van gastheer en ambassadeur op zich nemen. Tegen die tijd zal de techniek het mogelijk maken om op grote schaal bezoekers te koppelen aan Almeerders, zonder dat dit een inbreuk op de persoonlijke ruimte met zich meebrengt.

Bijlage A bij Inzet nieuwe media bij Almere 2018 De kracht van sociale ‘online’ netwerken en Almere 2018 Hajo de Vries Het succes zit in de 2e graad!

3. Het programma Een activerende communicatie over de programmering, de logistiek en de stad is onontbeerlijk. Nu al wordt van diverse kanten opgemerkt dat er geen duidelijk overzicht is van de culturele activiteiten in Almere. In het kader van Almere 2018 kan een open standaard worden ontwikkeld (XEML) voor de communicatie over culturele evenementen. Deze standaard maakt het mogelijk om culturele instellingen, communicatiekanalen en consumenten digitaal te verbinden. De standaard kan tevens gebruikt worden bij het realiseren van de doelen in de andere hoofdlijnen (zie de bijlage van Martijn Leopold).

4. De kunstenaars Een deel van de beeldend kunstenaars verkent van nature al de grenzen van de technologie. Deze groep zal de nieuwe media vanzelf oppakken. Almere heeft met glasvezel en Almere Grid een interessante hardware-, softwareen sociale infrastructuur die hen in staat stelt nieuwe toepassingen of zelfs kunstvormen te realiseren. Zie verder het stuk van Ad Emmen (bijlage).

108

Verkenning

Om meer mensen in aanraking te laten komen met Almere 2018 kunnen we gebruikmaken van de sociale netwerken online. In Nederland zijn er verschillende succesvolle netwerken die gericht zijn op verschillende doelgroepen. De meest succesvolle zijn: Hyves Linkedin Facebook Twitter Myspace MINDZ.com

privé, kinderen en volwassenen zakelijk privé zakelijk, privé, volwassenen musici en muziekliefhebbers privé, zakelijk, volwassenen

Via deze netwerken kunnen mensen attent worden gemaakt op de website van Almere 2018. Op deze site moet voor iedere doelgroep iets interessants te vinden zijn, zodat mensen in de sociale netwerken naar de site verwijzen. Op Linkedin heb ik ongeveer 450 contacten in mijn netwerk. Als ik die contacten wijs op iets interessants op de site van Almere 2018 en als mijn contacten vervolgens weer hun contacten op de hoogte stellen, bereik je ineens 45 duizend mensen. Als die mensen vervolgens nog een keer hun netwerk benaderen bereik ik, volgens Linkedin, vier miljoen mensen. MINDZ.com gebruik ik om te bloggen. We kunnen gaan bloggen over Almere 2018 en dit vervolgens, als er een nieuwe blog is, bekend maken in de netwerken. Als iedereen van de kerngroep zijn of haar netwerk op de hoogte brengt van de website van Almere 2018 en vraagt of de mensen in zijn of haar netwerk ditzelfde doen in hun netwerk, bereiken we snel heel veel mensen.

Bijlage B bij Inzet nieuwe media bij Almere 2018 Enabling Culture in Almere Ad Emmen Culture, science, art, they are all expressions by the human mind targeted towards other humans. We use tools to produce these expressions and transportation mechanisms to get them to other people. During the ages tools and transportation mechanisms have changed. Each new tool or new transportation mechanism did lead, not only to new ways of getting old ideas to new people, but in general also to new ideas, new art, new culture and new science. This is possible because of new tools and transport mechanisms. Currently, the main developments seem to be in ICT: • New tools. During the past years we have seen mobile devices, such as smartphones, wii’s, mobile projectors etc. • New interfaces: beyond the key-board. • New infrastructures: faster networks, P2P computing, grid computing, cloud computing. In the coming decade many changes will take place in these areas. These changes will provide new opportunities for culture, science and art. How can we, in Almere, take advantage of these changes? And as a result have some nice new activities in 2018? First, we need to realise that changes are coming anyway. Either we anticipate and are amongst the first to apply them in Almere, or we just wait and follow. With a focus on Almere 2018, anticipation seems the right choice. Second, there need to be artists, scientists and other active people that can use these new tools and infrastructures. Today there are not that many actively trained in new tools and infrastructures. However, with a focus on Almere 2018 we can train artists and other people that are active in culture, in using these new tools and infrastructures. Third, we need experts in these new tools and new infrastructures. The embedding of Almere in the Digital Creative Cities environment of Amsterdam is a starting point. Today, however, although there is some creative

digital industry in Almere, all developments seem to happen in Amsterdam, Utrecht or Hilversum. In Almere there is hardly any research & development in advanced ICT, related to creative digital industries. However, with a focus on Almere 2018, we can try to strengthen the creative digital industry in Almere and get some research & development going in this area. Fourth, we need an infrastructure to support these activities. An infrastructure that allows creative and technical people to work together. An infrastructure that allows citizens to not only consume art, but to participate in it. Infrastructure, especially ICT infrastructure, is difficult to do right. In Almere there are some elements of infrastructure that could be part of a useful infrastructure that can support new tools for artists and scientists. However, with a focus on Almere 2018, we could transform these elements into an infrastructure that can be used by new art and science.

Infrastructure Currently, the two infrastructure elements available in Almere are fibre networks and AlmereGrid. There are two separate initiatives related to fibre networks: • For companies there are several organisations offering fibre based networking. Together they offer and market services as part of http://www.breednet.nl/. • The network for the citizens offered by http://www.glashart.nl/. This network is hardly used, because it does not offer significantly more than cable or ADSL. Potentially, the network for citizens could enable all kinds of new applications, including new ways to participate in art and science. However, for this to become true, the network speed must be much higher than what is offered today (at least 100 Mbit/s). Moreover, it has to be available in two directions (and not asymmetrical with a much lower upload speed as of today). Focusing on activities inside Almere: if we only need the bandwidth inside the network itself, as we do, the costs will be low. Such a use would give a big boost to the use of the fibre network.

Verkenning

109

A fast fibre network in itself is not a usable infrastructure. Providing individual services or applications directly on top of the fibre network is complex and does not directly lead to ‘killer applications’. In fact, the fibre network requires at least an IP infrastructure to be generally useful. Recent developments in grid computing and cloud computing have shown that ICT infrastructure must be offered, as a service, at an even higher level: at the level of computing services, storage services, virtual machines, etc. In Almere, Foundation AlmereGrid, together with partners, has already been experimenting with these new technologies for several years. Within several European projects, experience has been acquired on how to develop and operate these new ICT infrastructures. As part of the European project EDGeS, research organisations, including AlmereGrid, have made it possible for over 100,000 citizens to donate their unused computing time to scientists. AlmereGrid also pioneered the ‘Buildon-Grid’ that could allow citizens to build their own new house in a virtual reality/Grid. These pioneering efforts of AlmereGrid are all about creating infrastructures in which people can share their resources to provide a service for themselves, fellow citizens, or for helping science. Services that would otherwise be impossible, or too expensive. Being a nonprofit research organisation, AlmereGrid could also organise an infrastructure to support new ways and new tools for Art, Culture and Science in Almere.

Planning To be able to really show something special in 2018, and not just one thing but many things, we will have to start early: • Create a first, global plan. Involve artists, scientists and ICT creatives (2010). • Develop a prototype of the infrastructure (2010/2011). • Develop a few demonstrators to inspire and to show the new possibilities. This should run on the prototype infrastructure (2010/2011). • Train tool developers in creating tools for this new infrastructure: tools for artists and tools for citizens (2011-->). • Train artists, scientists, etc. in using the tools and the infrastructure (2011-->). • Create first stable infrastructures and working groups consisting of artists and tool builders (2015).

110

Verkenning

Ideas What could we do in 2018? Some ideas, but remember: the real ideas will come after a few years, as a result of collaborations.

Almere Aexact A science museum, but different “In 2018 is Almere een museum rijker waarin exacte wetenschappen, wiskunde, en technische wetenschappen aan de orde komen. Het is geen Nemo, want dat is er al, en het is geen ontdekplek, want die bestaan ook al. Pure wiskundemusea zijn er ook al en het is ook niet het oude Evoluon. Wel zal het museum elementen van al deze voorbeelden bevatten. Het is gericht op het doen. Het bevat leerelementen en verwondering speelt een grote rol. Wat nieuw is, is dat het het eerste exacte museum is dat is ontstaan na de internetrevolutie. Dit betekent dat het museum niet op één plek in de stad te vinden is, maar dat het is gebouwd op internet en Grid. Veel zal daarop te vinden zijn: demonstraties, proefjes, discussiegroepen, getwitter, etc. - een en ander ondersteund door een aantal plekken in de stad waar het museum in de ‘echte’ wereld naar boven komt: als paddestoelen die uit een onderaards dradennetwerk omhoog komen. Bij onderwijsinstellingen, onderzoeksinstituten en sommige bedrijven zal het museum zichtbaar worden. Uiteraard gericht op de specifieke organisatie. Mogelijk is er ook een centrale plek; een centrale paddestoel.”

Distributed experience For a shared experience, such as a concert, or a play, you now have to go the theatre. But what if the theatre is distributed all over town: if there are a hundred small ‘virtual reality’ rooms, where you can be immersed in a play? You do not have to sit in a chair and watch what is happening on stage, but can walk through it. Of course, plays have to be written with this in mind. But if you do not want to just watch and walk, but participate in a game, a serious game, or one just for fun, that can also be done. You could play with people all over town in small groups.

A symphony for a 10,000 computers and smartphones

Bijlage C bij Inzet nieuwe media bij Almere 2018

Imagine a sunny evening. A lot of people have their windows open. Some have the volume control of their music a bit too high. You know the feeling. But the summer in 2018 will be different. 10,000 Almeerders open their windows and turn on their computers. And out of those 10,000 windows a new, specially composed symphony can be heard all over the city.

XEML - Een standaard voor de communicatie over culture evenementen Martijn Leopold

Conclusion Enabling culture in Almere could provide the infrastructure for new Culture, new Art and new Science in Almere in 2018.

Voor Almere 2018 wordt een open standaard ontwikkeld voor de communicatie over culturele evenementen. In de traditie van XML is XEML (eXtensible Event Markup Language) een uitbreidbare software methodiek om alle informatie rondom een cultureel evenement te bundelen. XEML biedt de culturele instellingen met een regelmatige programmering de mogelijkheid om zelf hun agenda op een uniforme manier te publiceren. Iedere instelling heeft een eigen kanaal van informatie. De informatie kan direct worden afgenomen van de instelling (vergelijkbaar met een RSS feed), of worden verzameld door partijen die de informatie centraal aanbieden. De uniforme vorm van de informatie maakt het mogelijk om eenvoudig een overzicht samen te stellen en extra kanalen toe te voegen. Voor eenmalige events kan een centrale website aangeboden worden, waar eenieder de kans krijgt het event aan te kondigen. Het XEML-concept biedt de mogelijkheid om via een centrale server alle publicaties rondom een evenement bij elkaar te brengen. Via een unieke identificatie is het mogelijk om onder andere voorbeschouwingen, evenementen, live streams, recensies, persoonlijke verslagen, discussie en archieven met elkaar te verbinden. Tijd- en locatieinformatie maken het mogelijk om in real-time naar een event te worden geleid. De vraag ‘wat is er nu in mijn buurt te doen’ is met een goed gevulde event database eenvoudig te beantwoorden. Natuurlijk tezamen met informatie over de beschikbaarheid, de route, aanraders en gerelateerde activiteiten. Voor gebruikers die daarop gesteld zijn is er informatie over wie er nog meer naar toe gaan.

Verkenning

111

Open informatie architectuur, met besloten meerwaardediensten

Technische Ontwikkeling

XEML gaat uit van een vrije toegankelijkheid van de basisinformatie. Iedereen kan (gratis) een evenement publiceren en zich op de stroom van evenementen abonneren. Er zijn geen monopolies of partijen die verdienen aan het verspreiden van de basisinformatie. De toevoeging van extra informatie geeft meerwaarde en vormt de basis voor het business model van intermediairs. Dat kunnen zowel open als besloten systemen zijn.

XEML kan ontwikkeld worden met de huidige software technologie. De ontwikkelingen rondom het samenbrengen van archieven en digitaal lesmateriaal (zoals OAI/PMH, IEEE LOM, CZP) bieden voldoende aanknopingspunten om het systeem technisch uit te werken. Ook de aanpassingen aan de kant van de aanbieders zijn overzichtelijk, evenals de investering in termen van servers. De vorming van een open standaard die wereldwijd gedragen wordt, zal meer tijd vergen. Dat proces vraagt veel overleg en afstemming, waarbij meerdere partijen een stempel willen drukken op de ontwikkeling.

Start en uitbreidingsmogelijkheden XEML kan relatief snel (een half jaar tot een jaar) lokaal ingevoerd worden, met een basisset aan informatie. XEML moet zodanig worden opgezet dat uitbreidingen op een eenvoudige en uniforme manier zijn uit te voeren. We denken aan: - ticketing voor evenementen, - live verslaglegging (streaming media) en archivering, - verbindingen met andere informatiedomeinen (zoals wikipedia, lesmateriaal en communities), - virtueel bezoek.

Rol van de consument De mening, bijdrage en waardering van de consumenten worden meer en meer een factor van belang in de informatie rondom een evenement. XEML biedt de mogelijkheid om reacties, waardering en aanraders van consumenten te verzamelen. Via een Google-achtige dienst kan de complete veelheid aan informatie specifiek voor een evenement (of serie evenementen) geboden worden. Uiteraard kunnen links naar evenementen op een uniforme manier op sociale netwerksites geplaatst worden. XEML maakt het daarbij mogelijk om naar een evenement te verwijzen, en de lezer daarbij zelf te laten kiezen welke informatiebron hij raadpleegt.

112

Verkenning

Implementatie De uitdaging ligt in het bij elkaar brengen van de partijen: de culturele aanbieders, de makers van culturele overzichten en potentiële gebruikers. Als open standaard zal zowel het gebruik als de mogelijkheid om extensies te ontwikkelen gepromoot moeten worden.

BIJLAGE

Gegevens over andere culturele hoofdsteden Linz (2009) Inwonertal Budget Aandeel stad Aandeel andere partijen landelijke overheid regio EU Aantal projecten Aantal bezoeken

Stavanger (2008) 190 duizend (2008) 70 miljoen euro 48% 33,5% 16% 2,5% circa 300 2,7 miljoen

Liverpool (2008) Inwonertal Budget Aandeel stad Aandeel andere partijen landelijke overheid private sector Aantal projecten Aantal bezoeken

Inwonertal Budget Aandeel stad en regio Aandeel andere partijen landelijke overheid private sector EU Aantal projecten Aantal bezoeken

117 duizend (2009) 50 miljoen euro 35% 35% 28% 2% 220 2 miljoen

Lille (2004) 440 duizend (2007) 94 miljoen pond 54% 35% 11% 500 6 miljoen (schatting)

Inwonertal Budget Aandeel stad en regio Aandeel andere partijen landelijke overheid private sector EU Aantal projecten Aantal bezoeken

1,7 miljoen (regio) 74 miljoen euro 59% (resp. 11% en 48%) 18% 18% 5% 2500 (grote en kleine) 7 miljoen

Verkenning

113

Graz (2003) Inwonertal Budget Aandeel stad Aandeel andere partijen regio landelijke overheid EU Aantal projecten Aantal bezoeken

250 duizend 60 miljoen euro 34% 36% 28% 2% 300 2,8 miljoen

Rotterdam (2001) Inwonertal Budget Aandeel stad Aandeel andere partijen landelijke overheid fondsen, sponsoring EU Aantal projecten Aantal bezoeken

114

Verkenning

583 duizend (2008) 60 miljoen euro 34% 33% 32% 1% 350 (plus 200 met een keurmerk van R2001) 3,7 miljoen

BIJLAGE

Stadsmanifest 2.0 Het Rijk vraagt Almere om de komende 20 jaar in omvang te verdubbelen, een immense opgave. Wij, maatschappelijke organisaties, zijn er van overtuigd dat deze ‘Schaalsprong’ kan bijdragen aan een blijvend vitale stad. Vanaf het prille begin wordt het klimaat in Almere gekenmerkt door pioniersmentaliteit en saamhorigheid. Met zijn allen de schouders eronder. Daardoor is in drie decennia een stad uit de klei verrezen met 190.000 inwoners en 13.000 ondernemers, waaronder internationale bedrijven. Een formidabele prestatie. De Schaalsprong biedt kansen voor innovatie in stedenbouw, onderwijs, economie, cultuur en ecologie. Zodat de stad meer divers en duurzamer wordt. De gemeentelijke ambities, neergelegd in Almere 2.0, borduren voort op onze gewaardeerde rijkdommen: ruimte, groen en water. Dit manifest schetst stad en ommeland waarin wij willen wonen, werken, recreëren en onze kinderen opvoeden.

1. De bestaande stad als motor van de Schaalsprong Almere heeft een nationale taak: ruimte bieden aan de groeiambities van Nederland. Deze verantwoordelijkheid aanvaarden wij, maar mag nooit ten koste gaan van de huidige bewoners. Daarom wordt de verleiding weerstaan om uitsluitend te investeren in nieuwe stadsdelen. Ook bestaande wijken en bedrijventerreinen verdienen een ambitieuze benadering. Zodat de energie van de bestaande stad de schaalsprong kan voortstuwen. Het huidige stadscentrum blijft het hart van Almere en zal nog krachtiger kloppen.

2. Meer diversiteit vergroot de aantrekkelijkheid Onze bevolkingsopbouw wordt gedomineerd door middenklasse gezinnen. Vooral hoogopgeleiden zijn ondervertegenwoordigd. Zij zijn belangrijk om werkgelegenheid aan te trekken en het onderwijsniveau te verbeteren. De stad is daarom gebaat bij nieuwe woonmilieus: stedelijk, aan het water of ruim in het groen. Alleen woningen volstaan niet om hoogopgeleiden aan te trekken. Banen, goed onderwijs, recreatie en culturele voorzieningen zijn van even groot belang. De ambitie om in 2018 culturele hoofdstad van Europa te worden, komt daarom als geroepen.

3. Jong talent binden en benutten Almere heeft een jonge bevolking. Daarmee prijzen we onszelf gelukkig: jeugd heeft altijd de toekomst. Goed onderwijs is cruciaal voor een jongerenrijke stad. Daarom moeten rijksregelingen die groei stimuleren worden gehandhaafd en groei benadelen worden aangepast. Wie nu aan een hogeschool of universiteit wil studeren, is meestal genoodzaakt de stad te verlaten. Deze continue brain drain vreet aan de fundamenten van onze samenleving. Hoger onderwijs is cruciaal voor een gezonde ontwikkeling van Almere. Net als innovatief beroepsonderwijs, waarin het lokale bedrijfsleven participeert. Maar om onze kinderen langdurig te binden is meer nodig: betaalbare huisvesting, werk en een divers aanbod van uitgaans- en recreatiemogelijkheden.

Verkenning

115

4. Werkgelegenheid verbetert de kwaliteit van leven In Almere kan iedereen prachtig wonen. Maar helaas nog niet werken. Noodgedwongen staan we veel in de file. Meer lokale werkgelegenheid verbetert de kwaliteit van ons leven enorm. De noodzakelijke banengroei krijgen we niet alleen met lokale, maar vooral met regionale en nationale inspanning voor elkaar. Almere is een cruciaal onderdeel van de metropoolregio, die op haar beurt van kardinaal belang is voor de nationale economie. Door haar strategische ligging kan de stad een spilfunctie vervullen in het economische krachtenveld van Amsterdam, maar ook Hilversum, Amersfoort en Utrecht. Wij willen sterker met deze steden verbonden zijn. Niet alleen mentaal, cultureel en economisch. Maar ook fysiek door betere verbindingen, zoals een versterking van de Flevolijn, een Stichtse Lijn en IJmeerverbinding. Deze nieuwe as vraagt om zorgvuldige belangenafweging en inpassing - bij voorkeur ondergronds met respect voor landschap en natuur, zoals verkend in het Toekomstbeeld Markermeer-IJmeer. De relatie met Overijssel en de noordelijke provincies wordt al versterkt dankzij de Hanzelijn.

5. Een duurzame stad in een natuurrijke omgeving biedt grote kansen Almere wordt dé duurzaamste stad van Nederland. De combinatie van Schaalsprong en Almere principles biedt unieke kansen voor de kenniseconomie. Nergens in Nederland is zoveel ruimte om te experimenteren met duurzame vormen van bouwen, vervoer, energie en recreatie. Vooruitstrevende samenwerking tussen zorg, welzijn en huisvesting zal de gezondheid van onze inwoners bevorderen. Almere als nationaal duurzaamheidlaboratorium, waarbij hoger onderwijs een prachtrol kan vervullen. Stad en omgeving zijn onlosmakelijk verbonden. De natuur en het water dat ons omringt biedt een mooie, gezonde leefomgeving. Maar de ecologische diversiteit en samenhang moeten worden versterkt. Niet alleen in de stad, ook in haar directe omgeving. Investeren in het IJmeer, Markermeer en Oostvaarderswold is essentieel.

6. Mensen maken de stad Het kan al dertig jaar in Almere. Ook komende decennia nemen burgers en organisaties letterlijk de ruimte om hun ambities te realiseren. Onze stad

116

Verkenning

profiteert van deze energie en creativiteit. Particulier opdrachtgeverschap bij woningbouw en toonaangevende innovaties in de gezondheidszorg, onderwijs en cultuur zijn inspirerende voorbeelden. Maar ‘mensen maken de stad’ gaat verder. Rafelranden en broedplaatsen mogen groeien en bloeien. Zo min mogelijk door regels gehinderd. Wijken worden gekarakteriseerd door de menselijke maat, zodat we ons ermee kunnen identificeren. Almere blijft de stad van pioniers en vrije geesten. Maar vrijheid gedijt alleen bij veiligheid. Inwoners moeten zich op straat altijd veilig kunnen voelen. Almere wordt volwassen. Wij, maatschappelijke organisaties, nemen initiatief bij de verwezenlijking van dit manifest. Van de gemeente verwachten wij steun, versterking en een open houding. De Schaalsprong zien wij als uitstekende kans om de stad verder te ontwikkelen. Van rijk en regio vragen wij daarbij langdurige medeverantwoordelijkheid. De onderdelen van dit manifest zijn met elkaar in balans. Een gezonde Schaalsprong is op dit evenwicht gebaseerd. Wij gaan aan de slag en evalueren de uitvoering van dit manifest over een jaar. September 2009 Almeerse Scholen Groep Directie Overleg Culturele instellingen Almere Kamer van Koophandel Gooi-, Eem- en Flevoland Koninklijke Horeca Nederland Natuur en Milieu Flevoland Ontwikkelingsmaatschappij Flevoland B.V. Overlegorgaan Bouwnijverheid Almere Vereniging Bedrijfskring Almere (VBA) VNO-NCW Almere City Marketing Bestuurs Beraad Almere Primair Onderwijs Bestuurs Beraad Almere Voortgezet Onderwijs Christelijke Agrarische Hogeschool Culturele hoofdstad Almere 2018 De Alliantie Flevoland

Fietsersbond Flevoland Flevoziekenhuis Het Flevo-landschap Lelystad Airport Open Universiteit Nederland Openbare Bibliotheek Almere PABO Almere Politie Flevoland ROC Flevoland Staatsbosbeheer Stichting De Schoor VAC Almere VVV Windesheim Woningstichting GoedeStede World Trade Center Almere Area Ymere Zorggroep Almere Adema Architecten Arcuris Makelaars o.z. Bun Holding Countus VDM Woningen Draoidh BV Zondag Ontwikkeling BV Centrum voor cocreatie van Bragt Marketing Management BV Klaassen Home Connecting Hanewinkel

Verkenning

117

BIJLAGE

Geraadpleegde literatuur Algemeen

Over Almere

Peter Hall, Cities in Civilization (1998) Jane Jacobs, Dood en leven van grote Amerikaanse steden (2009) Simon Franke en Gert-Jan Hospers, De levende stad (2009) Charles Landry, The art of city making (2006) Simon Franke e.a., Creativiteit en de stad (2005) Charles Landry, The creative city (2000) Ebenezer Howard, Garden cities of Tomorrow (1901) Richard Florida, The rise of the creative class (2002)

Casa Casla, Peetvaders van Almere (2001) Mensen maken de stad / 25 jaar Almere (2001) Toekomst Almere / integraal ontwikkelingsplan (2003) Stadstuinen Almere Hout belvedèreproject (2006) Almere, Cultuurhistorische routes in Nederland, Almere Flevoland (2006) Almere: stad met een cultureel erfgoed van allure (2007) Peer Ulijn, Ik woon in Almere (2008) Jaap-Jan Berg e.a., Adolescent Almere (2007) Marcel Kolder, Van adolescente naar volwassen stad (2008) Brans Stassen, Het DNA van Almere (2008) Geboren en opgegroeid in Almere (2008) The changing of the guards / een gesprek met en rond Teun Koolhaas (2007) De Almere Principles (2008) 10 jaar Trends in Almere (2009) Aan de slag in Almere / Op weg naar een sociaal en vitaal Almere in 2030 (2009) Almere, mensen maken de stad / de sociale agenda (2009) De groenblauwe hoofdstructuur van Almere 2030 (2009) Economisch offensief Almere / advies Wim Meijer (2009) Sociaal economische effectverkenning voor de schaalsprong Almere (2009) Structuurvisie Almere 2.0 (2009) De (vrije) tijd van je leven! / Een integrale toekomstvisie voor Vrije Tijd in Almere (2008) Stad met verbeelding / Cultuurnota 2009 – 2012 (2008) Sociale Atlas van Almere (2009) De Muur & andere spots / Graffiti in Almere (2008) Sociale cohesie in Almere / Sociale samenhang in een jonge stad (2000)

Over culturele hoofdsteden Rotterdam is vele steden / programmaboek R2001 (2001) Bidbook Essen for the Ruhr / Transformation through culture (2005) Bidbook Pecs / City without borders (2005) Program book Liverpool (2007) Linz, The program book (2008) Book program Essen for the Ruhr, vol. 1 and 2 (2009) Stavanger Our Story / evaluation book Stavanger (2009) Bidbook Marseille - Provence 2013 (2008)

118

Verkenning

BIJLAGE

Lijst van personen waarmee is gesproken Marco van der Aa Aziz Adahchour Mona Alikah Marc van Avezaath Jonathan Baij Alfred Bekenkamp Tibor Benkhard Richard Berendsen Oud Lammers Ans van Berkum Rob Beuse Arie Willem Bijl Mariël Bisschops Ylanga Blinker Robert Bloemendal Remy Bonjasky Alex Boonstra Roelie Bosch Barry Bouquet Conny Brak Henk Brand Frederike Brand Odette Breijink Mariska Bronstring Nico de Bruijne Harry van der Burgt Marcel van Campen

general manager Apollo Hotel gemeenteraadslid (Groen Links) Burgerinitiatief Almere2018 Burgerinitiatief Almere2018 Jongerenradio New FM Bekenkamp Yachting kunstenaar BG 22-24 Burgerinitiatief Almere2018 Casla, Burgerinitiatief Almere2018, actiegroep Puur Kunst gemeenteraadslid (PvdA) Titaannetwerk Stichting de Witte Olifant Festivaldirecteur Afrique-Carib Breathtaking Foundation Burgerinitiatief Almere2018 topsporter Stichting de Schoor, Almere gemeenteraadslid (ChristenUnie) Poppodium de Meester Burgerinitiatief Almere2018 Actiegroep Puur Kunst kunstenaar, Actiegroep Puur Kunst Actiegroep Puur Kunst Vandaar / DeeltijdDroom Burgerinitiatief Almere2018 gemeente Almere Actiegroep Puur Kunst

Stefan Damman Mieke van Dijk Harry Dijksma Joost van den Donk Vesna Dragojevic Adri Duivesteijn Gerlinde Dukker Jessey Durand Ton Eggenhuizen Simone Eijsink Ad Emmen Irene van Exel Hanneke Fakkeldij Marcel Fikse Judith Flapper Bob Fonhof Stefan Franco Connie Franssen Daan Fröger Ullrich Fuchs George Geutjes Vincent van Ginneke Caroline Goldhoorn Bert Groot Roessink

kunstenaar Stichting de Witte Olifant Gedeputeerde kunst & cultuur en Europa, provincie Flevoland Burgerinitiatief Almere2018 Burgerinitiatief Almere2018 wethouder ruimtelijke ordening Almere fotograaf Burgerinitiatief Almere2018 gemeente Almere gemeente Almere, adviseur internationale betrekkingen Burgerinitiatief Almere2018 DSO, gemeente Almere kunstenaar BG 22-24 gemeente Almere architectuurcentrum Casla gemeenteraadslid (Almere Partij) Drumpatroon Almere Horen zien en schrijven SMLXL deputy intendant Linz Europese Culturele Hoofdstad 2009 Actiegroep Puur Kunst Actiegroep Puur Kunst docent Almerekunde (Oostvaarderscollege) directeur Zorggroep Almere

Verkenning

119

Anja Grootonk Mikkel Harder Frank Heeren Franc Heijke Martin Heller Charley Heus Oebele Hoekstra Pieternel Hol Johan Idema Marijke Jansen Tom Jaski Han Jetten Remco de Jong Nanette de Jong Kasper Jongejan Annemarie Jorritsma Hans Jungerius At Kasbergen Ritchard Kelliher Gerard van Kerkhof Hester Kersten Paul Knoflach Marcel Kolder Anette Koster Mario Kramer Reno Kramer Frank Kramer Hinne Paul Krolis Joop Kuijvenhoven Cocky Kuipers Kristine Leenman

120

Verkenning

gemeentesecretaris Almere gemeente Almere voorzitter VC Allvo directeur Kunstencentrum De Kunstlinie intendant Linz Europese Culturele Hoofdstad 2009 topsport fysiotherapeut Burgerinitiatief Almere2018 gemeente Almere LAgroup Leisure & Arts Consulting Actiegroep Puur Kunst gemeente Almere directeur stichting De Schoor Stichting Tripin.eu Diggout Diggout, graffitikunstenaar en kledingontwerper burgemeester Almere kunstenaar gemeenteraadslid (PvdA) Burgerinitiatief Almere2018 Actiegroep Puur Kunst gemeente Almere Actiegroep Puur Kunst Burgerinitiatief Almere2018 MooiZoGoedZo Burgerinitiatief Almere2018 Burgerinitiatief Almere2018 gemeente Almere gemeente Almere BonteHond gemeenteraadslid (D66), Burgerinitiatief Almere2018 gemeente Almere, directeur Dienst Maatschappelijke Ontwikkeling

Gert Jan Lems Frea Lenger Martijn Leopold Wilfred Lieste Laura Linger Elly Linzel René Maertens Valery Mak Maarten Manson Annemarieke van der Meij Jaap Meindersma Omer Mujakic Henk Mulder Reinier Nijland Bart Nijst Klaas-Jan Onrust Regina van Oorschot Henk van Oosten Wiebe Oosterhof Richelle van Os Roosje Passchier Peter Post Cor Pot Sanne Priem Michelle Provoost Margreet Ramaker Martijn Rengelink Jan Resink

DUS Actiegroep Puur Kunst Burgerinitiatief Almere2018 gemeente Almere, directeur Stadsbeheer Bibliotheek Almere, webredacteur Jong in Almere Actiegroep Puur Kunst gemeenteraadslid (VVD) Stichting Twisted Actiegroep Puur Kunst gemeente Almere, adviseur public affairs gemeente Almere inwoner Almere gemeente Almere, directeur Dienst Stedelijke Ontwikkeling gemeente Almere gemeente Almere gemeente Almere Burgerinitiatief Almere2018 gemeente Almere, directeur Publiekszaken, gemeente Almere DUS rector Arte College gemeente Almere gemeenteraadslid (VSP) gemeente Almere directeur INTI provincie Flevoland, senior beleidsmedewerker Cultuur gemeente Almere Burgerinitiatief Almere2018, Actiegroep Puur Kunst

Renny Resink-Bos Frauke Ricklefs Julius Riemersma Robert Rinsma Macha Roesink Ym de Roos Michelle Rutten Gaetan van der Sande Niels van der Schaaff Herman Schartman Bertina Slettenhaar Hans Snel Thijs van der Steeg Kim Steenbreker Cyril van Sterkenburg Marcel Stolk Marga Stolwijk Christine van Stralen Sabrine Strijbos Peter Swinkels Nick Teunissen Gonnie Tijs Eleni Tzatzalos Agmom van der Veen Frans van der Ven Vanessa Veldhuis Harm van Veldhuizen Sidony Venema Hans Venhuizen Ronald Venrooy Leen Verbeek

Actiegroep Puur Kunst gemeente Almere gemeente Almere gemeente Almere directeur Museum De Paviljoens Burgerinitiatief Almere2018 Burgerinitiatief Almere2018 Stichting Twisted Burgerinitiatief Almere2018 gemeente Almere, projectdirecteur Almere 2.0 SBZ De Kunstbus directeur Almere City Marketing, Burgerinitiatief Almere2018 gemeente Almere DUS Communicatiebureau Vandejong gemeente Almere Buitenhoutcollege Actiegroep Puur Kunst gemeente Almere directeur Schouwburg Almere Open Podium Almere Actiegroep Puur Kunst Actiegroep Puur Kunst Actiegroep Puur Kunst Actiegroep Puur Kunst Stichting VVFlex algemeen directeur Kamer van Koophandel Gooi-, Eem- en Flevoland vertegenwoordiger van de provincie Flevoland voor de EU kunstenaar directeur Cultureel Centrum Corrosia! Commissaris der Koningin

Aranka Verheugd Arno Visser Jort Vlam Arie Vleugel Jan Vogel Hajo de Vries Harold van de Wakker Hein Walter Hans Warrink Wouter Weyers Margreet Wieringa Chris Wiersma Christian Wisse Vincent van Woerkom Witho Worms Victor van Zeeland Paula van Zijl Harry Zondag

provincie Flevoland Burgerinitiatief Almere2018 wethouder cultuur Almere zakelijk leider theatergroep Suburbia Burgerinitiatief Almere2018 gemeente Almere, directeur Stafdienst Bestuurszaken Burgerinitiatief Almere2018 Rabobank, bestuurslid VBA kunstenaar directeur stichting Stad en Natuur Kamer van Koophandel Gooi-, Eem- en Flevoland, adviseur regionale economie Endemol directeur Bibliotheek Almere Actiegroep Puur Kunst gemeente Almere, directeur Stafdienst Bedrijfsvoering fotograaf adviseur Stadsboerderij voorzitter stichting BG 22-24 gemeente Almere

Verkenning

121

122

Verkenning

Colofon Eindverantwoordelijke voor Almere 2018!? Een verkenning van kansen en betekenissen is Bert van Meggelen. Redactie Marjan van Gerwen Olof Koekebakker (eindredacteur) Bert van Meggelen (hoofdredacteur) Gemeente Almere, SBZ/Communicatie Ondersteuning Margreet Endlich (DMO, gemeente Almere) Procesbegeleiding Janica Kleiman Tekstcorrectie Ankie Maessen Ontwerp en vormgeving Gemeente Almere, SBZ/Communicatie/Vormgeving Compositiebeelden Jacques Abelman Johan Idema Druk OBT bv, Den Haag

Stuurgroep Arno Visser (wethouder, gemeente Almere) Adri Duivesteijn (wethouder, gemeente Almere) Marcel Kolder (Burgerinitiatief Almere2018) Jan Vogel (directeur SBZ, gemeente Almere) Harry van der Burgt (manager DSO-EZ, gemeente Almere) Johan Bouwmeester (projectdirecteur DMO, gemeente Almere) Janica Kleiman (projectleider DMO, gemeente Almere) Projectgroep gemeente Almere Janica Kleiman (projectleider, DMO) Klaas-Jan Onrust (DSO-EZ) Marleen Sanderse (SBZ) Brechtje Bakker (SBZ/Communicatie) Foto’s De foto’s in het hoofdstuk ‘Almere als landschap’ zijn van: Geert van der Wijk, Vincent Wigbels / Museum De Paviljoens, Maarten Feenstra. (De Groene Kathedraal, Marinus Boezem), Gemeente Almere. De foto’s in het hoofdstuk ‘Burgerschap, mensen maken de stad’ zijn van: Diewke van den Heuvel, An Pieterse, Ben te Raa, Gemeente Almere. De foto’s in het hoofdstuk ‘New Town Story’ zijn van: INTI, Jeroen Wandemaker / Vario Mundo (kunstwerk Balta), Geert van der Wijk. De foto’s in het hoofdstuk ‘Jong in jong Almere’ zijn van: Geert van der Wijk, Gemeente Almere. De foto’s in het hoofdstuk ‘Almere 2.0 als culturele schaalsprong’ zijn van: Gerard van Hees, Gemeente Almere, Gerard van Hees. De foto’s in de overige hoofdstukken zijn van: Burgerinitiatief Almere2018, Kunstlinie / Maarten Feenstra, Geert van der Wijk, Theatergroep Vis á Vis, Ben te Raa, Museum De Paviljoens, Schouwburg Almere, Gemeente Almere. De beelddragers van de compositiebeelden zijn foto’s van Geert van der Wijk.

Verkenning

123

Het materiaal voor de hoofdstukken over de programmalijnen is aangeleverd door de volgende personen: • Voor ‘Almere als landschap’ heeft Judith Flapper het materiaal bezorgd. Voor de tekst is ruimhartig gebruik gemaakt van Almere Buitenstad, identiteit en imago (van Jan Wouter Bruggenkamp, Judith Flapper, Dirk Frieling, Jan Frans de Hartog, Reinier Nijland en Jo van der Veen). Daarnaast waren de ideeën van het ‘groen blauwe overleg’ een waardevolle bron. • Aan ‘Burgerschap, mensen maken de stad’ ligt een tekst van Johan Idema ten grondslag, die op zijn beurt rijkelijk heeft geput uit bijdragen van het Burgerinitiatief Almere2018. • De ‘New Town Story’ is gebaseerd op een tekst van Michelle Provoost en Wouter Vanstiphout. • Marjan van Gerwen schreef ‘Jong in jong Almere’ op grond van intensieve gesprekken met jongeren en mensen uit het onderwijs. • ‘Almere 2.0 als culturele schaalsprong’ is gebaseerd op een tekst van Ivonne de Nood. De samenstellers hebben er alles aan gedaan om de herkomst en de reproductierechten van het gebruikte beeldmateriaal te achterhalen.

124

Verkenning