DONDERDAG 9 FEBRUARI 1984 aanvang u u r V re d e h o rs t, T a rth o rs t 1, Wageningen

*

OUD WAGENINGEN V e r s c h ijn t te n m in s te eenmaal p e r k w a r t a a l

f^ r /W

i/y .' JJt.l/

12e j a a r g a n g - n r . 1 - f e b r u a r i 1984

M E D E D E L IN G E N v a n de H I S T O R I S C H E V E R E N IG IN G " O U D - W A G E N I N G E N " R e d a c tie : A b e r s o n l a a n 13" - 6703 GD W a g e n in g e n

OEMEE V-j

(/

i.

D O N D E R D A G 9 F E B R U A R I 1 984 a a n v a n g 2 0 .0 0 u u r V r e d e h o r s t , T a r t h o r s t 1, W a g e n in g e n De h e e r A . B r u i j n zal s p r e k e n o v e r : O N T W I K K E L I N G , V O R M EN T E C H N I E K V A N M ID D E LE E U W S EN L A T E R A A R D E W E R K , 1 2 00-1600 S p r e k e r is g a a r n e b e r e i d om u w v o o r w e r p e n a a r d e w e r k v o o r u te d e t i m i n e r e n . W ilt u deze d ie a v o n d m eenem en?

p W g ijm

V A N DE B E S T U U R S T A F E L

Namens h e t b e s t u u r w il i k u a ll e n een g e z o n d en g e l u k k i g 1 984 to e w e n s e n !

- De a k t i e v o o r r e s t a u r a t i e v a n " H e t K o e p e lt je " l o o p t n o g s te e d s . M om en te el is e r een b e d r a g v a n ƒ 2 . 8 3 0 , - b i n n e n . U k u n t u b ijd ra g e k w ijt b ij: F . v a n d e r H a v e , O t t o v a n C e l r e w e g 16 M e v r . E . v a n B e e n e n , A s t e r s t r a a t 351 A . R i e t v e l d , T a r t h o r s t 54 U o n t v a n g t d a n g e l i j k de p la a t v a n de K o e p e l. - U k u n t o o k een t i e n t j e ( o f m e e r) s t o r t e n o p g i r o n r . 2 94 6 175 t . n . v . p e n n in g m e e s t e r e s s e ( m e v r . E. v a n B e e n e n ) v a n o n z e v e r e n i g i n g . De p la a t w o r d t u d an t h u i s b e z o r g d .

de

- E r z ijn n o g een b e p e r k t a a n t a l f o t o b o e k e n v a n W a g e n in g e n v e r k r i j g b a a r a ƒ 2 6 , - p e r s t u k . Deze k u n t u k o p e n b ij F . v . d . H a v e , O t t o v a n G e lr e w e g 16, W a g e n in g e n .

- De l e d e n w e r f a k t i e h e e f t t o t n u toe 2 le d e n o p g e l e v e r d .

- V e r d e r w e r d e n e r e n k e le le z i n g e n m e t d ia 's v e r z o r g d d o o r le d e n v a n o n z e v e re n ig in g . -

10 d e c e m b e r j . l . h e e f t d e h e e r A . G . S t e e n b e r g e n een l e z i n g m e t d i a 's g e h o u d e n o v e r " W a g e n i n g e n , v r o e g e r en n u " v o o r de le d e n v a n d e V e r ­ e n i g i n g t o t B e v o r d e r i n g d e r B i j e n t e e l t in W a g e n in g e n t . g . v . h e t 70j a r i g b e s ta a n d a a r v a n .

-

21 d e c e m b e r j . l . L e z i n g m e t d ia 's o v e r d e " B o u w g e s c h i e d e n i s " en " D e b e w o n e r s in h e t v e r l e d e n v a n H e e r e n s t r a a t 1 " , d o o r J . H u is m a n en A . G . S t e e n b e r g e n , v o o r de h u i d i g e b e w o n e r s v a n d i t p a n d .

- N a a r a a n l e i d i n g v a n de o p e n i n g v a n de n ie u w e o p e n b a r e le e s zaa l en b i b l i o ­ t h e e k op w o e n s d a g 4 j a n u a r i j . l . w e r d m et m e d e w e r k i n g v a n o n z e v e r e n i ­ g i n g een m i n i - e x p o s i t i e i n g e r i c h t . Z e v e n o u d e f o t o 's g a v e n een b e e ld v a n de S t a t i o n s s t r a a t en B e r g s t r a a t in h e t v e r l e d e n . S e c re ta re s s e .

2

EEN OUD H EK WER K OP DE G R E B B E D I J K S ja a k R a u w s Zoals men w e e t lo o p t la n g s d e a s f a l t w e g o v e r d e G r e b b e d i j k aan d e b u i t e n ­ d i j k s e k a n t een a f r a s t e r i n g m et p r i k k e l d r a a d . D eze a f r a s t e r i n g w o r d t o v e r ­ e in d g e h o u d e n d o o r een v e r s c h e i d e n h e i d v a n s c h o t s en s c h e e f s ta a n d e p a le n en p a a lt je s v a n h o u t t o t b e t o n . O p l e t t e n d e p e r s o n e n o n d e r o n s zal h e t z e k e r n i e t z ijn o n t g a a n , d a t in d i t o n g e r e g e l d d e le n v a n een o u d o o r s p r o n k e l i j k h e k w e r k s c h u i l g a a n . D i t h e k d a t lie p v a n a f de V e e r s t r a a t - V e e r w e g ( " d e s c h e le p o s " ) n a a r d e h a v e n zag e r als v o l g t u i t . H e t b e s t o n d u i t op 2 ,5 m e t e r v a n e l k a a r s ta a n d e r e c h t ­ h o e k ig e h o u te n p a le n ') d ie v a n b o v e n s c h u i n w a r e n a f g e z a a g d om de w a t e r ­ a f v o e r te b e v o r d e r e n . D o o r d e z e p a le n heen lie p e n e v e n w i j d i g aan e l k a a r tw e e ijz e r e n s ta v e n 2) v a n 5 m e te r l e n g t e , d ie in h e t m id d e n en aan de u i t e i n d e n w a r e n v o o r z ie n v a n r o n d e g a t e n , w a a r d o o r zij met een n a g e l w a r e n v a s t g e s l a g e n . Om de a n d e r e paal w a r e n d e u i t e i n d e n in h e t h o u t w e r k w e g g e w e r k t . H e t zal v r o e g e r b e s l i s t een mooi h e k w e r k z ijn g e w e e s t. M o g e lijk w a r e n de p a l e n , z o a ls v r o e g e r g e b r u i k e l i j k w a s , w i t g e s c h i l d e r d en de s ta v e n z w a r t g e t e e r d . S p o r e n z i j n d a a r ­ v a n n i e t g e v o n d e n , d a a r v o o r is h e t een en a n d e r d o o r de o u d e r d o m te v e e l v e r ­ w e e rd en v e r g a a n . D e le n v a n d i t h e k w e r k ka n men v o o r a l n o g v i n d e n b ij d e a fw e g na a r het B o w le s p a rk . Hoe o u d d i t h e k w e r k is? I k z o u h e t u n i e t k u n n e n v e r t e l l e n . M o g e l i j k is h e t u i t h e t b e g in v a n d eze e e u w , to e n d i t s o o r t h e k ­ ke n la n g s w e g e n en p a r k e n n o g a lg em e en in g e b r u i k w a r e n . M a a r m is s c h ie n is h e t wel o u d e r ! Het h e k w e r k b e s ta a n d e u i t p a le n m et p r i k ­ k e ld r a a d is pas na de e e r s t e w e r e l d o o r l o g z ijn o p m a r s b e g o n n e n , m ede d o o r d a t to e n e n o rm e d u m p p a r t i j e n g o e d k o o p de m a rk te n o v e rs p o e ld e n ! H e t is d u s n o g la n g n i e t zo o u d a ls men w el d e n k t . V o o r d ie t i j d w e r d e n w e i ­ l a n d e n en a k k e r s " v e e d ic h t " gem aakt d o o r s lo te n , h o u t w a l l e n 3) , h e g g e n en a n d e re so o rte n h e k w e r k e n . N a a r m ijn m e n in g z i j n d e re s ta n te n van het oude h e k w e r k de o v e r b lijfs e le n v a n een g e m e e n t e l i j k - o f s ta d s h e k w e rk . D it h o u d t d u s in d a t d i t in h e t g e ­ m e e n t e a r c h i e f t e r u g te v i n ­ d e n zo u m oe ten z i j n .

3

A a r d i g is te z ie n d a t o p d e t e k e n i n g v a n H . H o o g e r s **) m e t een g e z i c h t op W a g e n in g e n met de G r e b b e d i j k u i t 1 786, e r o o k al een h e k w e r k l a n g s de d i j k lie p . O p m e r k in g V a n a f de h a v e n t o t aan de a f s l a g n a a r d e B la a u w e K a m e r l ie p v r o e g e r een h e k w e r k d a t b e s t o n d u i t r e c h t h o e k i g e h o u t e n p a le n m et s c h u i n a fg e z a a g d e k o p p e n t e r d i k t e v a n z w a r e b ie ls e n en 2 s t a a l d r a d e n ( g e d r a a i d e s t r e n g e n ) t e r d i k t e v a n 8 mm en v a s t g e z e t m et 2 t o t 3 z w a r e k r a m m e n . Een d eel v a n d i t h e k w e r k s t o n d t o t j u l i 1 983 n o g b ij h e t h u i s " d e R h i j n s c h a n s " . N oten ') R e c h t h o e k ig e h o u t e n p a l e n , v a n b o v e n s c h u i n a f g e z a a g d , f o r m a a t ca 15 b ij 10 cm . De h o o g s te l e n g t e b o v e n g r o n d s is t h a n s ca 75 c m . In de paal 2 r e c h t h o e k i g e g a t e n , v a n ca 4 cm b i j 8 mm. De g a te n l i g g e n op ca 1 5 en 57 cm o n d e r de k o p v a n de p a a l. (G e m e te n l a n g s d e h o o g s te z i j d e ) . D ie p t e v a n d e g a t e n ca 15 cm . 2) IJ z e r e n s t a v e n , l e n g t e 5 m e t e r , b r e e d t e 4 c m , d i k t e 7 mm. 3) A . L . N . R i e t v e l d , O n z e h o u t w a l l e n . W a g e n w e g e n , 1 977 n r 1, b l z . 3 e n 4. “*) Zie o m s la g : " G e z i c h t o p d e g e s c h ie d e n is v a n W a g e n i n g e n " , H i s t . R e e k s v . d . H i s t . V e r . " O u d - W a g e n i n g e n " , 1 983 n r . 2. Zie " O u d - W a g e n i n g e n " , 1 983 n r . 4 , b l z . 60. D e t a il t e k e n i n g v a n H . H o o g e r s .

DE B U R G E R W A C H T P. H o lle m a n T o e n i k in 1 983 op een s t o r m a c h t i g e H e m e l v a a r t s d a g m e t m ijn v r o u w n a a r M id d e l h a r n i s g i n g om d a a r een b e z o e k te b r e n g e n aan m ijn v r o e g e r e k l a s ­ g e n o o t G e r a r d v a n S o n , h ad i k n i e t h e t m in s t e v e r m o e d e n d a t i k d e v o l g e n ­ de d a g op de t h u i s r e i s in h e t b e z i t zou z i j n v a n een p a a r f o t o ' s v a n een p l a a t s e l i j k g e b e u r e n in h e t W a g e n in g e n v a n v ó ó r 1940. G e r a r d v a n Son w o o n t al w e e r een g r o o t a a n ta l j a r e n in M i d d e l h a r n i s , w a a r h ij w e rk z a a m is in h e t o n d e r w i j s . A l s g e b o r e n en g e t o g e n W a g e n in g e r is h ij de zoon v a n de in 1 982 o v e r l e d e n h e e r Jos v a n S o n . V o o r d e w a t o u d e r e W a g e n in g e r s was h ij een b e k e n d en n i e t o n v e r d i e n s t e l i j k m u s i c u s , d ie o . a . in de v i j f t i g e r j a r e n f u r o r e m a a k te m et z ijn m a n d o l i n e o r k e s t " S o n o r e " , w a a r ­ v a n h ij d i r i g e n t w a s . B o v e n s ta a n d e u i t e e n z e t t i n g zal m is s c h ie n v o o r u w e i n i g o f n i e t s z e g g e n d z i j n , w a r e h e t n i e t d a t Jos v a n Son o p b e id e f o t o ' s te zie n is a ls B u r g e r w a c h t e r v a n de a f d e l i n g W a g e n in g e n . D i t v e r k l a a r t d u s o n m i d d e l i j k h e t in b e z i t h e b b e n en z o r g v u l d i g b e w a r e n v a n d e f o t o 's d o o r z ijn zoon G e r a r d . Wat was de B u r g e r w a c h t ? De B u r g e r w a c h t was een i n s t e l l i n g d ie b e s t o n d u i t g e w a p e n d e b u r g e r s , b e la s t met h e t h a n d h a v e n v a n d e o r d e ; men k o n t e v e n s s t e u n e n o p h e t l e g e r . V a n a f 1 920 t o t in de j a r e n d e r t i g to e w e r d e n in v e r s c h i l l e n d e N e d e r ­ la n d s e g e m e e n te n a f d e l i n g e n v a n de B u r g e r w a c h t o p g e r i c h t . O o k W a g e n in ­ gen k r e e g z ijn B u r g e r w a c h t en zo k o n e lk e m a n n e l ij k e i n w o n e r u i t o n z e

4

s ta d v a n de d a a r v o o r v e r e i s t e l e e f t i j d z ic h o p b a s i s v a n v r i j w i l l i g h e i d o p g e ­ v e n als l i d . D a t n i e t e e n ie d e r a ls lid w e r d a a n g e n o m e n zal v o o r u d u i d e l i j k z ijn en b e h o e f t v e r d e r g ee n b e t o o g . T oe n de B u r g e r w a c h t in de e e r s t e h e l f t v a n de j a r e n d e r t i g in VVageningen w e r d o p g e r i c h t k r e e g d e z e a ls h o o f d k w a r t i e r een o n d e r k o m e n in s c h o o l I aan de to e n m a lig e P a r k s t r a a t . Een w a t g r o t e r e r u i m t e w e r d h i e r v o o r b e s c h i k b a a r g e s t e l d d o o r t u s s e n tw e e k la s s e n de m u u r w eg te h a l e n , en zo in te r i c h t e n d a t h e t o n d e r w i j s op de school h i e r gee n n a d e l i g e g e v o lg e n v a n zo u o n d e r v i n d e n . S ch o o l I s to n d op de p la a t s w a a r n u de f l a t s aan de t e g e n w o o r d i g e N i e m e i j e r s t r a a t s ta a n . O n ze B u r g e r w a c h t e r s k r e g e n h i e r h u n o p l e i d i n g o p m i l i t a i r n i v e a u . C o m m a n d a n t was de h e e r H a i e n i u s , een g e p e n s i o n e e r d o f f i c i e r . De b e n o d i g ­ de u n i f o r m e n m oe s ten d o o r d e le d e n z e l f b e t a a l d w o r d e n . De B u r g e r w a c h t e r s noemden h u n o n d e r k o m e n de k a n t i n e , w a a r z ij tw e e o f soms d r i e a v o n d e n p e r week o e fe n d e n . V a n v e r s c h i l l e n d e le d e n g i n g e n o o k d i k w i j l s v r o u w e n mee n a a r z o 'n o e f e n a v o n d , w a t t o e g e s t a a n w a s . T e r w i j l de m a n n e n m et t r a i n i n g b e z i g w a r e n , v e r m a a k t e n de dam es z i c h , o n d e r h e t g e n o t v a n een b a k j e k o f f i e , m e t een va n h u is m e e g e b r a c h t h a n d w e r k j e o f s p e l . De o e f e n i n g e n b e s t o n d e n u i t e x e r c i t i e , s c h i j f s c h i e t e n m et l i c h t g e w e e r , t h e o r i e en v e l d d i e n s t . O e f e n i n g e n in h e t met s c h e r p s c h ie t e n w e r d e n g e g e v e n o p d e s c h ie t b a a n in E d e . E lk e w a c h t e r had z ijn e ig e n w a p e n . H ij h a d t o t t a a k d i t te o n d e r h o u d e n , t e r w i j l een w a p e n m e e s te r t o e z i c h t h a d o v e r h e t t o t a l e w a p e n a r s e n a a l . E v e n a l s in m i l i t a i r e d i e n s t b e s t o n d o o k d e B u r g e r w a c h t u i t r a n g e n . Zo w as p o l i t i e m a n C . W . A . v a n B e u k e r i n g s e c tie c o m m a n d a n t. R e g e lm a tig g i n g men n a a r s c h i e t c o n c o u r s e n w a a r a a n o o k b u r g e r s c h i e t v e r e n i g i n g e n d e e ln a m e n . Een g r o e p j e v a n v i j f s c h u t t e r s v e r t e g e n w o o r d i g d e d a n d e W a g e n in g s e B u r g e r w a c h t . O p z o 'n c o n c o u r s k o n je h e t o . a . t o t s c h u t te rs k o n in g b re n g e n . Op K o n i n g i n n e d a g {31 a u g u s t u s ) w e r d w el e e n s d e e lg e n o m e n aan een p a r a d e in Den H a a g , d o c h o o k aan d e v i e r i n g e r v a n in e ig e n s ta d nam men d e e l.

De B urgerw acht, marcherend vanuit de Stationsstraat de Lawickse Allee in, waarschijnlijk op een Koninginnendag (31 augustus) in de eerste helft van de jaren dertig. Rechts naast het muziekcorps, met b ril, loopt de heer Jos van Son. 5

I n d i e n e r p a a r d e n b ij n o d i g w a r e n w e r d e n d e z e b i j s t a l h o u d e r i j A l b e r s g e h u u r d en b e r e d e n d o o r o u d - c a v a l e r i s t e n . O o k v o o r d e e ln a m e aan w a n d e l m a rs e n s c h r e e f men i n . De B u r g e r w a c h t b e z a t een e ig e n m u z i e k c o r p s , d a t w e r d a a n g e v u l d m et le d e n v a n h e t t o e n m a lig e m u z i e k c o r p s " O n s G e n o e g e n " . H et c o r p s s t o n d o n d e r l e i d i n g v a n Jos v a n S o n .

De Burgerwacht, marcherend in de Dijkstraat O n t s p a n n e n d na a lle o f f i c i ë l e v e r p l i c h t i n g e n w as z e k e r de e ig e n t o n e e l v e r ­ e n i g i n g w a a r Jos v a n Son o o k r e g i s s e u r v a n w a s . E l k j a a r w e r d in J u n u s h o f f de j a a r l i j k s e f e e s t a v o n d g e h o u d e n w a a r i e d e r e b u r g e r u i t o n z e s ta d n a a r toe k o n . V a n u i t de B u r g e r w a c h t z e l f w e r d e n soms m e n s e n b e n a d e r d om l i d te w o r d e n . N ie t ie d e r e e n v o e ld e z ic h h i e r t o e a a n g e t r o k k e n . S o m m ig e n v o n d e n h e t b e ­ z w a a r l i j k b ij e v e n t u e l e o n g e r e g e l d h e d e n o p te m oe ten t r e d e n te g e n e ig e n p la a t s g e n o t e n . M ijn i n z i e n s zo u d e m o g e l i j k h e i d v a n een d e r g e l i j k o p t r e d e n n i e t o n d e n k b a a r g e w e e s t z ijn in d ie c r i s i s j a r e n d e r t i g . Een h o o g p e r c e n t a g e w e r k l o o s h e i d , s le c h t e s o c ia le v o o r z i e n i n g e n en d e d a a rm e e g e p a a r d g a a n d e a rm o e d e en o n v r e d e h a d d e n a lle a a n l e i d i n g k u n n e n z ijn d i t d o o r g e w e ld t o t u i t i n g te b r e n g e n . G e l u k k i g h e e f t n a a r m ijn w e t e n d e W a g e n in g s e B u r ­ g e r w a c h t n o o it d a a d w e r k e l i j k in a c t i e b e h o e v e n te k o m e n en b l e e f h e t b ij v r e d i g e g e b e u r t e n i s s e n zo als o p b e id e f o t o ' s te z ie n is . Na de i n v a l d o o r D u i t s l a n d in mei 1940 en d e d a a r o p v o l g e n d e c a p i t u l a t i e v a n N e d e r l a n d w e r d d o o r d e D u i t s e a u t o r i t e i t e n de B u r g e r w a c h t v e r b o d e n en op 22 j u l i v a n d a t j a a r o p g e h e v e n .

B ronnen N o t u le n R a a d s v e r g a d e r i n g Gem. W a g e n in g e n , 20 d e c . 1 934. G e m e e n te v e r s la g e n W a g e n in g e n 1 920 - 1 930 M e d e d e lin g e n P . v a n E s p e lo , W a g e n in g e n , 1 983.

6

R e g i s t e r s op W a g e n we g e n / O u d - W a g e n i n g e n j r g 1 ( 1 973) - 1 0 ( 1 982) R e d a c t ie D o o r I . C . R a u w s en A . C . Z e v e n w e r d e n r e g i s t e r s o p d e e e r s t e 10 j a a r g a n g e n v a n o n s t i j d s c h r i f t g e m a a k t. D eze b e t r e f f e n P e r s o o n s n a m e n ( 7 b lz i n c l . j r g 1 1 ), O n d e r w e r p e n (12 b l z ) , S c h r i j v e r s (6 b l z ) en A f b e e l d i n g e n (6 b l z ) . Deze r e g i s t e r s m ake n de e e r s t e 10 j a a r g a n g e n v a n o n s t i j d s c h r i f t t o e g a n k e ­ l i j k , z o d a t w ij n u g e m a k k e l i j k ie t s k u n n e n o p z o e k e n . H et is n i e t de b e d o e li n g d e z e r e g i s t e r s in d r u k u i t te g e v e n . Wel k u n n e n fo to c o p ie ë n g e m a a k t w o r d e n . I n d i e n u een e x e m p l a a r v a n d e r e g i s t e r s w e n s t te o n t v a n g e n , d a n k a n u uw w e n s k e n b a a r m a k e n d o o r o p g i r o r e k e n i n g n r . 29 46 1 25 t . n . v . P e n n . V e r . O u d - W a g e n in g e n te W a g e n in g e n ƒ 4 , - / e x e m p la a r o v e r te m a k e n .

C L A E S B R U IN S B E Z O E K A A N W A G E N IN G E N IN C A 1730 A .C .Z e v e n In de v o r i g e e e u w e n r e i s d e men d o o r N e d e r l a n d om d a a r n a v a n z ijn b e v i n ­ d in g e n in een b o e k v e r s l a g te l e g g e n . Zo o o k C la e s B r u i n , d ie h e t v o l g e n d e o v e r W a g e n in g e n in d i c h t v o r m w e e t te v e r h a l e n : " M a a r i k z ie , zo 't o o g m y n i e t b e d r i e g t d o o r d e z e n r e g e n . Reeds W a g e n in g e n ') in h e t n a a s te d a l g e l e e g e n . Nu ie d e r w e d e r op z y n p l a a t s , n a a r d i e n de w i n d , H e tg e e n o p 't s l i b b ' r i g e p a d n i e t m ee r g e r a a d e n v i n d . Z ie t d a a r de S t a d d ie o n s e r b a r m e l y k k o m t v o o r o o g e n . W elks b u r g e r y , d ie ' t s c h o r t aan k r a g t e n en v e r m o g e n , Geen w i s s e l h a n d e l d r y f t , g e e n ' k o o r e n v l o o t v e r w a g t . N o c h l n d u s k o s t ' l y k h e i d , m a a r d ie z ic h s t e l t en z a c h t . M et p l a n t e n v a n t a b a k , en m o e s k r u i d m oe t g e n e e r e n , G e r u s t e r , m o g e l y k , d a n d ie d o o r 't s c h a t b e g e e r e n , Om w i n s t v a n O o s t en W e s t, g e s t a d i g z w e e t en z w o e g t . En d i k w y l s m i n d e r d a n d e n h u is m a n is v e r n o e g t . " U z ie t d a t B r u i n g ee n h o g e d u n k v a n W a g e n in g e n h a d . M en h a n d e ld e e r n i e t , n o c h m et de O o s t , n o c h m e t d e W e s t, en e r w as g e e n g r a a n h a n d e l . Nee, men m oe st z ic h t e v r e d e n s t e l le n m et h e t t e l e n v a n t a b a k en m o e s k r u i d d . i . b l a d g r o e n t e . Een h u is m a n is een b o e r . A ls v o e t n o o t w o r d t v e r m e l d : ') W a g e n in g e n . In h e t q u a r t i e r v a n A r n h e m aan de R h y n , t u s s c h e n R h e e n e n en A r n h e m g e l e g e n . O f z y d e V a d a is v a n T a c i t u s ( H . V . B . 2 0 . H ) is soo s e e k e r n i e t . S e e k e r is h e t a c h t e r d a t o m t r e n t A r n h e m , R h e e n e n en W a g e n in g e n , l e g e r p l a a t s e n d e r o u d e R o m e in e n z y n g e w e e s t ( v o l g e n s S l i c h t e n h o r s t , 18 102 b l z . ) . A lle s is te v i n d e n in " K l e e f s c h e en Z u i d - H o l l a n d s c h e A r k a d i a o f d a g v e r h a a l

7

v a n tw e e r e iz e n in en o m t r e n t d ie g e w e s t e n g e d a a n , in d i c h t - m a a t u i t g e b r e i d d o o r C lae s B r u i n . V e r r y k t m et a a n t e k e n i n g e n v a n d e n H e e re n L . S m i d s M . D r . , T w e e d e d r u k . V e r m e e r d e r t m et P r i n t v e r b e e l d i n g e n . T 'A m s t e r d a m B y E v e r t V i s s c h e r , b o e k v e r k o o p e r in d e D i r k v a n H a s s e l t s t e e g , 1 7 3 0 ." H et b o e k is o p g e d r a g e n aan " m y n e g e l i e f d e r e i s g e n o o t e n A n d r i e s S c h o e m a k e r, H e n d r ik K is je s , P ie te r B u is s a n d , Ja cob us B o u r s s e , H e n d r ik H o o fd , P ie t e r H eem s, A b r a h a m B u i s s a n d en D i r k B l a a u w . " W a a r s c h i j n l i j k is A n d r i e s S c h o e ( n ) m a k e r , d ie g e n e d ie o o k t e k e n i n g e n v a n g e b o u w e n e . d . m a a k te en v a n 1660 t o t 1735 le e fd e .

B r u i n s l a a g d u n k e n d v e r h a a l is o p g e l u i s t e r d m et een e ts d o o r A . Z e e m a n , d a t o n s een g e z i c h t op d e o m m u u r d e s ta d W a g e n in g e n g e e f t . L i n k s zie n w ij h e t k a s te e l en de g e b o u w e n , d ie e r b i j h o o r d e n . R e c h t s de k e r k en v e r m o e d e l ij k een g e b o u w v a n de B e r g p o o r t . O p d e v o o r g r o n d v a a r t een b o o t je , m aa r zo b r e e d a ls Zeem an d e g r a c h t a f b e e l d t is d e ze n o o i t g e w e e s t . De d i j k is n i e t a f g e b e e l d . Z ou m is s c h ie n Zeeman g e w e r k t h e b b e n n a a r een t e k e n i n g v a n S c h o e m a k e r? O f z o u d e n b e id e m a n n e n g e b r u i k h e b b e n g e m a a k t v a n h e t p r o s p e c t v a n de s t a d b o v e n de p l a t t e g r o n d v a n N ic o la e s v a n G e e lk e r c k e n u i t c a . 1650?

WIJ L AZ EN V O O R U

A . G . Steenbergen

1. F . v a n d e r H a v e . K le in e k r o n i e k v a n h e t v e r z e t in W a g e n in g e n o v e r de p e r io d e 1 940 - 1 945. O c h t e n , D r u k k e r i j en U i t g e v e r i j V a n E c k / O o s t e r i n k , 1 983. 232 b l z . Deze 'K l e i n e k r o n i e k v a n h e t v e r z e t ' b e v a t m ee r d a n a lle e n v e r h a l e n o v e r de a c t i v i t e i t e n v a n een a a n ta l v e r z e t s t r i j d e r s in en om W a g e n in g e n . H e t is o o k 'g e en v o l l e d i g e k r o n i e k g e w o r d e n ' , zoals d e s c h r i j v e r z e l f z e g t . W a gen i n g e r s d ie z e e r b e w u s t de o o r l o g s j a r e n 1 9 4 0 /4 5 m e e g e m a a k t h e b b e n , z u ll e n z e k e r h e t een en a n d e r m is s e n . T o c h g e e f t h e t b o e k een g o e d b e e ld v a n w at e r z ic h in d ie j a r e n in o n z e s ta d en o m g e v i n g a f s p e e l d e . H et is z e k e r geen g e m a k k e l i j k w e r k g e w e e s t na z o v e le j a r e n na 1 945 aan de h a n d v a n s c h a a r s a r c h i e f m a t e r i a a l , e ig e n h e r i n n e r i n g e n en d ie v a n a n d e ­ r e n en g e g e v e n s u i t o o r l o g s l i t e r a t u u r d e ze K l e in e k r o n i e k te s c h r i j v e n . V eel m a te ria a l w a a r u i t g e p u t m o e st w o r d e n , b le e k n i e t m e e r v o o r h a n d e n te z i j n . Zo b le e k h e t b e l a n g r i j k e p o l i t i e a r c h i e f , m et u i t z o n d e r i n g v a n de D a g b o e k e n 1 940 - 1 943, e n k e le j a r e n g e le d e n o p g e r u i m d te z i j n . O n v e r s t e l b a a r d a t zo ie ts k o n g e b e u r e n ! H et h ele b o e k is o p g e b o u w d u i t k o r t e en la n g e v e r h a i e n , w a a r i n v e i e , m aa r n i e t a lle g e b e u r t e n i s s e n v o ld o e n d e a a n d a c h t k r i j g e n . B o v e n d i e n t r e e d t de s c h r i j v e r h i e r en d a a r in h e r h a l i n g . Een b e l a n g r i j k e g e b e u r t e n i s n a m e l i j k als de k r a a k v a n h e t b e v o l k i n g s r e g i s t e r w o r d t h e la a s in zes r e g e l s a f g e d a a n . De e v a c u a t ie in mei 1940 en d e t e r u g k e e r k r i j g t d a a r e n t e g e n v e e l a a n d a c h t . M is s c h ie n was een k o r t e s a m e n v a t t i n g b e t e r g e w e e s t , v o o r a l o m d a t o v e r deze p e r io d e o n d e r a n d e r e d o o r G . v a n W a e rt een r e p o r t a g e g e s c h r e v e n is o n d e r de t i t e l : W a g e n in g e n in b e w o g e n t i j d . De b r o n n e n o p g a v e o p b l z . 232 is w a t g e b r e k k i g en o n v o l l e d i g . V e r d e r mis ik de v e r m e l d i n g v a n de h e r k o m s t v a n de f o t o 's en d e v e r s c h i l l e n d e o o r l o g s ­ g e d i c h t e n , d ie t u s s e n d e t e k s t z ijn o p g e n o m e n . Op b l z . 65 w o r d t v e r m e l d d a t D e k e n O t t e n to e n in W a g e n in g e n w a s , m aa r h ij kwam pas in 1 955 n a a r W a g e n in g e n . P a s to o r J . R . d e B o e r w as in 1 9 40 /45 l e i d e r v a n d e W a g e n in g s e k a t h o l i e k e g e m e e n s c h a p . N ie tt e m in z ijn w ij b l i j d a t e i n d e l i j k de o o r l o g s g e s c h i e d e n i s v a n W a g e n in g e n g e s c h r e v e n is . H e t is z e e r g e w e n s t a ls l e z e r s , d ie h ia t e n k u n n e n o p v u l l e n o f a n d e r e g e ­ b e u r t e n is s e n n o g w e te n d i t o p s c h r i j v e n en een a f s c h r i f t g e v e n aan o n z e v e r e n i g i n g en aan h e t g e m e e n t e a r c h i e f . O v e r e n i g e j a r e n is a lle s v e r g e t e n , t e r w i j l d e g e n e n d ie a ls v e r z e t s m e n s e n o f a n d e r s z i n s h u n le v e n in d e w a a g ­ schaal s t e ld e n e r r e c h t o p h e b b e n d a t w ij h u n d a d e n n o o it v e r g e t e n . Wij d a n k e n de s c h r i j v e r v o o r h e t e x e m p l a a r d a t h ij aan o n z e b i b l i o t h e e k schonk. 2. V e r s la g g e m e e n t e a r c h i e f W a g e n in g e n 1 982 en O v e r z i c h t v a n d e in de o p e n b a r e a r c h i e f b e w a a r p l a a t s d e r g e m e e n te W a g e n in g e n b e r u s t e n d e a r c h ie v e n en v e r z a m e l i n g e n ; d o o r C . D . G a s t , a r c h i e f a m b t e n a a r . W a g e n in g e n , 1 983. 20 b l z . G e t y p t . D i t is h e t e e r s t e v e r s l a g v a n h e t g e m e e n t e a r c h i e f , een p r o f i c i a t w a a r d ! Wij h o p e n d a t e r v e le z u ll e n v o l g e n . S in d s j u n i 1 980 is h e t g e m e e n t e a r c h i e f aan h e t S a l v e r d a p l e i n v o o r h e t p u ­ b li e k o p e n g e s t e l d . In de a f g e l o p e n 2\ j a a r is g e b l e k e n d a t h e t een v e r s t a n ­ d ig e daa d is g e w e e s t. E r z i t g r o e i in h e t a a n ta l j a a r l i j k s e b e z o e k e r s en b e z o e k e n . B o v e n d ie n g e e f t d e v e r s l a g g e v e r een l i j s t v a n p u b l i c a t i e s w a a r i n de r e s u l t a t e n v a n h e t a r c h i e f o n d e r z o e k v e r w e r k t z i j n . H et tw e e d e g e d e e lt e v a n h e t v e r s l a g g e e f t een o p s o m m in g v a n de in h e t

9

g e m e e n t e a r c h i e f W a g e n in g e n a a n w e z ig e a r c h i e v e n en v e r z a m e l i n g e n . En d a t is v e e l . H e t is o n d o e n l i j k h e t h e le v e r s l a g te b e s p r e k e n . B e l a n g s t e l l e n d e n k u n n e n h e t v e r s l a g , a a n w e z ig in d e b i b l i o t h e e k v a n o n z e v e r e n i g i n g , t e r in z a g e k r i j g e n . B e t e r en v e r s t a n d i g e r is h e t een b e z o e k te b r e n g e n aan h e t g e ­ m e e n t e a r c h ie f , v a n m a a n d a g t o t en m et v r i j d a g v a n 9 t o t 12 u u r g e o p e n d . De d i e n s t v e r l e n i n g is b i j z o n d e r p r e t t i g . Ik h oo p d a t d i t e e r s t e j a a r v e r s l a g , w a a r i n b e h a r t e n s w a a r d i g e z a k e n s t a a n , geen s t o f f i g v e r s l a g w o r d t , v e i l i g o p g e b o r g e n in de b u r e a u l a v a n d e b e t r e f ­ f e n d e hog e a m b t e n a a r . 3. B e g r a v e n e n te W a g e n in g e n a u g . 1 760 - d e c . 1 7 6 5 , O v e r l i j d e n s - en b e g r a a f b o e k v a n W a g e n in g e n f e b r . 1 7 9 7 - d e c . 1 8 1 0 . L i j s t v a n b e g r a v e n J o d e n te W a g e n in g e n 1 727 - 1 81 1 , en D o o p b o e k v a n W a g e n in g e n 1781 - 1811, r e s p . d o o r D cR u t g e r s en A . C . Z e v e n ; H . K o o p m a n s , D . R u t g e r s en A . C . Z e v e n ; A . C . Z e v e n ; C . W ij n g a a r d e n en H . K o o p m a n s . P u b l i k a t i e s 16 en 17 v a n de V e r e n i g i n g V e l u w s e g e s l a c h t e n , W a g e n in g e n , 1 983. De V e r e n i g i n g V e l u w s e g e s l a c h t e n p r o b e e r t s te e d s w e e r le d e n en n i e t - l e d e n va n d i e n s t te z ijn d o o r de u i t g a v e n v a n d o o p - , t r o u w - en o v e r l i j d e n s r e g i s t e r s , w a a r v o o r men v o o r h e t r a a d p l e g e n v a n de o r i g i n e l e o f c o p ie ë n in de m eeste g e v a ll e n n a a r h e t R i j k s a r c h i e f in A r n h e m m o e t. M e t d e p u b l i k a t i e s v a n e n k e le W a g e n in g s e r e g i s t e r s is t h a n s een b e g in g e m a a k t v a n een v o l l e ­ d ig e u it g a v e ? ! W e llis w a a r z i j n e r c o p ie ë n v a n a lle o r i g i n e l e r e g i s t e r s a a n w e ­ zig in h e t g e m e e n t e a r c h i e f , m a a r een h a n d z a a m b o e k je t h u i s is wel zo h a n d i g . De s a m e n s te lle r s w e n s e n w ij v e e l s u c c e s to e m et h u n b e l a n g r i j k e w e r k .

W A G E N IN C S E A R C H I E F S T U K K E N 5:

N AM EN V A N H U IZ E N A .C .Z e v e n

W a n n e e r men o v e r de k r a k e r s t o e s t a n d e n in A m s t e r d a m l e e s t , d a n w o r d e n v a a k g e k r a a k t e h u i z e n m et een naam a ls de V o g e l S t r u y s en d e K e y z e r a a n ­ g e d u i d . Deze nam en z ijn r e e d s l a n g in g e b r u i k . V i n d e n w ij o o k in W a g e n in ­ g en d e r g e l i j k e o u d e h u is n a m e n ? En w a a ro m d r a g e n o f d r o e g e n h u i z e n een naam ? Wij z u lle n e e r s t de tw e e d e v r a a g b e h a n d e l e n . V r o e g e r k o n h e t g r o o t s t e d eel v a n de b e v o l k i n g n i e t leze n en h e t h a d d a a ro m w e i n i g z in om een h u i s aan te d u i d e n m et een n u m m e r , zo a ls w ij d a t n u d o e n , o f m et een g e s c h r e v e n naam. Om n u t o c h een h u i s o f een h e r b e r g aan te k u n n e n d u i d e n w e r d aan h e t h u i s een u i t h a n g b o r d m e t een b e p a a ld e a f b e e l d i n g b e v e s t i g d o f w e r d een g e v e ls t e e n met een a f b e e l d i n g in de v o o r g e v e l g e m e t s e l d . Ie m a n d w e r d d an n a a r een h u i s o f een h e r b e r g g e s t u u r d 'w a a r de W e re ld u i t h i n g ' . D e r g e ­ l i j k e a f b e e l d in g e n w a r e n v e e la l e e n v o u d i g v a n a a r d . H e t m o e st d u i d e l i j k z i j n . Zo s c h i l d e r d e men een zw aa n o f een p r i n s o f een k e i z e r o f een s t r u i s ­ v o g e l o f ............En d a n w e r d h e t b e t r o k k e n h u i s De Z w a a n , o f De P r i n s o f . . . g e n o e m d . N i e t a lle e n d a t h e t h u i s n a a r d e a f b e e l d i n g w e r d g e n o e m d , o o k de b e w o n e r s o n t v i n g e n d ie naam en g i n g e n v e r v o l g e n s de naam a ls fa m ilie n a a m v o e r e n . Zo s ta m t d e n u in N o o r d - H o l l a n d v e e l v o o r k o m e n d e fa m ilie n a a m Z w aan v a n een h e r b e r g De Z w aa n in De K lo m p t u s s e n V e e n e n d a a l en E d e r ve en ( 1 ) . B ij v e r h u i z i n g e n n a a r een a n d e r h u i s m et een a n d e r e n a a m , k o n men v a n

10

naam v e r w i s s e l e n . Ie ts d a t o o k v o o r k w a m b ij b o e r e n f a m i l i e s , d ie n a a r een a n d e r e b o e r d e r i j g i n g e n . M a a r in e n k e le g e v a ll e n w as de naam v a n de b e ­ w o n e r ' s t e r k e r ' , d a n de b e s t a a n d e naam en k r e e g h e t h u i s de naam v a n de n ie u w e b e w o n e r s . D i t g e l d t o o k v o o r h e r b e r g e n , m o le n s e . d . W a nneer w ij s t u k k e n in o n s W a g e n in g s g e m e e n t e a r c h i e f d o o r k i j k e n , kom en w ij s le c h ts e n ig e nam en v a n h u i z e n t e g e n . De m eeste h u i z e n w o r d e n z o n d e r naam a a n g e d u i d . H u n l i g g i n g w o r d t b e s c h r e v e n d o o r de n am en v a n de t o e n ­ m alige b u r e n . T o c h k e n n e n w ij e n ig e nam en v a n h u i z e n in ( e n n a b i j ) de s ta d W a g e n in g e n . H et e e r s te v o o r b e e l d is d e h e r b e r g de S l u e t e l l , d ie in 1 588 d o o r G h o e r t T e n g n a g e l b e w o o n d w e r d ( 2 ) . De v o g e l v l u c h t k a a r t v a n W a g e n in g e n u i t 1654 (3 ) v i n d e n w ij n a a s t o f f i c i ë l e n a m e n , zo als s t a d h u i s , g i l d e h u i z e n o o k e n ig e h u i z e n , d ie met een naam w o r d e n a a n g e d u i d . D eze z i j n H u n e s t e i n , 't C o n ­ v e n t en L o u w e n h o v e n . O o k v i n d e n w ij n o g J u n u s h o f f en S t r a l e n s h o f f . De H u n e s t e in was h e t t o l h u i s . V a n S l i c h t e n h o r s t ( 3 ) v e r m e l d t d a t d i t h u i s een v e r s t e r k t h u i s was en d a t h e t o o k wel H e u g h e - s t e y n , o f H u y n e - s t e y n h e e t. W e llic h t w e r d h e t o o i t d o o r een H u g o g e b o u w d . I n t e r e s s a n t is te w e te n d a t een h u n n e een o n d e r b e a m b t e v a n d e g r a a f in d e K a r o l i n g i s c h e t i j d was ( 4 ) . Deze naam zou e r o p k u n n e n d u i d e n d a t H u n e s t e i n al u i t d e M id d e le e u w e n s ta m t. O o k de naam s t e y n d u i d t op een g e b o u w d a t v a n b a k s t e e n was o p g e ­ t r o k k e n , t e r w i j l d e a n d e r e h u i z e n v a n de s ta d n o g v e e l v a n h o u t , s t r o en leem w e r d e n ' g e t i m m e r t ' . M is s c h i e n was H u n e s t e i n de w o o n p la a ts v a n de t o l h e f f e r v a n de R i j n t o l . H e t lag aan d e K a p e l s t r a a t , o n g e v e e r w a a r n u een v i d e o t h e e k is g e v e s t i g d . V a n H u n e s t e i n b e z i t t e n w ij een a f b e e l d i n g .

'Hune Steyn en 't Gilde Huys te Wageningen, 1611' J .S tellin gw erf, werkzaam 1724-1756, ?naar J.Berkhuys, werkzaam begin 17e eeuw. Tekening: penseel grijs gewassen. Afm. 154 x 194. Achterop het origineel J.Berkhuis. Foto Gemeentemuseum Arnhem GM 9875. 11

't C o n v e n t lag aan de A c h t e r s t r a a t ( n u H e r e n s t r a a t ) . H e t w e r d o o k a a n g e ­ d u i d a ls i n t C l o o s t e r , en w e e r l a t e r a ls de h u i s j e s aan d e 1e K l o o s t e r s t e e g (5). L o u w e n h o v e n is een v e r b a s t e r i n g v a n L a ( u ) w i c k s h o f , d u s h e t h u i s m et t u i n w a a r de v a n L a w i c k 's w o o n d e n ( 6 ) . J u n u s h o f w e r d d o o r J o h a n n e s J u n i u s in 1643 g e b o u w d ( 7 ) . De S t r a l e n s h o f la g t u s s e n de s t a d s g r a c h t en d e R i j n d i j k . H e t h e e t n a a r de fa m ilie v a n S t r a l e n . T w e e namen v a n h u iz e n w o r d e n d o o r O lt m a n s ( 8 ) g e n o e m d . D eze z i j n de P elicaan in 1519 en de H u l l i c k in 1563. De P e lic a a n w o r d t o o k in ca 1745 g e ­ n o e m d , als de k i n d e r e n v a n w i jl e n b u r g e m e e s t e r H e n d r i k v a n H a e s t e n b u r g h h e t h u i s b e z i t t e n . H e t l i g t aan de H o o g s t r a a t ( 9 ) en zal w a a r s c h i j n l i j k g e k e n ­ m e r k t z ijn d o o r een g e v e ls t e e n o f u i t h a n g b o r d m e t een a f b e e l d i n g v a n een p e l i k a a n . In d e z e lf d e b r o n w o r d t o o k h e t h u i s De H u l k g e n o e m d . D i t zal w e l l i c h t h e t z e l f d e h u i s a ls d e e e r d e r g e n o e m d e H u l l i c k z i j n . B i j d e naam H u l k k u n n e n w ij d e n k e n aan een u i t h a n g b o r d m et een a f b e e l d i n g v a n een s c h ip o f h u l k . M a a r we m oe ten n i e t v e r g e t e n d a t de o u d e r e naam H u l l i c k was en d a t - i c k een v e r b a s t e r i n g v a n w i e k o f w i j k is ( L a w i c k ! ) . A n d e r e nam en d ie we t e g e n g e k o m e n z i j n , z i j n in de B l a u w e n B i j l in d e K a ­ p e l s t r a a t ( 1 0 ) , in d e Roode L e e u w , d a t in 1 685 d o o r H e n r i c k A r n d t s e n w e r d b e w o o n d , en de P r i n s ( 1 1 ) , d a t in 1681 d o o r L u b b e r t G e r r i t s e n v a n V e e n w e r d b e w o o n d . A l s i k h e t g o e d h e b s t o n d d i t h u i s o p de p la a t s w a a r n u de zaak v a n G e r d o H a z e l h e k k e g e v e s t i g d i s , d u s o p de h o e k R i e m s d i j k s t r a a t / H oo gstra at ( n o o r d z ijd e ) . In 1675 k o o p t Willem te n N i e u w e n h u y s een d e e l v a n d 'O u d e C a p e l , d ie aan de K a p e l s t r a a t s t o n d ( d w z de K a p e l s t r a a t h e e t n a a r d e z e C a p e l ) . V o l g e n s een o n g e d a t e e r d k a a r t j e in h e t G e m e e n t e a r c h ie f ( 1 2 ) w o o n d e Willem in een h u i s , d a t s t o n d t u s s e n d e H o o g s t r a a t en h e t s t r a a t j e z o n d e r n a a m , d u s w a a r nu de t u i n is a c h t e r d e j u w e l i e r s z a a k v a n d e r P a u w . In ca 1 708 w o o n t Ja n v a n R o e k e l t in h e t S t a d s w a p e n . D a a r zal een u i t h a n g ­ b o r d m et h e t w a p e n v a n de s t a d W a g e n in g e n g e w e e s t z i j n . H e t h u i s d en B o n g a r d lag aan d e A c h t e r s t r a a t ; in 1 764 v e r k o o p t d e w e d u w e S u e r m o n d t h e t aan J o h . J u s t u s T r e i b e r . In h e t z e l f d e j a a r v e r k o o p t Ja n M id d e l h o v e n h e t h u i s de V i j z e l in de M a r k t s t r a a t aan H e n d r i k M o n s i e u r , d ie h e t in 1779 w e e r aan P e te r B o n g e r s v e r k o o p t ( 1 3 ) . De M a r k t s t r a a t w as v r o e g e r d e v e r ­ b i n d i n g s s t r a a t t u s s e n de K a p e l s t r a a t en de M a r k t . H e t h e e t n u V i j z e l s t r a a t , k e n n e l i j k n a a r h e t h u i s v a n d ie naam. V o l g e n s S t e e n b e r g e n ( 1 4 ) w o o n d e in d i t h u i s in de 18e e e u w een a p o t h e k e r . H i e r zal o p h e t u i t h a n g b o r d een v i j z e l a fg e b e e ld z i j n . Een v i j z e l w as één v a n de t e k e n s , d ie op een a p o t h e e k wezen ( 1 5 ) . M is s c h ie n w a r e n M i d d e l h o v e n , M o n s i e u r en B o n g e r s a p o t h e k e r s in d ie t i j d . Een m e r k w a a r d i g e naam v i n d i k d ' M u n n i k e n d a m , een naam v a n een h u i s in de H o o g s t r a a t , d a t in 1781 d o o r de e r v e n H e l m e r t v a n B a a k aan Willem K u y le n b u rg h w erd v e r k o c h t. T o t s l o t , o o k W a g e n in g e n k e n t z i j n k r a a k p a n d m et een d u i d e l i j k e n aa m . D i t is De T i e n Z i l v e r l i n g e n . H i e r s t o n d een h u i s d a t in 1 940 d o o r o o r lo g s g e w e l d v e r n i e l d w e r d . T i j d e n s de s lo o p in 1 940 v o n d men e n i g e m u n t e n en d a a ro m noemde de e ig e n a a r v a n h e t in 1941 o p d ie p la a t s g e b o u w d e c a f é - r e s t a u r a n t b i e r k e l d e r De T i e n Z i l v e r l i n g e n ( 1 6 ) . D i t is een g o e d e naam v a n r e l a t i e f r e c e n te d a t u m . BR O N N EN 1. Z e v e n , A . C . 1 967. V a n d e Z w a a n . V e l u w s e G e s l a c h t e n 1 :1 1 4 ; J . W . v a n S c h e r r e n b u r g . 1980. D r i e e e u w e n v a n S c h e r r e n b u r g , S c h e r r e n b u r g en v a n S c h a r r e n b u r g . E d e . 113 b l z . 2. S c h u t t e , 0 .1 978. V a n C r a c a u ( w ) , ( v a n ) C r a c o u ( w ) . N e d e r I . L e e u w 95 : 353- 355.

12

3. v a n S l i c h t e n h o r s t , A . 1654. A l l e d e X I V . b o e k e n v a n d e C e l d e r s s e Ge­ s c h ie d e n is s e n -----. A r n h e m : 1 02-1 04 m e t k a a r t v a n W a g e n in g e n . 4. M o e rm a n , H . J . 1 956. N e d e r l a n d s e p la a t s n a m e n ; een o v e r z i c h t . L e i d e n . 297 b l z . 5. S t e e n b e r g e n , A . G . 1974. S t r a a t n a m e n in W a g e n in g e n - 3. W a g e n w e g e n 2 :1 2 .

6. S t e e n b e r g e n , A . G . 1979. H e t b e s c h e r m d e p a n d H e r e n s t r a a t 1. W a g e n ­ w e g en 7 : 1 - 6 . 7. v a n d e r G r i e n t , J . H . 1 982. H e t U t r e c h t s - W a g e n i n g s e g e s l a c h t J u n i u s in de 17e e e u w . G e ns N o s t r a 3 7 :4 0 1 - 4 1 0 . 8. O ltm a n s , A . 1 928. H e t a r c h i e f v a n d e k e r k v o o g d i j d e r N e d . H e r v o r m d e Gem eente te W a g e n in g e n , W a g e n in g e n . 74 b l z . 9. K l a i j , D . 1 926. O u d e k e r k e l i j k e r e k e n i n g e n 1 7 4 3-17 48 . W a g e n in g s e C o u ­ r a n t 22 en 26 mei 1 926. A . G . S t e e n b e r g e n wees mij o p d e z e b r o n . H i e r ­ v o o r m ijn d a n k . 10. zie 9. 11. G e m e e n te a r c h ie f W a g e n in g e n , O u d - A r c h i e f i n v . n r s . 1 96 en 910a. Zie o o k Z e v e n , A . C . 1 978. H e t B u r g e r b o e k v a n W a g e n in g e n . V e l u w s e Ge­ s la c h te n 3:1 3 8 -1 4 4 , b ij b u r g e r 161. 12. G e m e e n te a r c h ie f W a g e n i n g e n , O u d - A r c h i e f i n v . n r . 894. 13. G e m e e n te a r c h ie f W a q e n i n q e n , O u d - A r c h i e f i n v . n r . 683. 14. zie 5. 15. B o s m a n - J e l g e r s m a , H. 1983. P o e d e r s , p i l l e n en p a t i ë n t e n . A p o t h e k e r s en h u n z o r g v o o r de g e z o n d h e i d d o o r d e e e u w e n h e e n . A m s t e r d a m . 179 b lz . 16. J a a r b o e k v o o r m u n t - en p e n n i n g k u n d e 55 ( 1 968) :8 5 —86.

E V A C U É S U I T EG MOND A A N ZEE IN W A G E N IN G E N A .G . S teenbergen O p b la d z i j d e 208 v a n de " K l e i n e k r o n i e k v a n h e t v e r z e t in W a g e n in g e n " s c h r i j f t V a n d e r H a ve ie t s o v e r h e t v e r b l i j f v a n b e j a a r d e z e e lie d e n u i t E g mond aan Zee in W a g e n in g e n . " T o t k o r t v o o r de e v a c u a t i e " , zo v e r t e l t h i j , "w a s in d i t h o te l ( D e W e r e ld ) een z e e lie d e n h o s p it u m g e v e s t i g d : de P r i n s H e n d r i k s t i c h t i n g u i t E g m o n d aan Zee. De o u d e z e e l i e d e n , d ie in d i t t e h u i s aan de k u s t w a r e n g e h u i s v e s t , m o e ste n b ij d e o n t r u i m i n g v a n h e t k u s t g e ­ b i e d , w a a r b u n k e r s g e b o u w d w e r d e n , h u n v e i l i g h u i s v e r l a t e n . De m ensen w e r d e n to e n in W a g e n in g e n in h e t b e k e n d e h o te l o n d e r g e b r a c h t . M e t h e t n og a a n w e z ig e m e u b i l a i r v a n de P r i n s H e n d r i k s t i c h t i n g w e r d d e g e la g z a a l v a n h e t h o te l g e r e e d g e m a a k t v o o r de k o m e n d e s a m e n k o m s t ( o n d e r h a n d e lin g e n c a p i t u l a t i e ) " . I k ka n aan h e t b o v e n s t a a n d e h e t v o lg e n d e t o e v o e g e n . In 1 942 v o n d de o n t ­ r u i m i n g v a n de k u s t s t r e e k p l a a t s . De D u i t s e r s g i n g e n de k u s t g r o o t s c h e e p s v e r s t e r k e n d o o r o n d e r a n d e r e de b o u w v a n b u n k e r s . De b e w o n e r s m o e s te n e v a c u e r e n en v o n d e n h e r en d e r een t i j d e l i j k e w o o n p l a a t s . M o e i l i j k e r w as h e t om v o o r de v a a k h u l p b e h o e v e n d e b e w o n e r s v a n i n r i c h t i n g e n e . d . een goed o n d e r d a k te v i n d e n . E l d e r s in o n s la n d w e r d e n h i e r v o o r h o t e l s g e v o r ­ d e r d en in g e r e e d h e i d g e b r a c h t . H et v o o r m a lig e v i s s e r s d o r p E g m o n d aan Zee m oe st e v e n e e n s o n t r u i m d w o r -

13

d e n . De 300 a 400 b e j a a r d e z e e lie d e n v a n de P r i n s H e n d r i k s t i c h t i n g in d eze b a d p la a ts k r e g e n o n d e r a n d e r e o n d e r d a k in h o te l De B i l d e r b e r g te O o s t e r b e e k , w a a r wel v e e l b o s w a s , m a a r g e e n ze e. De D u i t s e r s h a d d e n e c h t e r d i t h o te l z e lf n o d i g , z o d a t de b e j a a r d e v i s s e r s g e d w o n g e n w e r d e n w é é r te v e r h u i z e n . De h o te ls B e l v e d è r e en De W a g e n in g s c h e B e r g b o d e n v o o r l o p i g een goed o n d e r d a k . V a n a f h e t t e r r a s v a n h e t h o te l De W a g e n in g s c h e B e r g k o n d e n de e v a c u é s in ie d e r g e v a l g e n ie t e n v a n h e t v e r g e z i c h t o v e r d e R ijn en de B e t u w e . 1} Helaas was o o k d i t v e r b l i j f v a n k o r t e d u u r . De D u i t s e r s e is t e n h o te l De W a g e n in g s c h e B e r g v o o r e ig e n g e b r u i k o p . H a l f j a n u a r i 1944 k r e e g de e ig e n a a r v a n h o te l De W e r e l d , d e h e e r H . S n a c k e r s , v a n d e S t a a t d e r N e d e r l a n d e n - le e s : d e D u i t s e r s - b e v e l z ijn h o te l zo sn e l m o g e l i j k te o n t r u i m e n . De d i r e c t i e en v e r p l e g e n d p e r s o n e e l v a n d e P r i n s H e n d r i k s t i c h ­ t i n g m oesten z o r g e n d a t b i n n e n zes d a g e n d e v e r p l e e g d e n èn d e b e z i t t i n g e n va n h o te l De W a g e n in g s c h e B e r g n a a r De W e re ld w a r e n o v e r g e b r a c h t . H o te l De W e re ld was een v e r p l e e g t e h u i s g e w o r d e n en z o u d i t b l i j v e n t o t aan de e v a c u a tie in s e p te m b e r 1 944. 2 ) De b e j a a r d e e v a c u é s e v a c u e e r d e n m et de W a g e n in g s e b e v o l k i n g , h u n b e z i t t i n g e n a c h t e r l a t e n d , w a a r o n d e r t a f e l s en zo 'n v e e r t i g " W e n e r s t o e l e n " . Op a c h t v a n d e ze s to e le n en aan e n k e le t a f e l s za te n de o n d e r h a n d e l a a r s v a n de c a p i t u l a t i e o p 5 mei 1 945. Na de b e v r i j d i n g w e r d h e t m e u b i l a i r , b e h a l v e de 8 s t o e l e n , n a a r E g m o n d aan Zee t e r u g g e z o n ­ den . 3 ) V o o r o n t s p a n n i n g v a n de z e e lie d e n was e r een k l e i n e l e e s b i b l i o t h e e k , d ie o p g e s te ld s t o n d te g e n de w a n d a c h t e r h e t b u f f e t in d e g e l a g z a a l . O p één d e r f o t o 's v a n de c a p i t u l a t i e - o n d e r h a n d e l i n g e n is d i t b i b l i o t h e e k j e n o g te z ie n . A a n deze t i j d e l i j k e b e w o n e r s v a n h o te l De W e re ld b e w a a r i k een e n k e le v a g e h e r i n n e r i n g : de p l a t t e v i s s e r s p e t t e n en de g o u d e n r i n g e t j e s in d e o r e n . H et b o v e n s t a a n d e r e la a s is v e r r e v a n v o l l e d i g . V r a g e n z i j n e r g e n o e g . 300 a 400 z e e lie d e n n o e m t de b r o n o n d e r 1. - Waar v o n d e n z ij a lle m a al o n d e r d a k ? - W a n ne er v e s t i g d e n zij z ic h in W a g e n in g e n ? - H oeveel v o n d e n e r o n d e r d a k in de h o t e l s B e l v e d è r e en De W a g e n in g s c h e B e r g r e s p . De W e re ld ? - S t i e r v e n e r g e ë v a c u e e r d e z e e lie d e n in W a g e n in g e n ? - Was e r c o n t a c t m et de W a g e n in g s e b e v o l k i n g ? - W a arheen t r o k k e n z ij m et d e e v a c u a t i e in s e p t e m b e r 1 944? B R O N N E N : ') J . J . v a n B o l h u i s . E v a c u a t i e s en p a n i e k v l u c h t e n , i n : O n d e r ­ d r u k k i n g en v e r z e t ; N e d e r l a n d in o o r l o g s t i j d , d l . 4; A r n h e m e n z . , 1954, b l z . 2 8 5 -3 0 1 . 2) V e l u w e p o s t v r i j d a g 2 mei 1 975. 3) V e l u w e p o s t v r i j d a g 7 f e b r u a r i 1 975.

B IJ E E N K O M S T E N V A N O N Z E B U R E N ------ V e re n ig in g O u d -B e n n e k o m . D in s d a g 31 j a n u a r i 1 984 zal de h e e r H . G i j s b e r t s e n een l e z i n g m e t d ia 's h o u d e n o v e r " B e n n e k o m , hoe h e t v r o e g e r w a s " . P l a a t s : G e m e e n t e c e n t r u m De B r i n k , B r i n k s t r a a t 39 te B e n n e k o m , a a n v a n g h a l f a c h t . - V e re n ig in g O u d -R h e n e n . D o n d e r d a g 16 f e b r u a r i 1 984 zal M r . L . B o s c h v a n R o s e n t h a l , w a t e r g r a a f , s p r e k e n o v e r : H e t w a t e r s c h a p G r e b b e . P l a a t s : c a f é - r e s t . De K o n i n g v a n D e n e m a r k e n , U t r e c h t s e w e g 2, R h e n e n , a a n v a n g 8 u u r ' s a v o n d s . N ie t-le d e n in tro d u c e e s ƒ 2 ,5 0 . 14

A D R E S S E N OM T E WETEN BESTUUR: F . v a n d e r H a v e , v o o r z i t t e r . O t t o v a n G e lr e w e g 16, t e l . 1 3468 A . C . Z e v e n , v i c e - v o o r z i t t e r . D a s s e n b o s la a n 6, t e l . 10156 M e v r . M . H . A . B r a a k h u i s , s e c r e t a r e s s e . W ilh e lm in a w e g 24, t e l . 22504 M e v r . E . M . v a n B e e n e n , p e n n i n g m e e s t e r e s s e . A s t e r s t r a a t 351, t e l . 1 5341 W . J . P . S t e e n b e r g e n , l e d e n - s e c r e t a r i a a t . T a r t h o r s t 22, t e l . 14959 A . L . N . R i e t v e l d , lid en f o t o - en p r e n t e n a r c h i e f . T a r t h o r s t 54, t e l . 1 5477

R E D A C T IE " O U D - W A G E N IN G E N " : A . G . S t e e n b e r g e n , h o o f d r e d a c t e u r . A b e r s o n l a a n 1 3 " , t e l . 16675 A . C . Z e v e n , D a s s e n b o s la a n 6, t e l . 101 56 A . L . N . R i e t v e l d , T a r t h o r s t 54, t e l . 1 5477 B I B L I O T H E E K EN D O C U M E N T A T I E A . G . S t e e n b e r g e n , a d r e s zie b o v e n WERKGROEP M O LE N S H . D o b b e , H a r n je s w e g 56, t e l . 18120 WERKGROEP A R C H E O L O G IE J . H u i s m a n , G o u d s b l o e m s t r a a t 1, R e n k u m , t e l . 08373-1 3448 B E R IC H T G E V E R M O N U M E N T E N Z O R G A . G . S t e e n b e r g e n , a d r e s zie b o v e n CORRESPONDENT R .O .B . J . H u i s m a n , a d r e s zie b o v e n .

V R A G E N O V E R TWEE F O T O 'S A .G .S te e n b e rg e n U i t m ijn v e r z a m e l in g f o t o 's v a n l a n d e l i j k W a g e n in g e n h e b i k tw e e o u d e f o t o 's o p g e d i e p t , w a a r o v e r i k w a t m e e r w il w e t e n . 1. "E en l a n d w e g in d e E n g b i j W a g e n i n g e n " . D a t s t a a t t e n m i n s t e o p de o r i g i n e l e o p n a m e , d ie te d a t e r e n is t u s s e n 1 920—'30. B l i j k e n s m e d e d e l i n ­ gen v a n T . K I a a s s e n - een j a a r o f w a t g e le d e n - d ie z ijn l e v e n l a n g in de D o l d e r s t r a a t w o o n d e , k i j k e n we h i e r op de b e b o u w i n g l a n g s d e H o lla n d s e w e g . De la n d w e g r e c h t s l ie p v a n de D o l d e r s t r a a t in n o o r d e r l i j k e r i c h t i n g en kwam u i t op d e P o e p e ( n ) s t e e g . Wie k a n de h i e r a f g e b e e ld e b o e r d e r i j e n t h u i s b r e n g e n ? De g e g e v e n s en h e t k a a r t j e b i j h e t a r t i k e l " H e r i n n e r i n g aan de P o e p e n s te e g 2" ( O u d - W a g e n i n g e n f e b r u a r i 1 982) b r a c h t e n mij n ie t veel v e r d e r . 2.

" B o e r d e r i j b ij W a g e n in g e n , T a r t h o r s t e r w e g " , e v e n e e n s te d a t e r e n t u s s e n 1 920—'30. D i t zou de b o e r d e r i j De F e l g e r t g e w e e s t z i j n v a n W . v a n R o o ije n . D ie n s s c h o o n z o o n , C o r n e l i s B r e u n i s s e n , was v a n d e z e b o e r d e r i j o n g e v e e r 8 j a a r e ig e n a a r . W . D a n ië ls w o r d t e v e n e e n s a ls b e z i t t e r v a n d i t b e d r i j f genoemd.

R e a ctie s w o r d e n g r a a g in o n t v a n g s t g e n o m e n . A d r e s : A b e r s o n l a a n 1 3 " , t e l . 1 6675.

15

DE G R A V IN V A N N A S S A U EN H A A R R E L A T I E M ET WAGEN 1NGEN A . G . S te e n b e rg e n Wie een b e e tje t h u i s is in de g e s c h ie d e n is v a n H u i s O r a n j e , h e e f t w e e t v a n h e t tw e e d e h u w e l i j k in 1841 v a n k o n i n g Willem I m e t z ijn h o fd a m e , H e n rië tte d 'O u ltre m o n t. Een v e r b i n t e n i s d ie ve e l s t o f h e e f t d o e n o p w a a ie n in h e t N e d e r l a n d v a n de 1 9de e e u w . Een a a r d i g e b i j k o m s t i g h e i d v o o r o n s , W a g e n i n g e r s , is de r e l a t i e v a n d eze v o o r m a lig e h o fd a m e m et o n z e s t a d . D a a r v o o r w il i k u m eenem en n a a r de H e e r e n s t r a a t , w a a r n o g a l t i j d n e g e n v a n d e e l f z o g e n o e m d e R o z e n d a a ls c h e h u iz e n s ta a n , d ie t u s s e n 1738-1 745 op l a s t v a n L u b b e r t A d o l p h b a r o n T o r c k g e b o u w d w e r d e n . T o r c k was n i e t a lle e n b u r g e m e e s t e r v a n W a g e n in g e n ,

16

maar te v e n s H e e r v a n R o z e n d a a l b ij A r n h e m . H ij l i e t d eze h u i z e n n i e t a lle e n b o u w e n v o o r de v e r f r a a i i n g v a n de s t a d , m aa r t e v e n s a ls een g e l d b e l e g g i n g . Hij v e r h u u r d e n a m e lijk d eze w o n i n g e n aan g e p e n s io n e e r d e o f f i c i e r e n v a n de l a n d - en z e e m a c h t, r e n t e n i e r s en aan W a g e n in g s e r e g e n t e n . Eén v a n de h u u r d e r s o m s t r e e k s 1760 was de A m s t e r d a m m e r A n d r i e s H a r t s i n c k ( 1720—+ 1 78 8). V a n 1 776-1 783 was h ij v i c e - a d m i r a a l b ij d e A d m i r a ­ lite it van A m ste rd a m . U i t z ijn h u w e l i j k m et J o h a n n a C o r n e l i a de B a s (1721 —t l 787) w e r d o p 5 n o ­ v e m b e r 1759 in W a g e n in g e n een d o c h t e r g e b o r e n , d ie een d a g l a t e r g e d o o p t w e r d in de H e r v o r m d e k e r k o p de M a r k t . Z ij o n t v i n g de n am en J o h a n n a S u s a n n a en zij o v e r l e e d in B r u s s e l in 1830. A l s w e d u w e v a n M r . D i r c k de R u s s is c h e , R i j k s b a r o n de S m e t h , H e e r v a n D e u r n e en L i e s s e l t , h e r t r o u w d e zij op 22 j a n u a r i 1789 in de Waalse k e r k te A m s t e r d a m m et F e r d i n a n d L o u is F ra n c o is M ic h e l G r a a f v a n O u l t r e m o n t W e g im o n t, g e b o r e n 28 s e p t e m b e r 1 769 te L u i k . G r a a f v a n O u l t r e m o n t w as r . k . . K a p i t e i n v a n een C o m p a g n ie en L u i t e n a n t d e r G a r d e d r a g o n d e r s te n d i e n s t e v a n d e R e p u b l i e k d e r V e r ­ e n ig d e N e d e r l a n d e n en v a n Z i jn e H o o g h e id de P r i n s v a n O r a n j e . D i t h u w e ­ l i j k w e r d g e z e g e n d met een d o c h t e r , H e n r i ë t t e A d r i a n a F l o r a L u d o v i c a . In h a a r g e b o o r t e p la a t s M a a s t r i c h t w e r d zij o p 28 f e b r u a r i 1792 g e d o o p t in de r . k . S t . J a c o b s k e r k . D o o r de r e l a t i e s v a n h a a r v a d e r m et h e t H u i s O r a n je w e r d zij h o fd a m e v a n k o n i n g i n W ilh e lm in a v a n P r u i s e n , e c h t g e n o t e v a n k o n i n g Willem I , d ie in 1837 o v e r l e e d . Na z i j n t r o o n s a f s t a n d in 1840 h e r t r o u w d e de k o n i n g o p 17 f e b r u a r i 1841 in B e r l i j n m et d e v r o e g e r e h o f ­ d am e, H e n r i ë t t e d ' O u l t r e m o n t , d ie de t i t e l v a n g r a v i n v a n N a s s a u k r e e g . De a v e r s ie in N e d e r l a n d te g e n d i t h u w e l i j k lag v o o r n a m e l i j k in de o m s t a n ­ d ig h e id d a t H e n rië tte B e lg is c h e èn k a th o lie k w as. Nog geen d r ie ja a r la t e r , 12 d e c e m b e r 1843, s t i e r f de k o n i n g . H e n r i ë t t e o v e r l e e f d e hem r u i m 20 j a a r en o v e r le e d in 1864. Z ij v o n d h a a r l a a t s t e r u s t p l a a t s in d e k a p e l v a n k a s te e l W e g im o n t te L u i k . B r o n : D r . A . R . K l e y n . S t a m r e e k s d ' O u l t r e m o n t , i n : G e n s n o s t r a 18 ( 1 963) n o . 3 / 4 , 1 1 4 /1 1 5 .

w EP

Portret van Henriëtta Adriana Flora Ludovica d'Oultremont de Wegimont (1792-1864), aan­ wezig in de collectie van Comtese d'Oultremont de Wegimont. Foto: Iconografisch Bureau in 's Gravenhage. WH J

*yj _■

WIE W AREN Z IJ ?

R e d a c t ie

Eén d e r r e d a c t i e l e d e n kwam in h e t b e z i t v a n een a a n ta l f o t o 's ( r e p r o d u c t i e s ) w a a r o n d e r d eze f r a a i e o p n a m e . U z ie t h i e r de d r i e g e b r o e d e r s S e v e s , v a n l i n k s n a a r r e c h t s K e e s , H e n t en H e r m a n , d e man m e t h e t b a a r d j e . H ij w e r d g e b o r e n o p 12 a u g u s t u s 1 853 en w as w e r k z a a m o p d e p a n n e n b a k k e r i j " P h o e n i x " in d e N u d e . A l s w e d u w n a a r w o o n d e h ij m et z ijn tw e e zo o n s in N u d e n o . 3 4 . H e t h u i s s ta a t e r n o g . Wie k a n o n s m ee r b ij z o n d e r h e d e n v e r t e l l e n o v e r d e ze d r i e b r o e r s , d ie om­ s t r e e k s de j a r e n d e r t i g h u n g o e ie g o e d a a n t r o k k e n om zo n e t j e s m o g e l i j k op de k i e k te k o m e n . R e a c tie s w o r d e n g r a a g i n g e w a c h t d o o r d e r e d a c t i e ( a d r e s zie o m s la g b o v e n ­ aan) .

18

A R C H E O L O G I S C H NIEU W S

J . H u is m a n

M u n t v o n d s t e n te W a g e n in g e n De h e e r B . v a n L e e u w e n , B e a t r i x l a a n 13, b e ld e m ij m et h e t v e r z o e k e e n s te komen k i j k e n n a a r m u n t e n d ie h ij in d e loop v a n j a r e n in W a g e n in g e n h a d g e v o n d e n . Wij b e s lo t e n de m u n t e n o p te s t u r e n n a a r h e t " K o n i n k l i j k K a b i n e t va n M u n t e n , P e n n in g e n en G e s n e d e n s t e n e n " . Z e e s t r a a t 71b te D en H a a g . E l f m u n te n k o n d e n d o o r h e t " K a b i n e t " g e d e t e r m i n e e r d w o r d e n , d r i e m u n te n w a r e n d o o r v e r w e r i n g o n h e r k e n b a a r . De e l f g e d e t e r m i n e e r d e m u n t e n w a r e n :

- Eén 10 c e n t m u n t : N e d e r l a n d , Willem I I I (18 49 - 1890)

- A c h t d u it m u n te n :

3x H o l l a n d , 1 702, 1 702 en 1 780. 2x G e l d e r l a n d , 1 739 ( a f b . h i e r b o v e n ) e n 1 764. 3x U t r e c h t , ( a f b . h i e r o n d e r ) 1671 , 1 783 en één u i t d e p e r i o d e 1 657 - 1 691.

19

- Eén o o r d m u n t : - Eén d r i e p f e n n i g m u n t :

Z u i d e l i j k e N e d e r l a n d e n , 1 7 / 1 8e e e u w . B is d o m M u n s t e r , ( 1736/1 756) C le m e n s v a n B e ie re n ).

D u i t e n z ijn k o p e r e n m u n t e n d ie een w a a r d e h a d d e n v a n 1 /8 s t u i v e r . H e t was h e t k l e i n g e l d v a n d ie t i j d . De d u i t e n w e r d e n in v e r s c h i l l e n d e m u n t h u i ­ zen g e s la g e n . O p de d u i t s t a a t aan één z i j d e de naam v a n h e t g e w e s t o f s ta d in w ie n s o p d r a c h t de m u n t g e s la g e n w e r d en o p d e k e e r z i j d e h e t w a ­ p e n . Een o o r d h ad d e w a a r d e v a n tw e e d u i t e n en h e e t t e d a a ro m o o k wel een d u b b e le d u i t . V o o r hen d ie m ee r o v e r d u i t e n en a n d e r e m u n t s t u k k e n w i ll e n w e t e n v e r w i j s ik n a a r de l i t e r a t u u r . Een a a r d i g b o e k d a t r e e d s in 1848 w e r d u i t g e g e v e n w il i k n i e t o n v e r m e l d la t e n . De t i t e l l u i d t : " M u n t b o e k , b e v a t t e n d e d e nam en en a f b e e l d in g e n v a n m u n t e n , g e s la g e n in d e z e v e n v o o r m a l i g V e r e e n i g d e N e d e rla n d s c h e P r o v in c ië n , s e d e rt den V r e d e v a n G e n t t o t op dezen t i j d " , d o o r P . V e r k a d e . In d i t b o e k v i n d t u b e s c h r i j v i n g e n en t e k e n i n g e n v a n de m u n te n v a n ca 1 675 t o t h e t b e g in v a n de 19e e e u w . H e t b o e k is a a n w e z ig in de O p e n b a r e B i b l i o t h e e k v a n W a g e n in g e n . Een m u n t v o n d s t a ls d eze is o p z i c h z e l f n i e t o p z i e n b a r e n d ; wel is h e t b e l a n g ­ r i j k d a t a lle m u n t v o n d s t e n g e r e g i s t r e e r d w o r d e n . A a n d e h a n d v a n d eze r e g is t r a tie k u n n e n la te r m o g e lijk h is t o r is c h e c o n c lu s ie s g e t r o k k e n w o rd e n . H e t is e v e n e e n s v a n b e la n g d a t a lle m u n t v o n d s t e n aan b o v e n g e n o e m d K a b i ­ n e t w o r d e n d o o r g e g e v e n . Z ij h o u d t een l a n d e l i j k e r e g i s t r a t i e b i j . B i j d e z e doe i k een b e r o e p o p d e b e z i t t e r s v a n m u n t e n , g e v o n d e n in en om W a g e n in ­ g e n , d eze te la te n r e g i s t r e r e n . V a a k le e f t de a n g s t d a t men m u n t e n m oet a f s t a a n . Deze v r e e s is e c h t e r o n g e g r o n d . E r b e h o e f t n i e t s a f g e s t a a n te w o r d e n . A l s t e g e n p r e s t a t i e v o o r h e t la t e n r e g i s t r e r e n k r i j g t men v a n h e t " K a b i n e t " de m u n t e n t e r u g g e s t u u r d m et d a a r b i j een b e s c h r i j v i n g v a n de m u n te n . O u d - W a g e n in g e n zal h e t z e e r o p p r i j s s t e l le n a ls d e m u n t v o n d s t e n o o k aan de v e r e n i g i n g w o r d e n o p g e g e v e n ; d i t in v e r b a n d m e t d e r e g i s t r a t i e v a n h is to ris c h e g e g e v e n s .

Een goe de b r o n om o u d e m u n t e n te d e t e r m i n e r e n is o o k de e lk e tw e e ja a r a a n g e p a s te C a t a l o g u s v a n d e k o p e r e n m u n t e n g e s la g e n d o o r d e Z e v e n P r o ­ v i n c i ë n d e r V e r e n i g d e N e d e r l a n d e n 154 6-17 95 . U i t g e v e r i j Z o n n e b lo e m A m ­ s t e r d a m . O n s l i d , de h e e r J . A . S t e n d e r , S l e e d o o r n p la n t s o e n 3, W a g e n in g e n , h e e ft z ic h b e r e i d v e r k l a a r d m e d e le d e n te h e lp e n b i j h e t i d e n t i f i c e r e n v a n o u d e en m o d e r n e m u n t e n . R e d a k tie .

OPRR OEP W E R KG R O E P M O LE N S D a a r tw e e le d e n h elaa s h e b b e n m oe ten b e d a n k e n , z o e k e n w ij een c a n d i d a t e / c a n d i d a a t , d ie a r c h i e f o n d e r z o e k k a n v e r r i c h t e n . O p g e v e n b ij H . D o b b e , H a r n j e s w e g 56.

KO PY V O O R H E T V O L G E N D E N UMM ER W O R D T V O O R 8 M A A R T A . S . IN G E W A C H T

20

12e j a a r g a n g - n r . 2 - a p r i l 1984.

OUD WAGENINGEN

M E D E D E L IN G E N v a n d e H I S T O R I S C H E V E R E N IG IN G "O U D -W A G E N IN G E N "

V e r s c h ijn t te n m in s te eenmaal p e r k w a r t a a l

R e d a c tie : A b e rs o n la a n

13" - 6703 GD W a g e n in g e n

coiieettAoni^ t M A A N D A G 2 A P R I L 1983 a a n v a n g 2 0 .0 0 u u r V r e d e h o r s t , T a r t h o r s t 1, W a g e n in g e n A .C .Z E V E N

zal s p r e k e n o v e r W A G E N IN G E N A F G E B E E L D IN V R O E G E R E T I J D

V o o r a f aan z i j n l e z i n g zal d e J A A R V E R G A D E R I N G Zie e l d e r s in d i t b la d v o o r d e a g e n d a .

1 984 g e h o u d e n w o r d e n .

W A G E N IN G E N A F G E B E E L D IN V R O E G E R E T I J D A . C . Zeven De e e r s t e a f b e e l d i n g v a n W a g e n in g e n is v a n h e t b e g i n v a n d e 16e e e u w . E r v o l g e n d a n m e e r en m e t h e t s c h r i j d e n v a n d e t i j d n e e m t h e t a a n t a l a f b e e l ­ d i n g e n , d ie o p W a g e n in g e n b e t r e k k i n g h e b b e n to e . De e e r s t e a f b e e l d i n g e n v a n W a g e n in g e n v i n d e n w ij o p s t r a t e g i s c h e k a a r t e n . De a a n v a l l e r m o e s t k e n ­ n e l i j k w e te n hoe de s t a d e r u i t z a g . L a t e r w o r d e n a f b e e l d i n g e n g e m a a k t d ie o f o p g e h a n g e n w o r d e n om een k a m e r o f za al te s i e r e n o f in v e r z a m e l i n g e n t e r e c h t k o m e n . D an s p e e l t d e c o m m e r c ie een r o l , o m d a t b e r o e p s k u n s t e n a a r s d e v r a a g n a a r a f b e e l d i n g e n t r a c h t e n te b e a n t w o o r d e n . D a n g a a t g e l d een r o l s p e le n en hoe r i j k e r ie m a n d o f e en i n s t e l l i n g i s , hoe m o o ie r d e a f b e e l ­ d in g kan z ijn . N a a s t b e r o e p s k u n s t e n a a r s s p e le n o o k a m a t e u r s een r o l . V a n h e n z i j n v o o r a l u it de jo n g e re t ijd a fb e e ld in g e n b e w a a rd g e b le v e n . A l l e a f b e e l d i n g e n h e b b e n e en h i s t o r i s c h d o c u m e n t a i r e w a a r d e . We w e t e n n u hoe i e t s e r v r o e g e r u i t z a g . A f b e e l d i n g e n d ie W a g e n in g e n b e t r e f f e n w o r d e n n o g s t e e d s d o o r b e r o e p s en a m a t e u r k u n s t e n a a r s g e m a a k t . Wij z u ll e n o n z e l e z i n g m e t p r e n t e n u i t d e v o r ig e eeuw a fs lu ite n . De l e z i n g w o r d t m e t d i a ' s t o e g e l i c h t . ooooooooooooooooooooooooo

A G E N D A va n de J a a r v e r g a d e r in g v a n de V e r e n ig in g " O u d -W a g e n in g e n " op m a a n d a g 2 a p r i l 1 984 in d e V r e d e h o r s t , T a r t h o r s t 1, W a g e n in g e n . A a n v a n g 2 0 .0 0 u u r . 1. O p e n i n g 2. M e d e d e l i n g e n 3. N o t u l e n j a a r v e r g a d e r i n g 1 983 ( z i e d i t n u m m e r ) 4. J a a r v e r s l a g v a n d e s e c r e t a r e s s e o v e r 1 983 ( z i e d i t n u m m e r ) 5. J a a r v e r s l a g v a n d e p e n n i n g m e e s t e r e s s e o v e r 1 983 ( z i e d i t n u m m e r ) 6. V e r s l a g v a n d e k a s c o m m is s ie en v a s t s t e l l i n g v a n d e r e k e n i n g v a n 1983 en b e n o e m in g v a n e en n i e u w l i d 7. V e r s l a g v a n h e t K o e p e l t j e d o o r F . v a n d e r H a v e e n E . M . v a n B e e n e n 8.

B e s t u u r s v e r k i e z i n g . A a n d e b e u r t v a n s t a t u t a i r a f t r e d e n is d e h e e r A . L . N . R i e t v e l d . H ij s t e l t z i c h h e r k i e s b a a r . T e g e n k a n d i d a t e n k u n n e n t o t e n m e t 31 m a a r t 1 984 s c h r i f t e l i j k w o r d e n i n g e d i e n d . De k a n d i d a a t ­ s t e l l i n g d i e n t d o o r t e n m i n s t e 10 le d e n te z i j n o n d e r t e k e n d en v e r g e z e l d te g a a n v a n e en v e r k l a r i n g v a n d e k a n d i d a a t , d a t h i j / z i j b e r e i d is een e v e n t u e l e b e n o e m i n g te a a n v a a r d e n .

9.

R on dvra ag

10. S l u i t i n g v a n d e v e r g a d e r i n g . Na a f l o o p v a n d e v e r g a d e r i n g v e r z o r g t d e h e e r A . C . Z e v e n een l e z i n g o v e r " P r e n t e n en s c h i l d e r i j e n v a n h e t v r o e g e r e W a g e n i n g e n " .

22

N O T U L E N V A N DE J A A R V E R G A D E R I N G 1983 g e h o u d e n in d e V r e d e h o r s t o p 2 mei 1983 A a n w e z ig z ijn de b e s tu u r s le d e n F . v a n d e r H a v e ( v o o r z . ) , J . J . v a n D o d e w a a rd -R ijk s e n ( p e n n in g m e e s te re s s e ), L . B . A . E ld e r s - V o n k ( le d e n s e c re ta re s s e ), A . L . N . R ie tv e ld ( b e h e e r d e r c o lle c tie s ) en A . C . Z e v e n ( v i c e - v o o r z .) en 85 l e d e n . 1. O p e n i n g . De v o o r z . o p e n t d e v e r g a d e r i n g e n h e e t e e n i e d e r w e l k o m . 2. M e d e d e l i n g e n . De v o o r z . d e e l t mee d a t d e J u b i l e u m t e n t o o n s t e l l i n g d o o r c a . 1500 p e r s o n e n b e z o c h t i s . V e l e n m a a k t e n g e b r u i k v a n h u n b e z o e k om een o f m e e r p u b l i c a t i e s te k o p e n . V o o r d e v e r e n i g i n g e n v o o r een h e r o p r i c h t i n g v a n h e t m u s e u m is d e z e t e n t o o n s t e l l i n g v a n g r o o t b e l a n g g e w e e s t . De m e e ste k o s t e n w o r d e n b e t a a l d d o o r S t u d i u m G e n e r a l e . Zo b e t a a ld e z ij de k o f f i e en d e ( f r i s ) d r a n k , d ie t i j d e n s d e o p e n i n g g e s c h o n ­ ken w e r d , de h u u r v a n de w is s e l l ij s t e n , v e r g r o t i n g e n en de a f f ic h e . S t u d i u m G e n e r a l e is o o k e r g in g e n o m e n m e t 'o n z e ' t e n t o o n s t e l l i n g o m d a t v e le W a g e n in g e r s 'D e W e r e l d ' b i n n e n s t a p t e n , d ie a n d e r s n o o i t in d i t g e ­ bouw komen. De v o o r z . d e e lt mee d a t e r g e r u c h t e n o v e r d e p l a a t s v a n h e t m u s e u m g a a n . H i e r b i j w o r d t d e R . K . s c h o o l a an d e H e r e n s t r a a t g e n o e m d . D eze m e d e d e l i n g d o e t e e n i e d e r g e n o e g e n . H e t b e s t u u r b l i j f t v e c h t e n om een G e m e e n t e l ij k M u s e u m . V e r d e r z u l l e n d e r e s t e n v a n d e s t a d s m u r e n h e r ­ s t e l d w o r d e n , en m i s s c h i e n k a n h e t T h e e k o e p e l t j e a ls w e r k p l a a t s v a n de A r c h e o lo g is c h e w e r k g r o e p gaan d ie n e n . De v o o r z . d e e l t v e r v o l g e n s h e t p r o g r a m m a v o o r 1 983-1 984 m e d e . E r z u l ­ len v i e r b ij e e n k o m s t e n g e h o u d e n w o r d e n . 3. J a a r v e r s l a g 1 982 v a n d e s e c r e t a r e s s e . D e ze w o r d t g o e d g e k e u r d . 4. J a a r v e r s l a g 1 982 v a n d e p e n n i n g m e e s t e r e s s e . De h e e r P . H o l le m a n s p r e e k t n a m e n s d e K a s c o m m is s ie e n z e g t d a t d e K a s c o m m is s ie h e t f i n a n c i ë l e b e ­ h e e r in o r d e h e e f t b e v o n d e n . V e r v o l g e n s w o r d e n d e B a t e n en L a s t e n 1 982 r e k e n i n g en d e B a l a n s 3 1 - 1 2 -1 982 g o e d g e k e u r d . De h e e r P . C . S c h r o e d e r v r a a g t o f d e B e g r o t i n g 1 983 n i e t d e B e g r o t i n g 1 984 m o e t z i j n ? We z i j n al in mei 1 983 en e r z i j n al u i t g a v e n g e d a a n . V e r d e r m e e n t h i j d a t a ls d i t de B e g r o t i n g 1 984 is d e k o s t e n v a n h e t J u b i l e u m 1 983 e r n i e t o p t h u i s h o r e n . H ij v i n d t o o k d a t d e b a t e n v a n h e t J u b i l e u m b o e k 1 983 h o ­ g e r g e s c h a t d ie n e n te w o r d e n d a n f 5 0 0 , - . D e z e s c h a t t i n g is w e l l i c h t w a t aan d e iage k a n t , m a a r a ls e r m e e r b i n n e n k o m t d a n h e e f t d e p e n ­ n i n g m e e s t e r w a t s p e e l r u i m t e . De v o o r z . z e g t to e d i t p u n t n o g te b e k i j k e n . H e t is e c h t e r w el d e b e g r o t i n g 1 983. M e t i n a c h t n a m e v a n b o v e n s t a a n d e w o rd t deze g o e d g e k e u rd . V e r d e r v e r d i e n t h e t a a n b e v e l i n g j a a r l i j k s een b e d r a g te r e s e r v e r e n v o o r een k o m e n d j u b i l e u m . D i t za l o p d e b e g r o t i n g 1 984 t o t u i t i n g k o m e n . H e t n a d e l i g s a ld o o p d e b e g r o t i n g 1 983, d a t v o o r n a m e l i j k w o r d t v e r o o r z a a k t d o o r h e t j u b i l e u m 1 983, za l t e n la s t e v a n h e t k a p i t a a l g e b r a c h t w o r d e n . 6.

B e n o e m in g v a n n i e u w l i d v a n d e K a s c o m m is s ie . A f t r e d e n d is d e h e e r J . K o o p m a n s . De v o o r z . b e d a n k t hem v o o r z i j n a c t i v i t e i t e n . De h e e r K . H e y e r s w o r d t b e r e i d g e v o n d e n hem o p t e v o l g e n . De v e r g a d e r i n g h e c h t z i j n g o e d k e u r i n g aan z i j n b e n o e m i n g , z o d a t d e K a s c o m m is s ie is s a m e n ­ g e s t e l d u i t P . H o l le m a n en K . H e y e r s .

7. B e s t u u r s m u t a t i e s . A f t r e d e n d z i j n L . B . A . E l d e r s - V o n k , J . J . v a n D o d e w a a r d

23

en A . C . Z e v e n . De e e r s t e tw e e s t e l l e n z i c h n i e t h e r k i e s b a a r ; d e l a a t s t e d o e t d i t w e l. H e t b e s t u u r s t e l t v o o r d e k a n d i d a t e n E . M . v a n B e e n e n a ls p e n n i n g m e e s t e r e s s e en W . J . P. S t e e n b e r g e n a ls l e d e n s e c r e t a r i s . De v e r ­ g a d e r i n g g a a t h ie r m e e a k k o o r d , z o d a t h e t b e s t u u r a ls v o l g t is s a m e n g e ­ s te ld : F .v a n d e r Have - v o o r z itte r C .E .v a n D ru te n -T re ffe rs - s e c re ta re s s e E .M .v a n Beenen - p e n n in g m e e s te re s s e A . C . Zeven - v ic e - v o o r z itte r W. J . P. S t e e n b e r g e n - le d e n s e c re ta ris A . L. N . R ie tv e ld - b e h e e rd e r c o lle c tie s . De v o o r z . b e d a n k t d e s c h e i d e n d e b e s t u u r s l e d e n v o o r h u n v e le a c t i v i t e i ­ t e n . B e id e n o n t v a n g e n een b o e k e n b o n . 8. V o o r s t e l N a a m s w i j z i g i n g . V o o r g e s t e l d w o r d t a an d e naam g i n g toe te v o e g e n ' H i s t o r i s c h e ' , z o d a t d e v e r e n i g i n g zal H i s t o r i s c h e v e r e n i g i n g O u d - W a g e n i n g e n . De v o o r z . l i c h t to e en m e e n t d a t ' H i s t o r i s c h e ' en ' O u d ' n i e t d u b b e l o p i s . g a a t m et h e t v o o r s t e l a k k o o r d .

v a n de v e r e n i ­ gaan h e te n ; het v o o rs te l De v e r g a d e r i n g

9. Wel o f n i e t c o n t r i b u t i e v e r h o g i n g ? De v o o r z . s t e l t d i t p u n t a an d e o r d e , o m d a t h e t b e s t u u r g r a a g d e m e n in g v a n d e v e r g a d e r i n g w il w e t e n . De h e e r W. S t r a a t m a n is n i e t g e l u k k i g m e t een v e r h o g i n g . E r is g e n o e g r e ­ s e r v e en e e n ie d e r m o e t i n t e r e n . De h e e r W . G . S o m b r o e k is o o k t e g e n . H ij v i n d t d e z e m e n i n g s p e i l i n g een o n j u i s t e p r o c e d u r e . De v o o r z . s t e l t een s te m m in g v o o r . T e g e n z i j n 35 p e r s o n e n , v o o r z i j n 24 p e r s o n e n en de r e s t o n t h o u d t z i c h v a n s t e m m i n g . De h e e r W . S t e l l a a r d v r a a g t om een t o e l i c h t i n g . M e v r o u w E . M . v a n B e e n e n en d e h e e r P . H o l le m a n v r e z e n le ­ d e n v e r l i e s . De h e e r S o m b r o e k z e g t d a t h e t n a d e l i g s a ld o 1 983 t e n la s t e v a n h e t k a p i t a a l m oet k o m e n . De h e e r P . C . S c h r o e d e r w i l e en v e r h o g i n g v o o r n i e t - 6 5 p l u s s e r s . De h e e r W. S t r a a t m a n d e n k t a an een v e r h o g i n g v o o r n i e t - 6 0 p l u s s e r s . De h e e r W . G . S o m b r o e k d e n k t aan e c h t p a r e n b e ­ n e d e n 60 j a a r en een v e r h o g i n g v o o r a lle le d e n in 1984. De h e e r H . v a n H o o g d a le n z e g t d a t e r g e e n v o o r s t e l v a n h e t b e s t u u r i s . We m o e te n een v o lg e n d e v e r g a d e r in g b e s lis s e n . De v o o r z . z e g t d a t h e t b e s t u u r v o l d o e n d e m e n i n g e n h e e f t g e h o o r d en d a t zij m et een v o o r s t e l zal k o m e n . 1 0 . R o n d v r a a g . De v o o r z . s t e l t d e R o n d v r a a g a an d e o r d e . De h e e r P . C . S c h r o e d e r v r a a g t n a a r d e N o t u l e n v a n d e J a a r v e r g a d e r i n g 1 982. D e ze h a d d e n in d e z e v e r g a d e r i n g g o e d g e k e u r d m o e te n w o r d e n . H e t b e s t u u r zal z ic h b e t e r e n . De h e e r W . G . S o m b r o e k w il g r a a g e en l e z i n g o v e r de g e s c h ie d e n is v a n d e G r e b b e d i j k . De h e e r Z e v e n h e e f t d i t o n d e r w e r p b e ­ k e k e n . Een k e n n e r d e e l t hem e c h t e r mee d a t h ij te w e i n i g s t o f h e e f t v o o r een a v o n d v u l l e n d e l e z i n g . E r k o m t w el e en a r t i k e l . De h e e r A . G . S t e e n ­ b e r g e n w il g r a a g een l e z i n g o v e r d e b e e l d h o u w e r A u g u s t F a l i s e . De d i ­ r e c t e u r v a n h e t A b b e - m u s e u m te E i n d h o v e n is e en k e n n e r . De h e e r F . T . V e r w o e r t z e g t d a t in mei 1985 een f o t o t e n t o o n s t e l l i n g o v e r W a g e n in g e n in o o r l o g s t i j d g e h o u d e n zal w o r d e n . De h e e r E . V e r h a a f z e g t d a t een e c h t e W a g e n in g e r n o o i t ' w o g g e n i n g e r ' zal z e g g e n . D a t d o e t een n i e t W a g e n in g e r. De v o o r z . w i j s t n o g o p d e f o t o ' s d ie v a n d e t e n t o o n s t e l l i n g g e n o m e n z i j n d o o r o n z e f o t o g r a a f J o h . v a n d e P e p p e l. De v o o r z . s c h o r s t d e v e r g a d e r i n g v o o r e en k o r t e p a u z e . De v i c e - v o o r z . h e r o p e n t de v e r g a d e r i n g e n n o d i g t d e h e e r F . v a n d e r H a v e u i t z i j n

24

l e z i n g o v e r W a g e n in g e n in d e t w e e d e w e r e l d o o r l o g te h o u d e n . D e ze v e r ­ t e l t h i e r o v e r e n na h e t b e a n t w o o r d e n v a n e n i g e v r a g e n b e d a n k t d e v i c e v o o r z . hem en g e e f t d e v o o r z . d e l e i d i n g v a n d e v e r g a d e r i n g o v e r . 1 1 . S l u i t i n g . De v o o r z . s l u i t d e v e r g a d e r i n g en e e n i e d e r b e d a n k e n d v o o r z ijn b i j d r a g e in d e d i s c u s s i e . H ij n o d i g t e l k l i d u i t om a c t i e f te z i j n v o o r onze v e r e n ig in g . H oo g a ch te n d , A . C . Zeven V ic e -v o o rz itte r.

J A A R V E R S L A G 1983 In de lo o p v a n h e t j a a r 1 983 z i j n d e v o l g e n d e v e r e n i g i n g s a v o n d e n g e h o u d e n : - 3 f e b r u a r i 1 983: L e z i n g v a n d e h e e r W . J . P . S t e e n b e r g e n : " M e t B e l l o o p r e i s . De l o t g e v a l l e n v a n d e s t o o m t r a m E d e - W a g e n i n g e n " . - 12 mei 1 983: L e z i n g v a n d e v o o r z i t t e r d e h e e r F . v a n d e r H a v e o v e r " F l i t ­ sen u i t h e t v e r z e t in W a g e n in g e n in 1 9 4 0 - 1 9 4 5 " . - 22 s e p t e m b e r 1 983: L e z i n g v a n d r . i r . J . W . d e Z e e u w o v e r " D e G e s c h i e d e n i s v a n de D i j k g r a a f en d e S t e g e n " . - 21 n o v e m b e r 1 983: L e z i n g v a n d r s . G . B . J a n s s e n o v e r " D e r o o k v a n v e l d o v e n s . De b a k s t e e n f a b r i c a g e in d e 19e e e u w , m e t n am e in W a g e n i n g e n " . B u ite n de v e r e n ig in g s a v o n d e n z ijn e r n o g 3 le z in g e n g e h o u d e n d o o r e n k e le le d e n v a n o n z e v e r e n i g i n g en w e l o p : - 7 a p r i l 1 983: L e z i n g v a n d e h e e r J . H u is m a n o v e r " W a g e n i n g e n a r c h e o l o ­ g i s c h b e k e k e n " , t e r g e l e g e n h e i d v a n o n s 1 0 - j a r i g b e s t a a n en g e h o u d e n o p d e o p e n i n g s a v o n d v a n d e e x p o s i t i e in De W e r e l d . - 10 d e c e m b e r 1 983 : L e z i n g v a n d e h e e r A . G . S t e e n b e r g e n o v e r " W a g e n i n g e n , v r o e g e r en n u " , v o o r d e le d e n v a n d e V e r e n i g i n g d e r B i j e n t e e l t in W a g e ­ n in g e n t . g . v . h et 7 0 - ja r ig b e sta a n d a a rv a n . - 21 d e c e m b e r 1 983: L e z i n g v a n d e h e r e n J . H u i s m a n e n A . G . S t e e n b e r g e n o v e r de " B o u w g e s c h i e d e n i s " e n " D e b e w o n e r s in h e t v e r l e d e n v a n H e e r e n s tr a a t 1 ", v o o r de h u id ig e b e w o n e rs v a n d i t p a n d . V a n de h a n d v a n o n z e v o o r z i t t e r F . v a n d e r H a v e is een b o e k v e r s c h e n e n n l . " K i e i n e K r o n i e k v a n h e t v e r z e t in W a g e n in g e n o v e r d e p e r i o d e 1 9401 945". O c h t e n , D r u k k e r i j en U i t g e v e r i j V a n E c k / O o s t e r i n k , 1 983, 232 b l z . J u b ile u m ja a r. O n z e h i s t o r i s c h e V e r e n i g i n g b e s t o n d in 1 983 10 j a a r . R e d e n te o v e r om d i t f e i t te v i e r e n . H e t i n i t i a t i e f om e en J u b i l e u m c o m m i s s i e te v o r m e n k w a m v a n de h e e r P . H o l le m a n . O n z e v o o r z i t t e r nam d e l e i d i n g o p z i c h . N a a s t hem z a ­ te n de v o l g e n d e le d e n in d e J u b i l e u m c o m m i s s i e : m e v r . R . W i j n g a a r d e n , W . J . P . S te e n b e rg e n , m e v r. A . J . H e n s b ro e k , A . L .N . R ie tv e ld , m e v r.E .M . va n B e en e n, P. C . S c h r o e d e r , P . H o l le m a n e n F r . T . V e r w o e r t . Deze a k t i e v e J u b i l e u m c o m m i s s i e h e e f t een z e e r g e s l a a g d e e x p o s i t i e o p g e z e t d ie g e o p e n d is o p 7 a p r i l 1 983 in " D e W e r e l d " . De t e n t o o n s t e l l i n g h e e f t r o n d d e 1000 b e z o e k e r s g e t r o k k e n en d e r e a k t i e s v a n b e z o e k e r s en p e r s w a r e n z e e r p o s i t i e f e n l e v e n d . De k o s t e n v a n de t e n t o o n s t e l l i n g w a r e n g r o t e n d e e l s v o o r r e k e n i n g v a n S t u d i u m G e n e r a l e en de L .H . H et J u b i l e u m b o e k d a t t e r e r e v a n h e t 1 0 - j a r i g b e s t a a n v e r s c h e n e n is mag t e v e n s een s u c c e s g e n o e m d w o r d e n .

25

N a a s t h e t J u b i l e u m b o e k w e r d e n e r o o k m a p je s m e t a c h t d o o r le d e n v a n de v e r e n ig in g g e te k e n d e p r e n t b r ie f k a a r t e n v e r k o c h t . Deze z ijn o o k z e e r goe d v a n de h a n d g e g a a n . O o k is e r een f o t o , f o t o l e g p u z z e l - e n k n u t s e l w e d s t r i j d g e o r g a n i s e e r d w a a r ­ v o o r p rijz e n b e s c h ik b a a r w e rd e n g e s te ld . H et K o e p e ltje . De h e e r M o n a c h i m o f f is b e r e i d g e v o n d e n om na r e s t a u r a t i e h e t K o e p e l t j e v o o r v e r g a d e r i n g e n en o p s l a g m a t e r i a a l v a n d e a r c h e o l o g i s c h e w e r k g r o e p in g e b r u i k te g e v e n . De t o t a l e k o s t e n v a n r e s t a u r a t i e b e d r a g e n ƒ 1 8 . 0 0 0 , - . H i e r v a n k o m t v o o r r e k e n in g van de p r o v . G e ld e rla n d ƒ 3 .5 0 0 ,v o o r d e g e m e e n te W a g e n in g e n ƒ 6 .5 0 0 ,v o o r onze v e r e n ig in g ƒ 4 .0 0 0 ,E r is m et s u c c e s een " t i e n t j e s - a k t i e " g e s t a r t ; i e d e r d ie e en t i e n t j e s t o r t o n t v a n g t een p e n t e k e n i n g v a n d e k o e p e l g e t e k e n t d o o r d e h e e r P . H o l l e m a n . H o p e l i j k k r i j g e n we o p d e z e w i jz e h e t g e v r a a g d e b e d r a g b i j e e n . O p 31 d e c e m b e r 1 983 t e l d e o n z e v e r e n i g i n g ± 700 l e d e n . D o o r m id d e l v a n een a a n m e l d i n g s k a a r t b i j h e t n o v e m b e r - n u m m e r g e v o e g d , h o o p t e n w ij d e 1 000 le d e n te h a l e n . E r h e b b e n z i c h e c h t e r o p d e z e w i jz e m a a r 4 le d e n a a n ­ g e m eld . G e zie n d e z e e r g e s l a a g d e t e n t o o n s t e l l i n g t e r e r e v a n o n s J u b i l e u m h e e f t h e t b e s t u u r b e s l o t e n om j a a r l i j k s een e x p o s i t i e te h o u d e n . E r w o r d t een t e n t o o n s t e l l i n g s c o m m i s s i e in e e r s t e i n s t a n t i e g e v o r m d d o o r d e h e r e n P . C . S c h r o e d e r en W . J . P . S t e e n b e r g e n . Een v o l g e n d e te h o u d e n e x p o s i t i e zal h e t th e m a " B u u r t e n e n B r i n k e n " m ee ­ k r i j g e n . D eze t e n t o o n s t e l l i n g zal p l a a t s v i n d e n in 1 985 en w a a r s c h i j n l i j k w e ­ d e r o m in " D e W e r e l d " . E r is een i n d e x v e r s c h e n e n o p 1 0 - J a a r " W a g e n w e g e n / O u d - W a g e n i n g e n " d o o r de h e r e n A . C . Z e v e n en I . R a u w s . De k o s t e n b e d r a g e n ƒ 4 , - . De p la n n e n v a n een t o e k o m s t i g m u s e u m z i j n n o g n i e t r o n d . De R . K . s c h o o l in h e t c e n t r u m is o n g e s c h i k t in v e r b a n d m e t d e h o g e s t o o k k o s t e n . E r is wel een k r e d i e t a a n g e v r a a g d v a n ƒ 1 . 7 0 0 , - d o o r d e g e m e e n t e om h e t o p g e ­ s la g e n m a t e r ia a l in V a l b u r g o v e r t e b r e n g e n n a a r Z u t p h e n . Een g e d e e lt e v a n h e t b e z i t zal t . z . t . w o r d e n t e n t o o n g e s t e l d in h e t n i e u w e s t a d h u i s . De h e r e n F . v a n d e r H a v e , J . H u i s m a n , J . B i k , A . C . Z e v e n e n w e t ­ h o u d e r m e v r o u w C . M e r k e l i j n h e b b e n e en o r i ë n t a t i e b e z o e k g e b r a c h t a a n h e t m u se u m in D o e s b u r g . A l l e in a a n m e r k i n g k o m e n d e g e m e e n t e l i j k e g e b o u w e n s t a a n o p e en l i j s t om v e r k o c h t te w o r d e n . B o w l e s p a r k 2 w o r d t n o g in g e d a c h t e n g e h o u d e n , e v e n ­ a ls p la n n e n om v a n J u n u s h o f een g e m e e n t e m u s e u m te m a k e n . H i e r o v e r is v e r d e r n o g w e i n i g b e k e n d . De s a m e n s t e l l in g v a n h e t b e s t u u r o p 31 d e c e m b e r is a ls v o l g t : - v o o r z itte r F .v a n d e r Have - s e c re ta re s s e M evr .M . H . A . B ra a k h u is - p e n n in g m e e s te re s s e M e v r .E . M .v a n Beenen - v ic e - v o o r z itte r A . C . Zeven W.J.P.S t e e n b e r g e n - le d e n -s e c re ta ria a t - l i d en f o t o - en p r e n t e n a r c h i e f . A . L. N . R ie tv e ld De s e c r e t a r e s s e , M. H .A .B r a a k h u is . 26

B A L A N S PER 31 D E C E M B E R 1983 Kas 7 5 8 ,3 6 G iro & g ir o s t e r r e k e n in g 9 8 0 7 ,8 8 ABN £ ABN s p a a rre k . 5 1 9 8 ,2 7 R e p ro d u k tie s "G e z ic h t op W a g e n in g e n " 1 ,— B o e k je s H o f v a n G e l d e r l a n d 1 ,— J u b ile u m b o e k je s 1 ,—

C o n t r i b u t i e s 1 984 ( i n '8 3 o n t v a n g e n ) T ie n tje s a c tie v o o r het re s ta u re re n van het k o e p e ltje K a p i t a a l e i n d '82 1 2 . 6 1 0 , 7 3 v o o r d e l i g s a ld o 1 983 1 99, 28

127, 50

2 .83 0, —

1 2 .8 1 0 , 03 1 5 767,51

BATEN R e n te C o n t r i b u t i e '83 en o u d e r b a t i g s a ld o v . d . v e r k o p e n ( re p ro d u c tie s , fo to , ju b il. b o e k e n en a n s i c h t k a a r t e n s c h e n k in g e n

1 5 . 7 6 7 , 51

& LASTEN

6 9 0 ,5 8 6 7 9 0 ,—

1 6 4 3 ,3 7 4 0 ,—

1983

a b o n n . en c o n t r i b u t i e s s e c re ta ria a t z a a lh u u r sp re k e rs d ru kw e rk p o rti fo to c o p ie ë n re d a c tie g ra v u re s o n k o s te n ju b ile u m m o le n m a rk t s ta n d h u u r Kamer van Koophandel d iv e rs e n v o o r d e l i g s a ld o

9 1 6 3 ,9 5

377, 50 / 70 250, — 253, 90 6 .0 6 7 ,0 2 5 6 7 ,1 2 79, 40 29, 45 230, — 861, 18 40, — 66, 20 142, 18 199, 30 9 . 1 6 3 , 95

B E G R O T I N G 1984 R e n te 6 0 0 ,— C o n tr ib u tie 6 .5 0 0 ,— V e rko p e n re p ro d u c tie s b o e k je s H o f v . G e l d e r l a n d , ju b ile u m b o e k je s 15 0 ,— te k o rt 1 7 6 0 ,—

9 .0 1 0 ,—

D ru k w e rk B ije e n k o m s te n P .T .T . A b o n n e m e n t e n en c o n trib u tie s R e d a c t ie M o le n m a rk t Kamer van Koophandel In b in d e n tijd s c h r ift e n F o t o ' s en b i b l i o t h e e k O n k o s te n te n to o n s te llin g 1985 O n v o o rz ie n

6 .0 5 0 , - 550, — 650, — 400, — 50, — 50, — 60, — 150, — 300, — 250, — 500, — 9 .0 1 0 , - -

27

O U D E R E K E N IN G E N

IN H E T G E M E E N T E A R C H I E F S ja a k R au w s

D a t men b i j een o n d e r z o e k in h e t g e m e e n t e a r c h i e f o n v e r w a c h t a a r d i g e z a k e n ka n t e g e n k o m e n is a lg e m e e n b e k e n d . H e t o v e r k w a m m ij t o e n i k n a a s t d e G e m e e n te v e rs la g e n v e le d e le n v a n de " K w it a n t ië n b e h o r e n d e t o t de R e k e ­ n i n g d e r G e m e e n te W a g e n in g e n " m e t h u n b e v e l s c h r i f t e n t o t b e t a l i n g , n o d i g v o o r h e t u i t z o e k e n v a n d e h i s t o r i e v a n d e d r u k k e r i j " V a d a " , d ie in e e r s t e o p z e t in 1 860 w e r d o p g e r i c h t , m o e s t d o o r w e r k e n . U i t d e z e r e k e n i n g e n , so m ­ m ig e z ijn w a r e k u n s t w e r k j e s , w il i k g r a a g een d r i e t a l n a a r v o r e n h a l e n , o m d a t z ij n a a s t de v e le b e d r i j f s g e g e v e n s o o k d e a f b e e l d i n g e n b e v a t t e n v a n de p a n d e n w a a r i n v r o e g e r b e k e n d e , t h a n s n i e t m e e r b e s t a a n d e W a g e n in g s e z a k e n w a r e n g e v e s t i g d . O o k b e v a t t e n d e z e r e k e n i n g e n h e t h a n d s c h r i f t èn de h a n d te k e n in g v a n de e ig e n a a r. L a te n w ij b e g i n n e n m e t d e s m e d e r i j v a n V i e t s , n o g n i e t zo la n g g e l e d e n o p ­ geheven.

HUIS. LANDBOUW-, KAGCHEL- & HOEF

UjfSNjf»

a ttn

< -l I l l t l I

H

I TS

hl«

> | f . H m t i ï .V t e r a r t » .

Hoofd v a n de r e k e n i n g v a n s m e de r i j V i e t s uit 1870.

In l n v . n o . 1 765, R e k : 218, d i e n s t j a a r 1 870, v i n d e n w ij d e r e k e n i n g v a n G e r r i t V i e t s , v a n b e r o e p s m id , u i t g e s c h r e v e n e i n d e 1 870, w e g e n s a a n d e g e ­ m e e n te g e l e v e r d e m a r k t m a t e r i a l e n a d . f 2 4 , 20. H e t h o o f d v a n d e z e r e k e n i n g b e v a t een a a r d i g e a f b e e l d i n g v a n e en g e d e e l t e v a n z i j n s m e d e r i j m e t d e " T r a v a l j e " , de n o o d s t a l , w a a r i n d e h o e f s m i d h e t p a a r d v a s t z e t t e d a t h i j w i l ­ de b e s la a n . De t r a v a l j e d r a a g t a ls r e c l a m e - o p s c h r i f t " G e r r i t V i e t s , M r . s m i d en v e e a r t s " . L e t u o p d e w i n d w i j z e r m e t h e t p a a r d . B o v e n d e i n g a n g v a n de w e r k p l a a t s zien w i j v e r d e r een g r o o t b o r d , m e t d e a a n d u i d i n g " S m e d e r i j " . T e v e n s v e rm e ld h et h o o fd v a n de r e k e n in g n o g d a t G e r r i t V ie ts h u is , la n d ­ b o u w , k a c h e l en h o e f s m i d i s . H e t a d r e s v a n de s m e d e r i j in 1 870 w as W i j k B , O u d - W a g e n i n g e n n r . 2 2 . G . V i e t s z e l f w o o n d e o p n r . 2 3 . T h a n s is d i t B e r g s t r a a t 17, d e r . k . p a s t o r i e . De o u d e s m e d e r ij a ls z o d a n i g b e s t a a t r e e d s l a n g n i e t m e e r . G e r r i t V i e t s w e r d te W a g e n in g e n g e b o r e n o p 28 j a n u a r i 1822 en w as g e h u w d m e t H e n d r i c a

28

B r u s s e n , g e b o r e n t e W a g e n in g e n o p 6 f e b r u a r i 1824. V o o r e en g o e d e v e r ­ g e l i j k i n g w il i k v e r w i j z e n n a a r h e t a r t i k e l " W a g e n i n g s e A r c h i e f s t u k k e n 2" in O u d - W a g e n i n g e n , ( 9) 1 982, w a a r o p p a g . 4 7 een f o t o v a n d e s m e d e r i j a f g e b e e ld u i t c a . 1 880. De t w e e d e r e k e n i n g m e t een a f b e e l d i n g v a n e e n b e d r i j f s p a n d is d ie v a n J . G . S n a c k e rs , s ta lh o u d e r v a n h o te l "D e W e r e ld " , w e g e n s r i j t u i g v e r h u u r o v e r 1 886 a d . ƒ 4 8 , 10 te n d i e n s t e v a n d e g e m e e n t e , d d . : e i n d e 1886. ( l n v . n o . 1 81 9, R e k : 71, d i e n s t j a a r 1 8 8 6 ). De a f b e e l d i n g v a n h e t t h a n s v o o r ­ m a lig e h o t e l " D e W e r e l d " v e r m e l d in d e b o v e n g e v e l d e naam " H o t e l S te u k ". H e t h o t e l h e e f t a an de s t r a a t z i j d e een g r o t e v e r a n d a en e en k l e i n e r e in d e t u i n . O p d e s t r a a t , w a a r e n ig e w a n d e la a rs sta a n a fg e ­ b e e ld , s ta a t de o m n ib u s op h e t p u n t y f H r.Vt.HOl IHi l tM v a n v e r t r e k . Een o m n i b u s w as een g r o o t r i j t u i g m e t b a n k e n in d e l e n g V /'>' • te v a n d e w a g e n . H e t h o o f d v a n de J. C . S N A C K E R S re k e n in g v e rm e ld t bove n de p r e n t > 1 \\ S'I'KS K " H o t e l d e W e r e l d " en e r o n d e r " S t a l h o u d e r i j " . K a n t o o r d e r O m n ib u s s e n v a n W a g e n in g e n n a a r h e t S t a t i o n E d e , a ls m e d e d e naam v a n d e e i g e ­ n a a r J . G . S n a c k e r s , v o o r h e e n I . J . W. Q | p i I [s

Hoofd v . d . r e k v a n J.G. S n a c k e r s ( 1870)

T o t s l o t d e d e r d e r e k e n i n g . D e z e is v a n d e F i r m a G . L . L a n d a a l , d d . : j a n u a r i 1 903. ( I n v . n o . 1 8 69 , R e k : ( 307) e n 374, d i e n s t j a a r H e t b e t r e f t h i e r de l e v e r a n ­ ti e en a r b e i d s l o o n t e n b e ­ hoeve v a n de bouw v a n h et g e b o u w v a n de n i e u w e a l ­ gem en e b e g r a a f p l a a t s . WftfatWNfefc T h a n s a lw e e r e n i g e j a r e n * g e le d e n g e s l o o p t . H e t a f g e b e e ld e p a n d , in 1903 N i e u w s t r a a t W ijk A , 497, is t h a n s c a f é - b a r "N a tio n a a l" e ig . te n K a t e - R o e s t , N i e u w s t r a a t n r . 2 . H e t g e b o u w z e l f is in d e loop d e r j a r e n n i e t v e e l v e r a n d e r d , a lle e n d e d a k ­ k a p e ll e n z i j n v e r d w e n e n , w a a r b i j h e t g e h e le f r o n t v a n •/' h e t d a k is a f g e d e k t m e t a s r *“ — " fa ltp la a tje s . ~~ ' U it deze t e k e n in g b l i j k t ~ ~ s — —---------- ——------------— ..— v e r d e r d a t d e f i r m a is o p ­ g e r i c h t in 1 859 en d a t de e ig e n a a r in 1 903 is F . v a n Z e t t e n . H ij h e e f t o o k t e l e ­ fo o n ! N u m m e r 50. ,, , , • e „ ,

b lik s la g e r s , 1 9 0 2 ).

—

, , , H o o f d v a n de r e k e n i n g v a n ja. G. L. Landaal ( 1903)

29

De f i r m a L a n d a a ! v e r r i c h t l o o d - en z i n k w e r k e n e n w e r k z a a m h e d e n a an g a s ­ en w a t e r l e i d i n g , b a d i n r i c h t i n g e n e n a an b l i k s e m a f l e i d e r s . Z ij h e e f t o o k n o g een m a g a z ijn in g a l a n t e r i ë n , h u i s h o u d e l i j k e - en l u x e - a r t i k e l e n , g a s - en p e ­ tr o l e u m l a m p e n en e l e c t r i s c h e s c h e l l e n ! ooooooooooooooooooooooooo

R A A D H U I S P L E I N W ERD M A R K T A . C . S te e n b e rg e n Z o e k e n d in v e r g e e l d e k r a n t e k n i p s e l s v o n d i k e en b e r i c h t o v e r d e n a a m s v e r ­ a n d e r i n g in h e t s t r a a t n a m e n r e g i s t e r v a n o n z e s t a d . In 1 967 b e s l o o t n a m e l i j k B . e n W. v a n W a g e n in g e n d e naam R a a d h u i s p l e i n te w i j z i g e n in M a r k t . T w e e r e d e n e n w e r d e n h i e r v o o r a a n g e v o e r d : 1. h e t p le i n v ó ó r h e t r a a d h u i s v o r m t één g e h e e l m e t h e t m a r k t p l e i n ; 2. de v e r k e e r s w e t g e v i n g v r a a g t e r o m . O v e r d e d a tu m v a n i n g a n g v a n d e z e n a a m s v e r a n d e r i n g w a s to e n n o g g e e n b e s lis s in g genom en. I n m i d d e l s z i j n w ij v a n a f c a . 1 967 v e r t r o u w d g e r a a k t d a t d e M a r k t n i e t a lle e n r o n d d e k e r k i s , m a a r o o k h e t p l e i n v ó ó r h e t s t a d h u i s d e z e naam d r a a g t . B o v e n d i e n k u n n e n we d e p r e n t b r i e f k a a r t e n v a n h e t R a a d h u i s p l e i n na 1945 d a t e r e n a ls z i j n d e v e r v a a r d i g d v ó ó r 1 967.

30

R E A C T IE S V A N LEZERS R e d a c t ie A . C . S te e n b e rg e n O p ' V r a g e n o v e r tw e e f o t o ' s ' ( O u d - W a g e n i n g e n , f e b r u a r i j . l . ) is r e s p o n s gekomen. 1. De f a m ilie V a n A g g e l e n , V a n e n b u r g s t r a a t 33, k o n v e e l w e t e n s w a a r d i g ­ h e d e n v e r t e l l e n o v e r d e f o t o 'E e n l a n d w e g in d e E n g b i j W a g e n i n g e n '. H e t is een o p n a m e v a n e en g e d e e lt e v a n d e H o l l a n d s e s t e e g / w e g . De h e e r C . v a n A g g e l e n ( g e b . 1 9 2 0 ) k w a m a ls b a b y v a n a m p e r e en j a a r o u d m e t z i j n o u d e r s o p d e H o l l a n d s e w e g te w o n e n . H ij v e r t e l d e o . a . h e t v o l g e n d e : "W ij k i j k e n in z u i d e l i j k e r i c h t i n g n a a r d e H o l l a n d s e s t e e g . H e t p a d r e c h t s , in d e v o lk s m o n d h e t B o v e n s t e p a d g e h e t e n , l i e p v a n a f d e B o s w e g n a a r de s te e g en v e r v o l g d e a an de o v e r z i j d e z i j n r o u t e al k r o n k e l e n d n a a r h e t w e s t e n . M en k o n e r m e t p a a r d en w a g e n o v e r , b e h a l v e h e t l a a t s t e s t u k d a t een v o e t p a d w a s . H e t h u i s r e c h t s v a n d e f a m i l i e H o e f a k k e r ( p e tro le u m h a n d e la a r) s to n d aan d i t p a d , m aar h e t p o s ta d re s w a s : H o lla n d s e s te e g 11. V e r v o l g e n s w o o n d e e r d e f a m i l i e s W e ijm a n e n V a n d e H o e f . De l a a ts te f a m i l i e v e r k o c h t h e t p a n d a an d e g e m e e n t e e n v e r h u i s d e n a a r B e n n e k o m . L i n k s v a n h e t h u i s z i e t u d e n o t e b o o m , d ie b i j d e b o e r d e r i j v a n d e f a m ilie V a n D r e v e n s t o n d ( n o . 9 ) . O n g e v e e r r e c h t v o o r h e t p a d b e v o n d z i c h een lo o d s en d a a r n a a s t d e b o e r d e r i j v a n d e g e b r o e d e r s G e u r t s e n ( n o . 1 4 ) . L a t e r v o n d g r o e n t e h a n d e l a a r J a n v a n B r a k e l , d e zoon van Ob van B ra k e l ( n o .1 ) e r o n d e rd a k . A u to s lo p e r B e rg e r s lu it de rij van bew oners. L i n k s v a n d e s c h u u r e n d e h o o i b e r g k i j k e n we o p d e h u i z e n l a n g s d e O ude B e n n e ko m se w e g . Geheel lin k s s ta a t de b o e r d e r ij v a n H u ib N ab (n o . 1 6 ). De g r o t e d e u r e n v a n d e b o e r d e r i j a a n de w e g z i j d e w a r e n d i k w i j l s g e tu ig e n van v r ije n d e p a a rtje s . D it to t g ro o t o n g e n o e g e n v a n b o e r N a b . De l a a t s t e b e w o o n s t e r v a n d e b o e r d e r i j w a s d e f a m i l i e V a n d e n B r i n k . O p h e t v e l d m e t k o r e n s c h o v e n , o m s lo t e n d o o r ' t B o v e n s t e p a d , d e H o l­ la n d s e w e g e n d e O u d e B e n n e k o m s e w e g , b o u w d e een z e k e r e V o s s e r s , d ie in A m e r i k a w as g e w e e s t , e en k i p p e n f a r m . D i t b e d r i j f w e r d g e e n s u c ­ ces. H et g r o te h u is d a t de fa m ilie lie t z e t t e n , m oe st e v e n e e n s w ijk e n v o o r de h u i d i g e n i e u w b o u w . "

31

2. O v e r d e f o t o ' B o e r d e r i j b i j W a g e n i n g e n , T a r t h o r s t e r w e g ' h o o p i k in een v o l g e n d n u m m e r u i t v o e r i g te s c h r i j v e n . 3. O o k d e f o t o v a n d e g e b r o e d e r s S e v e s v r a a g t e en a p a r t v e r h a a l . O n s lid S .R a u w s s t u u r d e re e d s v e e l b ijz o n d e r h e d e n o v e r H erm an Seves (d e man m e t h e t b a a r d j e ) e n z i j n g e z i n . O v e r K e e s en H e n t S e v e s z i j n o n s d o o r een a n d e r l i d v a n " O u d - W a g e n i n g e n " l e v e n s b e r i c h t e n t o e g e z e g d . 4. De v i e r k a n t e p a le n v a n d e a f z e t t i n g l a n g s d e d i j k h a d d e n een f u n c t i e b i j z e e r h o o g w a t e r . W a n n e e r h e t te h o o g w e r d , t i m m e r d e n d e m e n s e n v a n d e D i j k s t o e l p l a n k e n t e g e n d e p a l e n en v e r s t e r k t e n h e t g e h e e l m e t z a k k e n z a n d . H e t w a s v o o r s c h r i f t d a t d e z e p a le n v i e r k a n t m o e s te n z i j n . H a r t e l i j k d a n k aan d e f a m i l i e s v a n A g g e l e n , d e h e r e n D a n i ë l s , V e r w o e r t , S t e l l a a r d en G r o o t h u i s , d ie zo v r i e n d e l i j k w a r e n te r e a g e r e n .

EEN K R O N I E K V A N DE F A M I L I E V A N A G G E L E N 1 973. E i g e n u i t g a v e , D e n H a a g . 328 b l z .

A .C .Z e v e n

In o k t o b e r 1 983 w e r d te W a g e n in g e n a an e en g r o o t g e z e ls c h a p v a n A g g e l e n s en h u n a a n h a n g h e t b o e k - h u n b o e k - h u n k r o n i e k v a n A g g e l e n a a n g e b o d e n . D i t b o e k is g e s c h r e v e n d o o r e en v a n A g g e l e n c o l l e c t i e f e n v e l e n z u l l e n j a ­ lo e r s z ijn o p z o 'n g r o o t e n t h o u s i a s m e b i n n e n é é n f a m i l i e te v i n d e n . N a a s t t a llo z e a n e c d o t e s o v e r v a n A g g e l e n s v i n d e n we a ls h o o f d z a a k d e s ta m b o o m v a n de f a m ilie v a n A g g e l e n . O f m oe t i k h i e r al z e g g e n : s ta m b o m e n v a n e n i g e fa m i l i e s d ie d e z e l f d e naam d r a g e n ? U i t e r a a r d g i n g o n z e e e r s t e a a n d a c h t u i t n a a r d e W a g e n in g s e ' t a k ' v a n A g g e l e n en v o o r a l o o k n a a r d e a a n s l u i t i n g o p de o u d e f a m ilie v a n A g g e l e n in B r a b a n t . O p b l z . 81 e i n d i g t een l i j n v a n d e B r a b a n t s e f a m ilie m e t d e m e d e d e l i n g d a t A d r i a a n v a n A c h e l e n , g e d o o p t in d e O L V - k e r k te A n t w e r p e n en o p 1-1 1 -1 5 6 9 m e t e en n i e t m et n am e g e n o e m ­ d e v r o u w d e v a d e r is v a n 'W ille m A r i s z a li a s W illem A r i s s e n a lia s W illem A d r i a a n s z o o n ' , en d a t d e z e W illem d e s t a m v a d e r z o u w o r d e n v a n d e G e l d e r s e t a k 2 v a n A g g e l e n , d w z . v a n d e W a g e n in g s e v a n A g g e l e n . D eze t a k b e g i n t op b l z . 175 m e t d e o p m e r k i n g d a t 'D e G e l d e r s e t a k v a n g t d u s a an m e t W illem A d r i a a n s z o o n a lia s W illem A r i s z a lia s W illem A r i s s e n ' . D e z e W illem is een s c h i p p e r , d ie d u s n o o i t m e t d e naam v a n A g g e l e n w o r d t a a n g e d u i d . H e t is n i e t d u i d e l i j k m e t w ie h ij g e t r o u w d is . E e n z o o n v a n hem h e e t J a n v a n R aa ij g e n a a m d v a n A c h e l e n . O m d a t e en g e n e a lo o g - een s a m e n s t e l l e r v a n een sta m b oo m - v o o r e lk e f a m i l i e r e l a t i e e en b e w i j s n o d i g h e e f t e n i k d i t b e ­ w i js in h e t b o e k n i e t v o n d h e b i k h e t v a n A g g e l e n c o l l e c t i e f g e s c h r e v e n . Ik o n t v in g a n tw o o r d v a n W .v a n A g g e le n , d ie v o o r a l de g e n e a lo g is c h e g e ­ g e v e n s b i j e e n b r a c h t . In z i j n a n t w o o r d z e g t h i j d a t d e z e r e l a t i e , d w z . W il­ lem A r i s z is een zo on v a n d e A n t w e r p e n a a r A d r i a a n v a n A c h e l e n , g e b a ­ s e e r d is o p een g i s s i n g . D i t b e t e k e n t d a t h e t b e w i j s n o g g e l e v e r d m oe t w o r d e n . D i t h a d m i s s c h i e n w a t b e n a d r u k t m o e te n w o r d e n , o m d a t v e l e n e r ­ o v e r hee n z u l l e n le z e n . H et b o e k b e v a t t a l lo z e g e g e v e n s o v e r v a n A g g e l e n s en h u n l e e f k l i m a a t . D i t la a t s t e v i n d t men z e ld e n in g e n e a l o g i s c h e v e r h a n d e l i n g e n e n d i t m a a k t h e t b o e k z e e r l e z e n s w a a r d i g . Zo v i n d t men b i j v . o p b l z . 2 2 0 -2 2 6 een b e s c h r i j v i n g v a n h e t H u w e lijk s fo n d s va n C la ra J a n s d o c h te r v a n S p a e rw o u d e . D it fo n d s g a f g e ld aan v e r

32

lo o fd e n om h e n z o d o e n d e h e t h u w e l i j k e n h e t b e g i n v a n e e n g e z i n m o g e l i j k te m a k e n . N i e t a l t i j d w o r d t n a a r d e b r o n n e n v e r w e z e n . Z o v i n d e n we o p b l z . 227 -2 34 een v e r h a a l o v e r d e m a r k e t e n t s t e r E ls ie te n H o n d i j k , d ie in 1821 t r o u w d e m e t M a r i n u s v a n A g g e l e n . H i e r b i j h a d men t o c h n a a r d e b r o n Wag e n in g s e A v o n d e n (1 970) d o o r A . G . S t e e n b e r g e n m o e te n v e r w i j z e n . H e t b o e k is m et g r o o t e n t h o u s i a s m e s a m e n g e s t e l d . H e t is v e r l u c h t i g d m et z w a r t - w i t a f b e e l d i n g e n en o p d e o m s la g v i n d e n we een g e k l e u r d e a f b e e l d i n g v a n h e t fa m i l i e w a p e n v a n A g g e l e n . J a m m e r d a t e r n o g a l w a t t a a l - en d r u k ­ f o u t e n in v o o r k o m e n .

VOOR U U IT G E K N IP T . .. R e d a c t ie R E S T A U R A T I E S T A D S M U U R W E L L I C H T N OG D I T J A A R De h o o g s t n o o d z a k e l i j k g e a c h t e r e s t a u r a t i e v a n d e r e s t e n m o n u m e n t a le s t a d s ­ m u r e n in W a g e n in g e n is een f l i n k e s t a p d i c h t e r b i j g e k o m e n d o o r d a t z o w e l d e g e m e e n te a ls d e L H e n e en p a r t i c u l i e r b e r e i d z i j n om h i e r v o o r in d e b e u r s te t a s t e n . De A r c h e o l o g i s c h e W e r k g e m e e n s c h a p N e d e r l a n d w il n u b e k i j k e n hoe ' t o o r ­ s p r o n k e l i j k m e t d ie m u r e n in e l k a a r s t a k . A a n d e h a n d v a n z i j n b e v i n d i n g e n zal h e t r e n o v a t i e w e r k w o r d e n u i t g e v o e r d . W a n n e e r h e t g a a t b e g i n n e n h a n g t a f v a n de s n e l h e i d w a a rm e e d e g e n o e m d e w e r k g e m e e n s c h a p m e t een p la n o p de p r o p p e n k o m t . W e l l ic h t n o g d i t j a a r zal h e t r e n o v a t i e w e r k e en a a n v a n g nem en. De s t a d s m u r e n d a t e r e n u i t d e v i j f t i e n d e o f d e z e s t i e n d e e e u w to e n W a g e n in ­ g e n , l i g g e n d o p een s t r a t e g i s c h p u n t t u s s e n e l k a a r v o o r t d u r e n d b e s t o k e n d e , G e ld e r s e en U t r e c h t s e m a c h t h e b b e r s , g e n o o d z a a k t w as om z i c h v o o r z i j n " b r o o d n o d i g e r u s t " te v e r s c h a n s e n . U i t e en t e k e n i n g v a n 1 640 b l i j k t hoe de m u r e n ' l i e p e n ' . Wat e r v a n d ie s t a d s m u r e n is o v e r g e b l e v e n b e v i n d t z i c h a c h te r de L H , h e t h o o fd g e b o u w v a n de L H , b ij d e K a s te e lg a n g ( h e r i n n e r e n d aan h e t k a s t e e l d a t h i e r o m s t r e e k s 1 500 is g e b o u w d ) b i j d e m e u b e l f a b r i e k N e d e r l a n d en b i j D o u w e n g a . H e t r a a k t s t e e d s v e r d e r in v e r v a l . H e t c o lle g e v a n b e s t u u r v a n d e L H h e e f t i n t u s s e n 6 .5 0 0 g u l d e n t o e g e z e g d v o o r h e t o p k n a p p e n v a n de m u u r r e s t a n t e n a c h t e r h e t h o o f d g e b o u w . A f g e ­ s p r o k e n is d a t de g e m e e n t e za l z o r g e n v o o r h e t n o d i g e m a t e r i a a l , k l o o s t e r ­ m o p p e n , I J s s e l b a k s t e n e n en s c h e l p z a n d v o o r d e s p e c i e . De B o n d H ee m ­ s c h u t h e e f t p o s i t i e f g e r e a g e e r d o p h e t v e r z o e k om v o o r w e r k k r a c h t te z o r ­ g e n . O v e r w o g e n w o r d t d a a r , n a a r g e m e e n t e v o o r l i c h t e r U l k e B r o ls m a v e r t e l ­ d e , om een s o o r t w e r k k a m p v o o r j o n g e r e n v a n 12 t o t 16 j a a r te c r e ë r e n v a n w a a r u i t aan d e r e s t a u r a t i e z o u k u n n e n w o r d e n g e w e r k t . M a a r o f h e t i n d e r ­ d a a d g e b e u r t , is n o g n i e t z e k e r . D o u w e n g a w il d e r e n o v a t i e v a n d e m u u r o p z i j n t e r r e i n z e l f t e r h a n d n e m e n en s t e l t h i e r v o o r v i e r m ille b e s c h i k b a a r . De g e m e e n t e t e n s l o t t e w il e l f m ille i n v e s t e r e n in h e t o p k n a p p e n v a n d e m u u r b i j d e K a s t e e l g a n g . V e l u w e p o s t , v r i j d a g 13 j a n u a r i 1984

33

OP B E Z O E K B I J DE B U R E N . 1. V e r e n i g i n g O u d - B e n n e k o m . D i n s d a g 17 a p r i l a . s . De h e e r d r s . E . N u n n i g S c h m id t u it Loenen a / d V e c h t o v e r " B e z ie n s w a a r d ig h e d e n la n g s de V e c h t " . P l a a t s : G e m e e n t e c e n t r u m De B r i n k , B r i n k s t r a a t 39, B e n n e k o m . 2. M u s e u m " O u d - E d e " te E d e . - t/'m 31 m a a r t : g e r e s t a u r e e r d e w a t e r p u t , 12de e e u w ; v i n d p l a a t s M o l e n ­ s t r a a t te E d e . - 1 2 / 4 - 2 5 /8 : te n t o o n s te llin g " L u is t e r a a r s ; g e s c h ie d e n is va n de ra d io t o t c a . 1 9 4 0 ". - 2 4 /7 - 2 5 / 8 : t e n t o o n s t e l l i n g " B e l g i s c h v l u c h t e l i n g e n k a m p in W e r e l d ­ o o r l o g I te E d e " . 3.

H is to ris c h e v e r e n ig in g " O u d - R h e n e n " . D o n d e r d a g 12 a p r i l a . s . De h e e r J . M e i j e r o v e r " W a n d e l i n g e n m e t H a a k ­ m a n " . P l a a t s : c a f é - r e s t a u r a n t De K o n i n g v a n D e n e m a r k e n te R h e n e n .

E V A C U E S U I T EG M O N D A A N ZEE IN W A G E N IN G E N

(2)

S. J .G ro o th u is B e n n e k o m s e w e g 56 N a a r a a n l e i d i n g v a n u w v e r z o e k in h e t a r t i k e l " E v a c u é s u i t E g m o n d aan Zee in W a g e n in g e n " in O u d - W a g e n i n g e n v a n f e b r u a r i j . l . om m e e r i n f o r m a t i e o v e r h e t v e r b l i j f v a n o u d - z e e l i e d e n en p e r s o n e e l v a n d e P r i n s H e n d r i k s t i c h t i n g in W a g e n in g e n , k a n i k u h e t v o l g e n d e v e r t e l l e n : De P r i n s H e n d r i k s t i c h t i n g is een t e h u i s v o o r o u d - z e e l i e d e n v a n a lle c a t a g o r ie ë n z e e v a r e n d e n . H e t w as o o r s p r o n k e l i j k a ll e e n b e s t e m d v o o r m a r i n e en k o o p v a a r d i j p e r s o n e e l ; l a t e r w e r d e n o o k o u d e z e e v i s s e r s t o e g e l a t e n . D a t w a r e n d e lie d e n m e t d e g o u d e n r i n g e t j e s in d e o r e n . De S t i c h t i n g is in een z e e r mooi h u i s in E g m o n d aan Zee g e v e s t i g d . Z oals in g e n o e m d a r t i k e l in O u d - W a g e n i n g e n w o r d t v e r m e l d , m o e s te n de b e w o n e r s l a n g s de k u s t a ll e n u i t h u n w o o n o o r d e n v e r d w i j n e n in v e r b a n d m et d e b o u w v a n D u i t s e v e r d e d i g i n g s w e r k e n w e l k e d a a r w e r d e n a a n g e l e g d . In d ie t i j d z i j n o o k e en a a n t a l S c h e v e n i n g e r s in W a g e n i n g e n , in h o o f d z a a k b ij b u r g e r s , o n d e r g e b r a c h t g e w e e s t. De b e w o n e r s v a n d e P r i n s H e n d r i k s t i c h t i n g w e r d e n , n a v e r s c h i l l e n d e a n ­ d e r e m o g e l i j k h e d e n o n d e r z o c h t te h e b b e n , g e ë v a c u e e r d n a a r h o t e l De B i l d e r b e r g in O o s t e r b e e k . De B i l d e r b e r g w a s een z e e r g o e d t e h u i s en a lle n w a r e n e r r e d e l i j k t e v r e d e n . De b e w o n e r s v a n d e P r i n s H e n d r i k s t i c h t i n g en h e t v e r z o r g e n d p e r s o n e e l , ±180 p e r s o n e n , v e r t r o k k e n o p 19 d e c e m b e r 1 942 v a n E g m o n d a an Zee n a a r De B i l d e r b e r g te O o s t e r b e e k . De d i r e c t i e v a n d i t h o te l w as d e o u d - z e e l i e d e n n i e t b i j s t e r g o e d g e z i n d en h a d l i e v e r de D u i t s e W e h r m a c h t in h u i s . T o e n h e t h o t e l d a n o o k d o o r d e D u i t s e r s w e r d g e v o r d e r d , m o e s te n d e o u d - z e e l i e d e n een a n d e r o n d e r k o m e n z o e k e n . D i t w e r d g e v o n d e n in W a g e n in g e n . O p 16 a p r i l 1 943 w e r d e n 2 h o t e l s in W a g e ­ n i n g e n a a n g e w e z e n a ls v e r b l i j f , n a m e l i j k d e h o t e l s De W a g e n i n g s c h e B e r g en B e l v e d è r e . B e id e h o t e l s w e r d e n l a t e r v a n u i t d e B e t u w e d o o r d e a r t i l l e ­ rie b e s c h o te n . Op 24 a p r i l 1 943 v e r h u i s d e n 80 p e r s o n e n n a a r h o t e l De W a g e n i n g s c h e B e r g en d e r e s t , ±70 p e r s o n e n , n a a r h o t e l B e l v e d è r e . De d i r e c t e u r , d e h e e r

34

D o l l e k a m p , een g e p e n s i o n e e r d e m a r i n e o f f i c i e r , o v e r l e e d o p 16 m a a r t 1943 en w e r d o p 20 m a a r t in D e v e n t e r in z i j n f a m i l i e g r a f b i j g e z e t . O p 7 a p r i l d e e d een n ie u w e d i r e c t e u r z i j n i n t r e d e en w el d e h e e r W . R a t , e en N S B - e r . D a a r op 22 j a n u a r i 1944 h o t e l De W a g e n i n g s c h e B e r g d o o r d e D u i t s e r s w e r d g e v o r d e r d , m o e ste n d e z e e lie d e n w e e r v e r h u i z e n . H e t w e r d h o te l De W e r e l d . De o u d - z e e l i e d e n h a d d e n s t e e d s h u n m e u b i l a i r u i t E g m o n d m e t z i c h m e e g e ­ s le e p t en h e t is i n t e r e s s a n t te v e r n e m e n , d a t d e c a p i t u l a t i e w e r d o n d e r t e ­ k e n d , z i t t e n d o p d e s t o e le n v a n de P r i n s H e n d r i k s t i c h t i n g . 29 en 30 s e p t e m b e r 1 944 la g W a g e n in g e n o n d e r a r t i l l e r i e v u u r . E r w e r d b e ­ k e n d g e m a a k t d a t d e i n w o n e r s v a n W a g e n in g e n m o e s te n e v a c u e r e n , d u s o o k d e z e e l i e d e n . De d i r e c t e u r v a n d e S t i c h i n g h a d d e h u l p v a n h e t R o d e K r u i s i n g e r o e p e n en 's a v o n d s om h a l f t i e n k w a m e n een p a a r v r a c h t w a g e n s , een d o k t e r en e n i g e v r i j w i l l i g e r s v a n h e t R o d e K r u i s u i t Z e i s t . A l s e e r s t e n v e r t r o k k e n met deze w a g e n s , o n d e r g r a n a a t v u u r , de z ie k e n , in v a lid e n en v r o u w e n . E r b l e v e n n u n o g 21 p e r s o n e n a c h t e r in W a g e n in g e n . T e g e n de m id d a g v a n 1 o k t o b e r k w a m e n t w e e g r o t e w o o n w a g e n s v a n c i r c u s B o l t i n i , d ie u i t g e r u s t w a r e n v o o r h e t v o e r v o e r v a n z i e k e n e n g e w o n d e n en v a n R od e K r u i s t e k e n s w a r e n v o o r z i e n , De o v e r g e b l e v e n 21 p e r s o n e n w e r d e n o v e r d e ze w a g e n s v e r d e e l d en n a a r h e t b l i n d e n i n s t i t u u t B a r h i m e u s in Z e i s t g e b r a c h t ; d a a r w e r d e n ze l i e f d e r i j k o n t v a n g e n . In d e le s l o k a l e n w as een d i k k e la a g s t r o g e l e g d en v o o r d e z i e k e n w a r e n e r l e d i k a n t e n . L a t e r b l e e k d a t de w a g e n s v a n B o l t i n i n i e t v o o r d e P r i n s H e n d r i k s t i c h t i n g w a r e n b e ­ s t e m d , m a a r v o o r d e e v a c u a t i e v a n h e t z i e k e n h u i s . De g o e d e v e r z o r g i n g in B a r t h i m e u s d u u r d e m a a r k o r t . O p 8 o k t o b e r 1 944 w e r d e n de z e e lie d e n o n d e r g e b r a c h t in h e t v o r m i n g s c e n t r u m D r a k e n b u r g te B a a r n , w a a r z i j t o t d e b e v r i j d i n g b le v e n en v e e l h o n g e r e n k o u h e b b e n g e l e d e n . Ve e l v e r p l e e g d e n le d e n aan h o n g e r o e d e e m . T o t z o v e r d e b e l e v e n i s s e n in h e t k o r t v a n d e g e ë v a c u e e r d e o u d - z e e l i e d e n v o o r w a t W a g e n in g e n b e t r e f t . V E R H U I Z I N G B I N N E N W A G E N IN G E N E r ka n g e s te ld w o rd e n d a t e r n a g e n o e g gee n i n n i g c o n ta c t met de W a g e n in g se b e v o l k i n g is g e w e e s t . T o e n d e b e w o n e r s v a n h o t e l De W a g e n in g s c h e B e r g n a a r h o te l De W e r e ld m o e s te n v e r h u i z e n , w a r e n e r in d ie b e n a u w d e t i j d g e e n v e r v o e r m i d d e l e n . De b u r g e m e e s t e r , een N S B - e r , w as r e e d s g e v l u c h t ; e r w as g e e n g e z a g , g e e n l e i d i n g . M en s t e l d e z i c h in v e r b i n d i n g m e t de p o l i t i e , d ie e c h t e r o o k g e e n v e r v o e r v o o r d e z i e k e n k o n b i e d e n . D a a r h e t h i e r om e r n s t i g z i e k e n g i n g , w a s d e t o e s t a n d z e e r m o e i l i j k . De h e e r V a n de G a a g s c h r i j f t h i e r o v e r h e t v o l g e n d e in z i j n v e r s l a g : " D a a r men o n s g e e n v o e r t u i g e n k o n v e r s t r e k k e n , w e r d b e s l o t e n d e m e n s e n m e t e ig e n m id d e l e n te e v a c u e r e n . H i e r p a s t e en w o o r d v a n h u l d e a an o n z e l e v e r a n c i e r s ; o n z e b a k k e r , s l a g e r , k r u i d e n i e r m e t h u n b e d i e n d e n e n a n d e r e v r i j w i l l i g e r s d ie h o o r d e n d a t e r b o v e n o p d e b e r g o u d e m e n s e n in n o o d w a r e n , k w a m e n m e t r i j w i e l e n , h a n d w a g e n s , b a k f i e t s e n e n a lle s w a t m a a r k o n r i j d e n en zo w e r ­ d e n de v e r p l e e g d e n u i t h e t h o t e l g e h a a l d . W at n o g k o n l o p e n , g i n g lo p e n en n o g m a a ls h e t w o n d e r : h o e w e l e r n o g v e r s c h e i d e n e g r a n a t e n in d e n a b i j ­ h e id s p r o n g e n , w e r d n ie m a n d g e w o n d en k w a m e n a l l e n , t o t d e k a t t e n t o e , o n g e d e e r d in h o te l De W e r e l d . " De r e i s na d e b e v r i j d i n g v a n B a a r n n a a r E g m o n d a a n Zee g i n g n o g m e t v e le m o e il i j k h e d e n g e p a a r d , m a a r d a t is e en a n d e r v e r h a a l . B i j d e t e r u g ­ k e e r in E g m o n d w a r e n e r 51 o u d - z e e l i e d e n en p e r s o n e e l o v e r . T i j d e n s d e h o n g e r w i n t e r o v e r l e d e n in D r a k e n b u r g 25 le d e n v a n h e t g e z e l s c h a p te n g e v o lg e v a n h o n g e r en k o u .

35

De a a n d a c h t i g e le z e r za l h e t z i j n o p g e v a l l e n d a t e r ±180 p e r s o n e n u i t E g m o n d v e r t r o k k e n e n e r in W a g e n in g e n 150 a a n k w a m e n . De r e d e n h i e r v o o r w a s , d a t in de p e r i o d e v ó ó r h e t v e r t r e k n a a r W a g e n in g e n e en a a n t a l o p e ig e n g e l e g e n h e i d o n d e r d a k h e e f t g e z o c h t , b i j v o o r b e e l d b i j f a m i l i e . O o k is b e k e n d , d a t één p e r s o o n , e en o u d - m a r i n e m a n , o n d e r d a k v o n d in h e t m i l i t a i r t e h u i s B r o n b e e k in A r n h e m . E r z i j n e r o o k in d ie p e r o d e e n i g e n o v e rle d e n . BRONNEN: 1. S . C . v . d . G a a g . De l o t g e v a l l e n v a n d e P r i n s H e n d r i k S t i c h t i n g g e d u r e n d e h a a r e v a c u a t i e d e c e m b e r 1942 - j u l i 1945. 2. J . L a n g e n d o e n . L o t g e v a l l e n d e r P r i n s H e n d r i k S t i c h t i n g in d e o o r l o g s ­ j a r e n 1 942 t o t 1 945.

A D R E S S E N OM T E W ETEN BESTUUR: F . v a n d e r H a v e , v o o r z i t t e r . O t t o v a n G e l r e w e g 16, t e l . 1 3468 A . C . Z e v e n , v i c e - v o o r z i t t e r . D a s s e n b o s l a a n 6, t e l . 10156 M w . M . H . A . B r a a k h u i s , s e c r e t a r e s s e . W i l h e l m i n a w e g 24, t e l . 22504 M w . E . M . v a n B e e n e n , p e n n i n g m e e s t e r e s s e . A s t e r s t r a a t 351, t e l . 15341 W. J . P . S t e e n b e r g e n , l e d e n - s e c r e t a r i a a t . T a r t h o r s t 22, t e l . 14959 A . L . N . R i e t v e l d , l i d en f o t o - en p r e n t e n a r c h i e f . T a r t h o r s t 54, t e l . 1 5477 R E D A C T IE "O U D -W A G E N IN G E N " : A . G . S t e e n b e r g e n , h o o f d r e d a c t e u r . A b e r s o n l a a n 1 3 " , t e l . 1 6675 A . C . Z e v e n , D a s s e n b o s la a n 6, t e l . 10156 A . L . N . R i e t v e l d , T a r t h o r s t 54, t e l . 1 5477 B I B L I O T H E E K EN D O C U M E N T A T I E A . G . S t e e n b e r g e n , a d r e s z ie b o v e n WERKGROEP MOLENS H . D o b b e , H a r n j e s w e g 56, t e l . 18120 W E R KG R O E P A R C H E O L O G I E J . H u i s m a n , G o u d s b l o e m s t r a a t 1, R e n k u m , t e l . 08373-1 3448 B E R IC H T G E V E R M O N U M EN TEN ZO R G A . G . S t e e n b e r g e n , a d r e s z ie b o v e n CORRESPONDENT R .O .B . J . H u i s m a n , a d r e s z ie b o v e n .

C O N T R I B U T I E 1 984: G i r o 29 46 1 25 t . n . v .

36

a ll e e n s t a a n d e n ƒ 1 5 ,e c h tp a re n ƒ 1 7 ,5 0 p e n n i n g m e e s t e r O u d - W a g e n i n g e n te W a g e n i n g e n .

OUD WAGENINGEN V e r s c h ijn t te n m in s te e enm aal p e r k w a r t a a l

12e j a a r g a n g - n r . 3 - s e p t e m b e r 1 984.

M E D E D E L IN G E N v a n de H IS T O R IS C H E V E R E N IG IN G "O U D -W A G E N IN G E N " R e d a c tie : A b e rs o n la a n

13" - 6703 GD W a g e n in g e n

G EM E E N TE -A inC H IÊ f 0 5 iie e t iA

'c

W A G E N IN G E N

D O N D E R D A G 27 S E P T E M B E R

1984

a a n v a n g 2 0 .0 0 u u r V r e d e h o r s t , T a r t h o r s t 1 te W a g e n in g e n L e z in g met d ia 's d o o r K . B o e d e r , E d e, o v e r : " B O E R D E R I J E N IN DE G E L D E R S E V A L L E I T U S S E N N I J K E R K EN W A G E N I N G E N "

B o e r d e r i j aan de W e s t e r h o f s e w e g te W a g e ni ng e n o m s t r e e k s 1930

S A M E N V A T T I N G L E Z IN G " B O E R D E R I J E N IN DE G E L D E R S E V A L L E I " K . Boeder In h e t a lg e m e e n is w e i n i g g e s c h r e v e n o v e r b o e r d e r i j e n in G e l d e r l a n d en U t r e c h t , d it g e ld t z e k e r o o k v o o r de G e ld e rs e V a lle i, h e t g re n s g e b ie d tu s s e n b e id e p r o v i n c i e s . In d e s e r i e l a n d b o u w k u n d i g e b e s c h r i j v i n g e n h e e f t De H a r t o g in 1 866 e en u i t s t e k e n d b e e ld g e g e v e n v a n h e t b o e r e n b e d r i j f in d ie t i j d in d e G e l d e r s e V a l l e i . B i j d e b e s c h r i j v i n g v a n d e b o e r d e r i j e n o n t b r e k e n z e lf s e en a a n t a l p la tte g ro n d e n n ie t. N a a s t w a t a lg e m e n e a r t i k e l e n in H e e m s c h u t en B o u w , is h e t e i g e n l i j k h i e r b i j g e b l e v e n . D a a r d o o r g e n i e t e n d e b o e r d e r i j e n in d e V a l le i w e i n i g b e k e n d h e i d . Deze l e z i n g zal p o g e n d e z e o n b e k e n d h e i d w e g te n e m e n . E x a c t aan te g e v e n w a t n u p r e c i e s d e G e l d e r s e V a l l e i i s , is m o e i l i j k , m a a r g lo b a a l l o o p t d e g r e n s a a n d e o o s t z i j d e v a n W a g e n in g e n o v e r B e n n e k o m , Ede, L u n te r e n , S tro e to t P u tte n , d a n n a a r N i jk e r k o v e r h e t w esten S c h e r p e n ze el, V e e n e n d a a l n a a r A c h t e r b e r g e n d e G r e b b e b e r g . De G e l d e r s e V a l l e i v e r t o o n t een t a m e l i j k r i j k g e v a r i e e r d l a n d s c h a p , w a a r i n b o e r d e r i j e n v o o r ­ kom en v a n d e z o g e n a a m d e h a l l e h u i s g r o e p m e t e e n b r e e d m i d d e n d e e l . A f h a n k e l i j k v a n de p la a t s k o m e n h i e r o p e en a a n t a l v a r i a n t e n v o o r . Een b i j ­ z o n d e r h e i d w as d e g r o t e p l a a t s d ie d e t a b a k s t e e l t i n n a m , te d e n k e n v a l t aan d e e n o r m e d r o o g s c h u r e n e n h ie r m e e s a m e n h a n g e n d e s c h a a p t e e l t . A a n de h a n d v a n d i a ' s za l e e r s t w a t v e r t e l d w o r d e n o v e r d e b o e r d e r i j t y p e n in N e d e r l a n d , zo a ls d e F r i e s e h u i s g r o e p in F r i e s l a n d , G r o n i n g e n e n N o o r d H o l l a n d , de Z e e u w s e h u i s g r o e p , d e D w a r s h u i s g r o e p in B r a b a n t e n L i m b u r g en de V la a m s e h u i s g r o e p e n t o t s l o t d e h a l l e h u i s g r o e p in O o s t - en M i d d e n N e d e r l a n d . H i e r b i j w o r d t in h e t b i j z o n d e r a a n d a c h t g e g e v e n a a n G e l d e r l a n d t o e g e s p i t s t o p de b o e r d e r i j e n in de G e l d e r s e V a l l e i , w a a r b i j o o k r u i m e a a n ­ d a c h t zal w o r d e n g e g e v e n a a n a l l e r l e i k a r a k t e r i s t i e k e b i j g e b o u w e n , z o a ls s c h a a p s k o o ie n , b a k h u iz e n , h o o ib e r g e n , ta b a k s s c h u r e n e tc . T o t s l o t zal n o g in h e t k o r t w o r d e n i n g e g a a n o p h e t b e h o u d v a n b o e r d e r i j e n , d e d a a rm e e s a m e n h a n g e n d e p r o b l e m e n e n m o g e l i j k e o p l o s s i n g e n .

L E D E N V E R G A D E R IN G H e t b e s t u u r n o d i g t u u i t o p 27 s e p t e m b e r 1984 a a n w e z i g te z i j n o p e e n l e d e n ­ v e r g a d e r i n g , d ie v o o r a f za l g a a n a a n d e l e z i n g d ie d i e a v o n d g e h o u d e n zal w o r d e n . Zie h i e r v o o r e l d e r s in d i t n u m m e r . AGENDA 1. O p e n i n g 2.

B e s t u u r s v e r k i e z i n g . W e g e n s v e r t r e k v a n m w . M . B r a a k h u i s , d ie d e f u n c t i e v a n s e c r e t a r i s in h e t b e s t u u r v e r v u l d e , is d e z e f u n c t i e v a k a n t . H e t b e ­ s t u u r s t e l t k a n d i d a a t d e h e e r A . G . S t e e n b e r g e n . B i j v e r k i e z i n g za l h ij de f u n c t ie v a n s e c r e t a r is op z ic h n e m e n . T e g e n k a n d id a te n k u n n e n to t en m e t 25 s e p t e m b e r 1 984 s c h r i f t e l i j k w o r d e n i n g e d i e n d . De k a n d i d a a t s ­ s t e l l i n g d i e n t d o o r t e n m i n s t e 10 le d e n te z i j n o n d e r t e k e n d e n v e r g e z e l d te g a a n v a n een v e r k l a r i n g v a n d e k a n d i d a a t , d a t h i j / z i j b e r e i d is e e n e v e n t u e l e b e n o e m in g te a a n v a a r d e n .

3.

R on dvra ag

4. S l u i t i n g

38

A .C .Z e v e n V ic e -v o o rz itte r.

V A N DE B E S T U U R S T A F E L H e t s e iz o e n 1 9 8 3 /'8 4 k o n b e g o n n e n w o r d e n m e t e e n v o l t a l l i g b e s t u u r . In d i t s e iz o e n s t o n d v o o r a l " h e t k o e p e l t j e " c e n t r a a l . V ia een t i e n t j e s a k t i e , w a a r b i j d e g e e f s t e r o f g e v e r e en a f d r u k v a n e e n g e w a s s e n t e k e n i n g v a n de t u i n k o e p e l , g e t e k e n d d o o r P . H o l l e m a n , o n t v i n g , g e l u k t e h e t om h e t f i n a n c i ë l e a a n d e e l v a n o n z e v e r e n i g i n g in d e r e s t a u r a t i e r o n d te k r i j g e n . O o k is e r v e e l g e p r a a t o v e r d e z e r e s t a u r a t i e e n h e t c o n c e p t h u u r c o n t r a c t is o n d e r de lo u p e g e n o m e n e n d o o r h e t b e s t u u r a l t h a n s g o e d g e k e u r d . H e t w a c h te n is o p d e e i g e n a a r . E r is e en t e n t o o n s t e l l i n g s c o m m i s s i e i n g e s t e l d om e e n t e n t o o n s t e l l i n g v o o r te b e r e i d e n en in te r i c h t e n o v e r h e t o n d e r w e r p " B r i n k e n e n B u u r t e n " . De f i n a n c i ë n v a n de v e r e n i g i n g en w a t d a a r m e e s a m e n h a n g t v o r m e n een re g e lm a tig te r u g k e r e n d o n d e r w e r p v a n b e s p r e k in g op de b e s t u u r s v e r g a ­ d e r i n g e n . W aar n i e t t e g e n w o o r d i g ? I n v e r b a n d d a a r m e d e w i j z e n w i j u , d u s d e le d e n v a n d e v e r e n i g i n g , n o g e e n s o p h e t j u i s t e a b b o n n e m e n t s b e d r a g : ƒ 1 7,5 0 v o o r e c h t p a r e n e n ƒ 1 5 , - v o o r i n d i v i d u e l e le d e n p e r j a a r . D eze b e d r a g e n v i n d t u t r o u w e n s m e e r d e r e m a le n m e t h e t g i r o n u m m e r v e r m e l d in " O u d - W a g e n i n g e n " . Wij d o e n e e n d r i n g e n d b e r o e p o p u u w c o n t r i b u t i e zo s p o e d i g m o g e l i j k , na o n t v a n g s t v a n d e a c c e p t g i r o k a a r t , o v e r t e m a k e n . H e t b l i j k t d a t d e z a a l h u u r in De W e r e ld l a g e r i s d a n in d e V r e d e h o r s t . B e ­ h a l v e d e i n m i d d e l s v a s t g e l e g d e a v o n d v a n 27 s e p t e m b e r a . s . , d ie in de V r e d e h o r s t g e h o u d e n w o r d t , z u l l e n d e o v e r i g e a v o n d e n in De W e r e ld z i j n . En n u w ij h e t t o c h o v e r d e b i j e e n k o m s t e n h e b b e n , d e e e r s t e a v o n d v i n d t p la a t s o p 27 s e p t e m b e r a . s . Z ie a a n k o n d i g i n g v o o r z i j d e . O p 26 n o v e m b e r zal d e h e e r W . R u t t e n , v e r b o n d e n a an d e a f d e l i n g A g r a r i s c h e G e s c h i e d e n i s d e r L . H . , een l e z i n g h o u d e n o n d e r d e t i t e l : De w o n d e r b a a r l i j k e o n t s n a p p i n g v a n W a g e n in g e n a an d e p o k k e n e p i d e m i e v a n 1871 / 7 2 . In f e b r u a r i 1985 zal de j a a r v e r g a d e r i n g g e h o u d e n w o r d e n , g e v o l g d d o o r e e n l e z i n g o v e r " L u c h t f o t o g r a f i e " . De d a tu m v o o r d e z e a v o n d l i g t n o g n i e t v a s t . H elaas m o e s t h e t b e s t u u r h e t v o r i g s e iz o e n a f s l u i t e n m e t e en v a k a t u r e . Om p e r ­ s o o n li j k e r e d e n e n m o e s t mw . M . B r a a k h u i s , o n z e s e c r e t a r e s s e , z ic h t e r u g ­ tre k k e n u it haar fu n c tie . Z oals u i t d e k o r t e a g e n d a v a n d e l e d e n v e r g a d e r i n g , v o o r a f g a a n d e a an de le z i n g v a n 27 s e p t e m b e r b l i j k t , s t e l t h e t b e s t u u r v o o r d e h e e r A . G . S t e e n ­ b e r g e n te k i e z e n a ls b e s t u u r s l i d e n s e c r e t a r i s , t e n z i j u e en t e g e n k a n d i d a a t h e b t . H e t is b i j z o n d e r j a m m e r te c o n s t a t e r e n d a t v a n u i t d e le d e n g e e n i n t e r e s s e b e s t a a t v o o r a c t i e v e d e e ln a m e a an h e t v e r e n i g i n g s l e v e n b u i t e n de b i j e e n k o m s t e n . A . G . S t e e n b e r g e n v e r l a a t d e r e d a c t i e v a n " O u d - W a g e n i n ­ g e n " . Z i j n p l a a t s a ls h o o f d - r e d a c t e u r zal w o r d e n in g e n o m e n d o o r d e h e e r E . v a n Rees V e l l i n g a . O v e r de o n t w i k k e l i n g e n r o n d h e t al d a n n i e t v o o r t b e s t a a n v a n d e l e e r l o o i e r s h u i s j e s aan h e t S p i j k h e b t u k u n n e n le z e n in d e p l a a t s e l i j k e p e r s . H e t b e ­ s t u u r v a n " O u d - W a g e n i n g e n " h e e f t g e m e e n d m i d d e l s e en i n g e z o n d e n s c h r i j v e n in de V e l u w e p o s t v a n w o e n s d a g 23 a u g u s t u s t e m o e te n p r o t e s t e r e n t e g e n deze g a n g v a n z a k e n . O o k h e t i n s t o r t e n en s lo o p v a n h e t M a g a z i j n v a n h e t D i j k s t o e l h u i s , e en g e ­ m e e n t e l i j k e i g e n d o m . Ia a t o n s z ie n d a t n i e t i e d e r e e n b i n n e n h e t g e m e e n t e ­ b e s t u u r v o ld o e n d e g e m o t i v e e r d is b e l a n g r i j k e h i s t o r i s c h e p a n d e n te b e s c h e r ­ men en te b e w a r e n . D i t M a g a z i j n is a ls g e v o l g v a n g r e n z e l o z e v e r w a a r l o z i n g in g e s to r t. E v e n a ls v o r i g j a a r v e r z o r g d e o n s l i d , F . T . V e r w o e r t , e en a a n t a l r o n d l e i d i n ­ g e n in de G r o t e K e r k in d e m a a n d e n j u l i e n a u g u s t u s . Z ie o o k d e a a n k o n d i ­ g in g " K e r k e p a d in W a g e n i n g e n " .

39

T e n s l o t t e d o e t h e t b e s t u u r e en b e r o e p o p u u w c o r r e s p o n d e n t i e a an d e v e r ­ e n i g i n g te r i c h t e n a an h e t j u i s t e b e s t u u r s l i d . De t a a k v e r d e l i n g v i n d t u a lt ijd op de a c h te r z ijd e v a n ie d e r n u m m e r v a n " O u d - W a g e n in g e n " . U w b e s t u u r w e n s t u , w a t " O u d - W a g e n i n g e n " b e t r e f t , een g o e d s e iz o e n to e . De b e s t u u r s l e d e n s ta a n a l t i j d o p e n v o o r u w i d e e ë n , w e n s e n en o p m e r k i n g e n en v o o r a l v o o r u w a c t i e v e d e e ln a m e . ~ De 2de s e c r e t a r i s (m e t a a n v u llin g e n v a n de re d a c tie ) O P G R A V I N G G E V E C H T S T O R E N V A N H E T W A G E N IN G S E K A S T E E L W. G . S om broek V ia k r a n t e n b e r i c h t e n zal h e t d e m e e s te le d e n v a n O u d - W a g e n i n g e n b e k e n d z ijn d a t s in d s ju n i v o r i g ja a r o p g r a v in g e n w o r d e n g e d a a n n a a r de r e s ta n t e n v a n h e t W a g e n in g s e k a s t e e l , n u h e t B o w l e s p a r k . H e t g a a t om d e n o o r d e l i j k e k a s t e e l m u u r , en v o o r a l d e g e v e c h t s t o r e n a a n d e n o o r d o o s t z i j d e , in h e t v e r ­ l e n g d e v a n de K a s te e ls e G a n g . H e t b e t r e f f e n d e t e r r e i n , v r o e g e r e en p a r t i c u l i e r e k o l e n o p s l a g p l a a t s , is g e m e e n te e ig e n d o m en s t a a t o p d e n o m i n a t i e om t e w o r d e n b e n u t b i j h e t u i t ­ z e t t e n v a n e en w a n d e l r o u t e l a n g s d e g r a c h t e n g o r d e l v a n d e o u d e s t a d . De g e m e e n t e l i jk e m o n u m e n t e n k o m m i s s i e g a f d a a r o m t o e s t e m m in g a an een g r o e p j e a m a t e u r a r c h e o l o g e n om d i t d e e l v a n d e k a s t e e l r e s t e n aan e en n a d e r o n d e r ­ zo e k te o n d e r w e r p e n t e n b e h o e v e van c o n s e r v e r in g en e v e n tu e le re s ta u ra tie . Een w i s s e l e n d a a n t a l m e n s e n u i t k r in g e n v a n O u d -W a g e n in g e n en de A r c h e o l o g i s c h e W e r k g e m e e n ­ schap N e d e rla n d , m et re g e lm a tig a d v i e s v a n de s t a d s a r c h e o l o o g v a n U t r e c h t , h e e ft in m id d e ls de f u n d a m e n t e n b l o o d g e l e g d v a n de g e v e c h t s t o r e n . D eze b l i j k t een o m v a n g te h e b b e n v a n 15 m, m e t m a s s i e v e b u i t e n m u r e n v a n c i r c a 3 m d i k t e en een d i e p t e v a n 2 m o n d e r h e t m a a i v e l d ( d e g e d e m p t e k a s t e e l g r a c h t ) . A l l e s is g e b o u w d m e t d e t r a d i t i o n e l e r o d e k l o o s t e r m o p p e n en k a l k m o r t e l . V o l g e n s d e w e i n i g e o f f i c i ë l e d o c u m e n t e n d a t e e r t d e t o r e n v a n 1 526, m a a r de f u n d a m e n t e n l i j k e n n o g a a n z i e n l i j k o u d e r . V a n v e e l d e t a i l s is d e f u n k t i e n o g o n d u i d e l i j k , e n o o k d e w i jz e v a n a a n s l u i ­ t i n g - v i a d e k a s t e e l s e g r a c h t - n a a r d e n o g o u d e r e s t a d s m u u r is n o g een m y s t e r i e . De l a a t s t e v o n d s t e n - e en k o n s t r u k t i e v a n e i k e n h o u t e n p l a n k e n en b a l k e n o n d e r h e t h u i d i g e g r o n d w a t e r n i v e a u , g e d e e l t e l i j k a ls e e n d o o r l a a t o n d e r een v e r b i n d i n g s m u u r , m e t v e e l p o t s c h e r v e n e n i j z e r e n v o o r w e r p e n in d e o n m i d d e l i j k e n a b i j h e i d - m a k e n h e t o p g r a a f w e r k s t e e d s i n t e r e s s a n t e r . G e h o o p t w o r d t om v ó ó r h e t w i n t e r s e i z o e n a l t h a n s h e t t o r e n g e d e e l t e h e le m a a l " s c h o o n " te h e b b e n , z o d a t h e t in d e t a i l o p g e m e t e n en g e f o t o g r a f e e r d k a n w o rd e n en d a a rn a a fg e d e k t . L e d e n v a n O u d - W a g e n i n g e n d ie w i l l e n h e l p e n b ij d e w e r k z a a m h e d e n z i j n h a r t e l i j k w e lk o m o p z a t e r d a g m i d d a g e n ( e n e v e n ­ t u e e l z o n d a g s m i d d a g s ) , l i e f s t m et m e d e b r e n g i n g v a n e n i g g r a a f - , k r a b en s c h o o n m a a k m a t e r i a a l . G a a r n e k o n t a k t o p n e m e n m e t W .G . S o m b r o e k , ( N i e m e y e r s t r a a t 3 1, t e l . 11486) o f , g e d u r e n d e d e p e r i o d e 12 t o t 27 s e p t e m b e r , m et h r . V a n B i n d s b e r g e n ( B o w l e s p a r k 32a, t e l . 1 2 1 6 5 ).

40

EEN D R IN G E N D E O P R O E P V A N DE T E N T O O N S T E L L I N G S C O M M I S S I E Zoals u w e e t h o p e n w ij in a p r i l 1 985 in De W e r e ld e en t e n t o o n s t e l l i n g in te r i c h t e n o n d e r de t i t e l : B r i n k e n e n B u u r t e n i n W a g e n i n g e n . T w e e d a m e s en v i j f h e r e n , samen d e z e C o m m is s ie v o r m e n d , z i j n r e e d s g e r u i m e t i j d b e z i g o . l . v . de h e e r P . S c h r o e d e r a an d e i n h o u d v a n de t e n t o o n s t e l l i n g v o r m te geven. V o o r h e t g e d e e lt e " B u u r t e n " d o e n w ij e e n d r i n g e n d b e r o e p o p d e l e d e n . M e t " B u u r t e n " b e d o e le n w i j d e B e n e d e n - en d e B o v e n b u u r t , d ie s i n d s c a . 1 950 g e h e e l v a n k a r a k t e r v e r a n d e r d z i j n . A f b r a a k v a n h e l e s t r a a t g e d e e l t e n , w i j z i g i n g e n in h e t o u d e s t r a t e n p l a n , n i e u w b o u w e n w o n i n g b o u w o p d e l a n d ­ b o u w g r o n d e n h e b b e n h e t g e z i c h t aan d e n o o r d z i j d e v a n W a g e n in g e n v o l k o m e n v e r a n d e r d . H et l i j k t o n s d aa ro m z in v o l d o o r m id d e l v a n o u d e fo to 's e en s te la te n z ie n h o e en in w e l k e o m s t a n d i g h e d e n W a g e n i n g e r s in d e z e b u u r t e n w o o n d e n en l e e f d e n . De c o l l e c t i e s v a n h e t G e m e e n t e a r c h i e f e n " O u d - W a g e n i n g e n " b e v a t t e n e c h t e r w e i n i g b r u i k b a a r m a t e r i a a l . D e e ls k o n d e n w ij h e t e en e n a n d e r a a n v u l l e n u it p a r tic u lie r e v e rz a m e lin g e n . M a a r e r m o e t n o g m e e r k o m e n . De C o m m is s ie is g e ï n t e r e s s e e r d in f o t o 's v a n : - s tr a te n en s tra a tg e d e e lte n - w i n k e l s en w i n k e l t j e s , c a f é ' s , b e d r i j v e n z o a ls d e s t o m e r i j ' t Z w a a n tje , z a n d - en g r i n d h a n d e l a r e n , de B o e r e n b o n d , w a g e n m a k e rij W ijn v e e n , k lo m p e n m a k e rs - g e b e u r t e n i s s e n en f e s t i v i t e i t e n a ls d e L a n d b o u w f e e s t e n in 1 926 en B e v r i j d i n g s f e e s t e n - a c t iv it e it e n v a n de b u u r t v e r e n i g i n g T u i n d o r p - h e t S p o rtp a rk - g r o e p s fo to 's ( b e h a lv e d e B u u r t s e s c h o o l; h ie r v a n z ijn v o ld o e n d e fo to 's v o o r h a n d e n ) .

" k i n d e r e n v a n het W e s t e r h o f s e p a d met p i k h a n e n , Foto Joh. v . d . P e p p e l

1946"

Een v o o r b e e l d v a n z o 'n g e w e n s t e f o t o d r u k k e n w i j h i e r b i j a f . De f o t o ' s d ie b r u ik b a a r z ijn , w o rd e n g e r e p r o d u c e e r d en v e r g r o o t . U k r i j g t u it e r a a r d u w f o t o 's t e r u g , m a a r w i l t u w e l u w naam e n a d r e s o p d e a c h t e r z i j d e p l a a t s e n ?

41

In fo rm a tie s o v e r de fo to 's w o r d t z e e r o p p r i j s g e s te ld . U k u n t u f o t o ' s k w i j t b i j m w . M . W i j n t e r p , De H o e f 26, d e h e e r F . v . d . H a v e , O t t o v a n G e l r e w e g 16 en o p d e b i j e e n k o m s t o p d o n d e r d a g 27 s e p t e m b e r a . s . Wij h o p e n o p een g o e d e r e s p o n s . De t e n t o o n s t e l l i n g s c o m m i s s i e .

OPROEP H e e f t w e l l i c h t ie m a n d o n d e r o n z e l e z e r s d e j a a r g a n g 1 892 v a n h e t w e e k b l a d N e d e r V e l u w e in z i j n b e z i t ? De v i c e - v o o r z i t t e r v a n d e v e r e n i g i n g " O u d - B e n n e k o m " b e z i t d e e l II e n S l o t v a n h e t v e r v o l g a r t i k e l " D e t r o m p e t t e r v a n B e n n e k o m " d o o r m e j.M . W . M a c l a i n e P o n t u i t h e t w e e k b l a d N e d e r V e l u w e v a n 5 e n 1 2 j a n u a r i 1 893. Deel I v a n h e t a r t i k e l zal h ij u i t e r a a r d o o k g a a r n e w i l l e n b e z i t t e n . I n d i e n m e t hem e en c o p i e h i e r v a n k a n t o e z e n d e n , t e g e n v e r g o e d i n g v a n k o s t e n , zal h ij d i t b i j z o n d e r o p p r i j s s t e l l e n . A d r e s : H . C i j s b e r t s e n , G a s t h u i s b o u w i n g 9a, 6721 XH B e n n e k o m , t e l . 0 83 8 9 5497.

B IJ E E N K O M S T E N V A N O N Z E B U R E N . . . V e re n ig in g " O u d -B e n n e k o m ". D o n d e r d a g 25 o k t o b e r zal p r o f . d r . J . D . d e J o n g e en l e z i n g h o u d e n o v e r : G r o n d s l a g e n v a n B e n n e k o m . P la a ts en t i j d : De B r i n k , B r i n k s t r a a t 3 9, B e n ­ n e k o m . A a n v a n g 2 0 .0 0 u u r . V e re n ig in g " O u d - R h e n e n " . D o n d e r d a g 20 s e p t e m b e r a . s . in c a f é - r e s t a u r a n t De K o n i n g v a n D e n e m a r k e n . S p r e k e r A . C . Zeven o v e r " H e r a ld ie k " .

K E R K E P A D IN W A G E N IN G E N A . G . S te e n b e rg e n p a ro c h ie -a rc h iv a ris O p z a t e r d a g m i d d a g 29 s e p t e m b e r a . s . zal e r v o o r b e l a n g s t e l l e n d e n g e l e g e n ­ h e i d z i j n om o n d e r l e i d i n g d e r . k . J o h a n n e s d e D o p e r k e r k in d e B e r g s t r a a t t e b e z i c h t i g e n . Na h e t w e l k o m s t w o o r d v a n p a s t o r W . v a n L u i j k v o l g t een k o r t o v e r z i c h t b e t r e f f e n d e h e t o n t s t a a n e n d e g e s c h i e d e n i s v a n d e z e in 1 92 4 /2 5 g e b o u w d e k e r k . E v e n e e n s zal v e r t e l d w o r d e n o v e r h e t i n t e r i e u r v a n d i t k e r k g e b o u w . W is t u d a t d e d r i e r e n a i s s a n c e b o l k r o n e n a f k o m s t i g z i j n u i t d e o u d e B a v o te H a a rle m ? D a t e r b e e l d h o u w w e r k is v a n A u g u s t F a lis e en A l b e r t M e e r t e n s , b e i d e in W a g e n in g e n g e b o r e n ? En s i n d s k o r t een s t u k " V r o o m h e i d in h o u t " v a n d e h o u t h a k k e r - d i c h t e r O m e r G iel l i e t , p a s t o o r te B r e s k e n s . U k e n t hem o n g e t w i j f e l d n o g v a n d e T . V . Z a t e r d a g m i d d a g 29 s e p t e m b e r om 1 4 .0 0 u u r b e n t u v a n h a r t e w e l k o m . De o r g a n i s t v a n d e k e r k , d e h e e r M . M e u l e n b e r g , z a l h e t g e h e e l m e t o r g e l ­ spel o m lijs te n .

42

H ER IN N E R IN G E N A A N O UD-W AGEN INGEN C . G . Z e v e n - d e Haas In h e t f e b r u a r i - n u m m e r v a n " O u d - W a g e n i n g e n " s t a a t e en a r t i k e l v a n d h r . R auws met e n ig e fo to 's v a n h e t o u d e h e k w e r k la n g s de G r e b b e d ijk . Ik h e r ­ i n n e r mij d i t h e k z e e r g o e d , w a n t t u s s e n 1 909 e n 1916 k w a m e n m ij n b r o e r en i k e r v a a k l a n g s o p w e g v a n o n s h u i s a an d e W il h e l m i n a w e g n a a r S c h o o l I, aan de w e g d ie n u N i e m e y e r s t r a a t h e e t , e n t e r u g . O p d e w e g n a a r h u i s z i j n w ij e r t a llo z e m alen o v e r g e k lo m m e n om in d e u i t e r w a a r d e n s lo o t je t e s p r i n g e n o f b ij h e t s l u i s j e o p d e h o o g t e v a n d e a f r i t n a a r h e t B o w l e s p a r k s a la m a n d e r s en s t e k e l b a a r z e n te v a n g e n o f om b lo e m e n te p l u k k e n in h e t l a n g e g r a s l a n g s de d i j k . En in s t r e n g e w i n t e r s om t e s c h a a t s e n o p d e w i j d e i j s v l a k t e v a n de o n d e r g e l o p e n u i t e r w a a r d e n . H e t h e k w as in 1909 n i e t n i e u w , d e p a le n w a re n n ie t w it g e v e r f d , m aa r de k l e u r v a n v e r w e e r d h o u t , de s ta v e n d o n k e r , d u s m o g e lijk z w a rt g e te e r d te g e n r o e s t. A l s d e g e d a c h t e n z o 'n 3 / 4 e e u w t e r u g g a a n k o m e n a ls v a n z e l f m e e r h e r i n ­ n e r i n g e n b o v e n . De a l l e r o u d s t e i n d r u k , d ie i k k a n o p r o e p e n , is d e b r a n d v a n de m olen " D e E e n d r a c h t " , s c h u i n a c h t e r o n s h u i s o p 31 j u l i 1906. We s t o n d e n o p h e t b a l k o n n a a r d e v la m m e n te k i j k e n . H e t m e e s t w as i k g e s c h o k t to e n i k d e o u d s t e d o c h t e r v a n d e m o l e n a a r , N ie s v a n R o o i j e n , m e t los h a a r h u i l e n d o v e r h u n e r f za g l o p e n . I k w a s to e n t w e e e n e e n h a l f j a a r o u d en, h o e w e l j o n g , is d i t m ij a l t i j d b i j g e b l e v e n . Een v r o l i j k e r h e r i n n e r i n g v o r m e n d e r i t t e n m e t d e m e l k w a g e n v a n o n z e m e l k ­ man F r a n s . De f o t o ( h i e r o n d e r a f g e b e e l d ) is 12 j u n i 1908 g e m a a k t , " ' s M o r ­ g e n s 7 u u r " h e e f t m ijn v a d e r e r b i j g e s c h r e v e n . Een k o e le m o r g e n v a n e e n h e t e

Op de b o k in de Wilhel­ minaweg ' s o c h t e n d s om

7 u ur. V . l . n . r . G e u r t j e ............ mel kboer F r a n s ............ ( zi j n b r o e r heette G e ­ rard ) , drie ki n de r e n De Haas: Johan, N e l en met hoed Gret a.

z o m e r d a g . M ij n z u s t e r , b r o e r e n i k m o c h t e n mee o p d e b o k s t a p v o e t s d e b e r g o p , w a a r h u i s a an h u i s m e lk w e r d b e z o r g d . E l k d i e n s t m e i s j e k w a m m e t een k a n n a a r d e m e l k w a g e n , w a n t f l e s s e n e n p a s t e u r i s e r e n w a r e n t o e n o n ­ b e k e n d . De v e r s e lo s s e m e lk w e r d v e r v o e r d in k o p e r e n b u s s e n en m o e s t o p z o m e rd a g e n w el s p o e d i g w o r d e n g e k o o k t . T o e n b e s t o n d e n e r n o g g e e n k o e l k a s t e n . O p de f o t o s t a a t r e c h t s o n s d i e n s t m e i s j e N e e l t j e A r i e s e e n l i n k s G e u r t j e , h e t d ie n s t m e i s j e v a n d e b u r e n H a r t o g h H e y s v a n Z o u t e v e e n , d o c e n t t u i n a r c h i t e c t u u r aan d e t o e n m a l i g e H L .

43

De a t t r a c t i e v a n d e m e l k r i t w as d a t w e zo o p t e r r e i n e n k w a m e n w a a r w ij a n d e r s g e e n t o e g a n g h a d d e n . I k d e n k h i e r b i j a a n ' H i n k e l o o r d ' , to e n b e ­ w o o n d d o o r b a r o n V a n D o o r n , e n a a n 'B e l m o n t e ' t o e n b e w o o n d d o o r d e f r e u ­ les De C o n s t a n t R e b e c q u e . H e t s p a n n e n d s t e d e e l v a n d e r i t w as d e t e r u g ­ t o c h t : in één r e n v a n b o v e n o p d e b e r g t e r u g n a a r h u i s ! N u k u n n e n w e o n s h a a s t n i e t v o o r s t e l l e n , d a t t o e n r i j d e n e e n z e ld z a a m h e id w a s . Een e n k e l e maal m et d e O . S . M . t r a m n a a r A r n h e m n a a r e en t a n d a r t s o f om k l e r e n te k o p e n , e e n e n k e l e maal m e t e en k i n d e r p a r i j t j e i n e en j a n p l e z i e r n a a r d e s p e e l t u i n v a n Nol in ' t B o s c h o f n a a r d e k e r s e n b o o m g a a r d i n d e N u d e , w a a r je te g e n b e t a l i n g z o v e e l k e r s e n m o c h t e t e n a ls je w i l d e ( e n k o n ) . O f n a a r W e s t e r b o u w i n g o f W o lfh e z e , w a a r w ij d a m m e n in d e b e e k b i j d e b r u g b o u w ­ d e n . B i j h e t o u d e r w o r d e n k w a m d a a r b i j h e t r i j d e n o p d e f i e t s in d e p r a c h ­ t i g e o m g e v i n g v a n W a g e n in g e n e n d a t v e r r u i m d e je h o r i z o n a a n z i e n l i j k . B i j d i t o u d e r w o r d e n h o o r d e n o o k d e z w e m le s s e n in h e t z w e m b a d in d e R i jn b o v e n L e x k e s v e e r . De R i j n w a s t o e n n o g g e e n r i o o l z o a ls n u . De z w e m m e e s ­ t e r R i e t w as d a a r d e b aa s e n v e l e W a g e n in g s e k i n d e r e n u i t h e t b e g i n v a n d e z e e e u w h e b b e n e r z w em m en g e l e e r d . Z i j n m e t h o d e zal z e k e r n i e t z o m o ­ d e r n z i j n g e w e e s t a ls d e t e g e n w o o r d i g e z w e m l e s s e n . En in d e v a k a n t i e h a d d e n w ij d e s e n s a t i e v a n o p r e i s te g a a n . L o g e r e n b i j f a m ilie o f n a a r W i j k - a a n - Z e e , O o s t v o o r n e o f N o o r d w i j k . I k h e r i n n e r m ij n o g h e t g e v o e l v a n b l i j d e v e r w a c h t i n g a ls we e e n m a a l m e t o n z e k o f f e r s in ' B e l l o ' , d e t r a m n a a r E d e , z a t e n . En i k h e b n ó g d a t g e v o e l d a t e r i e t s p r e t t i g s g a a t g e b e u r e n a ls i k in de a u t o o f in d e b u s , d i e ' B e l l o ' v e r v a n g t , z i t . D a t k l o p t , w a n t i k b e n d a n o p w e g n a a r h e t g e z i n v a n m i j n j o n g s t e z o o n , d i e m ij v e r ­ z o c h t d e z e h e r i n n e r i n g e n o p te s c h r i j v e n .

HOE L A N G IS DE WEG N A A R D U I Z E N D L E D E N ? S ja a k R au w s In d e c e m b e r 1 980 s c h r e e f d e t o e n m a l i g e s e c r e t a r i s A . C . Z e v e n in z i j n " V a n de b e s t u u r s t a f e l " d a t d e v e r e n i g i n g zo u p r o b e r e n in 1981 d e 1 000 le d e n te b e r e i k e n . H elaas h e e f t m en d i t a a n t a l t o t o p h e d e n ( m e i 1984) n o g n i e t k u n ­ n e n r e a l i s e r e n . Was m en in 1 980 t e o p t i m i s t i s c h ? L a t e n w i j h i e r t o e d e o n d e r ­ s ta a n d e t a b e l e n g r a f i e k , s a m e n g e s t e l d a a n d e h a n d v a n g e g e v e n s v e r m e l d in de j a a r g a n g e n v a n W a g e n w e g e n e n O u d - W a g e n i n g e n v a n 1 973 t / m 1984 eens b e k ijk e n . In de t a b e l s t a a t h e t a a n t a l le d e n p e r j a a r v e r m e l d m e t d a a r n a a s t d e t o e n a ­ me v a n h e t le d e n a a n t a l , t e v e n s u i t g e d r u k t in e e n p e r c e n t a g e . R e e d s in h e t e e r s t e v e r e n i g i n g s j a a r a p r i l 1973 - a p r i l 1974 k o n m en 308 le d e n i n s c h r i j v e n ! D i t a a n t a l k w a m a ls v o l g t t o t s t a n d . O p d e o p r i c h t i n g s a v o n d , 17 a p r i l 1 973 w e r d e n g e n o t e e r d c a . 40 l e d e n . In mei w a s d i t a a n t a l g e s t e g e n t o t c a . 100 en in a u g u s t u s w a s d i t c a . 200. A l in d e c e m b e r h o o p t e h e t b e ­ s t u u r d e 300 le d e n te k u n n e n p a s s e r e n ! In d e j a r e n h i e r n a z ie n w i j h e t le ­ d e n ta l g e le id e lijk aan s tijg e n . In 1 976 w as e r g e e n v e r m e l d i n g v a n h e t a a n t a l le d e n e n i n 1 977 z i j n d e z e n i e t in de t a b e l en g r a f i e k o p g e n o m e n d a a r h e t a a n t a l in h e t j a a r v e r s l a g 1 977 n i e t in o v e r e e n s t e m m i n g is m e t d e a a n s l u i t i n g in h e t j a a r v e r s l a g 1 978. B i j d e l a t e r e j a a r v e r s l a g e n w a s d e z e s l u i t i n g e r w e l. De l e d e n a a n w a s p e r j a n u a r i 1 975 - 1 978 is 124. E e n g e m i d d e l d e a a n w a s d u s v a n 41 ( z i e g r a f i e k ) . V e r d e r b l i j k t d a t n a h e t e e r s t e v e r e n i g i n g s j a a r 1 9 7 3 -7 4 in 1 978 h e t l a a g s t e a a n ta l ( 1 2 ) e n in 1980 d e m e e s te le d e n ( 9 7 ) w e r d e n i n g e s c h r e v e n .

44

H ISTO R IS C HE VERENIGING "OUD-WAGEN INGEN" O v e r z i c h t v a n h e t a a n t a l le d e n e n n i e u w e le d e n o v e r d e j a r e n a p r i l 1973 t / m d e c e m b e r 1983 Jaar:

A a n ta l le d e n :

a p r .1973 a p r .1974 j a n . 1975 1976 1977 j a n . 1978 d e c . 1978 d e c .1 9 7 9 d e c . 1980 d e c .1981 d e c .1982 d e c . 1983

10 9

A a n ta l:

T o e n a m e a a n t a l le d e n P e rc e n ta g e :

_

ca.

308 329 453 465 513 610 642 663 700

A a n t a l le d e n in 1 0 0 - t a l l e n . A a n t a l n ie u w e le d e n in 1 0 - t a l l e n .

_ 21 1 24 12 48 97 32 21 37

6 ,8 2 3 7 ,6 9 2 ,6 5 1 0 ,3 2 18, 91 5, 25 3, 27 5 ,5 8

\

8 7 6

5 4 3 2

1 0

Men was d u s in 1 980 t e r e c h t o p t i m i s t i s c h ! In d e c e m b e r 1 983 t e l d e d e v e r e n i g i n g c a . 700 l e d e n . G e m i d d e l d is d i t o v e r e l f j a r e n g e r e k e n d een a a n w a s v a n 63 l e d e n . D i t c i j f e r g e e f t e c h t e r e en te r o o s k l e u r i g b e e ld o m d a t h i e r i n h e t a a n t a l v a n 308 n i e u w e le d e n z i t v a n h e t e e rs te v e r e n ig in g s ja a r . A ls deze b u ite n b e s c h o u w in g g e la te n w o rd e n dan is d e g e m id d e l d e to e n a m e o v e r 10 j a r e n g e r e k e n d 39 le d e n p e r j a a r . W a n ­ n e e r de v e r e n i g i n g ( d e l e d e n ) d e z e g e m i d d e l d e to e n a m e p e r j a a r zal w e t e n t e h a n d h a v e n k a n m en d u s d e m ij l p a a l v a n 1000 le d e n te g e m o e t z ie n in de j a r e n 1 991-1 992. M a a r a ls w i j m et o n s a lle n v o o r d e c e m b e r 1 984 i e d e r s l e c h t s één l i d z o u d e n a a n b r e n g e n d a n k a n d e z e m ij l p a a l n u r e e d s b e r e i k t w o r d e n ! S c h r e e f d e s e c r e t a r i s n i e t in s e p t e m b e r 1 980: " A l s u e en n i e u w l i d a a n ­ b r e n g t kan h e t b e s t u u r u n ie t b e lo n e n m et een le p e ltje , m aa r u b e lo o n t u w m e d e le d e n e n u z e l f m e t een s t e r k e v e r e n i g i n g ! D u s : o p n a a r d e 1 000 l e d e n ! "

45

WIE Z IJ N W IJ?

re d a c tie

B i j g a a n d e f o t o ' s z i j n o n t l e e n d a an e e n a r t i k e l " O n z e b l o e m p o t t e n " d a t v e r ­ s c h e e n in h e t t i j d s c h r i f t " O n z e t u i n e n " v a n 4 j a n u a r i 1 929. Ze z i j n , z o a ls u i t h e t a r t i k e l b l i j k t , g e n o m e n o p h e t b e d r i j f v a n d e W a g e n in g s c h e D a k ­ p a n n e n - en A a r d e w e r k f a b r i e k P h o e n i x . Ons lid S .R a u w s h e e ft re e d s v e le in t e r e s s a n t e b ijz o n d e r h e d e n o v e r h e t o n t s t a a n , d e o n t w i k k e l i n g en h e t v e r d w i j n e n v a n d e z e f a b r i e k b i j e e n g e ­ b r a c h t . D a a r b i j z i j n n a m e n v a n w e r k n e m e r s o n m i s b a a r . Wie v a n u h e r k e n t d e z e p e r s o n e n ? R e a c t ie s w o r d e n g a a r n e in o n t v a n g s t g e n o m e n d o o r de r e d a c t i e ( a d r e s zie o m s la g b o v e n a a n ) . O v e r d e g e b r o e d e r s S e v e s ( z i e o n s n u m m e r v a n f e b r u a r i 1984) v o l g e n een v o l g e n d e maal b i j z o n d e r h e d e n .

Het v o r m e n der potten.

Het s c h e p p e n van de klei.

46

VA N N A A IM U G T O T H U IS N A A IS T E R re d a c tie ln de N ie u w e K r a n t is d e r u b r i e k " N u en t o e n " v a n V a n S o n s b e k e e en g r a a g g e le z e n r u b r i e k . B e l a n g s t e l l e n d e l e z e r s e n l e z e r e s s e n r e a g e r e n g e r e g e l d s p o n t a a n w a n n e e r h i j w e e r e e n b e p a a ld o n d e r w e r p u i t h e t v e r l e d e n g a a t b e ­ l i c h t e n . H e r i n n e r i n g e n , d i k w i j l s v e r g e z e l d v a n é én o f m e e r f o t o ' s , k o m e n o p z 'n b u r e a u t e r e c h t . H ij v e r w e r k t ze n a u w g e z e t t o t é én o f m e e r a f l e v e r i n g e n . E n k e le m a a n d e n g e l e d e n w a s h e t o n d e r w e r p " n a a i s t e r s " a a n de o r d e . En zo v e r s c h e e n in h e t w o e n s d a g n u m m e r v a n 16 mei j . l . in d e s l o t a f l e v e r i n g " V a n n a a im u g t o t h u i s n a a i s t e r " e en t w e e t a l f o t o ' s m e t t e k s t o v e r h e t n a a i a t e l i e r v a n J u f f r o u w V a n Z e t t e n u i t W a g e n in g e n . Z ij h a d e e n n a a i a t e l i e r in d e B e r g ­ s tra a t. De e ig e n a r e s s e v a n d e f o t o ' s en d e i n l i c h t i n g e n b r o n w a s M e j . H . G e e l h u y s e n u i t A r n h e m . M e t t o e s t e m m i n g v a n V a n S o n s b e k e n e m e n w ij h e t W a g e n in g s e g e d e e lt e o v e r . V a n M ej . G e e l h u y s e n o n t v i n g e n w ij d e o r g i n e l e f o t o ' s v o o r p u b lic a tie . O nze b ijz o n d e re d a n k . Het n a a ia te lie r " I n de B e r g s t r a a t te W a g e n in g e n , s c h u i n t e g e n o v e r De W e r e l d , w as al v ó ó r de E e r s t e W e r e l d o o r l o g ( 1 9 1 4 - 1 9 1 8 ) h e t a t e l i e r v a n j u f f r o u w M a g d a le n a v a n Z e t t e n . D eze c o s t u m i è r e w e r k t e m e t e en a a n t a l m e is je s b o v e n in h e t o u d e r ­ lijk h u is . H aar z u s te r A rn o ld a z o rg d e v o o r h e t fijn e r e h a n d w e r k ." Fo t o hi er naast : J u f f r o u w Magdal ena v a n Z e t t e n circa 1910 met z e v e n mei sj es v a n haar atel ier in de B e r g ­ straat te W a g e ni ng e n . Naast haar zat Mi e n v a n Wijk, het t w e e d e meisj e v an links was waar s chi j nl i j k e en ni cht j e v a n de familie J anse n v a n de h o u t ­ z a g e r i j uit de H e r en s t r a a t ( J a n sj e J a n s e n was de t we ede v a n r e c h t s ) . Het middelste meisje was B e t j e v a n R o o i j e n , de d o c h ­ t e r v a n de molenaar bij de Wilh e l m i n a w e g , het d e r d e meisje van r e c h t s was Stien v a n Vliet, w i e r v a d e r op de s i g a r e n f a b r i e k O p s t e l t e n we r kt e , en ui terst r e c h t s was v e r m o e d e l i j k e en d o c h t e r v a n k r u i d e n i e r Van Silfhout uit B e nn e k o m.

E r m oet een g e m o e d e l ij k e s f e e r g e h e e r s t h e b b e n a a n d ie g r o t e t a f e l , w a a r ­ o n d e r v o o r e l k m e isje e en s t o o f m e t t e s t s t o n d om d e v o e t e n w a r m te h o u d e n . ( M a g d a le n a v a n Z e t t e n is in 1 955 o v e r l e d e n ) . " Een e n k e le a a n v u l l i n g o p d i t " n a a i - v e r h a a l " o n t l e e n i k a a n d e b r i e f v a n 14 j a n u a r i j . l . v a n Mej . G e e l h u y s e n . De s t o v e n d i e n d e n ( o o k ) om h e t n a a ig o e d o p d e k n i e t e h o u d e n . H e t n a a i g o e d w e r d o o k wel a an een k n i e o f b e e n v a s t g e s p e l d . J a n s je J a n s e n is e n i g e j a r e n g e l e d e n o v e r l e d e n . Z i j h e e f t l a t e r i e t s a an d e " C e r e s " p e tje s g e n a a id .

47

Z ij h e e f t j a r e n l a n g in d e h o e d e n z a a k in d e H e r e n s t r a a t g e w e r k t ; d a t p a n d m et d u b b e l e ra m e n b e s t a a t n o g , t e g e n o v e r d e m e u b e l f a b r i e k w a a r h a a r v a ­ d e r w e rk te . De g r o e p s f o t o d a t e e r t n i e t v a n 1910, m a a r v a n c a . 1 920 " o m d a t i k me de m e isje s n o g zo g o e d h e r i n n e r . De m e is je s k w a m e n , d e n k i k , v a n a f h e t S p i j k , d o o r de t u i n e n d a n d e d e u r n a a s t d e m u u r o v e r d e t r a p n a a r de n a a i k a m e r . "

De w o n i n g v a n de familie Van Z e t t e n in de B e r g s t r a a t te W a g e n i n g e n , waarin aan de a c h t e r z i j d e op de b o v e n v e r d i e ­ p i n g d o c h t e r Magdal ena e en naai­ atel ier had. Het v e r b o u w d e p an d h u i s v e s t thans de zaal van Grutterink.

B a d m e e s te r R ie t V a n S o n s b e k e v r a a g t om g e g e v e n s en b i j z o n d e r h e d e n o v e r B a d m e e s t e r R i e t . H ij h e e f t d a a r f o t o ' s v a n u i t ± 1 920. S c h r i j f n a a r : V a n S o n s b e k e , r e d . De N ie u w e K r a n t , G ele R i j d e r s p l e i n 16, 6811 A P A r n h e m . U k u n t hem o o k b e l ­ len i e d e r e d i n s d a g t u s s e n 1 0 en 11 u u r . T e l .0 8 5 - 4 3 7 5 4 5 .

VAN TAPTEM ELK T O T H AVERM O UTPAP

p H o , )eman

H e r i n n e r i n g u i t 1 944 T o e n in de m a a n d j a n u a r i v a n h e t o o r l o g s j a a r 1944 d e D u i t s e r s h e t t o e n m a ­ lig e h o te l De W a g e n in g s e B e r g v o r d e r d e n e n v a n h e t e r n a a s t g e l e g e n f r a a i e la n d g o e d B e lm o n t e een w a g e n p a r k m a a k t e n , za l h o o g s t w a a r s c h i j n l i j k m ijn v a d e r d ie m e l k b o e r w as e r n i e t b i j s t i l g e s t a a n h e b b e n d a t h i j d a a r n o g e e n s m e lk zou m o e te n g a a n l e v e r e n . 48

D a g e l i j k s t r o k h i j m e t p a a r d e n w a g e n d o o r W a g e n in g e n w a a r z i j n k l a n t e n ­ k r i n g v e r s p r e i d w o o n d e , om d e z e t e v o o r z i e n v a n z u i v e l p r o d u k t e n . V a n w i j k s a n e r i n g w as t o e n n o g g e e n s p r a k e . Zo m o e s t h i j o o k e lk e d a g d e G e n e ­ ra a l F o u l k e s w e g , d ie t o e n n o g R i j k s s t r a a t w e g h e e t t e , o p om d a a r e n k e l e w o o n a c h t ig e k l a n t e n te b e d i e n e n . Daar g e b e u rd e h e t o o k d a t h ij op z e k e re d a g tw e e D u its e o f f ic ie r e n b ij z ijn m e lk w a g e n k r e e g d ie hem o p d r a c h t g a v e n e l k e w e e k d r i e h o n d e r d l i t e r t a p t e ­ m e lk te b e z o r g e n b i j h o t e l De W a g e n in g s e B e r g . T a p t e m e l k is m e lk d ie z e e r s t e r k is a f g e r o o m d , e r w a t e r i g u i t z i e t en e en b l a u w e k l e u r v e r t o o n t . Zo b e g o n v o o r m ijn v a d e r de w e k e l i j k s e g a n g n a a r h e t h o t e l . I k m ee n d a t h ij d ie d r i e h o n d e r d l i t e r h a d v e r d e e l d d o o r z o 'n d r i e maal p e r w e e k d e r i t b e r g ­ o p w a a r t s te m a k e n . H ij d e e d d a t a l t i j d a a n h e t e i n d e v a n d e m id d a g a ls h ij k l a a r w as m e t z i j n d a g e l i j k s e b e z o r g i n g . B i j d e i n r i t n a a r h e t h o t e l s t o n d d a a r de D u i t s e s c h i l d w a c h t d ie v o o r a l in h e t b e g i n h e t p e r s o o n s b e w i j s v a n m ijn v a d e r n a u w k e u r i g c o n t r o l e e r d e . L a t e r w e r d d a t s o e p e l e r en k o n h i j m e e s ta l zo d o o r r i j d e n . De m e l k m o e s t b i j d e k e u k e n a f g e l e v e r d w o r d e n en de D u i t s e k o k s c h e e n h e t s p o e d i g g o e d m e t m ij n v a d e r v o o r te h e b b e n . Zo v r o e g h i j hem wel e e n s o f e r e c h t g e e n w a t e r b i j d e m e l k z a t , w a n t m o r ­ g e n zou e r w e e r s t r e n g e c o n t r o l e o p l e v e n s m i d d e l e n p l a a t s v i n d e n . V a n d ie t a p t e m e l k w e r d p a p g e k o o k t en d a t w a s d i k w i j l s h a v e r m o u t p a p . M i j n v a d e r k r e e g zo r e g e l m a t i g e en b o r d j e h a v e r m o u t p a p v a n d e k o k a ls h ij d e m e lk g e l e v e r d h a d . E n k e le k e r e n b e n i k o o k m e e g e w e e s t . I k k r e e g d a a r o o k h a ­ v e r m o u t p a p d i e , n a a r i k me n o g k a n h e r i n n e r e n , g o e d s m a a k t e . T o c h g i n g m ijn v a d e r n i e t a l t i j d e v e n g e r u s t d ie m e l k n a a r h e t h o t e l b r e n g e n . A l s e r t o e v a l l i g E n g e ls e v l i e g t u i g e n , m e e s ta l o p w e g n a a r D u i t s l a n d , h o o g o v e r k w a m e n w e r d e r a la r m g e g e v e n d o o r h e t l u i d e n v a n e en b r o n z e n b e l . N ie m a n d m o c h t d a n h e t t e r r e i n v e r l a t e n t o t d a t h e t s e in v e i l i g g e g e v e n w e r d . D i t h a d m ij n v a d e r een k e e r m e e g e m a a k t en i k d e n k d a t h i j d i t n o g v o o r geen tie n b o rd je s h a v e rm o u tp a p o p n ie u w h a d w ille n b e le v e n . H a v e rm o u tp a p , b e r e i d v a n d e t a p t e m e l k d ie h i j in 1944 b i j d e D u i t s e r s in h e t t o e n m a l i g e h o te l De W a g e n in g s e B e r g m o e s t b e z o r g e n .

EEN L E P E L V A N DE W A G E N IN G S E G O U D - EN Z I L V E R S M I D W IL L E M B O E K E L M A N . _ 7 A . C . Zeven In W a g e n w e g e n 7 ( 1979) : 3 2 - 3 3 b e s t e e d d e i k a a n d a c h t aan d e 18de e e u w s e W a g e n in g s e g o u d - en z i l v e r s m i d W illem B o e k e l m a n . A a n h e t s l o t v a n m ijn v e r h a a l s p r a k i k de v e r w a c h t i n g u i t d a t b i j W a g e n i n g e r s e n a n d e r e n w e l ­ l i c h t n o g z i l v e r e n v o o r w e r p e n v a n W illem B o e k e l m a n a a n w e z i g z i j n . T i j d e n s een b e z o e k a a n d e I e p e l t e n t o o n s t e l l i n g in h e t N e d e r l a n d s O p e n l u c h t ­ m use um te A r n h e m in z o m e r 1 982 za g i k zes le p e l s d ie d o o r Willem B o e k e lm a n w e r d e n g e m a a k t . D e ze le p e ls b e h o r e n t o t d e c o l l e c t i e v a n b o v e n g e n o e m d m u s e u m . D aa ro m v r o e g i k f o t o ' s e n e en b e s c h r i j v i n g a a n . D eze w e r d e n m ij to e g e z o n d e n e n i k w il g r a a g d e d i r e c t i e v a n h e t N O M h i e r v o o r b e d a n k e n .

49

de a c h t er zi j d e v a n e en lepel

De f o t o ' s to n e n o n s d e v o o r - en a c h t e r z i j d e v a n e en l e p e l . De b e s c h r i j v i n g l u i d t : l e n g t e 21 c m , b r e e d t e 4, 5 c m ; m a t e r i a a l z i l v e r ; v o r m v a n d e s t e e l : o n d e r smal n a a r b o v e n b r e e d t o e l o p e n d ; v o r m v a n d e b a k : o v a a l . De b o v e n ­ k a n t v a n d e s te e l s t a a t i e t s o m h o o g en w o r d t d o o r e en f l a u w e r i c h e l in tw e e ë n g e d e e l d . S te e l en b a k z i j n d o o r m id d e l v a n e e n e n k e l l o f je aan e l k a a r b e v e s tig d .

g e d e e l t e v a n de steel met v i j f m e r k e n

De la a t s t e f o t o Ia at o n s e e n d e t a i l v a n d e s t e e l m e t d e v i j f m e r k e n z i e n : 1. h e t W a g e n in g s e s t a d s k e u r m e r k : e en r a d 2. h e t g e k r o o n d e m o n o g r a m WB : h e t m e e s t e r t e k e n v a n W illem B o e k e lm a n 3. e en t w e e d e W a g e n in g s e s t a d s k e u r m e r k : e e n g e k r o o n d e W 4. een l e t t e r F : d e z e F is h e t z o g e n a a m d e j a a r l e t t e r . T o e n d e r t i j d w a r e n d e j a a r l e t t e r s v a n de g o u d - en z i l v e r s m e d e n n o g n i e t g e s y n c h r o n i s e e r d . D i t w il z e g g e n d a t v e r s c h i l l e n d e s m e d e n v e r s c h i l l e n d e j a a r l e t t e r s in e e n ­ z e lf d e j a a r g e b r u i k t e n . De o o r z a a k w a s d a t b i j v e r k o o p v a n e e n g o u d ­ en z i l v e r s m e d e r i j d e n ie u w e e i g e n a a r d e v o l g e n d e l e t t e r in h e t a l f a b e t g i n g g e b r u i k e n . Zo w e r d e n t w e e l e t t e r s in é én j a a r g e b r u i k t . W e r d een b e d r i j f v a a k v e r k o c h t d a n w e r d e n m e e r d e r e k e r e n tw e e l e t t e r s in e en j a a r g e b r u i k t . H i e r d o o r l i e p e n de j a a r l e t t e r s ' u i t d e p a s ' . 5. een m o d e r n ( c a . 1955) g e h a l t e m e r k . O n g e v e e r 30 j a a r g e l e d e n is b e s l o t e n d a t al h e t z i l v e r in o p e n b a a r en p a r t i c u l i e r e ig e n d o m o p n i e u w g e k e u r d m oe t w o r d e n . De e e r s t e v i e r m e r k e n b e t e k e n e n d a t d e le p e l d o o r W illem B o e k e lm a n is g e ­ m a a k t en d a t de s t a d W a g e n in g e n z i j n w e r k h e e f t g o e d g e k e u r d . Wie k a n Willem B o e k e l m a n 's j a a r l e t t e r s d e t e r m i n e r e n ? E r z u l l e n n o g w el m e e r le p e ls e n a n d e r t a f e l g e r e i v a n hem in N e d e r l a n d te v in d e n z ijn .

N .B .

50

T o e s te m m in g t o t p u b l i c a t i e v a n d e f o t o ' s w e r d v e r k r e g e n v a n de d i r e c t i e v a n h e t R i jk s m u s e u m v o o r V o l k s k u n d e " H e t N e d e r l a n d s O p e n l u c h t m u s e u m " te A r n h e m . H i e r v o o r m ij n d a n k . Een b e z o e k a an d i t m u se u m is z e e r d e m o e ite w a a r d .

DE J E U D E - OF J O O D E S T R A A T

. „ _ A . G . S te e n b e rg e n

De N i e u w s t r a a t w o r d t in d e 18de e n d e 19de e e u w s e a r c h i e f s t u k k e n v a a k J e u d e - o f J o o d e s tra a t g en o e m d . B e id e nam en w o rd e n d u s d o o r e lk a a r g e b r u i k t . De e e r s t e maal d a t w ij d e z e n a a m : J o d e n s t r a a t , t e g e n k o m e n is in h e t Re­ g i s t e r en n am en d e r L e d e m a t e n ( s i c ! ) in d e G e r e f o r m e e r d e G e m e e n te (= H e r ­ v o r m d e k e r k ) te W a g e n in g e n in 1 707 * ) . De naam d u i d t e r o p d a t in d e N i e u w ­ s t r a a t to e n o f d a a r v o o r één o f m e e r J o o d s e f a m i l i e s g e w o o n d h e b b e n . M e t z e k e r h e i d w as d a t in 1691. In 1691 b e z a t n a m e l i j k d e B a n k v a n L e n i n g h o u d e r , Sim on Is a a c s , in d e z e s t r a a t e e n h u i s m e t g r o n d e n e e n m o e s t u i n d . i . een g r o e n t e t u i n . In h e t s t u k 2) w o r d t d e s t r a a t e c h t e r N i e u w s t r a a t g e n o e m d . Sim on Isa a cs w as een zoon v a n Is a a c A d o l p h s , d ie in 1663 al in W a g e n in g e n w o o n d e en a an w ie in 1667 o c t r o o i v o o r d e e x p l o i t a t i e v a n d e b a n k v e r l e e n d w e r d . O m s t r e e k s 1 690 o v e r l e e d h i j e n z i j n z o o n , d i e a a n v a n k e l i j k in V e e n e n da a l w o o n d e 3) , nam d e z a k e n w a a r . In 1693 b l i j k t S im o n Is a a c s m e t d e n o o r ­ d e r z o n v e r t r o k k e n te z i j n m e t a c h t e r l a t i n g v a n s c h u l d e n 1* ) . In 1694 w e r d e n z i j n b e z i t t i n g e n , w a a r o n d e r h e t h u i s in d e N i e u w s t r a a t en een h u i s aan d e M a r k t , v e r k o c h t 5) . H e t is n i e t o n m o g e l i j k d a t d e 17de e e u w s e B a n k v a n L e n i n g in d e N i e u w s t r a a t w as e n , o m d a t d e z e b a n k g e ë x p l o i t e e r d w e r d d o o r J o d e n , in d e v o l k s m o n d a ld u s g e s p r o k e n w e r d v a n J o d e n s t r a a t . De l i j s t v a n 1 707 s p r e e k t e r v o o r h e t e e r s t o v e r . De l i j s t v a n h a a r d s t e d e n g e l d u i t 1749 6) n o e m t w e l ' J o o d e s t r a a t ' , m a a r e r w a r e n g e e n J o d e n in d e z e s t r a a t w o o n a c h t i g . De l i j s t e n v a n h e t k l e p p e r g e l d ( 1 69 2 -1 7 4 4 ) 7) n o e m t a lle e n N i e u w ( e ) s t r a a t . In v e r ­ s c h ille n d e t r a n s p o r t a k t e n w o r d t 'J o o d e s tr a a t' g e n o e m d . H e t B e v o l k i n g s r e g i s t e r v a n 1 850 8) , W ijk A , b l z . 5 0 9 , g e b r u i k t ' J e u d e s t r a a t ' . W o lf Sam uel v a n C r e v e l d u i t V e e n e n d a a l o p e n d e in j u l i 1 855 e r z i j n z a a k , waar h e t p u b lie k v o o r b est o s s e n - e n k a l f s v l e e s a 60 c e n t ------------------------------------------------------------ —---------- -------h e t N e d e r l a n d s p o n d b i j hem _ Dc Ondergetekende heeft de t e r e c h t k a n ( z i e a f b . ) . In eer bij deze zijnen geaclilen 1861 l i e t V a n C r e v e l d in z i j n t i f e llw«: Stadgenooten te berigten, dat ^ a d v e rte n tie a fd r u k k e n , d at bij zich gevestigd beeft als h i j in de N i e u w s t r a a t w o o n d e . '•*» Een a d v e r t e n t i e u i t 1868 « s p r e e k t n o g v a n J e u d e s t r a a t 9) . I N D E J E U D E S T R A A T N \ 5515. O m s t r e e k s 1 875, to e n h e t g e I I ij beveelt zich minzaam in Ulid. gunst, zullend* m e e n t e b e s t u u r e r to e o v e r g i n g door eene prompte en civiele-bediening zich dezelve o f f i c i ë l e s t r a a t n a m e n v a s t te trachten waardig te maken. s t e l l e n , zal d e naam J e u d e n v i p r c v i'ï n o f J o o d e s t r a a t v o o r g o e d in >Ai> o n b r u ik z ijn g e r a a k t. N o te n : x) . A r c h i e f v a n d e H e r v o r m d e G e m e e n te W a g e n i n g e n . N o t u l e n K e r k e r a a d , Pasen 1707. 2) . R e c h t e r l i j k A r c h i e f W a g e n i n g e n . I n v . n o . 176, f . 8 9 . T r a n s p o r t a k t e 17 a p r i l 1691. 3) . O u d A r c h i e f W a g e n in g e n . I n v . n o . 1401. S t u k k e n b e t r e f f e n d e d e a d m i n i ­ s t r a t i e v a n een g e d e e l t e v a n d e W o l f s w a a r d . . . . 1 6 7 7 - 1 6 8 7 . 1 o m s l a g . De h e e r A . C . Z e v e n m a a k te m ij o p d e z e b e l a n g r i j k e b r o n m e r k z a a m . M ij n d a n k h ie r v o o r .

51

**) . J . H . v a n d e r G r i e n d . D r i e g e n e r a t i e s N o o r m a n , i n : V e l u w s e g e s l a c h t e n 5 (1 9 8 0 ) n o . 2 , b l z . 9 5 . 5) . R e c h t e r l i j k A r c h i e f W a g e n in g e n . I n v . n o . 176, f . 1 1 9 r. T r a n s p o r t a k t e 18 s e p t e m b e r 1 694. 6) . O u d A r c h i e f W a g e n in g e n . I n v . n o . 954. L i j s t v a n h a a r d s t e d e n g e l d , 1749. ' ) . l d . I n v . n o . 910a. L i j s t v a n k l e p p e r g e l d , 1 6 9 2 -1 7 4 4 . 8) . N ie u w A r c h i e f W a g e n in g e n . I n v . n o . 2224. B e v o l k i n g s r e g i s t e r , d e e l 1, w ijk A . 9) . W a g e n in g s c h e C o u r a n t v a n 1 855, 1 861 e n 1 868.

A D R E S S E N OM T E W ETEN BESTUUR: F . v a n d e r H a v e , v o o r z i t t e r . O t t o v a n G e l r e w e g 16, t e l . 13468 A . C . Z e v e n , v i c e - v o o r z i t t e r , D a s s e n b o s l a a n 6, t e l . 10156 S e c re ta ria a t: v a ca n t M w . E . M . v a n B e e n e n , p e n n i n g m e e s t e r e s s e . A s t e r s t r a a t 3 51, t e l . 15341 W. J . P . S t e e n b e r g e n , l e d e n - s e c r e t a r i a a t . T a r t h o r s t 22, t e l . 14959 A . L . N . R i e t v e l d , l i d e n f o t o - en p r e n t e n a r c h i e f , T a r t h o r s t 54, t e l . 15477 R E D A C T IE "O U D -W A G E N IN G E N " : A . G . S t e e n b e r g e n , h o o f d r e d a c t e u r . A b e r s o n l a a n 1 3 " , t e l . 16675 A . C . Z e v e n , D a s s e n b o s la a n 6, t e l . 10156 A . L . N . R i e t v e l d , T a r t h o r s t 54, t e l . 15477 B I B L I O T H E E K EN D O C U M E N T A T I E : IN L E V E R E N K O P I J V O O R H ET V O LG E N D E NUMMER VÓÓR 1 NOVEMBER a .s .

A . G . S t e e n b e r g e n , a d r e s zie b o v e n WERKGROEP M O LE N S : H . D o b b e , H a r n j e s w e g 56, t e l . 18120 WERKGROEP A R C H E O L O G IE : W.G . S o m b r o e k , N i e m e y e r s t r a a t 3 1 , t e l . 11486 B E R IC H T G E V E R M O N U M E N T E N Z O R G : A . G . S t e e n b e r g e n , a d r e s zie b o v e n CORRESPONDENT R . O . B . :

J . H u i s m a n , G o u d s b l o e m s t r a a t 1, R e n k u m , t e l . 0 8 3 7 3 -1 3 4 4 8

C O N T R IB U T IE G iro

52

29 46 125

t.n .v .

1984:

in d iv id u e e l lid e c h tp a re n

ƒ 1 5 ,— - 1 7 ,5 0

p e n n i n g m e e s t e r O u d - W a g e n i n g e n te W a g e n in g e n

12e j a a r g a n g - n r . 4 - n o v e m b e r 1984.

OUD WAGENINGEN

M E D E D E L IN G E N v a n de H I S T O R I S C H E V E R E N IG IN G "O U D - W A G E N IN G E N "

V e r s c h i j n t te n m i n s t e eenmaal p e r k w a r t a a l

o &

R e d a c t ie : A b e r s o n l a a n 13" - 6703 GD W a g e n in g e n

iie e n J c c m

b t

M A A N D A G 26 N O V E M B E R 1984 a a n v a n g 2 0 .0 0 u u r De W e r e ld , G e n . F o u l k e s w e g 1, W a g e n in g e n L e z in g d o o r d r s . W. J . M . J . R U T T E N , E d e , o v e r : DE W O N D E R B A A R L IJ K E O N T S N A P P IN G V A N W A G E N IN G E N A A N DE P O K K E N E P ID E M IE V A N

1 871 / '7 2

DE W O N D E R B A A R L I J K E O N T S N A P P I N G V A N WAGEN 1NGEN A A N DE P O K K E N E P ID E M IE V A N

1 871 /*72 D r s . W . J .M . J . R u t t e n

In de j a r e n 1 871 / '7 2 w o e d d e e r in N e d e r l a n d een z w a r e p o k k e n e p i d e m i e , een z i e k t e d ie v r o e g e r v e e l v o o r k w a m m a a r s i n d s k o r t ( 1 978) w e r e l d w i j d is u i t ­ g e r o e i d . De b r a n d h a a r d e n v a n de b e s m e t t in g b e v o n d e n z ic h in d e g r o t e ste d e n in h e t w e s te n d e s l a n d s en v a n d a a r v e r s p r e i d d e d e e p id e m ie z i c h b lik s e m s n e l o v e r de r e s t v a n N e d e r l a n d . T e r w i j l d e e p id e m ie o v e r a l d o o d en v e r d e r f z a a id e , b l e e f W a g e n in g e n v r i j w e l v o l l e d i g g e s p a a r d . E r w e r d e n wel e n k e le z i e k t e g e v a l l e n g e c o n s t a t e e r d , m a a r e r v i e l e n g e e n d o d e n . Hoe k o m t h e t d a t " d e k l e i n e p e s t " , z o a ls de p o k k e n o o k w el w e r d e n g e n o e m d , Wage­ n in g e n n a g e n o e g o n g e m o e id l ie t? De V e lu w e g i n g o o k to e n al p r a t o p z i j n g e z o n d e le e f k l i m a a t , m a a r o f h e t d a a r a a n l a g , waag i k te b e t w i j f e l e n , w a n t h e t n a b u r i g e N i j k e r k , in v e e l o p z i c h t e n m e t o n z e s ta d v e r g e l i j k b a a r , w e r d z w a a r g e t r o f f e n d o o r de e p id e m ie . De v e r k l a r i n g w aa ro m W a g e n in g e n de d a n s o n t s p r o n g , m oet d e n k i k g e z o c h t w o r d e n in h e t v o o r t v a r e n d e b e le id v a n h e t g e m e e n t e b e s t u u r , d a t k r a c h t d a d i g d e i n e n t i n g te g e n de p o k k e n b e v o r d e r d e . In 1 858 kwam een g e m e e n t e v e r o r d e n i n g t o t s t a n d d ie b e p a a ld e d a t geen k i n d t o t de s c h o le n m o c h t w o r d e n to e g e l a t e n z o n d e r b e w i js v a n i n e n t i n g : h e t p o k k e n b r i e f j e . W a g e n in g e n lie p d a a rm e e v o o r u i t o p een r e g e ­ li n g d ie l a n d e l i j k p a s na de e p id e m ie 1871 /'7 2 t o t s t a n d kw am in d e v o r m v a n de Wet op d e B e s m e t t e l i j k e Z i e k t e n . O v e r i g e n s m o e s te n d e W a g e n in g s e b e s t u u r d e r s de n o d ig e t e g e n w e r k i n g o v e r w i n n e n b i j h u n s t r i j d te g e n de p o k k e n . G e d e p u te e rd e S ta te n va n G e ld e rla n d v o n d e n d a t h e t g em eente­ b e s t u u r z i j n b o e k je te b u i t e n g i n g . G . S . h a n t e e r d e n h e t a r g u m e n t d a t een zo v e r r e i k e n d e i n g r e e p a ls v e r p l i c h t e v a c c i n a t i e een a a n g e le g e n h e i d is v a n h e t R i jk en d a t een g e m e e n te in d eze n i e t b e v o e g d is . G e l u k k i g v o o r Wage­ n in g e n ko o s "D e n H a a g " d . w . z . de M i n i s t e r v a n B i n n e n l a n d s e Z a k e n p a r t i j v o o r o n s g e m e e n t e b e s t u u r , w a a rm e e o o k v o o r a n d e r e g e m e e n te n in d e n la n de een p r e c e d e n t w as g e s c h a p e n . Wie d e n k t d a t a lle in g e z e t e n e n v a n W a g e n in g e n g e l u k k i g w a r e n m e t h e t d o o r t a s t e n d e b e l e i d v a n h e t b e s t u u r v a n o n z e s t a d , v e r g i s t z i c h . M e t name de m ee r o r t h o d o x e g e r e f o r m e e r d e n k o e s t e r d e n b e z w a a r te g e n d e p o k k e n v a c c in a t ie . Zij g e r i e p e n z ic h o p M a t t h e u s I X , v e r s 12: " . . . D i e g e z o n d z ijn h e b b e n d e n m e d ic i j n m e e s t e r n i e t v a n n o o d e , m a a r d ie z i e k z i j n " . Daarom r i c h t t e n in 1 872 de o n d e r w i j z e r v a n de c h r i s t e l i j k - n a t i o n a l e s c h o o l D . l k e n en z i j n h u l p o n d e r w i j z e r G . W . G o e d h a r d , z ic h in een a d r e s t o t d e T w e e d e en E e r s te K a m e r d e r S t a t e n - G e n e r a a l met h e t v e r z o e k om d e v a c c i n a t i e d w a n g a f te s c h a f f e n . H oewel h e t o o k u i t d e r e s t v a n h e t l a n d b e z w a a r s c h r i f t e n r e g e n d e , h a d d eze a c t ie g e e n s u c c e s . M en s t o n d v o o r d e k e u z e : o n d e r h e t j u k d o o r te gaa n o f z i j n k i n d e r e n v a n de s c h o le n te h o u d e n ( e r b e s t o n d n o g g e e n a lg e m e n e l e e r p l i c h t ) . B e h a lv e de g o d s d i e n s t i g e b e z w a r e n , o n d e r v o n d d e v a c c i n a t i e , z e k e r in de b e g i n t i j d en d a t is h e t e e r s t e d e c e n n iu m v a n de 19e e e u w , d e n o d ig e w e e r ­ s t a n d d ie h e t g e v o l g was v a n p u r e o n w e t e n d h e i d b ij d e m e n s e n . De p i o n i e r s v a n de v a c c i n a t i e , in W a g e n in g e n was d a t d e m e d ic in a e d o c t o r G i j s b e r t u s L u c h t m a n s , h a d d e n te k a m p e n m e t soms h e e l b i z a r r e v o o r o o r d e l e n , b i j v o o r ­ b e e ld d a t men na de v a c c i n a t i e , d a t is d u s de i n e n t i n g m e t k o e p o k s t o f , de e ig e n s c h a p p e n k r e e g v a n een r u n d . De o p de v o o r p a g i n a a f g e b e e ld e c a r t o o n v a n A m e r ik a a n s e h e r k o m s t z i n s p e e l t d a a r o p .

54

V A N DE B E S T U U R S T A F E L De b ij e e n k o m s t o p d o n d e r d a g 27 s e p t e m b e r j . l . , w a a r d e h e e r K . B o e d e r u i t Ede een z e e r g o e d e le z i n g h i e l d o v e r " B o e r d e r i j e n in d e G e l d e r s e V a lle i t u s s e n N i j k e r k en W a g e n in g e n " , m o c h t z i c h v e r h e u g e n in een g o e d e b e l a n g ­ s t e l l i n g . C a. 70 p e r s o n e n w a r e n a a n w e z i g . V ó ó r d e z e l e z i n g v o n d een k o r t e h u i s h o u d e l i j k e v e r g a d e r i n g p la a t s i.v .m . een b e s t u u r s v e r k i e z i n g . M e v r o u w M . B r a a k h u i s m oe st om p e r s o o n l i j k e r e d e n e n h a a r f u n c t i e a ls s e c r e t a r i s n e e r ­ l e g g e n . A l s o p v o l g e r w e r d A . G . S t e e n b e r g e n g e k o z e n , d ie z i j n p o s t als h o o f d r e d a c t e u r v a n " O u d - W a g e n i n g e n " zal o v e r d r a g e n a an de h e e r E . v a n Rees V e l l i n g a . H a r t e l i j k d a n k aan M e v r . M . B r a a k h u i s . Wij w e n s e n h a a r een goe de to e k o m s t . In de p l a a t s e l i j k e p e r s h e b t u u i t v o e r i g k u n n e n lezen o v e r de p e r i k e l e n r o n d B o w l e s p a r k 2 en de m u s e u m p la n n e n v a n " O u d - W a g e n i n g e n " . D o o r h e t b e s t u u r is aan a lle r a a d s l e d e n een b r i e f g e z o n d e n w a a r i n d e z a a k o p een r i j g e z e t is . O p de l a a t s t g e h o u d e n R a a d s v e r g a d e r i n g is d e z e b r i e f n o g e en s t o e g e l i c h t d o o r o n z e v o o r z i t t e r . D o o r v e r s c h i l l e n d e p o l i t i e k e p a r t i j e n z ijn o v e r deze z a a k v r a g e n g e s t e l d . H e t m u se u m is v o o r l o p i g n o g n i e t in z i c h t . De z a ak zal in de n a b ij e t o e k o m s t n o g e e n s b e k e k e n w o r d e n . De l e e r l o o i e r s h u i s j e s b l i j v e n s ta a n en z u ll e n g e r e n o v e e r d w o r d e n . Z a t e r d a g 20 o k t o b e r j . l . v o n d de j a a r l i j k s e c o n t a c t d a g p la a t s v a n G e ld e r s e O u d h e i d k u n d i g e V e r e n i g i n g e n en M u s e a . D itm a a l in N ijm e g e n . D a a r o n ze v o o r z i t t e r p l o t s e l i n g v e r h i n d e r d w a s , w o o n d e u w s e c r e t a r i s d e z e b ij e e n k o m s t b i j . H et is a l t i j d een g e n o e g e n d e v o o r z i t t e r v a n h e t C o n t a c t , de h e e r C . O . A . S c h i m m e l p e n n i n c k , h e t h u i s h o u d e l i j k g e d e e lt e v a n d e ze m o r g e n te zien en v o o r a l te h o r e n l e i d e n . T h e m a v a n de le z in g w a s : t e x t i e l o n d e r h o u d en r e s t a u r a t i e in m usea e n z . ' s M id d a g s was e r een t o c h t la n g s d e m o n u m e n ­ te n in h e t R i j k v a n N ijm e g e n . Van de T e n t o o n s t e ll i n g s c o m m i s s ie v e r n a m e n we d a t d e a a n v o e r v a n o u d e B u u r t f o t o 's goed lo o p t. Een W e r k g r o e p v a n d e v e r e n i g i n g G e l r e h o o p t in 1 985 een b e g in te m a k e n m et h e t f o t o g r a f e r e n v a n de g r a f s t e n e n o p a lle J o o d s e b e g r a a f p l a a t s e n in G e l d e r l a n d . De b e d o e li n g is d a t f o t o 's en v e r t a l i n g e n in b o e k v o r m v e r s c h i j ­ nen . De t u i n k o e p e l is n o g n i e t g e r e s t a u r e e r d . H e t w a c h t e n is o p g o e d k e u r i n g d o o r de e ig e n a a r v a n h e t h u u r c o n t r a c t m e t " O u d - W a g e n i n g e n " . De o p g r a v i n g e n en a r c h e o l o g i s c h o n d e r z o e k b i j d e v e s t i n g t o r e n e . o . v a n h e t k a s te e l v i n d t n o g s te e d s p l a a t s . Wie g r a v e n w il is v a n h a r t e w e lk o m . H et K e r k e p a d n a a r d e r . k . k e r k in d e B e r g s t r a a t o p 29 s e p t . is b i j z o n d e r f i j n v e r l o p e n . C a . 25 b e z o e k e r s , w . o . le d e n v a n " O u d - W a g e n i n g e n " , w a r e n a a n w e z ig . S e c re ta ris

HOE L A N G IS DE WEG N A A R D U IZ E N D L E D E N ? P . H ollem a n Deze t i t e l s t a a t g e s c h r e v e n b o v e n h e t a r t i k e l v a n o n s l i d , d e h e e r R a u w s , in " O u d - W a g e n i n g e n " v a n s e p t e m b e r j . l . M e t a lle w a a r d e r i n g v o o r d i t s c h r i j v e n , i k w il e r h i e r to c h e v e n o p i n h a k e n . A l g e r u i m e t i j d h o o r je b in n e n o n z e v e r e n i g i n g de k r e e t s l a k e n : o p n a a r d e d u i z e n d le d e n ! Zo las i k ook de g e s t e l d e p r o g n o s e d a t d e v e r e n i g i n g in d e j a r e n 1 991-1992 m e t een b e e tje g e l u k u i t g e g r o e i d zal k u n n e n z i j n t o t h e t b e g e e r d e a a n t a l . G e s te ld

55

w o r d t o o k , d a t d o o r u i t b r e i d i n g v a n h e t l e d e n t a l een s t e r k e v e r e n i g i n g k a n w o r d e n te g e m o e t g e z ie n . F i n a n c i e e l g e z ie n is d a t z e k e r w a a r m e t z o 'n g r o o t a a n ta l c o n t r i b u t i e b e t a l e n d e l e d e n . N a a r m ijn m e n in g m oe ten we e c h t e r de k r a c h t v a n o n ze v e r e n i g i n g o p een g e h e e l a n d e r n iv e a u b a s e r e n en we h e b b e n d a a r e c h t n i e t d i r e c t d u i z e n d le d e n v o o r n o d i g . M e t h e t a a n ta l le d e n d a t o p d i t m om ent r o n d d e 700 le d e n l i g t , z o u d e n we al h é é l s t e r k k u n n e n s ta a n , m its e r o n d e r d e ze g r o e p w a t m e e r a c t i e v e le d e n z o u d e n z i j n , h e tg e e n h elaa s n i e t h e t g e v a l is . D u s la te n we v o o r a l n i e t o p k i j k e n te g e n d a t g e ta l v a n 1 000, m a a r b e d e n k d a t o o k u ( e n w ij met z ' n a l l e n ) b e s t e e n s w a t m ee r v o o r de v e r e n i g i n g z o u d e n k u n n e n d o e n , w a n n e e r o p de b i j e e n k o m s t e n d a a r om g e v r a a g d w o r d t . U moet z ic h e en s i n d e n k e n , h o e s t e r k z o u d e n w e d a n wel n i e t k u n n e n w o rd e n !!!

N IEUW E A A N W IN S T E N V O O R DE B I B L I O T H E E K 1. Een a p p e l t j e v o o r de d o r s t ; 1944 W a g e n in g e n 1 984; s a m e n g e s t e ld d o o r J .W .G . M . T h u r i n g , H e e s c h , en J . W . S i e p e r m a n n , W a g e n in g e n . 30 b l z . m et a f b e e l d i n g e n . S t e n c i l . Een i n t e r e s s a n t e u i t g a v e o v e r d e s e p t e m b e r d a g e n 1 944 in W a g e n in g e n . G e m e m o r e e rd w o r d t h e t b o m b a r d e m e n t o p d e S a h a r a op z o n d a g 17 s e p t . , w a a r b i j 36 p e r s o n e n g e d o o d w e r d e n . T o t n u to e was a a n g e n o m e n d a t d e bom men b e s te m d w a r e n v o o r h e t w a g e n p a r k v a n de D u i t s e r s o p h e t la n d g o e d B e l m o n t e . H e t d o e l was e c h t e r een l u c h t a f w e e r s t e l l i n g b ij h e t L e x k e s v e e r ( e n n i e t L e k s e s v e e r ) . O o k o v e r d e v e r s c h i l l e n d e g e v a ll e n v l i e g t u i g e n en h u n b e m a n n i n g e n w o rd e n b ijz o n d e rh e d e n v e r t e ld . H et " R a p p o r t b e tr e f fe n d e h e t o v e r b r e n ­ g e n v a n v i e r g e a ll i e e r d e v l i e g e r s n a a r d e E n g e ls e l i n i e d o o r W a g e n in g s e O . D . e r s " is z e e r l e z e n s w a a r d . De b o e r d e r i j De W o lf s w a a r d en d e b e w o ­ n e r s s p e e ld e n d a a r b i j e en g r o t e r o l . In de p la a t s e l i j k e p e r s w e r d n a u w e l i j k s e n i g e a a n d a c h t aan d i t g e s c h r i f t b e s te e d en d a t was ( e n is ) ja m m e r .

V A N K O N I N G S G IS T EN B O E K E N D E B R O O D G .B e u m e r O m s t r e e k s 1880 le e fd e e r in W a g e n in g e n een b a k k e r , g e n a a m d F r i t s B o r g e r s . Hij h ad z ijn b a k k e r i j in de A c h t e r s t r a a t , t e g e n w o o r d i g H e r e n s t r a a t . T i j d e n s de b e e s t e n m a r k t in n o v e m b e r b a k t e h ij h e t z . g . b o e k e n d e b r o o d , een b r o o d v a n b o e k w e itm e e l, d a t b e s t r e k e n m e t s t r o o p een b i j z o n d e r l e k k e r ­ n ij w a s. W a n n e e r d i t b r o o d g a a r was en u i t d e o v e n k w a m , g i n g F r i t s v o o r z ijn b a k k e r i j sta a n en b li e s o p z i j n h o o r n , o p w e l k t e k e n d e v r o u w e n n a a r z ijn w i n k e l k w a m e n om h e t te k o p e n . D a t d i t in d ie t i j d een g e b r u i k was s p r e e k t u i t h e t li e d je : , . . , , , r

’

' De die Z'n die

b a k k e r v a n de hoek, heeft zojuist ge b l az e n. b r o d e n en z ' n koek, liggen v o o r de glazen".

De zoon v a n F r i t s B o r g e r s , J a n , w e r d o o k b a k k e r . H ij b e g o n z i j n b a k k e r i j in de J u n u s s t r a a t en v e r p l a a t s t e d e z e n a a r d e D i j k g r a a f s e w e g h o e k 1e B u u r t s e w e g . Na e n ig e t i j d d e e d h i j z i j n b a k k e r i j o v e r aan d e h e e r T h . J a n s e n en w e r d a g e n t in K o n i n g s g i s t .

56

V e le o u d - W a g e n i n g e r s z u ll e n z ic h hem n o g h e r i n n e r e n o p z i j n t r a n s p o r t f i e t s m et z ijn k i s t j e h a n d e l v o o r o p . H ij h a d a lle b a k k e r s v a n W a g e n in g e n en B e n n e k o m a ls k l a n t , z o d a t m en hem r e g e l m a t i g z a g . O o k zal men z ic h z i j n r e c l a m e b o r d b ij h e t h u i s aan de A u g . F a l i s e w e g h e r i n ­ n e r e n . D a a r n a a s t h a d de h e e r K o e n d e r s z i j n s c h i l d e r s z a a k . Z ijn d o c h t e r Rosa t r o u w d e m e t de h e e r V a n H e r p e n , d ie in K o n i n g s g i s t b le e f h a n d e le n en d eze h a n d e l u i t b r e i d d e t o t een G r o o t h a n d e l in B a k k e r i j g r o n d ­ s t o f f e n en H o r e c a p r o d u c t e n . H ij w as g e v e s t i g d in de N u d e n r . 4 7 . H ij v e r ­ p la a t s t e d e za ak n a a r B e n n e k o m , w a a r z i j n zo on H a n s h e t b e d r i j f v o o r t z e t . De k le in z o o n v a n Jan B o r g e r s , F r i t s B o r g e r s , w o n e n d e te Z e v e n a a r h e e f t n o g s te e d s de h o o r n in z i j n b e z i t , w a a r o p z i j n o v e r g r o o t v a d e r b li e s a ls h e t b oe ke n d e b ro o d g a a r was. De a c h t e r k l e i n z o o n , o o k g e n o e m d F r e d e r i k e s , s t a a t o p de f o t o m e t de h o o r n a f g e d r u k t . O p de h o o r n s ta a n o o k d e i n i t i a l e n F . B .

57

W A C E N IN G S E A R C H I E F S T U K K E N

A . C . Z e ve n

In v e r v o l g o p v o o r g a a n d e b e z o e k e n aan h e t G e m e e n t e a r c h ie f v a n Wagen in g e n b e z o c h te n w ij h e t a r c h i e f , m is s c h ie n w el v o o r d e l a a t s t e maal in de k e l d e r v a n h e t S a l v e r d a p l e i n . Im m e rs o o k h e t a r c h i e f g a a t v e r h u i z e n n a a r de n ie u w b o u w . T i j d e n s o n s b e z o e k b e s t u d e e r d e n w ij e n i g e a r c h i e f s t u k k e n in h e t N ie u w e A r c h i e f , d w z . h e t a r c h i e f g e d e e l t e v a n a f 1816. I n v . n r . 2160 b e v a t A k t e n en t i t e l s v a n e ig e n d o m v a n de g e m e e n te W agen in g e n o v e r de j a r e n 1804 t o t 1 880. O n z e i n t e r e s s e g a a t v o o r a l u i t n a a r de e e r s t e h e l f t v a n d e ze p e r i o d e . Een a l f a b e t i s c h g e r a n g s c h i k t e o n d e r w e r p e n ­ r e g is te r m aakt de in h o u d v a n d it s tu k o v e r z ic h te lijk . We w e r d e n g e t r o f f e n d o o r e e n d o c u m e n t v a n 1 j u n i 1807, w a a r i n v e r m e l d w o r d t d a t W . v a n d e r H a r t n a m e n s de e c h t p a r e n Willem S u e r m o n d t en Geei— t r u i j d a v a n d e r S p e l t , en B a r t h o l d S u e r m o n d t en C a t h a r i n a Q u i n i n a K o l f f een s c h u u r o f p a k h u i s aan d e s ta d v e r k o o p t . Deze s c h u u r is ' v a n o u d s g e ­ naam d h e t G a s t h u i s s ta a n d e aan de K e r k s t r a a t b i n n e n d e e s e S t a d t e r z i j d e v a n de S t a d s S c h o o l g e m e r k t A n r . 3 0 1 .' Een t e k e n i n g u i t 1611 t o o n t o n s d r i e g e b o u w e n , v . I . n . r . S c h o o l, W e e s h u is en G a s t h u i s . O o k o p een k a a r t u i t b e g in 17de e e u w s ta a n d e z e g e b o u w e n . Z ij la g e n aan d e o o s t z i j d e v a n w a t n u h e e t S t r a a t j e - z o n d e r - n a a m . U i t een g e b o u w e n l i j s t u i t h e t b e g in 1800 ( m a a r k e n n e l i j k na 1 807) s t a a t b i j A 301: s c h u u r , g e b r u i k e r W . v a n d e r H a r t , e ig e n a a r S t a d . K e n n e l i j k h a d v a n d e r H a r t d e z e s c h u u r g e h u u r d , e e r s t v a n de b e id e v a n S u e r m o n d t 's en l a t e r n a de v e r k o o p , v a n d e s t a d . I n t e r e s s a n t is d a t een o u d e naam o p e e n s in een t a m e l ij k j o n g e a k t e o p d u i k t . De s t a d s ­ sch oo l is k e n n e l i j k d a n n o g s te e d s aan d i t s t r a a t j e g e l e g e n , d a t to e n K e r k ­ s t r a a t h e e t t e . H e t w e e s h u is is k e n n e l i j k v e r d w e n e n d o o r h e t , v e r m o e d e l i j k , to e te v o e g e n aan d e ze s c h o o l . In h e t z e lf d e p a k a r c h i e f s t u k k e n v i n d e n w ij een a c t e , d ie g e t e k e n d w o r d t op 8 a p r i l 1646 in h e t lo g e m e n t h e t G e l d e r s W e lv a r e n aan de H o o g s t r a a t . Wie d a n lo g e m e n t h o u d e r is w e e t i k n i e t . In 1 832 w as d a t L o d e w i j k M a r k e l . De s ta d k o o p t een h u i s ( e n e r f ) , d a t in d r i e w o n i n g e n m e t t u i n is o n d e r v e r ­ d e e ld en d a t aan de W a a g s t r a a t n a b ij d e M a r k t s t a a t . De n u m m e r i n g is A 252 en A 253 ( k a d . 1 3 1 4 ) . J a n v a n R i j n , w e t h o u d e r , k o o p t d i t h u i s v a n de fa m ilie v a n d en B r i n k . Is d i t h e t p e r c e e l w a a r n u d e G e m e e n t e s e c r e t a r i e g e v e s t i g d is? In een a n d e r s t u k v a n 21 s e p t e m b e r 1 852 v i n d e n w ij w e e r een n ie u w e naam n l . B e u n i n g p o o r t . De s ta d k o o p t v a n J a c o m e tte A n t o n e t t e H a c h e n b e r g , w e ­ d u w e M r . G e r r i t O c k e r s 'e e n h u i s en e r f o p d e S t a d s w a l b i j d e B e u n i n g P o o r t ' . K e n n e li j k was d o o r d e wal e en u i t g a n g g e m a a k t , d ie men p o o r t n o e m d e . H i e r h o e f t h e t w o o r d p o o r t n i e t aan te g e v e n , d a t e r een e c h t e p o o r t s t o n d . B e w o n e r v a n h e t h u i s is M a r t i n u s H o v e s t a d en h e t h u i s b e s t a a t u i t : k e u k e n , k e l d e r , v o o r h u i s en o p e n p l a a t s . Een a n d e r a r c h i e f s t u k d a t w e b e k e k e n is N ie u w A r c h i e f i n v . n r . 2179: M i ­ n u t e n v a n a k t e n v a n a a n b e s t e d i n g en v e r p a c h t i n g , 1 8 1 6 -1 8 4 7 , 1 b u n d e l . H i e r in v i n d e n w ij in de A r n h e m s c h e C o u r a n t v a n 11 J u l i i 1815 n o . 8 2 een o p r o e p v a n B . en W. v o o r g e g a d i g d e n v a n de p a c h t v a n ' h e t v e r l i c h t e n d e r s t r a t e n b in n e n de S t a d , in O u d - W a g e n in g e n ( h e t g e d e e lt e t e n O o s te n v a n de B e r g p o o r t ) en d en G r e b b e n d i j k v a n d e N u d e p o o r t t o t aan d e n to lb o o m ' ( n a b i j de h a v e n w a a r een t o l s t o n d . Deze o p r o e p w as o o k d o o r de b o d e L o u is H e n r i S t r e n g o p g e h a n g e n aan de B e r g - en aan d e N u d e p o o r t . P a c h t e r w e r d G e r r i t v a n L o g h e m H . z o o n , d ie b e l o o f t 'd e n o d ig e o li ( t e l e v e r e n ) en o n d e r ­ h o u d t v a n S t a ts L a m p t a a r e n s ( t e p l e g e n ) ' . E r z i j n t a l lo z e v o o r w a a r d e n w a a r ­ aan de p a c h t e r moet v o l d o e n . Zo h o e f t b i j v . G e r r i t d e lam pe n n i e t aan te

58

s te k e n a ls e r h e l d e r m a n e s c h ijn s e l i s . N i e t v e r m e l d w o r d t o f C e r r i t m i d d e n in de n a c h t z ijn b e d u i t m o e s t, a ls e r p l o t s e l i n g w o l k e n v e l d e n v o o r de maan s c h o v e n . G e r r i t p a c h t d e s t a d s v e r l i c h t i n g o p n i e u w o p 6 m a a r t 1 820. De s ta d h a d h e t o p d e z e d a g d r u k , w a n t d a n w o r d t o o k een g r o o t w e r k a a n ­ b e s te e d : a f b r a a k v a n d e b r u g o v e r d e S t a d s g r a c h t b ij d e B e r g p o o r t , n i e u w ­ b o u w v a n d eze b r u g en v e r b e t e r i n g v a n de N u d e p o o r t , de B e r g p o o r t en h e t ' t o o r n t j e o p de B e r g p o o r t s t a a n d e 1.. A a n n e m e r is G e r r i t Jan B r u s s e n , M r . tim m e rm a n ; z ijn b o r g e n z i j n G e r r i t L i j s e n , M r . tim m e rm a n en Ja n H a a r , m e ts e la a r. Deze la a ts te n z u l l e n G e r r i t Jan w e l l i c h t b i j h e t w e r k g e h o l p e n hebben. E e r d e r , op 28 a p r i l 1815 w o r d t d e ' V e r p a c h t i n g v a n de V i s s e r y in d e s e n S t a d s B u i t e n h a v e n en A a n b e s t e d i n g v a n h e t w e g h a a ie n d e r H a a r d a s c h , V u i l ­ n is en K o te n ( b e e n d e r e n ) in d e s e S t a d en O u d - W a g e n in g e n ' g e r e g e l d . Om z o vee l m o g e lijk g e g a d i g d e n t e b e r e i k e n w e r d een o p r o e p in d e A r n h e m s e C o u r a n t v a n 29 a p r i l 1815 n o . 51 g e p l a a t s t . A a n n e m e r w o r d t d e t a b a k s p l a n t e r H e n d r i k v a n R e n n e s . Z i j n b o r g e n z i j n Willem v a n R e n n e s , la n d m a n en E v e r t v a n de P e pp e l E . z o o n , v o e r m a n . M is s c h i e n d a t H e n d r i k d e s ta d s c o m p o s t g e b r u i k t om z ijn la n d en d a t v a n Willem t e b e m e s te n en d a t E v e r t v o o r h e t v e r v o e r v a n de s ta d n a a r h e t la n d z o r g d e . Wat H e n d r i k h e e f t g e d a a n m e t z i j n p a c h t v a n de v i s s e r i j in d e B u i t e n h a v e n ( n u d è H a v e n ) , w e e t i k n i e t . Deze v i s s e r i j w o r d t in 1816 a n d e r s g e r e g e l d . Dan k a n men d e v i s s e r i j v a n de S t a d s g r a c h t , de S t a d s b i n n e n h a v e n ( n u C o s t e r w e g n a b i j d e N u d e s t r a a t ) en S t a d s b u i t e n h a v e n p a c h t e n . Deze c o m b in a t i e is l o g i s c h e r , d a n d ie w a a r ­ mee H e n d r i k v a n R e n n e s mee m o e st w e r k e n .

DE P L A T A N E N IN H E T S T A D S G R O E N S ja a k R a u w s Het W a g e n in g s e s t a d s g r o e n k e n t n a a s t h e t v e le j o n g e g e b o o m t e , g e l u k k i g o o k n o g o u d e t o t z e e r o u d e e x e m p l a r e n . V e le o u d e p l a t a n e n v a l l e n o n d e r deze la a ts te c a t e g o r i e . D e g e n e n d ie w e l e e n s d o o r h e t ( N o o r d e r ) P la n ts o e n en h e t E m m a p a rk w a n d e le n k e n n e n v a s t wel d e o u d e p la t a n e n d ie h i e r s t a a n , o m d a t ze e e n v o u d i g de m e e ste bom en in h o o g t e en o m v a n g o v e r t r e f f e n . T e v e n s w il i k w ijz e n o p een m ooie h o g e p la t a a n d ie s t a a t b ij h u iz e " O v e r E n g h " aan de C h u r c h i l l w e g n r . 1 . Deze s ie r b o m e n d ie t o t d e f a m ilie d e r P la ta n a c e e ë n ( p l a t a a n a c h t i g e n ) b e h o ­ re n k u n n e n n a a r g e la n g de s o o r t een h o o g t e h a le n v a n 20 m e t e r . S t a a t z ij a lle e n d an w o r d t zij een b r e d e boom m e t een d i k k e stam m e t z w a r e z i j t a k k e n . H et b e h o e ft g ee n b e to o g d a t d e g e m e e n te W a g e n in g e n z u i n i g o p d e ze (e n a n d e r e ) bom en is en a lle s in h e t w e r k zal s t e l le n om ze te b e h o u d e n en te b e s c h e r m e n . A l s h e t m o e t m e t ' b o o m c h i r u r g i s c h e ' i n g r e p e n ! Z ie b i j v . de o u d e e s d o o r n s in h e t Emma- en B o w l e s p a r k . Zo d e e d d e P la n ts o e n e n D i e n s t in 1 970 v e r g e e f s e p o g in g e n t o t b e h o u d v a n een r u i m 150 j a a r o u d e r o d e - o f b r u i n e b e u k b ij h e t v o o r m a l i g e p o l i t i e b u r e a u aan h e t B o w l e s p a r k , d a a r d eze a f s t i e r f a ls g e v o lg v a n een l e k k e n d e a a r d g a s l e i d i n g . M a a r o o k de aan de s t r a a t z i j d e a f g e k a p t e w o r d t e l s , h e t i n r o t t e n v a n z a a g - en s c h e r f w o n d e n en de g e v o lg e n v a n een b li k s e m i n s l a g h a d d e n z i j n e in d e r e e d s la n g i n g e l u i d . Helaas m oe st d e z e boom in d e c e m b e r 1 970 w o r d e n g e k a p t . D o c h de P la n t s o e ­ n en D ie n s t l i e t r e e d s in j a n u a r i 1971 een 2 5 - j a r i g e p l a t a a n d ie v o o r d e H a n ­ d e ls d a g s c h o o l in h e t P la n ts o e n s t o n d en a l d a a r m o e s t v e r d w i j n e n v o o r de n ie u w e a a n le g v a n h e t b o l w e r k " G e v a n g e n t o r e n " m et p a r k e e r p l a a t s e n , u i t ­ g r a v e n en o v e r b r e n g e n n a a r d e a lo u d e s t a n d p l a a t s v a n d e g e v e ld e b e u k . Een h e e l k a r w e i en d e p la t a a n g r o e i t e r g e w e l d i g !

59

Doch de o u d s t e en d i k s t e p l a t a a n v i n d e n w ij b i j h e t p o m p g e m a a l ( R h i j n b o l w e r e k ) aan de D r . N i e m e i j e r s t r a a t a c h t e r h e t s p o r t i n s t i t u u t ( m e t de o u d e th e e k o e p e l) v a n de h e e r M o n a c h i m o f f aan h e t e in d e v a n h e t d o o d lo p e n d e v o e t p a d la n g s d e s t a d s g r a c h t d a t in de to e k o m s t d o o r g e t r o k k e n zal w o r d e n n a a r h e t B o w l e s p a r k . Deze p r a c h t i g e o v e r de g r a c h t h a n g e n d e p la t a a n h e e f t een s ta m o m v a n g v a n b ij n a zes m e t e r en is 200-250 j a a r o u d en zal g e p l a n t z ijn in de p e r io d e 173 2-17 82 . ( z ie f o t o ) . H e t is m o g e l i j k d a t een l i d v a n de fa m ilie T o r c k d ez e boom h e e f t la t e n p l a n t e n . D a t d e z e p la t a a n o v e r de g r a c h t h a n g t v i n d t z i j n o o r z a a k in h e t f e i t d a t zij d a a r t o e o p de d u u r g e d w o n g e n w e r d d o o r h e t ' o p z i j d r u k k e n d e e f f e c t ' v a n h e t d i c h t e b l a d e r d a k v a n een o u d e r o d e b e u k d ie een a a n ta l m e te r s v e r d e r s t o n d . H e t b l a d e r d a k v a n b e id e bomen v o r m d e een g e h e e l. De b e u k is e c h t e r in 1 969 g e k a p t w e g e n s a f s t e r ­ v i n g . De o u d e p la ta a n h e e f t d a a r d o o r t h a n s m e e r r u i m t e en l i c h t , w a t h a a r z e k e r te n g o e d e za l k o m e n . D a a r d e z e boom een m o n u m e n t o n d e r de bom en i s , is men e r t e r e c h t z é é r z u i n i g o p !

J. Ra u ws in v e r h o u d i n g tot de dikke stam v a n de oude plataan aan de s t ads gr ac ht . D r . Ni emei jerstraat ( R h e i n bolwerk).

EEN O U D EN WIJS R IJM P JE ----------------

. . c, A . G . S te e n b e rg e n

Op h e t o u d e èn e c h t e s t a d h u i s s t a a t s i n d s 1722 h e t b e e ld v a n de g e r e c h t i g h e i d , d o o r de A m s te rd a m s e b e e ld b o u w e r I g n a t i u s v a n L o g t e r e n v e r v a a r d i g d . V o o r h e e n w e r d in h e t s t a d h u i s r e c h t g e s p r o k e n en op d e b e ­ g a n e g r o n d b e v o n d e n z ic h d e c e l l e n . H e t b e e ld , v a n w e g e h e t g e r e e d k o m e n v a n n ie u w - en v e r n i e u w b o u w d e s k u n d i g g e r e i ­ deJt/ n i g d , h e e f t d e e e u w e n g e t r o t s e e r d . H elaas & aavc 0 jJk w < t n m d M a tx ig h e id . k u n n e n we d a t n i e t z e g g e n v a n h e t i n t e r i ­ e u r v a n h e t o u d s t e g e d e e lt e v a n h e t s t a d ­ m iM iu j& l u . i t f i-ta a t' M ü j t t a a t h u i s . O o k n u is met v o lk o m e n g e m is aan aan- Zvime (vJiteK/'-cUrJcb gemJ h i s t o r i s c h g e v o e l d i t i n t e r i e u r w e e r eens g e w i j z i g d . V a n d a a r d a t w ij d i t r i j m p j e , d o o r onze t e k e n a a r P . H o lle m a n in k e u r i g e l e t t e r s n e e r g e s c h r e v e n , e v e n a ls V r o u w e J u s t i t i a , g r a a g aan h e t G e m e e n t e b e s t u u r t e r o v e r w e g i n g v o o r l e g g e n .

60

P E R IK E L E N R O N D DE Z I T P L A A T S E N

IN DE H E R V O R M D E K E R K A . G . S te e nb erg en

De m id d e le e u w s e k e r k o p de M a r k t b r a n d d e in mei 1940 a ls g e v o l g v a n de g e v e c h t s h a n d e l i n g e n to ta a l u i t . A l l e e n de u i t k l o o s t e r m o p p e n o p g e t r o k k e n m u r e n v a n h e t k e r k g e b o u w e n de r o m p v a n de R om aanse t o r e n s t o n d e n e r n o g . V a n h e t i n t e r i e u r m et h e t 17de- en 1 8 e -e e u w s e m e u b i l a i r was n i e t s m eer. t e r u g te v i n d e n o n d e r h e t p u i n v a n de m e r e n d e e ls i n g e s t o r t e g e w e l v e n . V o o r h a a r k e r k d i e n s t e n k o n de H e r v o r m V 4** d e g e m e e n te e n i g e j a r e n g e b r u i k m ak e n | t v a n de A u l a v a n d e L a n d b o u w h o g e s c h o o l , w a a r z ij een g o e d e e r v a r i n g o p d e e d m et h e t s y s te e m v a n ' v r i j e z i t p l a a t s e n ' . In j j f a W , « ../} ‘ „ h e t k e r k g e b o u w k e n d e men n l . al e e u w e n I & v • -'-ui»— ri-rrn i la n g h e t g e b r u i k v a n v e r h u u r d e en v e r I (SS*' 5 - 4 A i k o c h t e p la a t s e n , w a a ra a n een a a n ta l . n e g a tie v e k a n te n k le e fd e . D a n k z i j d e s c h e n k i n g v a n een a a n ta l a f e a Bl a r c h i e f s t u k j e s d o o r o n s t r o u w e lid I H a r t g e r i n k k u n n e n w ij h i e r o v e r ie ts m e e r v e r t e l l e n . Op o n s v e r z o e k g a f h i j _ .je s c h r i f t e l i j k e n i g e t o e l i c h t i n g , z o d a t w ij *'■ M 00 ^ h i e r u i t k u n n e n p u t t e n .

mm

Zicht op de noo r d zi j d e van de u i t g e b r a n de ke r k en toren in mei 1940. ( O p n a m e : mej. E. L o o i j e n )

Een d r i e t a l s t u k k e n g a a t o v e r d e z i t p l a a t s v a n z i j n v a d e r , o o k L . H a r t g e r i n k , d ie n o ta b e l en l a t e r k e r k v o o g d v a n d e H e r v o r m d e g e m e e n te w a s . H e t o u d s t e s t u k , d a t u b ij d i t a r t i k e l v e r k l e i n d a f g e d r u k t z i e t , is h e t ‘ B e w ij s v a n e i g e n ­ dom e e n e r z i t p l a a t s in de H e r v o r m d e k e r k te W a g e n in g e n ' en is g e d a t e e r d a p r i l 1925. H a r t g e r i n k b e z a t p la a t s no.90 Mn h e t Hooge BEWIJS VAX KWENDOM róa k o o r ' d . w . z . in h e t o o s t e l i j k d e e l v a n de k e r k v ó ó r h e t k o o r h e k . H ij m o e st d e z i t ­ = ZITPLAATS = p la a t s op z ijn naam la te n i n s c h r i j v e n in DE H E R V O R M D E K E R K h e t R e g i s t e r d e r z i t p l a a t s e n en v o o r h e t ti- WAHBKIXIÏEX. E ig e n d o m s b e w ijs m o e st h ij ƒ 1 ,- te n v o o r ­ ,8 ?^ 0f ?'?C jf : , - J d ele v a n h e t K e r k e f o n d s b e t a l e n , p l u s de m HET ttOOOE KOOR. z e g e lk o s t e n . Op h e t s t u k is tw e e m a a l de stem pel v a n de p r o v i n c i e G e l d e r l a n d à 50 fit) ht; h&Kaus*. sxa ÏvigtsMiasa 2its«l»ats is «te» iKUxten, <: 1 > 11 -SB.V t* vii« « rh.ri--n si< li ttegtstej-•«}« > ! 11 . c t . a f g e d r u k t . V o o r o n d e r h o u d en v e r ­ '■ftt >' Je. ' 1 v ‘ twïwfert w a r m in g v a n z i j n p la a t s m o e s t h ij j a a r l i j k s Toi tl<-: ■' ' ! K t•üej&tilyp.il' ■ .«>»siillïü-S!:..n\,1 iirtai«sx! *i- ; o.ig« «33.C (SBrïiifes: aan de K e r k e f o n d s een v e r g o e d i n g g e v e n . HET CtHXm VMi fcDWVOOBöe»VÖÖSMKMP, Namens h e t C o lle g e v a n K e r k v o o g d e n o n ­ d e r t e k e n d e n Y . B r o u w e r s , v o o r z i t t e r , en 'AAr,E.'fü\'GE&J / • G . v a n B e i jn u m , lid en s e c r e t a r i s . a m x m *jwje v** «msavt B e g in n o v e m b e r 1943 o n t v i n g e n de g e ­ m e e n te le d e n en d u s o o k H a r t g e r i n k een c i r c u l a i r e v a n 'D e C o m m issie v o o r d e Z i t ­ p la a t s e n , i n g e s t e l d d o o r d e n K e r k e r a a d

61

en h e t C o lle g e v a n K e r k v o o g d e n en N o t a b e l e n ' . De r e s t a u r a t i e en h e r b o u w v a n de k e r k w as b ij n a k l a a r . De K e r k e r a a d s t e l d e d e K e r k v o o g d i j v o o r de p la a ts e n n i e t m ee r te v e r h u r e n o f te v e r k o p e n , m a a r d e p la a t s e n v r i j te l a t e n , zij h e t te g e n een b e p a a ld e v e r g o e d i n g . Om een en a n d e r te k u n n e n r e a li s e r e n , s te ld e men g e n o e m d e C o m m is s ie m e t d e la n g e naam i n . V o o r g e s t e l d w e r d om h e n , d ie v o o r h e e n h e t z o g e n a a m d e z i t r e c h t h a d d e n o p één o f m e e r p la a ts e n in de k e r k , te n d e le s c h a d e lo o s te s t e l le n en w el m et d e h e l f t v a n de a a n g e no m e n w a a r d e . Die w a a r d e w e r d b e p a a ld o p ƒ 4 0 , - , z o d a t v o o r e lk e z i t p l a a t s ƒ 2 0 , - b e s c h i k b a a r w e r d g e s t e l d . O m d a t d e k e r k e l i j k e g e m e e n te zo g r o t e f i n a n c i ë l e o f f e r s m o e s t b r e n g e n , v r o e g men d e h u u r d e r s r e s p . e ig e n a r e n v a n de z i t p la a t s e n a f te z ie n v a n de o n t v a n g s t v a n h e t te v e r g o e ­ d en b e d r a g . Zo n i e t , d a t m o e s t de K e r k v o o g d i j d i t b e d r a g u i t b e t a l e n . Som­ m ig en p r o t e s t e e r d e n to c h b i j d e K e r k v o o g d i j , d ie h e n d o o r v e r w e e s n a a r de s c h a d e - e n q u ê t e - c o m m is s i e w a a r a lle s c h a d e g e c la im d k o n w o r d e n . H a n d e ltje in k e r k p l a a t s e n Wie de v e r k o o p a d v e r t e n t i e s in de o u d e l e g g e r s v a n de W a g e n in g s c h e C o u r a n t v a n b . v . d e v o r i g e e e u w o p s l a a t , s t u i t r e g e l m a t i g b i j v e r k o o p v a n een o f m eer h u iz e n op ' t e r w i j l d a n p u b l i e k z u ll e n v e r k o c h t w o r d e n 2 Z I T P L A A T S E N in de H e r v . K e r k te W a g e n in g e n . . . ' . H e t b e g o n d u s e en h a n d e l t j e te w o r d e n . Sommige l i d m a t e n - e i g e n a r e n d ie z e l f n i e t m e e r in de k e r k k w a m e n , v e r h u u r ­ den h u n p la a t s e n aan t r o u w e k e r k g a n g e r s . D o o r z o 'n v e r k o o p kw am een p la a t s o o k in h a n d e n v a n n i e t - H e r v o r m d e n . Een mooi v o o r b e e l d v o n d e n we in 1871. In d a t j a a r w e r d in o p d r a c h t v a n J . W e r t h e i m , d ie W a g e n in g e n v e r ­ l i e t , z ijn w o n i n g , de b u i t e n p l a a t s N u d e n o o r d , v e r k o c h t m et n o g d r i e k a p i t a l e b o e r d e r i je n in d e N u d e en tw e e z i t p l a a t s e n in d e k e r k . M o g e l i j k v e r k o c h t één v a n de v o r i g e e ig e n a r e n v a n ö f N u d e n o o r d ö f één d e r b o e r d e r i j e n de z i t p la a t s e n aan J a c o b R o s e n i k , de s c h o o n v a d e r v a n W e r th e im . R o s e n i k en de W e rth e im s w a r e n J o o d s e f a m ilie s en h e t is b e g r i j p e l i j k d a t z ij d e z i t p l a a t s e n v e rh u u rd hebben. In 1943 kwam aan d eze p r a k t i j k e n een e i n d e .

NIEUW S V A N DE W E R K G R OEP " M O L E N S IN W A G E N IN G E N " Hans Dobbe V o r i g j a a r is b ij g r a a f w e r k z a a m h e d e n a c h t e r c a fé T r u s t , v r o e g e r v a n d e f a m ilie T r o o s t , een g r o o t s t u k m o le n s te e n g e v o n d e n , d a t z e e r w a a r s c h i j n l i j k v a n d e e e r s t e m olen v a n W a g e n in g e n a f k o m s t i g i s , n a m e l i j k v a n de s t a n d e r d m o le n d ie o p d e k a a r t v a n T h o m a s W itt e r o o s u i t 1 570 al g e t e k e n d i s . D eze m olen w e r d in 1 383 g e b o u w d o p de p l a a t s , d ie g e ­ l o k a l i s e e r d m o e t w o r d e n t u s s e n c a fé T r u s t en d r u k k e r i j V e r w e i j . S t a a n d e o p d e z e p l a a t s , al o p d e h e l l i n g v a n de W a g e n in g s e B e r g , t e r w i j l je a lle b e b o u w i n g en g e b o o m t e w e g ­ d e n k t , k u n je je v o o r s t e l l e n , d a t b ij h e t p a s 120 j a a r o u d e W a g e n in g e n d e z e p l e k g e s c h i k t w as v o o r een w i n d m o l e n ; d i c h t b i j d e B e r g p o o r t en o o k d i c h t b ij d e a k k e r s , w a a r o p h et ko re n w e rd v e rb o u w d .

62

De m o l en st e e n H et s t u k m o le n s te e n is v a n h e t v u l k a n i s c h g e s t e e n t e b a s t a l t l a v a en w o r d t d o o r m o le n a a rs ' d u i t s e ' o f ' b l a u w e ' s te e n g e n o e m d . De W a g e n in g s e m o le n s t e e n f a b r i k a n t R e y e r R u t g e r s w as b e g in d e z e e e u w d e e e r s t e d ie de z g n . k u n s t s t e n e n m a a k te , d ie s a m e n g e s t e ld w a r e n u i t v e r s c h i l l e n d e s o o r t e n k l e i n e s te n e n . V ó ó r 1910 was e r a lle e n v u l k a n i s c h g e s t e e n t e o f z a n d s te e n en w a r e n de s te n e n d u s u i t één s t u k . 'O n z e ' s te e n is e n i g e e e u w e n g e l e d e n t o t m o le n ­ steen g e h a k t . We k u n n e n m e t z e k e r h e i d z e g g e n d a t d e z e m a a ls te e n u i t D u i t s ­ la n d k o m t en w el u i t N i e d e r - M e n d i g o f M a y e n . A l s e d e r t d e M id d e le e u w e n w o r d e n deze b a s a l t l a v a - m o l e n s t e n e n n a a r o . a . de N e d e r l a n d e n v e r v o e r d . De s te e n g r o e v e n w e r d e n al v ó ó r C h r i s t u s g e ë x p l o i t e e r d en de Rom einen h a a ld e n h i e r o o k al h u n m o le n s te n e n v a n d a a n . In A n d e r n a c h am R h e in w e r d e n m b v . een g r o t e d r a a i b a r e k r a a n u i t 1545 de k a n t e n k l a r e s te n e n in h e t s c h ip g e la d e n en n a a r de Lage L a n d e n v e r s c h e e p t . Deze k r a a n p r i j k t n o g s te e d s aan d e R i jn k a d e in A n d e r n a c h . Molens teenkraan A n d e r n a c h am Rh e i n .

Het s t u k s te e n v a n o n z e s t a n d e r d m o le n is v a n d e z e b la u w e s te e n . Het is s l e c h t s een d e e l v a n d e h e le m o le n s t e e n , d ie een d ia m e t e r m oet h e b b e n g e h a d v a n m a a r l i e f s t 1.90 m . H u i d i g e s te n e n m e te n 1 .4 0 t o t 1 .5 0 m . H e t r e s t a n t is 1 3-15 cm . d i k en 95 cm . l a n g . Te zien is d a t o p d e o n d e r k a n t o o i t o o k een s c h e r p s e l g e le g e n h e e f t , d a t e r e c h t e r b i j n a a f is g e m a le n . O p de b o v e n ­ k a n t lig t h e t z g n . r e c h t pand s c h e rp s e l, b e s t a a n d e u i t 10 k e r v e n p e r p a n d . O p h e t s t u k z i j n d r i e k o m p le t e p a n d e n te z i e n . De g r o e v e n in de s te e n z i j n e r g d ie p u i t g e ­ s la g e n , w a a rm e e g e e n t a r w e o f r o g g e t o t meel g e m a le n k o n w o r d e n . H e t is een r o g g e b r e e k s t e e n g e w e e s t e c h t e r . De g e b r o k e n rog ge w erd g e b ru ik t v o o r ro g ge broo d dat h i e r a lg e m e e n w e r d g e g e t e n . Op d e s c h r a le z a n d g ro n d e n w e rd v ro e g e r veel ro g ge v e r ­ b o u w d . Een zo d ie p s c h e r p s e l o p een k l e i n e r e s te e n zou h e le k o r r e l s d o o r ­ g e la t e n h e b b e n , m a a r v o o r e en s te e n m e t een zo g r o t e d ia m e t e r k o n d i t w e l. Een g r o t e ste e n h e e f t m a a r e e n lag e s n e l h e i d n o d i g . De g r o t e m i d d e l l i j n z o r g t e r v o o r d a t d e o m t r e k s n e l h e i d e r g h o o g is ; d u s d a t d e b u i t e n k a n t to c h sn el g e n o e g g a a t . E r g g r o t e s te n e n k w a m e n w el v a k e r v o o r o p s t a n d e r d m olen s. A a n de s te e n v a l t v e r d e r o p d a t h i j n i e t v l a k , m a a r a ls De Eng zo h e u v e l ­ a c h t i g is a f g e s l e t e n . D i t is i e t s d a t een m o le n a a r e i g e n l i j k n o o i t mag o v e r ­ kom en, m a a r la te n w e aan h e t v a k m a n s c h a p v a n v r o e g e r e W a g e n in g s e k o r e n ­ m o le n a a rs m a a r n i e t gaan t o r n e n .

63

In h e t s t u k is o o k een u i t s p a r i n g te z i e n , w a a r h e t m o l e n i j z e r o f r i j n in h e e f t g e z e te n . H e t m o l e n i j z e r in de v a s t e s m e e d ijz e r e n k o p p e l i n g t u s s e n d e b o l s p i l en de b o v e n s t e m a a ls t e e n . We w e t e n n u m e te e n d a t h e t een l o p e r , d e b o v e n ­ ste d r a a i e n d e s t e e n , b e t r e f t .

X X X X X A

6

C

D

t

R e k e n in g h o u d e n d m e t d e p la a t s en d e d ia m e t e r v a n d e s te e n k u n n e n we u i t r e k e n e n d a t d e z e r i j n e r g g r o o t m oe t z i j n g e w e e s t n l . 1 m e t e r . D it m o l e n i j z e r , u i t v i e r t a k k e n b e s t a a n d , d r o e g d e d r a a i e n d e s t e e n , d ie op g e l i j k e a f s t a n d v a n de o n d e r s t e , de l i g g e r , m o e s t b l i j v e n . H et m o l e n i j z e r k o m t in de H e r a l d i e k v e e l v u l d i g v o o r . ( z ie a f b . ) A l met al een i n t e r e s s a n t e v o n d s t en w ie w e e t k o m t e r in de t o e k o m s t n o g meer te v o o r s c h i j n d a t h e r i n n e r t aan d e z e W a g e n in g s e s t a n d e r d m o l e n .

H e r i n n e r i n g u i t 1944:

DE O N G E N O D E G A S T E N P .H o IIe m a n

H et was in de m a a n d j u l i v a n h e t o o r l o g s j a a r 1 944 en n a a r m a t e d e o o r lo g l a n g e r d u u r d e , w e r d d o o r d e D u i t s e b e z e t t e r d e i n g e v o e r d e s p e r t i j d in N e ­ d e r l a n d s te e d s v r o e g e r i n g e s t e l d . D ie s p e r t i j d h i e l d in d a t e r o p een b e p a a ld u u r ' s a v o n d s n ie m a n d z ic h n o g o p s t r a a t b e g e v e n m o c h t . In de zo m e r v a n 1 944 w as d a t z e lf s na a c h t u u r ' s a v o n d s al v a n k r a c h t . S a m e n s c h o lin g e n w a r e n s t r e n g v e r b o d e n en een p r a a t j e m et de b u u r m a n in de a c h t e r t u i n zou z e lf s n i e t g e t o l e r e e r d w o r d e n . De u i t e i n d e l i j k e b e d o e li n g v a n deze m a a tr e g e l w as om d e i l l e g a l i t e i t in o n s la n d te o n d e r d r u k k e n . O o k Wag e n in g e n o n tk w a m n i e t aan d e z e b e v e le n en v o o r d e i n w o n e r s m oe t h e t d a n o o k een h e le o p g a v e g e w e e s t z i j n t i j d e n s d ie z o m e r a v o n d e n zo v r o e g n a a r b in n e n te m o e te n . D a t e r s t r e n g g e c o n t r o l e e r d w e r d , b l i j k t w e l u i t h e t f e i t d a t een W a g e n in g e r o p z i j n e ig e n e r f d o o r een W a g e n in g s e p o l i t i e m a n w e r d b e t r a p t . H e t k o s t t e de m an een g e v a n g e n s c h a p v a n zes w e k e n in h e t c o n ­ c e n tra tie k a m p V u g h t . O o k in de V e e r s t r a a t , w a a r i k to e n a ls s c h o o lj o n g e n w o o n d e , w as h e t 's a v o n d s s t i l . De s t r a a t le e k w e l u i t g e s t o r v e n . I k v e r m o e d d a t m e n ig o u d e r e r m oe ite mee zal h e b b e n g e h a d h e t al w a t u i t d e k l u i t e n g e w a s s e n g r u t v a n de s t r a a t te h o u d e n . Op één v a n d ie a v o n d e n - h e t w as al n i e t zo v r o e g m e e r - w e r d d ie s t i l t e d o o r b r o k e n d o o r tw e e D u i t s e m i l i t a i r e n , d ie b ij o n s a a n k l o p t e n en o n d e r d a k v r o e g e n v o o r de n a c h t . Eenm aal b i n n e n b e g o n n e n d e d o d e l i j k v e r m o e i d e m a n n e n , na e e r s t g e g e te n en g e d r o n k e n te h e b b e n , o p v e r h a a l te k o m e n . A l s p o e d ig b le e k d a t h e t d e s e r t e u r s w a r e n , g e v l u c h t v a n d e B e l g i s c h e f r o n t ­ li n i e . De één was a r t s en de a n d e r h a d de r a n g v a n l u i t e n a n t . De m i l i t a i r e d o k t e r h a d al s p o e d i g oog v o o r de s t e e n p u i s t in de n e k v a n m ijn v a d e r d ie d a a r al e n i g e d a g e n b e h o o r l i j k l a s t v a n h a d . H ij k r e e g d a n o o k een v a k k u n d i g e b e h a n d e l i n g , w a a r d o o r h ij v o o r een g r o o t d e e l v a n de p i j n v e r l o s t w e r d . O o k l i e t e n zij f o t o ' s v a n h u n v r o u w e n en k i n d e r e n z i e n . Ze m a a k te n d u i d e l i j k e r s c h o o n g e n o e g v a n te h e b b e n en w i l d e n p r o b e r e n

64

n a a r h u i s te k o m e n . Ze k r e g e n een s la a p p la a t s o p de z o l d e r k a m e r w a a r o o k m ijn b ed s t o n d . D a a r was n o g een t w e e p e r s o o n s l e d i k a n t . I k h e r i n n e r m ij d a t i k o p een g e g e v e n m o m e n t de m i l i t a i r e n te g e n e l k a a r h o o r d e p r a t e n , w a a r d o o r i k w a k k e r g e w o r d e n w a s . De u n i f o r m e n h a d d e n ze aan de k n o p v a n h e t b ed g e h a n g e n en d a a r t e g e n l e u n d e n de g e w e r e n . In de v r o e g e o c h ­ t e n d v a n de v o lg e n d e d a g v e r t r o k k e n ze w e e r , v o o r z i e n v a n p r o v i a n d in de v o rm v a n ro g g e b ro o d met s p e k .

D e twee Dui t se militairen die de nacht d oo r b r a c h t en in het t w e ep er s o o n s b e d op de zolderkamer v an mijn o uder l i j k huis

A a n m ijn m o e d e r h a d d e n ze n o g om b u r g e r k l e d i n g g e v r a a g d w a t ze n i e t h a d . O o k h a d d e n ze o n s a d r e s w i ll e n h e b b e n m a a r d a t w i l d e n m ijn o u d e r s n ie t g e v e n . De m i l i t a i r e n h a d d e n e r a lle b e g r i p v o o r . V ia h e t L e x k e s v e e r r i c h t i n g N i jm e g e n - K l e e f w i ld e n ze h u n v a d e r l a n d z ie n te b e r e i k e n . O f ze d a a r o o it in g e s la a g d z i j n , is v o o r m ijn v a d e r en m o e d e r a l t i j d een v r a a g t e k e n g e b l e ­ v e n . I k h e r i n n e r m ij d a t i k , to e n i k t u s s e n de m id d a g u i t s c h o o l k w a m , v r o e g i k o f de s o ld a t e n e r n o g w a r e n . T o e n h o o r d e i k d a t ze al h é é l v r o e g weer w eggegaan w a re n . D at m ijn o u d e r s op d ie z o m e r a v o n d in j u l i 1944 z i c h z e l f è n h e t g e z i n in g e ­ v a a r b r a c h t e n , z u lle n ze z i c h o p d a t m o m e n t n i e t o f n a u w e l i j k s g e r e a l i s e e r d h e b b e n . O n d e r d a k o f h u l p v e r l e n e n aan d e s e r t e r e n d e m i l i t a i r e n is a l t i j d s t r a f b a a r g e w e e s t en zou z e k e r d o o r d e D u i t s e b e z e t t e r z w a a r g e s t r a f t z i j n . De v r a a g is o f h e t v e r z e t d e z e h u l p v e r l e n i n g d o o r N e d e r l a n d e r s aan D u i t s e d e s e r t e u r s wel a c c e p t e e r d e n , w a n n e e r d i t aan h e t l i c h t k w a m . T o c h b en i k e r a l t i j d v a n o v e r t u i g d g e w e e s t d a t m ijn v a d e r , m a a r n o g s t e r ­ k e r m ijn m o e d e r d e e ls d e z e g a s t v r i j h e i d n i e t h e b b e n d u r v e n w e i g e r e n , a n d e r z i j d s m e e n d e n ze e r g o e d aan te d o e n , e t e n , d r i n k e n en e en s l a a p ­ p la a t s te g e v e n aan tw e e m i l i t a i r e n d ie o n s e i g e n l i j k v i j a n d i g g e z i n d w a r e n , h u n v e r p l i c h t i n g m oe sten n a k o m e n , m a a r na h e t s c h e e n h e t h e le g e b e u r e n v e ra fs c h u w d e n .

65

EEN L A B O R A T O R I U M V O O R H E T N A T U U R K U N D I G G E Z E L S C H A P T E W A G E N IN G E N IN 1845 A . C . Zeven In de v o r i g e e e u w b e s t o n d in W a g e n in g e n een N a t u u r k u n d i g G e z e ls c h a p , d ie in de S o c ië t e it d e H a r m o n ie b ije e n k w a m om l e z i n g e n aan te h o r e n en m et e lk a a r te p r a t e n o v e r d e g e m e e n s c h a p p e l i jk e l i e f h e b b e r i j . M en v e r z a m e ld e i n s t r u m e n t a r i u m en w a a r s c h i j n l i j k d e e d men p r o e v e n t h u i s . D eze s i t u a t i e b e v r e d i g d e k e n n e l i j k n i e t en d a a ro m w e r d in 1 845 een c o m m is s ie b e n o e m d om de b o u w v a n een e ig e n ' k a m e r ' v o o r te b e r e i d e n . In d e z e k a m e r k o n h e t i n s t r u m e n t a r i u m b e w a a r d w o r d e n en k o n d e n p r o e v e n g e n o m e n w o r d e n . L ed en v a n deze c o m m is s ie w a r e n C . R . B r a a m s , A . v a n D a a le n en F . J . B e r g h u i s v a n W o o rtm a n . A a n de g e m e e n te w e r d to e s t e m m in g g e v r a a g d om een k a m e r te mogen b o u w e n te g e n de n o o r d o o s t z ijd e v a n d e b i l j a r d k a m e r v a n de H a r ­ m o n ie , d a a r w a a r v r o e g e r h e t t e r r a s w a s . De s e c r e t a r i s v a n d e D i r e c t i e v a n de S o c ië te it de H a r m o n ie , D . A . B i s d o m , l i e t w e t e n d a t de H a r m o n ie g e e n b e z w a a r te g e n d e z e b o u w h a d . ' H e t is g o e d v o o r d e s t a d d a t e r een w e t e n ­ s c h a p p e li j k e i n r i c h t i n g a a n w e z ig i s ' . De le d e n v a n h e t G e z e ls c h a p z u ll e n de b o u w b e k o s t i g e n . De g e m e e n te , in de p e r s o n e n C . J . P . v a n Z a d e l h o f f , W . M e r k e s en s e c r e t a r i s J o h .W e r th e im k e u r e n h e t v e r z o e k g o e d . Is h e t b e k e n d o f d e b o u w is d o o r g e g a a n en w a t e r v a n d i t N a t u u r k u n d i g G e z e ls c h a p g e w o r d e n is? B e s t a a t h u n a r c h i e f n o g ? B ron:

G e m e e n t e - a r c h i e f W a g e n in g e n , N i e u w - A r c h i e f , i n v . n r . 2 1 9 0 : S t u k k e n b e t r e f f e n d e h e t v e r h u r e n v a n e en k a m e r aan h e t N a t u u r k u n d i g G e z e ls c h a p , 1845.

DE S T O O M B O O T " B A T A U W E R " EN DE W O LF S W A A R D A .G . S te e n b e rg e n B e h a lv e v o o r een o v e r t o c h t n a a r de o v e r z i j d e v a n d e R i jn m e t h e t v o e t v e e r k o n men b ij ' t K le in e v e e r aan h e t e i n d v a n de P a b s te n d a m o o k aan b o o r d gaan v a n de s to o m b o o t de " B a t a u w e r " . T e n m in s t e zo w as h e t in d e j e u g d v a n m ijn v a d e r ( c a . 1 9 1 0 ). De " B a t a u w e r " w e r d v o o r h e t e e r s t in de v a a r t g e b r a c h t in 1 878 d o o r een z e k e r e F . C r a m e r , d ie c o n c e s s ie h a d g e k r e g e n v o o r een ' g e r e g e l d e d i e n s t t u s s e n W a g e n in g e n en A r n h e m v i c e v e r s a ' . H e t s c h ip v e r v o e r d e zow el p e r s o n e n a ls g o e d e r e n . Z i jn o p v o l g e r , C . G . T r o m p , b r a c h t de d i e n s t o n d e r in een v e n n o o t s c h a p , t o t d a t d e b o o t a a n g e k o c h t w e r d d o o r J o h . v a n L o n k h u i j z e n u i t H e t e r e n . De lo s w a l aan h e t v e e r b ij H e t e r e n d ie n d e o o k a ls a a n l e g p l a a t s , w a n t de b e w o n e r s v a n H e t e r e n en om­ g e v i n g m a a k te n e v e n e e n s g r a a g een t o c h t j e n a a r de g r o t e s t a d . L o n k h u i j z e n k r e e g c o n c e s s ie o p O p h e u s d e n . De " B a t a u w e r " v e r t r o k v o o r p a s s a g i e r s - en g o e d e r e n d i e n s t g e w o o n l i j k v a n u i t de h a v e n : ' s m o r g e n s om 7 u u r , ' s m id d a g s om 1 u u r en te g e n de a v o n d om k w a r t v o o r z e s . W a n n e e r h e t w a t e r in de h a v e n te laag w a s , w as de k a p i t e i n g e n o o d z a a k t b i j ' t K l e in e V e e r aan te l e g g e n . V o o r de p a s s a g i e r s w as d a t n i e t zo e r g , w a n t V a n R o e k e l o p De W o lfs w a a rd was b e h a l v e w a a r d s m a n en v e e r b a a s o o k n o g c a f é h o u d e r . O m s tr e e k s de e e u w w i s s e l i n g w e r d d e W a g e n in g s e s c h i p p e r H e n d r i k u s K r e c h t i n g e ig e n a a r v a n de s t o o m b o o t . K r e c h t i n g h e e f t n o g een p o g i n g g e d a a n h e t R . K . K e r k b e s t u u r te i n t e r e s s e r e n v o o r z ijn o n d e r n e m i n g d o o r v o o r te

66

s te lle n a a n d e le n in d eze s t o o m b o o t - o n d e r n e m i n g te n e m e n . H e t k e r k b e s t u u r zal e r n i e t s i n . A a n K r e c h t i n g en de " B a t a u w e r " b e w a a r d e m ijn v a d e r v e le h e r i n n e r i n g e n . D i k w i j l s is h ij met 'O me K r e c h t i n g ' m e e g e w e e s t. Deze 'O m e ' was een b r o e r v a n de e e r s t e v r o u w v a n M a r t i n u s v a n L e n t . Z ij o v e r l e e d in 1 893. V a n L e n t h e r t r o u w d e en to e n h ij w as o v e r l e d e n , t r o u w d e z ijn w e d u w e m et G e r r i t S t e e n b e r g e n , m ijn g r o o t v a d e r . V a n d a a r d a t m ijn v a d e r s p r a k o v e r 'O me K re c h tin g '. K r e c h t i n g h a d m et z i j n b r o e r C o r n e l i s , d ie k n e c h t b ij hem w a s , c o n c e s s ie v o o r de b e u r t v a a r t o p A r n h e m , O p h e u s d e n en z e lf s U t r e c h t . De la a ts te p la a ts b e r e i k t e men v i a de O u d e R i j n . V o l g e n s o v e r l e v e r i n g le g d e K r e c h t i n g g e r e g e l d b ij ' t K le in e V e e r a a n . De W o lfs w a a r d m e t z 'n c a f é zal d é t r e k ­ p l e i s t e r g e w e e s t z i j n . De k a p i t e i n h i e l d n a m e l i j k v a n een s t e v i g e b o r r e l . V a n w e g e z i j n g e l a a t s k l e u r w e r d h ij d o o r de W a g e n in g e r s , d ie een z w a k v o o r b ijn a m e n h e b b e n , 'd e B la a u w e ' g e n o e m d . K r e c h t i n g w as de k a p i t e i n èn een k u n d i g e s c h i p p e r , d ie m e e r d a n e e n s een b o o t v a n z i j n g e d u c h t e c o n c u r r e n t C o n c o r d ia v a n de z a n d p l a a t in de R i jn b i j De W o lfs w a a r d m o e s t t r e k k e n . De s t u u r m a n d ie h ij in d i e n s t h a d , m o e s t z i j n p la a t s aan h e t s t u u r a f s t a a n om H e n t de g e le g e n h e id te g e v e n h e t k a r w e i te k l a r e n . Z ijn h u l p aan z i j n c o n c u r r e n t m o c h t w e in ig h e l p e n , w a n t de C o n c o r d ia w i s t de c o n c e s s ie v a n K r e c h t i n g o p O p h e u s d e n en U t r e c h t a f te k o p e n . In de h e r i n n e r i n g e n v a n m ij n v a d e r le e fd e een t o c h t met de " B a t a u w e r " n a a r een c o n g r e s in Dienst vanaf 29 Octeber 1906. N ijm e g e n . Een p a a r h o n d e r d m e n se n m a a k te n Vertrek v «n Waffeningen: deze r e i s mee. Dinsdag, Wo*nsilag, Donderdag en In 1913 s t o p t e K r e c h t i n g m e t de d a g e l i j k s e Zaterdag ’* morgens 9 uur. s t o o m v a a r t d i e n s t o p A r n h e m . De b o o t w e r d p u ­ V rijdag *a morgens 7 nnr. Maandag 's morgens om 8 nar, b l i e k e l i j k v e r k o c h t en d a t b e t e k e n d e h e t e in d e De Maandagen in Nor. 's morgens 6 our. v a n de h a a s t w el l e g e n d a r i s c h e s to o m b o o t " B a ­ V ertrek van A rn h em : ta u w e r" ! Dagelijks ’»namiddags 2.S0 uur. Alleen de Maandagen in Nor. 's middags 1 a. A lle e n h e r i n n e r i n g e n b l e v e n . En een f o t o , d ie II. KRECHTING. i k o n tle e n aan 'H e t e r e n in o u d e a n s i c h t e n ' , sa m e n g e s te ld d o o r J . W . J a n s e n . Z a ltb o m m e l, 1972 A d v e r t e n t i e uit de Wa ge De " B a t a u w e r " is h i e r a f g e m e e r d b ij d e losw a l n i n g s e Cour ant van v a n h e t v e e r te H e t e r e n . w o e n s d a g 31 o k t o b e r 1906

Stoomt. „Batauwer”

67

A D R E S S E N OM T E WETEN BESTUUR : F . v a n d e r H a v e , v o o r z i t t e r , O t t o v a n G e lr e w e g 16, t e l . 13468 A . C . Z e v e n , v i c e - v o o r z i t t e r , D a s s e n b o s la a n 6, t e l . 10156 A .G . S t e e n b e r g e n , s e c r e t a r i s , A b e r s o n l a a n 1 3 " , t e l . 16675 M w . E . M . v a n B e e n e n , p e n n i n g m e e s t e r e s s e , A s t e r s t r a a t 351, t e l . 15341 W . J . P . S t e e n b e r g e n , l e d e n - s e c r e t a r i a a t , T a r t h o r s t 22, t e l . 14959 A . L . N . R i e t v e l d , l i d en f o t o - en p r e n t e n a r c h i e f , T a r t h o r s t 54, t e l . 15477

R E D A C T IE " O U D - W A G E N I N G E N " : E . v a n Rees V e l l i n g a , h o o f d r e d a c t e u r , B e n n e k o m s e w e g 152, t e l . 14045 A . C . Z e v e n , D a s s e n b o s la a n 6 , t e l . 10156 A . L . N . R i e t v e l d , T a r t h o r s t 54, t e l . 15477

B I B L I O T H E E K EN D O C U M E N T A T I E : A . G . S t e e n b e r g e n , a d r e s zie b o v e n

WERKGROEP M O L E N S : H . D o b b e , H a r n je s w e g 56, t e l . 18120

WERKGROEP A R C H E O L O G I E : W.G . S o m b r o e k , N i e m e i j e r s t r a a t 3 1 , t e l . 11486

B E R IC H T G E V E R M O N U M E N T E N Z O R G : A . G . S t e e n b e r g e n , a d r e s zie b o v e n

CORRESPONDENT R . O . B . : J .H u is m a n , G o u d s b l o e m s t r a a t 1, R e n k u m , t e l . 08373-13448

________*___________________________________________________________________ C O N T R I B U T I E 1 984:

G ir o

68

29 46 125

t.n.v.

in d iv id u e e l lid e c h tp a re n

ƒ 1 5 ,- 1 7,50

p e n n i n g m e e s t e r O u d - W a g e n in g e n te W a g e n in g e n