thema: verwarming
DOORBRAAK DUURZAME VERWARMINGSCONCEPTEN DOOR EPC EN ENERGIEAKKOORD Tekst: Astrid Zoumpoulis-Verbraeken, freelance journalist. Fotografie: Industrie
Adviseurs en fabrikanten verwachten een verdere doorbraak van duurzame verwarmingstechnieken. Nu de EPC voor de nieuwbouw naar 0,4 gaat en de forse ambities in het Energieakkoord een vertaling moeten krijgen in de praktijk, gaan we het met alleen gas niet meer redden. Vooral voor combinatieconcepten ziet de markt een toekomst beschoren. Warmtepompen spelen in veel van die totaaloplossingen een rol. Installatie-adviseurs en leveranciers van verwarmingssystemen zijn het grotendeels met elkaar eens: de Nederlandse markt is op een keerpunt beland. Met ruim vierhonderdduizend stuks per jaar blijft de cvketel de koploper in de afzet van verwarmingsapparaten en zal gas de komende tien jaar – vooral in de utiliteit, de industrie en de bestaande bouw – een noodzakelijke energiebron blijven. Echter, groei zit er niet meer in. Alternatieve opwekkings- en afgiftesystemen maken richting 2020 een forse opmars. Daar liggen niet alleen het Energieakkoord en de epc-verscherping voor nieuwe woningen aan ten grondslag, maar ook het feit dat de combinatie van verwarmen en koelen in de steeds beter geïsoleerde woningen en gebouwen een belangrijke voorwaarde wordt voor gebruikers. En dat doet de cv-ketel nu eenmaal niet. De verkoop van warmtepompen komt nu nog met moeite uit op vijftienduizend stuks op jaarbasis, maar de techniek wint de komende jaren snel terrein, met lucht en water als belangrijkste bronnen. Veel adviseurs voorzien dat de gasketel binnen twintig tot dertig jaar zal zijn uitgefaseerd. Nederland heeft nog altijd flinke gasreserves en de inkomsten daarvan zijn belangrijk voor de staatskas. Maar het zal op de lange termijn vooral nog de industrie zijn, die er gebruik van zal maken, schatten ze in. De vervangingsmarkt kiest ook de komende tijd nog in sterke mate voor de cv-ketel. Het is voor aannemers, installateurs en gebruikers een beproefde en bekende techniek met goede prestaties en een relatief lage prijs. De gesloten vr-toestellen die nog in omloop zijn, zullen echter snel van het toneel verdwijnen nu de richtlijnen voor energiegerelateerde producten (erp) in werking zijn getreden en de epc-verlaging daar nog eens bovenop komt.
OOK DE VERVANGINGSMARKT KIEST DE KOMENDE TIJD NOG VOOR DE CV-KETEL 14
VV+ september 2014
VV09 14-19.indd 14
09-09-14 08:45
Vervangingsmarkt Martine Straver, marketing director bij Nefit/Bosch, ziet absoluut nog toekomst in de gasketel. ‘Daar waar gasaansluitingen zijn, blijft de gasketel een reële optie. Wel zal de hr-ketel steeds vaker in combinatieconcepten voorkomen met warmtepompen, zonneboilersystemen, pv-panelen en wtw-units. Op die manier is zelfs een epc van 0 haalbaar’, beweert Straver. Ook volgens Remeha is de gasketel nog lang niet uit zicht. Manager innovatieve technologieën Marco Bijkerk: ‘De vraag zal niet groeien, maar ook niet krimpen. Vooral de vervangingsmarkt in de bestaande bouw blijft er hard aan trekken. Daarnaast blijft bij nieuwbouw de hr-ketel een interessante aanvulling op bijvoorbeeld een hybride warmtepomp of een hre-ketel, om bij te springen onder extreme omstandigheden.’ Hre komt met nog geen tweeduizend geïnstalleerde toestellen niet echt van de grond in Nederland. ‘Dat komt vooral omdat de Nederlandse overheid onvoldoende inzet op het decentraal opwekken van elektriciteit. Niet omdat – zoals we vaak horen – de hre alleen voor grootgebruikers interessant zou zijn.’ Volgens adviseurs is hre vooral interessant voor de vervangingsmarkt en bij een verbruik van 2.500 m3 of hoger per jaar. Gestapelde bouw In de duurzame renovatiemarkt, die voor een groot deel leunt op de woningcorporaties, komen bij vervanging al veel alternatieve technieken in beeld, zoals warmtenetten op restwarmte en combinatieconcepten waarin warmtepompen en zonne-energie de hoofdrol spelen. De komende tijd zal de inzet op energieneutrale woningen versterken, ingegeven door de ambities in het Energieakkoord en de financiën die het Rijk daarvoor beschikbaar stelt. Daarmee
krijgt de uitrol van duurzame concepten een flinke duw in de rug. dwa voorziet voor renovatie in de gestapelde bouw kansen voor een concept met warmtenetten op geothermie of op restwarmte uit de industrie, in combinatie met pvpanelen. Daarmee zijn energieneutrale stapelwoningen te creëren met een aantrekkelijke business case. Hans Buitenhuis van dwaa: ‘Bij het energetisch verbeteren van grondgebonden rijtjeswoningen zijn elektrische warmtepompen met lucht als warmtebron een goede optie, in combinatie met gebalanceerde ventilatie en pv-panelen. Maar bij de gestapelde bouw is dat vaak te duur en moeilijk toepasbaar. Met dit concept zijn dezelfde energetische prestaties te halen zonder rigoureus te isoleren. Ik verwacht daar veel van de komende jaren.’ Ook andere adviesbureaus geven aan met dergelijke concepten goede resultaten te halen. Vloer-ltv In de nieuwbouw wordt lage-temperatuurverwarming (LTV) via de vloer gemeengoed. De radiator verdwijnt uit het woningbeeld. De warmte zal veel vaker komen van warmtepompen, al dan niet gekoppeld aan de bodem. Door de toename van Passiefhuisconstructies in de woningbouw, neemt de verwarmingsbehoefte in nieuwe woningen af. Door de nieuwe epc-eis van 0,4, gaan in de nieuwbouw combinatieconcepten een grote vlucht nemen. ‘Hr++ alleen zal niet meer voldoen. De combinatie van een goed geïsoleerde woning, duurzame verwarmingstechnieken en inzet van warmte naar behoefte en gebruikspatroon, zal de komende tijd de uitdaging worden. We moeten uitkijken dat we niet doorslaan in het naast elkaar plaatsen van te veel hoogwaardige technieken, maar zullen door isolatie en vraagsturing onnodig gebruik van installaties zo veel mogelijk moeten zien te voorkomen. VV+ september 2014
VV09 14-19.indd 15
15
09-09-14 08:45
thema: verwarming
Een Alpha-Innotec brine-waterwarmtepomp combi wZS met geïntegreerd buffervat voor een appartement (links) en een Alpha-Innotec brine-waterwarmtepomp Compact SwC met buffervat in een MFC (rechts).
Door bij het verwarmen van gebouwen optimaal gebruik te maken van interne warmte en door passieve benutting van zonnewarmte is dit goed mogelijk’, geeft Eric Bouten van bouwtechnisch adviesbureau aBT aan. Daarbij is buffering van warmte en koude essentieel. Zelf ziet hij veel in ‘ijsverwarming’, een nieuw concept als alternatief voor warmte- en koudeopslag in de bodem. Bij dit van oorsprong Duitse systeem wordt warmte en koude opgeslagen in een buffervat gevuld met ijs. ‘Zo heb je niets te maken met extra vergunningen of de bodemgesteldheid en krijg je met een eenvoudigere oplossing toch een zeer goed rendement.’ Utiliteit In de utiliteit verwachten adviseurs en fabrikanten dat warmtepompen meer dan 50 procent van de markt gaan bepalen. Vooral vanwege de hoge energiekosten die er in de utiliteit omgaan, biedt de warmtepomp een interessante verwarmingsoplossing, mede omdat het ook nog eens gratis koeling genereert. Vooral in ziekenhuizen en de tuinbouw – waar in alle seizoen warmte en/of koude is gewenst – zullen ook wko en wkk belangrijker worden. Voor bijvoorbeeld zwembaden bieden houtpelletovens en andere biomassabranders juist weer aantrekkelijke oplossingen, hoewel goed rekening moet worden gehouden met geuroverlast en fijnstof. Tevens ziet de markt kansen voor groeiende toepassing van betonkernactivering in kantoren en schoolgebouwen. Hiermee zijn pieken in warmte- en koudebehoefte goed te dempen. Aan banden Steeds meer leveranciers en adviseurs leggen zich in hoofdzaak toe op warmtepompen. Ze verwachten er de komende tijd veel van. De Dutch heatpump association (dHpa) voorziet dat in 2020 alleen al vijfhonderdduizend 16
woningen over een warmtepomp zullen beschikken. Nu zijn dat er circa honderdduizend. Hybride warmtepompen zullen de grootste groeicijfers laten zien, zo blijkt uit het onderzoek van dHpa, gevolgd door lucht-watersystemen en grondgebonden systemen. ‘Warmtepompsystemen hoeven steeds minder groot te zijn naarmate gebouwen beter worden geïsoleerd. Door toenemende afzet zullen ze ook goedkoper worden. Dat zijn allemaal factoren die meehelpen om de markt te laten groeien’, meent Pieter van Alphen van Techneco. Hoewel warmtepompen met bodemenergie volgens de kenners een goede techniek vormen, gebaseerd op een stabiele temperatuur, legt de overheid het aanwenden van deze energievorm steeds meer aan banden met regels. Bij de bodemwarmtesystemen zijn het vooral de verticale, gesloten systemen die kansen bieden volgens Roel van der Burg van adviesbureau Feba Verwarming: ‘Omdat ze vrijwel geen onderhoud vergen in tegenstelling tot de open systemen. In combinatie met zonnepanelen, is de investering 30 procent sneller terug te verdienen.’ Onmisbaar Zonne-energie is volgens alle partijen een onmisbaar onderdeel in de energieconcepten van morgen. Niet alleen om de warmtepompen van stroom te voorzien, maar ook om een actieve bijdrage te leveren aan de warmtevoorziening. ‘Voor warmwaterbereiding bijvoorbeeld, zijn hogere temperaturen nodig dan een gangbare warmtepomp kan leveren. Zonnecollectoren met elektrische nastook zijn dan een voor de hand liggende aanvulling. Gekoppeld aan pv-cellen is dan ook in de stroomvraag te voorzien’, schetst Erik Renkens van Huygen Installatie Adviseurs. ‘Zonder zonneenergie kunnen we niet meer. Wil je een bouwvergunning
VV+ september 2014
VV09 14-19.indd 16
09-09-14 08:46
Visualisatie van een verwarmings- en koelsysteem voor woningen in de wijk Hoogland in Naaldwijk, uitgevoerd door dwa. De woningen hebben individuele warmtepompen (voerverwarming), gekoppeld aan een distributienet en een ondergrondse warmte-koudeopslag. Naast woningen is ook een aantal utiliteitsgebouwen op het distributienet aangesloten. Verder is er een koppeling is gemaakt naar de tomatenkassen van Prominent, 800 m verderop, via een koppelleiding die met een gestuurde boring is aangebracht. De kas heeft warmte over in de zomer en koeling nodig, de woningen hebben meer warmte dan koeling nodig. Dat wordt met de koppelleiding en het opslagsysteem uitgewisseld.
krijgen, dan zal je in het ontwerp linksom of rechtsom de energie van de zon moeten verwerken.’ Vooral pv-panelen hebben de laatste jaren al een grote vlucht genomen, maar zonneboilers gaan onder invloed van de verscherpte epc in de nieuwbouw nu ook een extra impuls krijgen, verwacht Hans Buitenhuis van dwa. Niet zozeer als standalone-oplossing, omdat de oplossing niet in koeling voorziet, maar in aanvulling op de warmtepomp. Een probleem is vaak nog de inefficiëntie bij de opslag van zonne-energie voor gebruik op een later tijdstip. De discrepantie tussen vraag en aanbod van zonnestroom kan een probleem worden als de overheid straks de gunstige salderingsregeling afschaft of versobert. Peter Centen van
Nathan Group: ‘Ik verwacht een grote ommekeer in de markt als de salderingsregeling verdwijnt. Elk ontwerp voor een energieneutrale woning, wordt nu nog dichtgerekend met pv-systemen. Maar die systemen zijn gedimensioneerd op teruglevering en saldering. Als dat wegvalt, ontstaat er een probleem. Ik geloof dan ook dat de markt de komende jaren vooral moet inzetten op eenvoudig aangedreven warmtepompen, en zonne-energie vooral voor eigen gebruik moet ontwerpen.’ Een aanpassing van de salderingsregeling biedt aan de andere kant wel weer mogelijkheden voor zonthermische systemen om de energiebesparing die leidt tot de gewenste epc te kunnen halen.
Twee huissystemen (totaaloplossing) van Itho Daalderop.
VV+ september 2014
VV09 14-19.indd 17
17
09-09-14 08:46
thema: verwarming
Hoewel warmtepompen met bodemenergie een goede techniek vormen, gebaseerd op een stabiele temperatuur, legt de overheid het aanwenden van deze energievorm steeds meer aan banden.
De laatste 50 procent Energieneutrale gebouwen en woningen kennen noodgedwongen een veelheid van systemen, installaties en bouwkundige maatregelen. Met gangbare technieken zijn goede, kostenefficiënte oplossingen te realiseren die tot 50 procent onder de epc-normen uitkomen, weet Renkens. ‘Maar de laatste 50 procent – waarmee je echt tot energieneutraal komt – vergt een grote investering in complexe maatregelen. Dat blijft voor een deel van de markt een belemmering om er echt mee aan de slag te gaan, vooral in de utiliteit.’ Toch zullen onder invloed van de Nederlandse duurzaamheidsambities elektrische, energieneutrale en nulop-de-rekeningconcepten meer toepassing krijgen. Installateurs Hoe we het ook wenden of keren, we gaan van standaloneproducten naar gecombineerde concepten en totaaloplossingen. Dat vergt een nieuwe denk- en werkwijze. ‘Er is
meer kennis nodig om de verschillende componenten te matchen en in samenwerking tot de gewenste resultaten te laten komen’, geeft Renkens aan. Vooral het inregelen wordt belangrijk om de beloften waar te kunnen maken. Er zijn dringend opleidingen, certificeringen en regels nodig, vinden zowel installatie-adviseurs als fabrikanten. Er gebeurt op dit gebied al veel, zoals de richtlijnen BRL 6000-21, 11000 en 2100, maar het zal nog even duren voordat de markt daar de vruchten van gaat plukken. ‘In de praktijk zie ik dat veel technische bedrijven de integrale toepassingen (nog) niet beheersen. Zeven van de tien grote, open systemen voldoen niet aan de verwachtingen. Dat kan zijn oorsprong hebben in alle fasen van het proces; van het ontwerp en de realisatie tot aan beheer en onderhoud’, zegt Paul Gerats van adviesbureau Sweegers en de Bruin. Vooral de installateur zal de duurzame systemen de komende jaren achter de voordeur moeten zien te krijgen. Daarom is het ook essentieel om vooral daar de benodigde kennis op peil te krijgen en te houden. Door gebrek aan integrale kennis bij installateurs met betrekking tot wko- en warmtepomptoepassingen, heeft warmtepompfabrikant Dutch Heatpump Solutions (dHS) een kant-en-klaar concept ontwikkeld van een stekkerklare inbouw-warmtepomp, die de bouwaannemer zelf kan plaatsen. ‘Het biedt de aannemer ontzorging en scheelt behoorlijk in installeer- en faalkosten’, aldus Wilhard Oldengarm van dHS. Hij ziet daar grote kansen in voor de nabije toekomst. Andere fabrikanten zorgen ervoor dat het inregelen van hun installaties door externen wordt gedaan, of dat ze installateurs daarbij begeleiden. Daarnaast organiseren ze trainingen en cursussen om installateurs bekend te maken met de werking van nieuwe (combinatie)systemen. Prefab Nieuwe, revolutionaire technieken zien installateurs en fabrikanten voorlopig niet aan de horizon. ‘De cirkel is rond, we hebben alle conversiesystemen inmiddels ontgonnen; nu moeten we verder ontwikkelen in de periferie: regeltechniek, applicaties, koppelingen’, zegt Marco Bijkerk van Remeha. Door verdergaande regeltechniek en het op afstand inlezen en sturen daarvan, zal het rendement van verwarmingsinstallaties verder verbeteren, zo zeggen adviseurs en fabrikanten. Ook verwachten ze veel van de koppeling in domoticainstallaties of klimaatthermostaten. De ontwikkeling van brandstofcellen is na veel bombarie bij de introductie, naar de achtergrond verdwenen. Hoewel de verwarmings-
‘DE CIRKEL IS ROND, WE HEBBEN INMIDDELS ALLE CONVERSIESYSTEMEN ONTGONNEN’ 18
VV+ september 2014
VV09 14-19.indd 18
09-09-14 08:46
Martine Straver van Nefit/Bosch: ‘Daar waar gasaansluitingen zijn, blijft de gasketel een reële optie. Wel zal de hr-ketel steeds vaker in combinatieconcepten voorkomen met warmtepompen, zonneboilersystemen, pv-panelen en wtw-units. Op die manier is zelfs een EPC van 0 haalbaar.’
techniek op termijn heel interessant kan zijn voor de vervangingsmarkt, lijkt er voorlopig nog geen kostenefficiënte, werkbare oplossing te zijn gevonden. Wel komt er een nieuwe golf warmtepompen aan. Een nieuwe generatie warmtepompen op akoestische energie bijvoorbeeld; compacter en geruislozer dan de gangbare versies, die vooral voor portiekwoningen interessant kunnen zijn. Techneco heeft deze zomer een warmtepomp geïntroduceerd met een geïntegreerde oplossing voor zonthermie die als totaaloplossing functioneert voor verwarming, warm water, koeling en bronregeneratie. ‘Door deze integratie lopen de rendementen voor warm water en verwarming stevig op. Daarnaast monitort en meet deze warmtepomp zichzelf en zorgt ervoor dat gebruiksgegevens via wifi naar zowel de gebruiker als de installateur gaan’, vertelt Van Alphen van Techneco. Itho Daalderop ziet kansen in totaaloplossingen waarbij energiebesparing, comfort en gezondheid centraal staan, bijvoorbeeld met prefabsystemen. ‘De markt is daar momenteel nog niet klaar voor, maar wij zien daar zeker mogelijkheden. We hebben momenteel twee concepten die
verwarming, koeling, ventilatie en warmwater integreren in één compact systeem waarmee bij renovaties snel is te upgraden naar A+ of beter. Eén voor de renovatiemarkt van portiek- en galerijflats, één voor dakinbouw bij nieuwbouw en transformatie. De bouw gaat steeds meer richting prefab, installaties blijven nog achter. We zullen daar toch echt in mee moeten,’ legt Van Welzenes uit. Uitdaging Daarnaast zijn er ontwikkelingen gaande op het gebied van energieopslag. Zo weet Buitenhuis van dwa dat er een uitgebreid onderzoek gaande is naar thermochemisch materiaal (TcM) dat in kleine volumes heel veel energie verliesvrij kan opslaan voor later gebruik. Veel meer dan in waterbuffervaten. ‘Het is zelfs zo compact te verpakken dat je het op termijn in supermarkten kunt kopen, net als een pak melk’, voorspelt hij. ‘Opslag van thermische energie om restwarmtestromen en zonne-energie beter toepasbaar te maken op het moment dat je het nodig hebt, dat is de grootste uitdaging waar we voor staan.’
<<
VV+ september 2014
VV09 14-19.indd 19
19
09-09-14 08:46
