Úvod
Před
rokem
jsme
zahájili
realizaci
dlouho
připravovaného
projektu
spolufinancovaného z Evropského fondu pro regionální rozvoj. V rámci přeshraniční spolupráce místních a regionálních institucí zabývajících se problematikou zdravotně znevýhodněných osob jsme prohloubili spolupráci těchto organizací na česko-polském pomezí. Jednalo se o první projekt, který si dal za úkol nejenom najít, ale i částečně odstranit bariéry bránící znevýhodněným osobám při vzdělávání a hledání zaměstnání, i když hlavně teoreticky. Velkým přínosem byla podpora pracovníkům organizací poskytujících sociální a vzdělávací služby právě osobám s postižením.
Dnes můžeme říci, že projekt s názvem „Instituce a organizace podporující vývoj a socializaci mentálně postižených osob na území těšínského a karvinského okresu“ byl úspěšný. Podařilo se nám zrealizovat vše, co jsme zamýšleli. Vytvořili jsme databázi institucí, které se zabývají problematikou osob s mentálním postižením. Na české straně jsme v únoru 2011 zorganizovali konferenci k dané tématice, v dubnu a v květnu letošního roku semináře na téma Psychiatrické minimum, Bazální stimulace a Sociální podnikání v praxi. K výstupům projektu patří rovněž kniha, kterou nyní držíte v rukách. Zde chceme ukázat, že problematika osob s mentálním postižením, je v mnohém podobná v obou státech, respektive na pohraničním území Slezska. Při přípravě knihy a ostatně i při realizaci celého projektu se projevilo i to, že máme společné mnohé další věci včetně podobné ekonomické situace. V rámci projektu jsme mohli potvrdit i velké kulturní příbuzenství obou národů na slezském území, které nám pomáhalo ve vzájemné komunikaci.
V publikaci s názvem „Instituce a organizace podporující vývoj a socializaci mentálně postižených osob na území těšínského a karvinského okresu“ se dočtete o možnostech podpory a terapie pro osoby s mentálním postižením od jejich nejútlejšího věku, přes školní a učňovský věk, až po osoby pracující, které vycházejí z výzkumů provedených realizátorem projektu na polské straně. Příspěvky českých autorů jsou zaměřené na praxi v organizacích poskytujících sociální služby osobám s mentálním postižením a na podporu vzděláváním pracovníkům těchto poskytovatelů. Další hodnotné příspěvky jsou zaměřeny na možnosti uplatnění osob s mentálním postižením na trhu práce v České republice a na zveřejnění konkrétních zkušeností zaměstnavatelů s těmito lidmi jako zaměstnanci. Nemalá část 4
publikace je věnována současnému legislativnímu zakotvení sociálních služeb a vzdělávání pracovníků v sociálních službách v České republice, což dokresluje obraz o možnostech podpory lidí s mentálním postižením.
Vydavatelem této knihy je Diakonický institut, nestátní nezisková organizace, která umožňuje odborný růst pracovníkům pomáhajících profesí prostřednictvím vzdělávacích aktivit a umožňuje výkon odborné praxe v registrovaných sociálních službách (sociální rehabilitaci a chráněném bydlení).
Na tomto místě chceme poděkovat Uniwersytetu
Ślaskiemu w Katowicach, jako realizátoru projektu, za příjemnou a kreativní spolupráci v rámci celé realizace projektu „Instituce a organizace podporující vývoj a socializaci mentálně postižených osob na území těšínského a karvinského okresu“. Na projektu se Diakonický institut podílel jako partner, který koordinoval aktivity na území České republiky. Jsme velice rádi, že vzájemnou dobrou spolupráci a komunikační spřízněnost můžeme deklarovat i tím, že tato kniha vychází v obou jazycích, tedy dle národnosti autora příspěvku.
Na závěr chceme poděkovat všem autorům příspěvků, které zveřejňujeme v této publikaci. Tito lidé si svým zaujetím pro podporu zapojení osob s mentálním postižením a pro jejich socializaci jistě zaslouží ocenění v lidské i v odborné oblasti. Přejeme čtenářům, aby z předložené knihy načerpali nové znalosti a podněty pro práci s lidmi s mentálním postižením a aby jim jejich náročná práce nadále přinášela uspokojení, radost a pozitivní výsledky, díky kterým budou moci překonávat všechna úskalí této profese.
Dolores Czudková a Petra Kluzová
5
Sylwia Wrona Uniwersytet Śląski w Katowicach
Wczesna interwencja w opinii rodziców – na przykładzie powiatu cieszyńskiego
Wczesna interwencja
to
działania ukierunkowane na bardzo
małe dzieci
niepełnosprawne lub zagrożone niepełnosprawnością i ich rodzin w pierwszych latach ich życia. Działania podejmowane w jej ramach dają solidną podstawę na dalszy rozwój zarówno dziecka jak i osób mu najbliższych czyli rodziny. W Polsce coraz częściej odnajdujemy różne publikacje (W.Brejnak, K.J.Zabłocki 2009, G.Kwaśniewska 2007, M.Orkan-Łęcka 1997, T.Serafin 2005) potwierdzające i opisujące pozytywne przykłady działań oferowanych w ramach wczesnego wspomagania rozwoju i wczesnej interwencji. Próbując zdefiniować pojęcie Wczesnej Interwencji, warto odwołać się do europejskiej definicji Wczesnej Interwencji, która mówi nam, że jest to „zbiór usług/ świadczeń skierowanych do bardzo małych dzieci i ich rodzin, dostępnych na życzenie w określonym momencie życia dziecka i obejmujących każde działanie podejmowane w sytuacji, gdy dziecko potrzebuje specjalnego wsparcia aby: zapewnić i wspomóc jego rozwój osobisty, wzmocnić umiejętności i możliwości jego rodziny, wesprzeć integrację społeczną dziecka i jego rodziny. Wszystkie te działania powinny być przeprowadzone w naturalnym środowisku dziecka, najlepiej na poziomie lokalnym, przy zastosowaniu takich metod, które koncentrują się na rodzinie, zakładają pracę zespołową i uwzględniają szereg różnych uwarunkowań” (Wczesna interwencja – wspomaganie rozwoju małego dziecka 2005). Zatem próbując przenieść powyższą definicję na działania obserwowane w Polsce, przez szeroko rozumianą wczesną interwencję będziemy rozumieć działania, które podejmowane są w ramach zajęć wczesnego wspomagania rozwoju oraz wczesnej interwencji1. Jak czytamy w wymienionym już europejskim raporcie (Wczesna interwencja op.cit., s.5), aby działania można nazwać modelowymi, muszą charakteryzować się pewnymi cechami. Do najważniejszych z nich, które obserwujemy w różnych krajach Unii Europejskiej należą: 1
W Polsce mamy dwie formy działań skierowanych na dziecko niepełnosprawne od urodzenia do podjęcia nauki szkolnej i jego rodzinę wczesną interwencję i wczesne wspomaganie. Obie formy podlegają odrębnym ministerstwom i posiadają inne procedury uprawniające do korzystania z ich usług (S.Wrona 2010, s.7-23)
6
•
dostępność – jak najszybsze dotarcie do różnych form pomocy WI, niezależnie od miejsca zamieszkania (miasto, wieś); zagwarantowanie dzieciom i rodzicom jednakowej jakości świadczeń,
•
bliskość - decentralizacja systemu świadczeń i pomocy, pomoc powinna być udzielana w lokalizacjach bliskich od miejsca zamieszkania rodziny,
•
przystępność finansowa - świadczenia powinny być bezpłatne lub za minimalną odpłatnością. Świadczenia są finansowane miedzy innymi przez jednostki służby zdrowia, oświaty, towarzystwa ubezpieczeniowe, organizacje pozarządowe,
•
interdyscyplinarny charakter – pomoc udzielają specjaliści z różnych dziedzin. Działania interdyscyplinarne mają wspomagać wymianę informacji pomiędzy członkami zespołu,
•
różnorodność świadczeń – cechą wspólną w wielu krajach jest jednoczesny udział w procesie WI służby zdrowia, opieki społecznej i edukacji. Wyżej wymienione cele stały się inspiracją do przeprowadzenia badań
pilotażowych, mających na celu uzyskanie charakterystyki oddziaływań wczesnej interwencji w powiecie cieszyńskim. Ponieważ udział rodziców w procesie usprawniania swojego niepełnosprawnego dziecka jest bezwątpienia najważniejszy, stali się oni głównymi malarzami obrazu omawianych procesów. Ich opinia, odczucia a także doświadczenia to podstawa analizy sytuacji szeroko rozumianej wczesnej interwencji na terenie ich zamieszkania. Stały się one również punktem odniesienia i porównania stanu aktualnego procesu wczesnej interwencji do modelowych cech charakterystycznych dla wspierania rodzin z małym dzieckiem niepełnosprawnym lub zagrożonym niepełnosprawnością. Należy dodać, że udział rodziców był dobrowolny (wykres 1), jedynym warunkiem było udział ich niepełnosprawnego dziecka w zajęciach wczesnej interwencji lub wczesnego wspomagania. Badania prowadzone były w latach 2010 – 2011 w ramach projektu pt. Instytucje i organizacje wspierające rozwój i socjalizację osób niepełnosprawnych intelektualnie na terenie powiatów cieszyńskiego i karwińskiego / Instituce a organizace podporující vývoj a socializaci mentálně postižených osob na území těšínského a karvinského okresu.
7
Niniejszy artykuł będzie zawierał opis niektórych wyników badań uzyskanych w trakcie badań ankietowych, skierowanych do rodziców dzieci biorących udział w zajęciach wczesnego wspomagania i wczesnej interwencji. Pierwsza część to charakterystyka świadczeń dotyczących wsparcia rodziny z dzieckiem niepełnosprawnym w powiecie cieszyńskim realizowanych w trakcie zajęć wczesnej interwencji i wczesnego wspomagania. Druga to opis problemów, z którymi borykali lub borykają się przebadani rodzice. Artykuł zamyka podsumowanie, które będzie konkretnym zestawieniem uzyskanych informacji z cechami najlepszych modelowych rozwiązań w krajach Unii Europejskiej oraz wskazaniami do ewentualnych zmian.
Wczesna interwencja w powiecie cieszyńskim
Powiat cieszyński położony jest w południowej części województwa śląskiego. Graniczy z Republiką Czeska i Republiką Słowacką. W jego skład wchodzi pięć gmin miejskich i siedem gmin wiejskich mieszczących się na 730,20 km kw. Według danych za 2008 roku mieszka na tym terenie ponad 170 tys. osób. Mieszkańcy powiatu cieszyńskiego, cechują się bardzo silnym poczuciem tożsamości regionalnej. Ten fakt nabiera znaczenia w bezpośrednich kontaktach. Od nieco oddalonej od samego Cieszyna góralskiej Trójwsi Beskidzkiej przez Wisłę, Strumień, Zebrzydowice, po sam Cieszyn, mieszkańcy dają wyraz swemu przywiązaniu do małej ojczyzny (http://bip.powiat.cieszyn.pl/artykul,d,2.html) W powiecie cieszyńskim istnieje kilka placówek, które świadczą szeroki zakres usług dotyczących wczesnej interwencji. Należą one zarówno do tych prowadzonych w ramach działań resortu zdrowia – wczesna interwencja jak i ministerstwa edukacji – zajęcia wczesnego wspomagania rozwoju – tabela 1. 8
Tabela 1 Ośrodki prowadzące zajęcia z zakresu wczesnej interwencji i wczesnego wspomagania w powiecie cieszyńskim Liczba
dzieci
Zajęcia z zakresu wczesnej
Zajęcia z zakresu wczesnego
korzystających
interwencji
wspomagania
usług w 2010 roku
Ośrodek RehabilitacyjnoEdukacyjno-Wychowawczy w Cieszynie
---------------------
-------------------------
Specjalny Ośrodek SzkolnoWychowawczy w Cieszynie Ośrodek EdukacyjnoRehabiliatcyjnoWychowawczy w Ustroniu Nierodzimiu Prywatna Poradnia Psychologiczno-Pedagogiczna w Chybiu
-------------------------
------------------------
z
Specjaliści udzielający wsparcia
789
neuropediatra, ortopeda, fizjoterapeuta, psycholog kliniczny, logopeda, terapeuta zajęciowy-oligofrenopedagog; hipoterapia, dogoterapia psycholog, oligofrenopedagog, logopeda
43
psycholog, logopeda, fizjoterapeuta, oligorenopedagog
0*
psycholog, oligofrenopedagog, fizjoterapeuta, logopeda pediatra i neurolog - fakultatywnie
*poradnia działa od stycznia 2011 roku
Z informacji zawartych w tabeli 1 wynika, że większość ośrodków, które świadczą usługi skierowane do bardzo małych dzieci niepełnosprawnych i ich rodzin w powiecie cieszyńskim podlegają bezpośrednio Ministerstwu Edukacji. Tylko jeden z wymienionych powyżej oferuje usługi z zakresu wczesnej interwencji i podlega resortowi zdrowia. Jego cechą charakterystyczną jest to, że obejmuje swoim zasięgiem również dzieci zagrożone nieprawidłowościami w rozwoju, podczas gdy wymienione wcześniej placówki, tylko i wyłącznie osoby ze stwierdzoną przez poradnię psychologiczno-pedagogiczną niepełnosprawnością. Podział ten również tłumaczy bardzo dużą różnicę w liczbie dzieci korzystających z pomocy i wsparcia. Ponadto placówki wczesnego wspomagania oferują tylko i wyłącznie zajęcia cyklicznie tzn. przez cały rok szkolny. Natomiast punkty wczesnej interwencji do swoich statystyk wliczają również jednorazowe porady. Wart podkreślenia jest również fakt różnorodności oferowanych specjalistycznych usług przez omawiane centra. Tylko jeden z ośrodków wczesnego wspomagania nie posiada w swojej ofercie fizjoterapeuty. Prawdopodobnie przyczynę takiej sytuacji należy upatrywać w miejscu odbywania zajęć wczesnego wspomagania jakim jest szkoła specjalna. Pozostałe placówki najczęściej należą do organizacji pozarządowych prowadzonych przez różne stowarzyszenia. Daje to zdecydowanie większą możliwość w zatrudnianiu specjalistów, a co z tym związane w wyborze świadczonych usług. Jedną z cech, które przyczyniają się do efektywności wczesnej interwencji jest jej bliskość od miejsca zamieszkania. Poniżej wykres (wykres 2) przedstawiający sytuację w
9
powiecie cieszyńskim. Ponad połowa przebadanych rodziców mieszka w zasięgu 10 km od ośrodka z którego korzystają rodzice dzieci niepełnosprawnych.
Wykres 2 Oddalenie ośrodka od miejsca zamieszkania 1 13
12
w tym samym mieście do 10 km od 10 do 30 km
14
od 30 do 50 km
Zajęcia przebiegają w dwóch formach: indywidualnej i grupowej. Ważnym aspektem jest tu przede wszystkim bezpośredni i aktywny udział rodziców. Należy jednak pamiętać, że „pomoc niesiona rodzinie musi być zawsze racjonalna, sensowna i adekwatna do potrzeb zarówno rodziców (…) jak też ich niepełnosprawnego dziecka w takim stopniu by zapewniała im pełne uczestnictwo w normalnym, bezwarunkowym życiu swego środowiska lokalnego (M.Karwowska 2003, s.23). Ważne by wychodziła naprzeciw oczekiwaniom i potrzebom rodziny i aby kształtowała pozytywne relacje pomiędzy dzieckiem a jego opiekunami. Ponad to taki proces może przyczynić się do zwiększania kompetencji rodzicielskich w codziennej opiece i wychowaniu niepełnosprawnego dziecka.
Tabela 2 Formy zajęć wczesnej interwencji/wczesnego wspomagania
ośrodki,
Zajęcia
wczesnej
interwencji Formy zajęć
Zajęcia wczesnego wspomagania
Ogółem n=40
n=15
n=25
Indywidualnie bez udziału rodziców
13
23
36 (90%)
Indywidualnie z udziałem rodziców
2
4
6 (15%)
Zajęcia grupowe bez udziału rodziców
1
6
7 (17,5%)
Zajęcia grupowe z udziałem rodziców
1
0
1 (2,5%)
Inne
0
0
0
*wyniki nie sumują się do 100, ponieważ respondenci mogli wskazywać na kilka form odbywania zajęć
10
Analizując wyniki zawarte w powyższej tabeli można zauważyć, iż preferowaną formą organizacji zajęć z zakresu wczesnego wspomagania/wczesnej interwencji są zajęcia indywidualne bez udziału rodziców. O ile indywidualne podejście do małych dzieci niepełnosprawnych jest w pełni uzasadnione o tyle kontrowersyjny wydaje się fakt prowadzenia ich bez udziału rodziców. Wydaje się, że takie zajęcia spełniają podstawowe cele oddziaływań wczesnej interwencji i wczesnego wspomagania tylko w połowie. Prowadzący je specjaliści skupiają się tylko i wyłącznie na dziecku, zapominając o tym, że ich oddziaływania powinny być w jednakowym stopniu nakierowane na dziecko jak i jego rodzinę. Szczególnego znaczenia nabiera to w sytuacji, kiedy mamy do czynienia z dzieckiem do 2-3 roku życia. Trudno wyznaczyć tu jednoznaczną granicę wiekową, ponieważ oprócz wieku istotny również będzie rodzaj, głębokość i złożoność występującej niepełnosprawności. Rodzina jako podstawowe środowisko wychowawcze, a przede wszystkim rodzice spędzają ze swoim niepełnosprawnym potomkiem najwięcej czasu. Codzienne sytuacje pielęgnacyjne, opiekuńcze są niezastąpioną okazją do ćwiczeń poznawczych, rehabilitacyjnych. Zadaniem specjalisty jest podpowiedź jak można je przekształcić w takie, które będą korzystnie wpływać na
rozwój
dziecka.
Niestety,
jeżeli
rodzic zostaje za drzwiami
a
nauczyciel/terapeuta ćwiczy sam ze swoim podopiecznym, nie są oni w stanie niczego nowego podpatrzeć, a pojedyncze instrukcje słowne specjalisty nie będą miały mocy sprawczej. W sytuacji, kiedy rodzice ćwiczą ze swoim dzieckiem pod okiem specjalisty istnieje możliwość ewentualnej korekty w ich działaniach. W przypadku przeprowadzonych badań grupa dzieci w wieku od urodzenia do 3 roku życia stanowiła 30 %, pozostałe 70 % grupa dzieci od 4 do 7 r. ż. Tylko w 2 omawianych przypadkach zajęcia przybierały formę indywidualną z czynnym udziałem rodziców. W tym miejscu nasuwa się pytanie: jaka jest tego przyczyna? Niestety zbyt krótkie ramy niniejszego artykułu nie pozwalają na znalezienie odpowiedzi. Kwestia ta pozostaje otwarta jako przestrzeń do kolejnych badań nad kształtem zajęć wczesnej interwencji/wczesnego wspomagania. Większość przebadanych rodziców bardzo dobrze ocenia placówkę, która daje im i ich dziecku wsparcie (26 osób – 40%). Tylko 1 osoba zaznaczyła bardzo słabą ocenę za działalność zajęć, pozostałe – 17,5 % to opinie o dobrej ocenie. Potwierdzeniem takiej dużej ilości dobrych ocen jest również wybór stanowiska mówiącego o tym, że oferta omawianych ośrodków jest wystarczająca i nie wymaga wzbogacania. Stanowią one 42,5 % uzyskanych odpowiedzi, dla ośrodków wczesnej interwencji to aż 50%, natomiast dla wczesnego wspomagania 32%. Uzasadnienia dla takiego wyniku można ponownie doszukiwać się w 11
miejscu, gdzie odbywają się omawiane zajęcia. Jedną z placówek na terenie powiatu cieszyńskiego prowadzącą wczesne wspomaganie jest szkoła specjalna, która nie ma takich samych możliwości jak ośrodki pozarządowe. Mogą one dotyczyć chociażby budynku, w którym prowadzona jest omawiana forma wsparcia, który ciągle jest przystosowywany do przyjęcia, tak bardzo specyficznych ze względu na wiek, dzieci. Pozostałe odpowiedzi wyrażają przekonanie, iż najlepszą formą wzbogacenia działalności danego ośrodka jest: hipoterapia – 25%, turnusy rehabilitacyjne – 20% i hydroterapia 17,5%. Przedstawione powyżej informacje dotyczą tylko niektórych cech charakterystycznych dla procesu wczesnej interwencji w powiecie cieszyńskim, opartej na analizie tylko części zebranych wyników badań. Inną kwestią – ważną pod kątem ewentualnych zmian organizacyjnych w powiecie
cieszyńskim
jest
rozpoznanie
problemów
samych
rodziców
dzieci
niepełnosprawnych lub zagrożonych niepełnosprawnością. Zebranie i zapoznanie się z ich opiniami pozwoli na wyodrębnienie zaniedbanych obszarów wsparcia społecznego. Zestaw najczęściej pojawiających się odpowiedzi zebrano w tabeli 3. Tabela 3 Sytuacje trudne w opinii rodziców, zanim ich dziecko trafiło do placówek wczesnej interwencji
Sytuacje trudne
Liczba
%
wskazań Brak informacji na temat placówek udzielających specjalistycznej pomocy medycznej i
20
50%
Trudna sytuacja finansowa
4
10%
Brak wsparcia ze strony rodziny i najbliższych przyjaciół
3
7,5
Brak jakiegokolwiek wsparcia specjalistycznego w wychowaniu i pielęgnacji dziecka
7
17,5%
Brak jakiejkolwiek własnej wiedzy na temat niepełnosprawności dziecka
12
30%
Inne
2
5%
rehabilitacyjnej
Powyższe wyniki jednoznacznie pokazują słaby punkt organizacji wsparcia w ramach wczesnej interwencji. Jest nim brak informacji. Z jednej strony dotyczy samych placówek a z drugiej wiedzy na temat niepełnosprawności. Należałoby zastanowić się jak wygląda współpraca specjalistów z zakresu medycyny, psychologii, pedagogiki. W sytuacji kiedy rodzi się dziecko niepełnosprawne pierwszym z którym ma bezpośredni kontakt jego rodzic jest lekarz na oddziale położniczym i pielęgniarki położne. Wydaje się, że idealna sytuacja to taka, w której rodzice zostają wyposażeni w wiedzę na temat gdzie mogą szukać pomocy po opuszczeniu szpitala właśnie od wyżej wymienionych osób. Innym bardzo podobnym 12
rozwiązaniem mogą być ulotki z adresami i podstawowymi procedurami uzyskania skierowania do tego typu placówek. Mogłyby one stanowić dodatek do wyprawki niemowlaka, którą rodzice otrzymują na większości oddziałach położniczych. Odrębną propozycją są informacje uzyskiwane u lekarza rodzinnego lub w placówkach opiekuńczowychowawczych jakimi są żłobki, przedszkola. W tym miejscu zaznaczyć trzeba, że coraz więcej punktów wczesnego wspomagania posiada plakaty, które umieszczane są w wymienionych wyżej placówkach (np. wczesne wspomaganie prowadzone przy SOSW w Cieszynie i przez OERW w Ustroniu Nierodzimiu). Kolejnym przykładem trudności, o który zostali zapytani rodzice to dojazd do placówki. W większości przypadków respondenci zaznaczali negatywną odpowiedź. Tylko 20% z nich ma utrudnienia w dotarciu do placówki. Można przypuszczać, iż większość rodziców, które korzystają z usług omawianych placówek nie ma problemu z dotarciem do nich.
Podsumowanie i wnioski końcowe Na wstępnie niniejszego artykułu przedstawiłam modelowe cechy procesu wczesnej interwencji. Odwołując się do jego części składowych można stwierdzić, że procesy szeroko rozumianych oddziaływań skierowanych do małych dzieci niepełnosprawnych i zagrożonych niepełnosprawnością oraz do ich rodzin w powiecie cieszyńskim są: 1.
dostępne – niezależnie od miejsca zamieszkania rodziny z dzieckiem niepełnosprawnym mają możliwość uzyskania wsparcia w powiecie cieszyńskim; dla pełnego obrazu sytuacji należałoby jednak uzyskać informację dotyczącą powodów trudności z dojazdem, które pojawiły się u 20% ankietowanych rodziców ;
2.
bezpłatne – za prowadzone usługi w większości ośrodków nie jest pobierana żadna opłata; wyjątkiem jest prywatna poradnia psychologiczno-pedagogiczna w Chybiu;
3.
interdyscyplinarne – w ramach działań w danym ośrodku wczesnej interwencji lub wczesnego wspomagania; zaznaczyć jednak trzeba, iż oferta ośrodka wczesnej interwencji OREW w Cieszynie jest zdecydowanie bogatsza w repertuar proponowanych działań rehabilitacyjno-terapeutycznych;
4.
różnorodne – świadczenia w powiecie cieszyńskim pozostają w zasięgu kilku resortów, przede wszystkim zdrowia i edukacji; sprawą otwartą jest większa intensyfikacja działań podejmowanych wspólnie przez specjalistów zatrudnionych w różnych resortach w stosunku do działań mających na celu wsparcie rodzin z dzieckiem
niepełnosprawnym;
przykładem 13
takiego
postępowania
byłaby
zadecydowanie lepsza informacja skierowana do rodziców, dotycząca tego, gdzie i kto może udzielić pomocy jeśli urodziło się dziecko niepełnosprawne lub jeżeli w jego rozwoju coś ich zaniepokoiło; takie rozwiązanie pozwoliłoby na zdecydowanie wcześniejszą pomoc; inną konsekwencją takiego postępowania będą działania profilaktyczne mające na celu zapobieganie nieprawidłowościom w rozwoju małych dzieci.
Bibliografia:
Brejak W., Zabłocki K.J. (red.), Wczesna diagnoza i wspomaganie rozwoju dziecka z dysfunkcjami, Warszawa 2009 Karwowska M., Wspieranie rodziny dziecka niepełnosprawnego umysłowo, Kraków 2003 Kwaśniewska G. (red.), Interdyscyplinarność procesu wczesnej interwencji wobec dziecka i jego rodziny, Lublin 2007 Orkan-Łęcka M. (red.), Wczesna rewalidacja niewidomego dziecka z dodatkowymi ograniczeniami, Warszawa 1997 Pisula E., Danielewicz D. (red.), Rodzina z dzieckiem z niepełnosprawnością, Gdańsk 2007 Serafin
T.
(red.),
Wczesne
wspomaganie
rozwoju
dziecka
od
chwili
wykrycia
niepełnosprawności do podjęcia nauki w szkole, Warszawa 2005 Wrona S., Wczesna interwencja i wczesne wspomaganie procesem wspierającym rozwój małego dziecka, [w:] Fajfer-Kruczek I., Wrona S. (red.), Wsparcie instytucjonalne osób niepełnosprawnych w Polsce i Republice Czeskiej, Cieszyn 2010 Wczesna interwencja – wspomaganie rozwoju małego dziecka. Analiza sytuacji w Europie. Europejska Agencja Rozwoju Edukacji Uczniów ze Specjalnymi Potrzebami Edukacyjnymi, Bruksela 2005
14
Magdalena Bełza Uniwersytet Śląski w Katowicach
Wsparcie dziecka niepełnosprawnego intelektualnie w wieku szkolnym w powiecie cieszyńskim Dziecko niepełnosprawne- to dziecko, które ze względu na specyfikę funkcjonowania wymaga należytej opieki i wsparcia. Niezależnie od kondycji psychofizycznej każde dziecko ma prawo wychowywać, uczyć się, realizować własne zainteresowania i umiejętności w szerokim kontakcie z rówieśnikami (B. Bobeł, 2006, s.393). Zauważa się ciągły postęp w specjalistycznej opiece, wychowaniu oraz kształceniu uczniów z trudnościami rozwojowymi i wychowawczymi (Z. Gajdzica, 2002, s.7). Konstytucja Rzeczypospolitej daje prawo każdemu obywatelowi (w tym również dziecku niepełnosprawnemu intelektualnie) do nauki, zobowiązując tym samym państwo i władze publiczne do zapewnienia powszechnego i równego dostępu do edukacji udzielając należytego wsparcia (Konstytucja RP 2006, art.70, s. 15). Zmiany obserwowane globalnie dotykają też teren powiatu cieszyńskiego, w skład którego wchodzi 12 gmin, z których każda oferuje pomoc i wprarcie osobom niepełnosprawnym w różnym zakresie. Wsparcie to przebiega w trzech płaszczyznach: • Wsparcie psychologiczno- pedagogiczne • Wsparcie finansowe • Wsparcie materialne Źródła finansowania wsparcia udzielanego w tych trzech obszarach możemy upatrywać ze strony państwa jak również organizacji pozarządowych. Dotacje państwa przyznawane są w ramach działalności Powiatowego Centrum Pomocy Rodzinie, Miejskich i Gminnych Ośrodków Pomocy Społecznej oraz Państwowego Funduszu Rehabilitacji Osób Niepełnosprawnych. Dotacje pozarządowe udzielane są przez Fundacje i Stowarzyszenia oraz przez Kościół. Na
terenie
powiatu
cieszyńskiego
działają
trzy
poradnie
psychologiczno-
pedagogiczne, w ramach których rodzice dziecka niepełnosprawnego mogą uzyskać fachową pomoc psychologiczną,
pedagogiczną, logopedyczną, doradztwa zawodowego. Mogą 15
uzyskać potrzebne zaświadczenia tj. Orzeczenie o potrzebie kształcenia specjalnego, dostosowania
wymagań
edukacyjnych
wynikających
z
programu
nauczania
do
indywidualnych potrzeb ucznia, u którego stwierdzono specyficzne trudności w uczeniu się, uniemożliwiające sprostanie tym wymaganiom, zaświadczenie zwolnienia ucznia z wadą słuchu lub z głęboką dysleksją rozwojową z nauki drugiego języka itp. W ramach działalności poradni organizowane są również różnego rodzaju zajęcia dla dzieci wspomagające ich rozwój, jak również warsztaty dla rodziców czy kadry pedagogicznej dotykające problematyki życia codziennego oraz uczące jak sobie z tymi problemami radzić. Poniżej znajdują się adresy poradni w powiecie cieszyńskim: Poradnia Psychologiczno-Pedagogiczna Cieszyn, woj. śląskie, kod 43-400 Plac Wolności 3 Telefon: 338522433 Fax: 338522433 Poradnia Psychologiczno-Pedagogiczna w Skoczowie Skoczów, Górecka , 43-430 Skoczów tel. 338532554; fax 338532554; Niepubliczna Poradnia Psychologiczno- Pedagiczna w Chybiu Ul.Spokojna 31 43-520 Chybie tel. (33) 8560215 Na szczeblu powiatu cieszyńskiego zadania z zakresu pomocy społecznej wykonuje Powiatowe Centrum Pomocy Rodzinie w Cieszynie, które realizuje
zadania własne
powiatu oraz zadania z zakresu administracji rządowej ( PCPR Ul. Bobrecka 29; 43-400 Cieszyn; IV piętro, pokój 312). Działalność PCPR jest bardzo szeroka, poczynając od prowadzenie Zespołów ds. Orzekania o Niepełnosprawności, poprzez umieszczanie osób w Domach Pomocy Społecznej prowadzonych przez powiat lub na jego zlecenie, udzielanie informacji o ulgach i uprawnieniach, jak również przyjmowanie wniosków o dofinansowania. Działania PCPRu na rzecz niepełnosprawnych intelektualnie uczniów to przede wszystkim możliwość składania wniosków o dofinansowania następujących zadań z zakresu rehabilitacji społecznej. - zaopatrzenie w sprzęt rehabilitacyjny, - zaopatrzenie w przedmioty ortopedyczne i środki pomocnicze przyznawane osobom niepełnosprawnym na podstawie odrębnych przepisów, 16
- likwidację barier architektonicznych, w komunikowaniu się i technicznych w związku z indywidualnymi potrzebami osób niepełnosprawnych, -
uczestnictwo
osób
niepełnosprawnych
i
ich
opiekunów
w
turnusach
rehabilitacyjnych (http://www.pcprcieszyn.ox.pl/ 30.04.2011) Zadania pomocy społecznej w gminach powiatu wykonują jednostki organizacyjne tj. ośrodki pomocy społecznej. Działają one na podstawie ustawy z dnia 12 marca 2004r. o pomocy społecznej, która określa również zadania i sposób ich realizacji. Zgodnie z art.2 pkt 1 i pkt 2 ww. ustawy: „Pomoc społeczna jest instytucją polityki społecznej państwa, mającą na celu umożliwienie osobom i rodzinom przezwyciężanie trudnych sytuacji życiowych, których nie są one w stanie pokonać, wykorzystując własne uprawnienia, zasoby i możliwości (Strategia rozwiązywania problemów.., Cieszyn 2007, s.11) Ośrodki pomocy społecznej z terenu powiatu cieszyńskiego wykonują zadania własne gmin, zadania własne gminy o charakterze obowiązkowym, zadania zlecone, ponadto zajmują się ustalaniem uprawnień do dodatków mieszkaniowych oraz przyznawaniem i wypłacaniem świadczeń rodzinnych (Tamże, s. 12). W jedenastu gminach powiatu funkcjonuje 4 MOPSy (Miejski Ośrodek Pomocy Społecznej), 8- GOPSów (Gminny Ośrodek Pomocy Społecznej). Do zadań gminy należy również zapewnienie uczniom niepełnosprawnym, których kształcenie i wychowanie, odbywa się na podstawie art. 71b, bezpłatnego transportu i opieki w czasie przewozu do najbliższej szkoły podstawowej i gimnazjum, a uczniom z niepełnosprawnością ruchową, upośledzonych umysłowo w stopniu umiarkowanym lub znacznym - także do najbliższej szkoły ponadgimnazjalnej, do ukończenia 21 roku życia oraz dzieciom i młodzieży z głębokim upośledzeniem umysłowym i z upośledzeniem umysłowym z niepełnosprawnościami sprzężonymi do ośrodka umożliwiającego realizację obowiązku szkolnego, nauki i rocznego obowiązkowego wychowania przedszkolnego, nie dłużej niż do ukończenia 25 roku życia lub zwrot kosztów przejazdu ucznia i opiekuna. Jak już zostało wspomniane wcześniej Konstytucja RP zapewnia dzieciom prawo do nauki. Ustawa z dnia 7 września 1991 r. o systemie oświaty zapewnia uczniom niepełnosprawnym intelektualnie w stopniu lekkim, umiarkowanym i znacznym: •
możliwość pobierania nauki we wszystkich typach szkół przez dzieci i młodzież niepełnosprawną intelektualnie w stopniu lekkim, umiarkowanym i znacznym, zgodnie z indywidualnymi potrzebami rozwojowymi i edukacyjnymi oraz predyspozycjami;
17
•
opiekę
nad
uczniami
niepełnosprawnymi
przez
umożliwienie
realizowania
zindywidualizowanego procesu kształcenia, form i programów nauczania oraz zajęć rewalidacyjnych •
Za spełnienie obowiązku szkolnego, obowiązku nauki i obowiązku rocznego przygotowania przedszkolnego uznaje się również udział dzieci i młodzieży upośledzonych umysłowo w stopniu głębokim w zajęciach rewalidacyjno – wychowawczych (http://www.menis.pl/prawo_oswiatowe.html ) W powiecie cieszyńskim dziecko niepełnosprawne intelektualnie może pobierać naukę
w szkołach przedstawionych w tabeli poniżej. Tabela nr 1. Szkoły dla uczniów niepełnosprawnych intelektualnie.
Typ szkoły Liczba Szkoła podstawowa 3 Szkoła podstawowa integracyjna 2 (z oddziałami integracyjnymi) Gimnazjum specjalne 2 Gimnazjum integracyjne 2 Zasadnicza szkoła zawodowa specjalna 2 Szkoła przysposabiająca do pracy 3 Ośrodki RehabilitacyjnoEdukacyjno2 Wychowawcze Nauczanie indywidualne 35 uczniów *Opracowanie własne Na terenie powiatu cieszyńskiego znajduje się również szereg organizacji pozarządowych, które udzielają wsparcia dzieciom niepełnosprawnym ale również ich rodzinom. Prawie w każdej gminie powiatu znajduje się miejsce gdzie można zwrócić się o pomoc. Tabela nr 2. Stowarzyszenia, organizacje oraz Domy pomocy społecznej powiatu cieszyńskiego
Gminy
Stowarzyszenia
Fundacje
Cieszyn
Akademickie Stowarzyszenie Pomocy Społecznej Cieszyńskie Stowarzyszenie Ochrony Zdrowia Psychicznego "WIĘŹ„ Cieszyńskie Stowarzyszenie Charytatywne 18
Domy pomocy społecznej DPS Konwentu Bonifratów
Polskie Stowarzyszenie Na Rzecz Osób z Upośledzeniem Umysłowym - koło Cieszyn Stowarzyszenie Osób Niepełnosprawnych Ziemi Cieszyńskiej Stowarzyszenie Rehabilitacji, Kultury Fizycznej, Turystyki i Integracji Osób Niepełnosprawnych Ustroń
Stowarzyszenie Pomocy Dzieciom i Rodzinie "Można Inaczej Towarzystwo Opieki nad Niepełnosprawnymi
Skoczów
Stowarzyszenie na Rzecz Integracji BĄDŹMY RAZEM Stowarzyszenie Pomocy "INNY DOM” Stowarzyszenie Pomocy Rodzinie "ZMIANA” Stowarzyszenie Sprawni Inaczej "TĘCZA" w Skoczowie Stowarzyszenie Wsparcia Społecznego "Feniks”
Strumień
Chybie
Chrześcijańska Fundacja "Życie i Misja Fundacja Dobrego Pasterza Fundacja św. Antoniego PDPS „Feniks” DPS dla dzieci w Skoczowie PDPS w Pogórzu
DPS dla dzieci w Strumieniu PDPS w Drogomyślu Stowarzyszenie Na Rzecz Osób Niepełnosprawnych "RAZEM" 19
Hażlach
Stowarzyszenie Na Rzecz Wspierania Rehabilitacji Konnej Dzieci i Młodzieży z Mózgowym Porażeniem Dziecięcym "Pielgrzym
Istebna
Fundacja im. Ojca Pio „Nasz Dom” Dzieciom Szczególnej Troski
Zebrzydowice
Dobroczynne Stowarzyszenie Na Rzecz Ludzi Z Upośledzeniem Umysłowym
PDPS w Kończynach Małych
W zakresie pomocy materialnej, zwłaszcza rehabilitacyjnej działa na terenie powiatu 10 wypożyczalni sprzętu rehabilitacyjnego, w których można wypożyczyć stosowny sprzęt: •
Chrześcijańska Służba Charytatywna w Skoczowie Filia
w
Skoczowie,
ul.
Osiedlowa
26,
tel.
033/8527003.
Wypożyczalnia sprzętu rehabilitacyjnego, łóżka, chodziki, wózki itp. Informacje telefoniczne: 033/4792139, 0692135887. • Chrześcijańska Misja Społeczna „TEEN CHALLENGE” Oddział w Cieszynie, ul. Motokrosowa 24, bezpłatna wypożyczalnia sprzętu medycznego: wózki inwalidzkie, łóżka, kule, chodziki itp. Tel. 033/8515668, ul. Mickiewicza 12, Cieszyn. • Stacja 43-424
Diakonijna
przy
Drogomyśl,
Parafii
Ewangelicko-Augsburskiej
Plac
Kościelny
im.
w
F.
Drogomyślu Kalisza
2
tel./fax(033)857-21-23; e-mail:
[email protected] Pomoc medyczna: wypożyczalnia sprzętu pielęgnacyjnego i rehabilitacyjnego. • Stacja
Diakonijna
przy
Parafii
Ewangelicko-Augsburskiej
w
Istebnej
43-470 Istebna 1023 tel./fax (033) 855 60 28 e-mail:
[email protected] Wypożyczalnia sprzętu rehabilitacyjnego i pielęgnacyjnego. • Stacja Diakonijna przy Parafii Ewangelicko-Augsburskiej w Goleszowie 43-440 Goleszów, ul. Spółdzielcza 9 tel./fax (033) 852 81 04, (033) 857 79 30, fax (033) 852 81 04 e-mail:
[email protected] ; www.luteranie.pl/goleszow 20
wypożyczalnia sprzętu rehabilitacyjnego i pielęgnacyjnego. • Stacja Diakonijna przy Parafii Ewangelicko-Augsburskiej w Dzięgielowie 43-445 Dzięgielów, ul. ks. Karola Kulisza 47, tel. kontaktowy: 0-33 852 28 83, 852 97 12 • Gminny 43-438
Ośrodek Brenna
Pomocy
Kontakt:
Społecznej
(033)
ul.
Wyzwolenia
853-64-59
tel.
(033)
77
858-71-01
e-mail:
[email protected] • Gminny
Ośrodek
Pomocy
Społecznej
Goleszów,
ul.
Cieszyńska
29
(33) 479 05 17 oraz 479 05 10 54
[email protected] • Wypożyczalnia Sprzętu Rehabilitacyjnego przy Parafii Ewangelicko-Augsburskiej w Ustroniu 43-450 Ustroń, pl. ks. Kotschego 4 tel./fax (033) 854 11 29 • Chrześcijańska
Służba
Charytatywna
„Tabita”
wypożyczalnia
sprzętu
rehabilitacyjnego 43-430 Skoczów, ul. Krzywa 4 (budynek ZBM-III piętro), Informacja
telefoniczna:
0
692
135 887
(http://www.pcprcieszyn.ox.pl/62,wypozyczalnie-sprzetu-rehabilitacyjnego-natereniepowiatu-cieszynskiego.html )
Wsparcie dziecka niepełnosprawnego intelektualnie w wieku szkolnym to jedno z najważniejszych zadań jakie stoją przed państwem, władzami lokalnymi ale również społeczeństwem lokalnym, w którym to dziecko wzrasta. Od tego w jaki sposób zostanie udzielone mu wsparcie, od tego zależeć będzie jego dorosłość a zarazem kształt naszej społeczności.
Stwarzając
odpowiedni
system
pomocy dzieciom
niepełnosprawnym
intelektualnie wpływamy nie tylko na życie samego dziecka ale również na nasze życie. Wyedukowane, dobrze zrewalidowane dziecko ma szansę na większą autonomię, a co za tym idzie przy stworzeniu odpowiednich warunków życia w dorosłości może stać się rentownym członkiem
lokalnej
społeczności
a nie nikomu
intelektualnie bezrobotnym.
21
niepotrzebnym
niepełnosprawnym
Bibliografia: Bobeł B. (2006), Integracyjne oddziały przedszkola szansą integracji dla dzieci niepełnosprawnych [w:] S. Włoch (red.) Edukacja przedszkolna w teorii i praktyce, Wyd. UO, Opole Gajdzica Z. (2002), Podręcznik w procesie kształcenia uczniów z lekkim upośledzeniem umysłowym, Wyd. Uniwersytetu Śląskiego, Katowice http://www.menis.pl/prawo_oswiatowe.html,
30.04.2011http://www.pcprcieszyn.ox.pl/
30.04.2011 Konstytucja Rzeczypospolitej 2006 Powiatowe Centrum Pomocy Rodzinie, Cieszyn Strategia rozwiązywania problemów społecznych w powiecie cieszyńskim do 2020, (2007) Ustawa z dnia 7 września 1991r. o systemie oświaty, tekst jednolity Nr 173, poz.1808,
22
Zenon Gajdzica Uniwersytet Śląski w Cieszynie
Postawy nauczycieli wobec edukacji integracyjnej uczniów niepełnosprawnych intelektualnie
Wprowadzenie Każda reforma ustroju szkolnego na etapie jej wdrażania realizowana jest przez nauczycieli. To od ich przygotowania merytorycznego, metodycznego i oczywiście nastawienia zależy w dużej mierze efekt działań reformujących (W. Okoń, 1996). Nie może wiec dziwić, że badanie postaw nauczycieli wobec założeń reformy, tendencji samych przeobrażeń, czy szczegółowych jej elementów (np. dotyczących określonej grupy uczniów) jest ważnym zadaniem pedagogiki. Zadanie to można rozpatrywać na kilku możliwych płaszczyznach. Pierwsza dotyczy samego nastawienia do proponowanych zmian, druga – poczucia kompetencji własnych w związku z wprowadzanymi nowymi zadaniami, kolejne – oglądu poszczególnych jej elementów. Jeżeli reforma niesie ze sobą zmiany strukturalne w zakresie organizacji kształcenia (np. likwidacja określonych typów placówek lub ich reorganizowania, czy przydzielania im nowych funkcji) to szczególne znaczenie mają także postawy nauczycieli w danym obszarze, np. jednostki terytorialnej. Przykładem takiej transformacji są założenia ukierunkowane na wzmocnienie tendencji inkluzyjnych w obszarze kształcenia uczniów niepełnosprawnych. Chociaż bezpośrednio nie zakładają one likwidacji (lub zmiany profilu) określonych typów szkół (w tym przypadku specjalnych) to pośrednio mogą przyczynić się do ograniczenia naboru uczniów i w efekcie ich zamknięcia. W tym przypadku pojawia się problem wykorzystania bazy lokalowej placówki, znajdującego się w niej sprzętu i – co najważniejsze – kadry pedagogów. Oczywiście zmiany te mogą być bardziej lub mniej intensywnie na danym terenie. To zaś w sposób naturalny zachęca do empirycznego oglądu postaw nauczycieli (zapewne także innych grup, np. decydentów, rodziców) z konkretnego – zwykle wyznaczonego administracyjnie – obszaru. W przypadku kształcenia specjalnego tego typu jednostką jest powiat, co wynika z przypisanych mu zadań
23
w zakresie kształcenia i rehabilitacji społecznej uczniów z niepełnosprawnością (np. T. Serafin, 2009). Celem tego opracowania jest skrótowe przedstawienie postaw nauczycieli Powiatu Cieszyńskiego rożnych typów szkół do toczącej się reformy kształcenia uczniów niepełnosprawnych, ze szczególnym uwzględnieniem niepełnosprawnych intelektualnie.
Wybrane opinie nauczycieli powiatu cieszyńskiego na temat tendencji zmian w zakresie kształcenia uczniów niepełnosprawnych intelektualnie – wyniki badań własnych
Badania zostały przeprowadzone na przełomie 2010 i 2011 roku przy pomocy ankiety w ramach projektu, pt. Instytucje i organizacje wspierające rozwój i socjalizację osób niepełnosprawnych intelektualnie na terenie powiatów cieszyńskiego i karwińskiego / Instituce a organizace podporující vývoj a socializaci mentálně postižených osob na území těšínského a karvinského okresu2. W badaniach uczestniczyło 61 nauczycieli. Dobór grupy odbył się na zasadzie dobrowolnej deklaracji osób uczestniczących w różnego rodzaju kursach dokształceniowych, w tym także uczestników warsztatów prowadzonych w ramach w/w projektu. Sposób dobru grupy oraz liczba uczestników badania rzecz jasna nie pozwala na wyciąganie wniosków uogólniających. Raczej należy traktować je jako badania pilotażowe, niemniej – ukazujące pewne tendencje w środowisku pedagogów pracujących na terenie Powiatu Cieszyńskiego. 56 respondentów legitymowało się ukończonymi studiami magisterskimi, a 6 tytułem zawodowym licencjata. 24 badanych jako podstawowe miejsce pracy zadeklarowało szkołę w mieście, a 57 – szkołę wiejską. Staż pacy został zaprezentowany na wykresie nr 1.
2
Projekt dofinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego - Programu Operacyjnego Współpracy Transgranicznej Republika Czeska - Rzeczpospolita Polska 2007 - 2013 i budżetu państwa za pośrednictwem Euroregionu Śląsk Cieszyński.
24
Jak pokazują dane większość respondentów stanowili nauczyciele rozpoczynający pracę. Najmniejszą grupa badanych byli pedagodzy deklarujący staż powyżej piętnastu lat. Nie ulega wątpliwości, że grupa (najmłodszych stażem badanych) najchętniej uczestniczy w rozmaitych projektach i innych formach dokształcania ukierunkowanych na podnoszenie oraz rozszerzania kwalifikacji i kompetencji. Oczywiście taki rozkład faworyzuje grupę osób z reguły bardziej otwartych także na zmiany. Wśród
respondentów
przeważali
absolwenci
pedagogiki,
co
piaty
badany
zadeklarował ukończone studia z pedagogiki specjalnej, a niespełna 30 procent osób zadeklarowało ukończenie innych studiów (nauczycielskich lub innych kierunków uzupełnionych następnie przez kursy lub studia podyplomowe nadające kwalifikacje nauczycielskie). Dokładne wyniki zostały zobrazowane na wykresie nr 2.
25
Stosunkowo spora grupa pedagogów specjalnych warunkowana była założeniem dotarcia do opinii pedagogów pracujących w rożnych szkołach, także specjalnych i integracyjnych. Warto w tym miejscu wspomnieć, że na terenie Powiatu Cieszyńskiego funkcjonują szkoły specjalne (dla uczniów niepełnosprawnych intelektualnie) w Cieszynie oraz Skoczowie (ta druga placówka prowadzi klasy przysanatoryjne w Górkach Wielkich oraz Istebnej). Prócz tego w Skoczowie, Ustroniu i Cieszynie działają szkoły z klasami integracyjnymi. Można zatem powiedzieć, że na terenie Powiatu Cieszyńskiego istnieją zróżnicowane formy kształcenia uczniów z niepełnosprawnością. Dokładne dane dotyczące miejsca pracy w określonym typie szkoły / klasy badanych zostały zaprezentowane na wykresie nr 3.
Różnica w liczbie deklaracji (w odniesieniu do poprzednich i kolejnych wykresów) wynika ze wskazań 8 osób, które zadeklarowały podwójne miejsca pracy. Przy czym w 7 przypadkach było to dodatkowo nauczanie indywidualne. Przyjmując, że jest to także forma kształcenia specjalnego została ona w tym miejscu wyodrębniana. Niemniej jednak w dalszych analizach wszystkie podwójne deklaracje zostały zakwalifikowane do jednego – podstawowego miejsca pracy, czyli w praktyce najczęściej szkoły ogólnodostępnej lub specjalnej. Praca w szkołach specjalnych, nauczaniu indywidualnym oraz integracyjnym (jako pedagog współorganizujący proces kształcenia) wymusza kwalifikacje z pedagogiki specjalnej. Tymczasem jedynie 21 respondentów zadeklarowało takie kwalifikacje (przypomnijmy, że 12 to absolwenci pedagogiki specjalnych, a pozostałych 9 osób nabyło je w drodze dokształcania – studia podyplomowe i kursy kwalifikacyjne). Generalnie liczba ta wskazuje jednak, że część nauczycieli prowadzi zajęcia z uczniami niepełnosprawnymi (w 26
innych formach niż szkoła ogólnodostępna) bez wymaganych kwalifikacji z zakresu pedagogiki specjalnej. Natomiast w aspekcie prowadzonych analiz można założyć, że respondenci z kwalifikacjami z zakresu pedagogiki specjalnej nieco lepiej orientują się w przemianach kształcenia specjalnego aniżeli nauczyciele innych specjalności. Można także przypuszczać, że ich wiedza na temat tych przemian częściej posiada źródło związane z kształceniem akademickim i dokształcaniem resortowym. Wyniki badania obrazujące dane na temat źródła informacji o przemianach kształcenia specjalnego zostały zaprezentowane na wykresie nr 4. Ponieważ każdy respondent mógł zadeklarować kilka źródeł informacji liczba wskazań znacznie przewyższa liczbę badanych i wynosi 157.
Jak pokazują dane większość badanych dowiaduje się o planowanych reformach w zakresie edukacji uczniów ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi z mediów, co w erze wszechobecnego Internetu nie może być zaskakujące. Spora liczba (więcej niż połowa ankietowanych) korzysta z literatury fachowej, a także prowadzi dyskusje na temat transformacji systemu kształcenia specjalnego z kolegami w pracy. Nie ulega zatem wątpliwości, że informacje na omawiany temat są często wiedzą potoczną, bywa, że nie sprawdzoną i obarczoną subiektywnymi opiniami, które często mieszają się z faktami i przyjmują ich postać. To zapewne zjawisko niepokojące, podobnie jak fakt, że jedynie 22 osoby zadeklarowały jako źródło informacji konferencje resortowe i materiały Ministerstwa Edukacji Narodowej. Z kolei pozytywną informacją jest, że jedynie 3 badanych przyznało się do braku wiadomości na omawiany temat.
27
Większość nauczycieli pozytywnie postrzega wprowadzane zmiany (zob. wykres nr 5). Jedynie co siódmy ankietowany zadeklarował negatywną opinię w tym zakresie, a co piąty wyraził zdanie ambiwalentne. Dane te mogą być dość zaskakujące w aspekcie – potocznego poglądu o niekorzystnych przemianach w oświacie i braku powszechnej, merytorycznej dyskusji w środowisku nauczycieli na temat przemian. Zapewne nie bez znaczenia jest tutaj – przywołany wcześniej – staż badanych osób, które w większości rozpoczynają karierę szkolną, co niesie ze sobą następstwa w postaci bardziej otwartego nastawienia na wszelkie przemiany. Innym powodem mogą być informacje zaczerpnięte z źródeł pozafachowych, które często charakteryzuje emocjonalny stosunek do rzeczywistości ukierunkowany na odejście od segregacyjnych form kształcenia, zgodnie z powszechnie panującą modą na włączanie i pełną integrację. Zapewne tego typu opinię można także traktować pozytywnie, jako wskaźnik otwartości na zmiany, a zarazem przyzwolenie do prowadzenia reform, nawet tych nie do końca przedyskutowanych i dopracowanych.
Podobne tendencje odczytujemy analizując kolejne dane ukazujące stosunek do integracyjnej formy kształcenia uczniów z lekką (wykres 6) oraz umiarkowaną i znaczną niepełnosprawnością intelektualną (wykres 7).
28
Aczkolwiek dokładna analiza deklaracji uwydatnia już znacznie większą ostrożność w tym zakresie. W przypadku uczniów z lekką niepełnosprawnością intelektualną zdecydowana większość badanych twierdzi, że integracja bywa korzystna, ale jej wartość edukacyjna i wychowawcza zależy od wielu czynników warunkujących. Niemniej jednak jedynie 1 osoba kategorycznie stwierdziła, ze nie jest to korzystna forma kształcenia bez względu na okoliczności. W przypadku kształcenia uczniów z umiarkowaną i znaczną niepełnosprawnością zdania są już bardziej zróżnicowane. Wprawdzie, co czwarty respondent wyraża opinię, że 29
należy objąć nią możliwie najwięcej dzieci i młodzieży, ale spora grupa nauczycieli twierdzi, że zwykle jest to niekorzystne rozwiązanie. Dane te oczywiście nie mogą dziwić, wszak integracyjne kształcenie uczniów z umiarkowaną i znaczną niepełnosprawnością intelektualną niesie ze sobą sporo wyzwań metodycznych i organizacyjnych. W praktyce bez wątpienia znacznie trudniej je urzeczywistniać aniżeli włączanie w główny nurt edukacji dzieci i młodzież z lżejszymi deficytami. Wydaje się, że nie bez znaczenia w tej kwestii powinno być doświadczenie własne nauczycieli, a wiec także miejsce ich pracy. Dane obrazujące te związki zostały zaprezentowane w tabelach nr 1,2 i 3. Zbyt mała liczba wskazań w poszczególnych kategoriach uniemożliwia statystyczną analizę związków, dlatego dane przytoczone w tabela traktuję wyłącznie jako informację ogólną bez prób jej uogólniania, co wynika także z doboru badanej grupy, o czym wspomniałem we wprowadzeniu do całościowej analizy danych.
Tabela nr 1. Miejsce pracy a ocena tendencji przemian edukacyjnych w zakresie kształcenia uczniów ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi Miejsce pracy pozytywna 19
Ocena przemian nie mam zdania / negatywna ambiwalentna 9 3
Razem 31
Szkoła ogólnodostępna Szkoła / klasa integracyjna Szkoła specjalna
4
2
1
7
14
4
5
23
Razem
37
15
9
61
Niemniej jednak już pobieżny ogląd deklaracji pokazuje, że nauczyciele szkół specjalnych podchodzą bardziej sceptycznie, w porównaniu do respondentów rekrutujących się z placówek ogólnodostępnych, do proponowanych reform. Zapewne powodem takich deklaracji są także obawy dotyczące miejsca szkół specjalnych w całej strukturze kształcenia uczniów ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi. Wszak tendencje integracyjne muszą prowadzić do statystycznego ograniczenia udziału szkoły specjalnej w całym systemie kształcenia uczniów niepełnosprawnych. Podobne wnioski można wysunąć po analizie danych umieszczonych w tabeli nr 2.
Tabela nr 2. Miejsce pracy a opinia na temat kształcenia integracyjnego uczniów z lekką niepełnosprawnością intelektualną Miejsce pracy pozytywna
Opinia na temat edukacji integracyjnej nie mam zdania / negatywna ambiwalentna
30
Razem
Szkoła ogólnodostępna Szkoła / klasa integracyjna Szkoła specjalna
5
25
1
31
4
3
0
7
7
16
0
23
Razem
16
44
1
61
Przy czym w tym przypadku widoczna jest raczej niepewność, aniżeli sprzeciw tej grupy respondentów. Być może wynika ona z powszechnego już uznania jako wiodącej integracyjnej formy kształcenia uczniów z lekką niepełnosprawnością intelektualną. Większość tych uczniów realizuje obowiązek szkolny na etapie szkoły podstawowej w placówkach ogólnodostępnych i integracyjnych. Dopiero na szczeblu gimnazjalnym część z nich trafia do szkół specjalnych. Warto także podkreślić, iż spora grupa pedagogów pracujących w szkołach specjalnych w pełni popiera integrację edukacyjną. Ankietowani pracujący w szkołach ogólnodostępnych jeszcze bardziej zdecydowanie wskazują na dwoisty stosunek pełnej obecności uczniów z lekką niepełnosprawnością intelektualną w ich szkołach. Być może wynika to z doświadczeń własnych. Wszak wbrew wielu potocznym opiniom ta grupa dzieci i młodzieży także wymaga specjalistycznego podejścia i swoistych kompetencji metodycznych, w które nauczyciele szkół ogólnodostępnych nie są wyposażani w trakcie studiów pedagogicznych lub są wyposażani w stopniu znikomym. W przypadku ostatniego z prezentowanych zestawień – związku miejsca pracy z opinią na temat edukacji integracyjnej uczniów z umiarkowanym i znacznym upośledzeniem umysłowym – wskazane wcześniej tendencji potwierdzają się. Generalnie nauczyciele szkół ogólnodostępnych częściej deklarują warunkowo pozytywny stosunek, aniżeli nauczyciele szkół specjalnych (zob. tabela nr 3).
Tabela nr 3. Miejsce pracy a opinia na temat kształcenia integracyjnego uczniów z umiarkowaną i znaczną niepełnosprawnością intelektualną Miejsce pracy
Szkoła ogólnodostępna Szkoła / klasa integracyjna Szkoła specjalna Razem
Opinia na temat edukacji integracyjnej ważna alternatywa kształcenia segregacyjnego
warto nią objąć jak najwięcej uczniów
nie mam zdania
3
14
6
3
2
0 6
zwykle bywa niekorzystna, więc należy jej unikać
inne
Razem
8
0
31
0
1
1
7
9
6
7
1
23
25
12
16
2
61
31
Warto jednak zauważyć, że ani jeden pedagog pracujący w szkole specjalnej nie wskazał na integracyjną formę kształcenia jako alternatywę kształcenia specjalnego, niemniej jednak spora grupa nauczycieli szkół specjalnych podziela opinię, wyrażaną najczęściej przez nauczycieli szkół ogólnodostępnych, że warto promować integrację także w przypadku edukacji uczniów z umiarkowaną i znaczną niepełnosprawnością.
Podsumowanie i wnioski końcowe 1. Wśród nauczycieli wszystkich form kształcenia przeważają pozytywne opinie na temat przemian w zakresie edukacji uczniów niepełnosprawnych. 2. Nauczyciele często czerpią informację na temat przemian edukacji specjalnej z mediów, nieco rzadziej z literatury fachowej, bazują zatem na wiedzy potocznej. 3. Większość badanych uważa, że integracyjna forma jest korzystna dla uczniów z lekką niepełnosprawnością intelektualną. 4. Niespełna połowa badanych sądzi, że integracyjną formą kształcenia należy objąć możliwie najwięcej uczniów z umiarkowaną i znaczną niepełnosprawnością intelektualną, ale niespełna 1/3 respondentów uważa, ze dla tej grupy forma ta zwykle bywa niekorzystna. 5. Miejsce pracy (szkoła / klasa ogólnodostępna, integracyjna, specjalna) nie różnicuje wyraźnie postaw, aczkolwiek: -
wśród nauczycieli szkół specjalnych jest więcej przeciwników integracji edukacyjnej,
-
w szkołach integracyjnych i specjalnych jest najwięcej pedagogów nie mających zdania na temat korzystnych i niekorzystnych form kształcenia uczniów niepełnosprawnych intelektualnie.
32
Bibliografia:
Serafin T. (2009), Kształcenie specjalne w systemie oświaty. Vademecum dla organu prowadzącego, dyrektora szkoły, nauczycieli i rodziców. ABC a Wolters Kluwer busines, Warszawa. Okoń W. (1996), W poszukiwaniu strategii rozwoju oświaty, [w:] H. Kwiatkowska, Z. Kwieciński (red.), Demokracja a oświata, PTP, Toruń.
33
Izabela Bieńkowska Uniwersytet Śląski w Katowicach
Wspieranie kształcenia multimedialnego uczniów niepełnosprawnych
Wstęp Kształcenie multimedialne jako nieodłączny element procesu dydaktycznego powinien pojawić się także w treściach edukacyjnych skierowanych do uczniów niepełnosprawnych. Jednak specyfika pracy z uczniem niepełnosprawnym wymaga uwzględnienia ich możliwości i potrzeb, a praca z programem komputerowym przygotowania nie tylko sprzętu, ale wszystkich osób biorących udział w tym procesie. W wielu szkołach próbuje realizować się powyższe treści w różny sposób, z większym lub mniejszym powodzeniem. Ważne jednak, że takie próby są podejmowane, a uczniowie niepełnosprawni mają możliwość zetknąć się z komputerem.
Kształcenie multimedialne Edukacja medialna jest traktowana jako element kształcenia ogólnego dzieci i młodzieży (...) Celem edukacji medialnej powinno być przygotowanie do właściwego odbioru komunikatów medialnych, a także do posługiwania się mediami jako narzędziami komunikowania, uczenia się, zdobywania, gromadzenia i przetwarzania informacji (S.Juszczyk 2000, s.51). W zasadzie kształcenie multimedialne, ze względu na możliwości jednoczesnego oddziaływania na różnorodne zmysły, jest nauczaniem-uczniem się, które uruchamia wiele torów przepływu informacji. W procesie tym, przekazywanie informacji odbywa się w języku działań dzięki stosowaniu środków czynnościowych (naturalne przedmioty i modele), w języku obrazów (materiały wizualne i audiowizualne) i symbolicznym (materiały słowne i graficzne. Ta wielość bodźców powoduje uruchomienie wielorakich rodzajów aktywności uczących się- aktywności spostrzeżeniowej, manualnej, intelektualne i emocjonalnej (J.Bednarek 2006, s.312). Wybór programu powinien zależeć od celu, jaki przyświeca 34
zajęciom, czyli jak podkreśla B.Siemieniecki (2002, s.134) wymaga projektowania ich do określonej sytuacji zadaniowej i cech indywidualnych uczestników procesu kształcenia.
Cel badań W celu uzyskania orientacji na temat powyższych kwestii zostały przeprowadzone badania wśród nauczycieli pracujących z uczniami niepełnosprawnymi. Badaniami objęto czynnych nauczycieli studiujących na Uniwersytecie Śląskim w Cieszynie, a pracujących głównie w powiecie cieszyńskim. Kwestionariusz ankiety zawierał 18 pytań otwartych i zamkniętych. Pytania dotyczyły wykorzystania środków multimedialnych w pracy z uczniem niepełnosprawnym w placówkach, w których byli zatrudnieni i miały na celu zdobycie informacji na temat: -
wyposażenia szkół w komputery i sale komputerowe,
-
efektywnej i skutecznej pracy z komputerem,
-
korzystania
przez
uczniów
niepełnosprawnych
z
sal
komputerowych
lub
indywidualnych komputerów, -
dodatkowej pracy indywidualnej uczniów niepełnosprawnych,
-
wykorzystania
poszczególnych
zagadnień
w
ramach
treści
polonistyczno-
środowiskowych, matematycznych, plastycznych oraz muzycznych na zajęciach komputerowych, -
korzystania z najczęstszych tytułów edukacyjnych programów komputerowych dla uczniów,
-
pożądanych cech edukacyjnego programu komputerowego,
-
błędów, które najczęściej zauważają nauczyciele w edukacyjnych programach komputerowych,
-
elementów i treści, których brak w takich programach,
-
własnej pracy nauczyciela z komputerem.
W badaniach zatem poszukiwano odpowiedzi na następujące pytania: •- kiedy jest najbardziej skuteczna i efektywna praca z programem komputerowym? •- jak często uczniowie niepełnosprawni intelektualnie korzystają z komputera? •- z jakimi treściami najczęściej pracują uczniowie niepełnosprawni? •- jakie powinien posiadać cechy dobry program komputerowy dla uczniów niepełnosprawnych? •- jakie braki (błędy) posiadają dostępne programy komputerowe dla uczniów niepełnosprawnych? 35
•- jakich programów brakuje ( o jakich treściach)? Kwestionariusz ankiety rozdany został na zajęciach przez ankietera wśród nauczycieli pracujących w różnych placówkach edukacyjnych z dziećmi niepełnosprawnymi. Rozdano 146 ankiet. Do dalszej weryfikacji posłużyły 104 ankiety. Wyniki otrzymane z badań Jedno z pytań dotyczyło miejsca pracy badanych nauczycieli. Rozkład przedstawia poniższy wykres 1. Forma edukacji w badanej grupie
6,73%
14,42%
2,88%
4,81% 3,85%
27,88%
33,65%
5,77%
Przedszkole integracyjne (oddz.zerowy) Szkoła podstawowa (specjalna) Szkoła podstawowa z oddz.integracyjnymi Szkoła podstawowa powszechna
Gimnazjum powszechne Gimnazjum z oddz.integracyjnymi Szkoła Zawodowa inne
Wykres 1. Forma edukacji w badanej grupie. Źródło: badania własne.
Większość badanych nauczycieli pracuje w szkole podstawowej z oddziałami integracyjnymi (33,65%), w szkole podstawowej specjalnej pracuje 27,88%, a w innych placówkach 14,42% - tutaj nauczyciele najczęściej wymieniali: przedszkola ogólnodostępne, świetlice, warsztaty terapii zajęciowej. Kolejne pytanie dotyczyło częstotliwości zajęć komputerowych z całą klasą i z poszczególnymi uczniami. Niestety w wielu szkołach brakuje sal (są tylko w 78 placówkach), a zajęcia komputerowe rzadko odbywają się regularnie. Najczęściej jest to spowodowane brakiem stanowisk w salach komputerowych, których nazwa często nie odzwierciedla stanu faktycznego ani jakości sprzętu, ani jego ilości. W wielu placówkach programy edukacyjne są wgrane na jednym lub dwóch komputerach, sale są niewielkich rozmiarów przez co nieraz 36
zajęcia z całą klasą są niemożliwe do realizacji, a programy mało znane i nie przystające do edukacyjnych realiów. Dlatego zajęcia z całą klasą z wykorzystaniem komputera najczęściej nauczyciele odbywają, kiedy „mają taką potrzebę” w sali komputerowej (22,88%), co w praktyce wiąże się z realną możliwością dostępu do sali (ma miejsce nie częściej niż „raz w miesiącu”). Inną jeszcze częstszą formą realizacji zajęć jest praca z całą klasą z wykorzystaniem komputera (laptopa) przyniesionego na lekcję. Pomimo tego, że nie do końca chodziło o takie wykorzystanie komputera i jego możliwości to na taką formę najczęściej wskazywali nauczyciele (40,56%). Wśród wymienianych sposób wykorzystania w ten sposób komputera na plan pierwszy wysuwa się oglądanie filmu, ciekawostek ze świata zwierzęcego i roślinnego. Wśród indywidualnych form pracy z komputerem na plan pierwszy wysuwają się zajęcia prowadzone w „miarę potrzeb” (17,68%). W przypadku takich zajęć najczęściej uczeń niepełnosprawny sam dysponuje komputerem, na którym pracuje lub który wykorzystuje, gdy zaistnieje taka konieczność. Formy pracy indywidualnej ucznia niepełnosprawnego intelektualnie pracuje samodzielnie i stale na zajęciach przerabiając w miarę możliwości to, co klasa
35,00% 29,81% 30,00%
27,88%
pracuje indywidualnie na zaj.z pomocą n-la (n-el decyduje o treściach)
25,00% 21,15%
pracuje w tym samym czasie ("równym frontem") co reszta klasy
20,00% 15,00% 11,54%
ma własny komputer, z którego korzysta wg.własnych możliwości i potrzeb
10,00% inne
5,77% 5,00%
3,85% brak odpowiedzi
0,00% 1
Wykres 2. Formy pracy indywidualnej ucznia niepełnosprawnego intelektualnie. Źródło: badania własne
37
Wśród form pracy indywidualnej ucznia niepełnosprawnego intelektualnie przeważają zajęcia, na których uczeń pracuje z pomocą nauczyciela wspomagającego (29,81%). Nauczyciel zna program i to on decyduje w jakim zakresie i w jakiej formie będzie przebiegała praca. Drugą częstą możliwością jest samodzielna praca ucznia z komputerem (27,88%). Najczęściej ma to miejsce, gdy uczeń ma problemy z trzymaniem pióra i tradycyjną pracą na lekcji. Często nauczyciele wskazywali na odpowiedź „inne”, rozumiejąc przez to głównie pracę z komputerem w różnych konfiguracjach. W 11,54% brak było odpowiedzi na to pytanie. Przypuszczalnie badani nauczyciele nie pracowali z uczniami niepełnosprawnymi intelektualnie.
Treści edukacyjne najczęściej wykorzystywane na zajęciach komputerowych i nne 7% muzyczno-plastyczne 18% zwi ązane z językiem ojczystym i środowiski em 44%
treści matematyczne 31%
Wykres 3. Treści edukacyjne najczęściej wykorzystywane na zajęciach komputerowych. Źródło: badania własne
Kolejnym ważnym zagadnieniem było zbadanie jakie treści edukacyjne są najczęściej wykorzystywane na zajęciach z wykorzystaniem komputera. Najczęściej są to treści związane z językiem ojczystym i środowiskiem (44%), w mniejszym zakresie treści matematyczne, najmniej muzyczno-plastyczne (18%). Wśród innych treści, które stanowiły 7% nauczyciele
38
wymieniali treści, które integrują zagadnienia z różnych zakresów, a także treści historyczne, np. związane z historią naszego kraju.
Wykres 4. Najczęstsze treści wykorzystywane w ramach edukacji polonistyczno- środowiskowej na zajęciach z wykorzystaniem programów komputerowych. Źródło: badania własne.
W przypadku treści związanych z językiem ojczystym i środowiskiem najczęściej nauczyciele w pracy z uczniem niepełnosprawnym korzystali z programów rozwijających: wiadomości o najbliższym otoczeniu dziecka (26,76%) związane z domem rodzinnym, szkołą, najbliższą okolicą. W następnej kolejności wymieniali ćwiczenia z edukacyjnym programem komputerowym rozwijającym umiejętności ortograficzne dziecka (23,24%), doskonalących słownik czynny i bierny dziecka (21,80%) oraz umiejętności w zakresie czytania (19,39%) i tutaj przede wszystkim dotyczące słuchu fonematycznego, analizy i syntezy słuchowo-wzrokowej.
39
Wykres 5. Najczęstsze treści wykorzystywane w ramach edukacji matematycznej na zajęciach z wykorzystaniem programów komputerowych. Źródło: badania własne
W przypadku treści matematycznych rozwijane są przede wszystkim: umiejętności w zakresie rozpoznawania liczb (35,90%), w zakresie czterech działań i liczenia (33,81%) oraz rozpoznawania i rysowania figur geometrycznych (10,90%). Na kolejnym, poniższym wykresie 7 przedstawione zostały treści, które nauczyciele wykorzystują w pracy z uczniem niepełnosprawnym intelektualnie w ramach edukacji plastycznej. Najczęściej komputer wykorzystują w zakresie tworzenia (51%) rysunków, kolorowania, prac do wykonania według wzoru (tzw. twórcza działalność dziecka) oraz w zakresie rozwijania umiejętności percepcyjnych, np. dotyczących rozpoznawania kolorów (30%).
40
Wykres 6. Najczęstsze treści wykorzystywane w ramach edukacji plastycznej na zajęciach z wykorzystaniem programów komputerowych. Źródło: badania własne
W zakresie treści muzycznych najczęściej nauczyciele wykorzystywali komputer do rozwijania umiejętności tworzenia prostych dźwięków, czy ich sekwencji (44,47%) oraz rozwijające umiejętności słuchowe oraz percepcyjne najczęściej dotyczące: rozpoznawania dźwięków, znanych nagrań itd.
Wykres 7. Najczęstsze treści wykorzystywane w ramach edukacji muzycznej na zajęciach
41
z wykorzystaniem programów komputerowych. Źródło: badania własne
Wśród tytułów, które najczęściej wymieniali nauczycieli, a z którymi pracują na zajęciach to: „Klik”, „Ekologia wokół nas”, „Koziołek Matołek idzie do szkoły”, „Robimy zakupy” obok typowo komputerowych, takich jak: Paint, Photoshop, Corel. Kolejnym ważnym zagadnieniem było poznanie opinii nauczycieli (oceny) na temat wykorzystywanych programów komputerowych. Zadaniem nauczycieli było wskazanie pozytywnych i negatywnych cech edukacyjnych programów komputerowych, z którymi pracują. Ponieważ odpowiedzi było więcej do dalszego zestawienia brano pod uwagę odpowiedzi, które pojawiły się na pierwszym miejscu, czyli zgodnie z instrukcją zostały wyodrębnione jako najważniejsze.
Wykres 8. Cechy dobrego programu komputerowego w opinii nauczycieli. Źródło: badania własne
Wśród pozytywnych cech programu nauczyciele na pierwszym miejscu wymieniali: „duże możliwości jakie posiada program” (36%), „łatwość obsługi” oraz jego „przystępność” (29%). Poza tym w opinii badanych ważną pozytywną cechą jest „przejrzystość” i „walory
42
kolorystyczne programów” (8%) oraz „wartości merytoryczne programów” (9%). Wśród najczęstszych błędów eduakcyjnych programów komputerowych nauczyciele wymieniali na pierwszym miejscu: „brak lektora” (35,58%), „niejasne treści” (26,92%) oraz za „dużo treści na jednej stronie”(16,35%). W przypadku uczniów niepełnosprawnych brak lektora jest poważnym utrudnieniem, bowiem nie każdy uczeń potrafi czytać i zrozumieć zawiłe nieraz polecenia do wykonania. Z kolei niejasne treści powodują, że uczeń może poczuć się zagubiony i szybko się zniechęca. Podobnie jak i przy zbyt dużej ilości treści na stronie, które rozpraszają ucznia, niepotrzebnie nie tylko odciągają od istoty zagadnienia, ale po prostu zniechęcają do dalszych poszukiwań i zamiast aktywizować działają demobilizująco. Istotnym też minusem programów komputerowych jest „brak związku z treściami nauczania” (9,61%). Poważny błąd, który zdaniem nauczycieli skutecznie blokuje wykorzystanie eduakcyjnych programów komputerowych.
Najczęstsze błędy programów komputerowych wymieniane na 1 miejscu przez nauczycieli
9,61%
0,96% 35,58%
26,92%
2,88% 2,88% 4,81%
16,35% Brak lektora Zadania zbyt łatwe Za dużo treści na jednej stronie Brak związku z in.treściami nauczania
Zadania zbyt trudne Brzydka kolorystyka Niejasne treści (polecenia) inne
Wykres 9. Najczęstsze błędy programów komputerowych wymieniane na pierwszym miejscu przez badanych nauczycieli. Źródło: badania własne.
43
Zatem jakich treści brakuje w programach komputerowych przeznaczonych dla uczniów (nie tylko niepełnosprawnych)? W tym miejscu chciałabym zaznaczyć, że programów edukacyjnych dla tej grupy uczniów brak, dlatego nauczyciele korzystają z ogólnie dostępnych programów przeznaczonych dla uczniów w normie intelektualnej. Wśród brakujących treści na pierwszym miejscu nauczyciele wymieniali ćwiczenia związane z: „wychowaniem patriotycznym”, z zakresu „wychowania ekologicznego”, związane z „kulturą i obyczajami”. Najwięcej (prawie 25%) wskazań było w kategorii „inne”, tutaj nauczyciele przede wszystkim pisali o programach, które by zawierały treści z różnych zakresów, rozwijały poszczególne percepcje i dotyczyły np. regionalizmu.
Brakujące treści w programach komputerowych (edukacyjnych)
25,00% z zakresu wychowania patriotycznego
20,00%
z zakresu wychowania ekologicznego 15,00%
z zakresu treści 4 pór roku i przyrodniczych związanych z zawodami
10,00%
związane z kulturą i obyczajami 5,00%
inne
0,00% 1
Wykres 10. Brakujące treści w edukacyjnych programach komputerowych . Źródło: badania własne.
Generalnie najczęściej sygnalizowane przez nauczycieli problemy w pracy z komputerem i programami edukacyjnymi dla uczniów niepełnosprawnych dotyczyły głównie: wyposażenia sal komputerowych oraz ich małej ilości. Sale komputerowe najczęściej są zbyt ciasne (np. nieprzystosowane dla wózków), nie mieszczą się w nich całe klasy, co powoduje utrudniony dostęp do niektórych uczniów i uczniów do sprzętu, a także trudności w pracy z resztą klasy (koordynacji działań), gdy część uczniów pracuje samodzielnie z komputerem. Ponadto wskazywali na: brak programów przeznaczonych dla tej grupy uczniów uwzględniających ich potrzeby i realizowane treści oraz brak wiedzy o nowościach i pracy z samym komputerem. 44
Do pozytywnych aspektów pracy z programem nauczyciele zaliczali: łatwość w obsłudze i duży zakres wiedzy, który można przekazać oraz dłuższy czas pracy ucznia, atrakcyjne treści wyzwalające gotowość poznawczą, własne poszukiwania ucznia. Otrzymane wyniki pokrywają się z wcześniejszymi danymi. Konkluzje: Nauczyciele dostrzegają konieczność pracy z komputerem, a w szczególności pozytywne aspekty pracy z edukacyjnymi programami komputerowymi. Ponieważ w każdej dziedzinie wykorzystywany jest komputer i jest nieodzownym narzędziem pozyskiwania informacji etap wdrażania do pracy z komputerem powinien zacząć się w szkole i to jak najwcześniej, żeby mieć czas na oswojenie oraz przyuczanie do pracy. I choć komputer wyzwala aktywność poznawczą i ułatwia samokształcenie (chociażby poprzez poszukiwanie) to edukacyjne programy komputerowe są niestety w niewielkim stopniu wykorzystywane na zajęciach. Nauczyciele nie zawsze potrafili wymienić tytuły z jakimi pracują, choć deklarują że to robią. Brak wykorzystania programów komputerowych tłumaczą również problemami finansowymi. Według badanych nauczycieli edukacyjne programy komputerowe powinny być powiązane z treściami kształcenia, a poszczególne odsłony stron bardziej przejrzyste i mniej kolorowe (aby nie rozpraszać uwagi). Każdy program powinien mieć lektora, stopniowaną skalę trudności, podpowiedź i możliwość zakończenia pracy w przypadku zmęczenia. W przypadku ucznia niepełnosprawnego intelektualnie najbardziej efektywna jest praca indywidualna.
Autorskie propozycje edukacyjnych programów komputerowych Autorka podjęła próbę stworzenia zestawu programów, które zawierałyby w sobie podstawowe
i wiodące treści z zakresu edukacji wczesnoszkolnej. W wydanej
publikacji (2008) znalazło się siedem programów, które nauczyciel może wgrać uczniowi na pulpit osobistego komputera, tak żeby uczeń niepełnosprawny mógł poznawać i utrwalać treści związane tematycznie z tym, co przerabia klasa, ale w swoim tempie i zakresie, z pomocą lub bez nauczyciela wspierającego. Realizacja edukacyjnych
programów
komputerowych autorki rozpoczęła się od wyodrębnienia treści wiodących z programów edukacji wczesnoszkolnej, przewodników metodycznych, programów nauczania dla klas integracyjnych oraz Szkoły Podstawowej Specjalnej dla uczniów z upośledzeniem umysłowym w stopniu lekkim. Poza tym treści zostały wyszczególnione na podstawie 45
indywidualnych planów rewalidacyjnych, konspektów nauczycielskich, a także hospitacji wielu lekcji i związków autorki z edukacją wczesnoszkolną. Następnie napisane zostały szczegółowe scenariusze z opisem kolejnych faz postępowania dydaktycznego, a realizację komputerową powierzono studentom Wyższej Szkoły Informatyki w Katowicach. Zasadniczym celem tworzonych programów komputerowych jest (...) przede wszystkim: •
w
zakresie
usprawniania
wyrównywanie
szans
i
kompensowania
edukacyjnych
oraz
zaburzonych
wzmacnianie
i
funkcji
poprzez
wykorzystywanie
spontanicznej aktywności, zainteresowania prezentowanymi treściami; •
w zakresie kształtowania i rozwijania umiejętności potrzebnych do zdobywania wiedzy
poprzez:
rozwijanie
percepcji
wzrokowej,
uważnego,
wnikliwego
obserwowania, odtwarzania, rachowania i tworzenia, czynnego i biernego słownictwa oraz podstawowych, wiodących treści z zakresu edukacji wczesnoszkolnej; •
w zakresie kształtowania prawidłowej postawy względem siebie, otoczenia i ojczyzny poprzez: budzenie wiary we własne siły, podnoszenie samooceny uwrażliwienie na piękno otoczenia, właściwego stosunku do przyrody ożywionej i nieożywionej, do symboli narodowych i ojczyzny;
•
w zakresie uświadomienia konieczności dbania o zdrowie, higienę i bezpieczeństwo swoje oraz innych (Por. I.Bieńkowska 2008, s. 58-59).
Ćwiczenia rozpoczynają uczniowie od najprostszych. Układ poszczególnych programów zakłada stopniowanie trudności. Uczeń ma możliwość rozwiązać zadanie trudniejsze (sam lub nauczyciel wybiera mu poziom trudności), skorzystać z pomocy, podpowiedzi, wyjść z programu (po kliknięciu na drzwi w rogu planszy) lub usłyszeć głos lektora czytającego polecenie do wykonania (po kliknięciu na głośniki). W ramach danych zagadnień przygotowanych zostało więcej ćwiczeń do wykonania, niż jest w stanie uczeń zrobić na jednych zajęciach. Zadania jednak nie tylko zostały przeznaczone dla uczniów o różnym stopniu niepełnosprawności i umiejętności, ale są również propozycją dla ucznia i zachętą do pracy z programem w domu. Kiedy uczeń zrobił zadanie i chce przejść na następną stronę pojawia się sekwencja nagradzająca lub motywująca. Istnieje możliwość wielokrotnego
46
przerabiania treści, ponieważ zmieniają się one losowo, także z obrazkami. W publikacji zostały zebrane edukacyjne programy komputerowe obejmujące następujące treści: •
ułamki (połowa, dzielenie na połowę, rozróżnianie ułamków, proste przykłady ich dodawania i odejmowania);
•
termometr- odczytywanie wskazań termometra;
•
zegary i obliczenia zegarowe;
•
wagi (rodzaje wag, odważniki, robienie zakupów);
•
figury geometryczne (rozróżnianie, nazywanie, porównywanie, kolorowanie itd.);
•
obyczaje, tradycje, święta: Mikołaj z utrwaleniem w zakresie dodawaniem i odejmowania
•
trzy stolice: Gniezno, Kraków, Warszawa.
Ostateczna i w pełni wyczerpująca ocena powinna być efektem praktyki pedagogicznej. Stąd istnieje olbrzymia potrzeba przedstawiania doświadczeń nauczycieli praktyków z zakresu stosowania konkretnych programów edukacyjnych. Nie można również pominąć podstawowej instancji dokonującej oceny, a mianowicie dziecka. Jego chęć pracy z edukacyjnym programem komputerowym, fascynacja i zadowolenie z jednej strony oraz widoczne efekty dydaktyczne (terapeutyczne) z drugiej strony stanowić mogą niezwykle ważne dopełnienie oceny programu (Por. R.Kozieł 2001, s. 113 i in.). Zatem „zadaniem nauczyciela jest analiza możliwości dydaktycznych konkretnych programów na konkretnych poziomach poznawczych. Istotą metodyki doboru i stosowania komputerowych programów dydaktycznych jest uwzględnienie charakteru planowanych czynności intelektualnych i motorycznych uczniów na poszczególnych poziomach zdobywania wiedzy i umiejętności. Zgodnie z takimi założeniami – jak wskazuje R.Raszka (2008, s.71)- nauczyciel określa sposób wykorzystania dostępnych komputerowych programów dydaktycznych lub ich fragmentów, nie tracąc z pola widzenia nadrzędnych celów procesu kształcenia.
Zakończenie W początkowym okresie wprowadzania komputerów do szkół największe trudności sprawiał brak odpowiednio przygotowanych nauczycieli, ubogie wyposażenie sprzętowe i mała liczba wartościowych programów dydaktycznych. Obecnie potrzebne są poradniki metodyczne
prezentujące
zweryfikowane 47
empirycznie
propozycje
racjonalnego
wykorzystania komputerów w różnych dziedzinach aktywności uczniów (Tamże, s.68). Niestety jak pokazują badania nie we wszystkich szkołach uporano się z problemem wyposażenia, należytej obsługi i właściwego doboru programów. Najczęściej problem leży w finansowaniu tego typu działań, które dalej są kosztowne (np. zakup licencjonowanych programów komputerowych). Niemniej jednak wykorzystanie komputera jest ważnym elementem kształtowania kultury informatycznej. Praca z programem edukacyjnym nie tylko wyzwala ciekawość poznawczą, ale znacząco aktywizuje wpływając na opanowanie szeregu umiejętności, rozwijanie potencjału tkwiącego w dziecku przekraczając niejednokrotnie jego dotychczasowe możliwości.
Komputer bowiem
wyzwala aktywność,
zwielokrotnia
zaangażowanie i gotowość, jednocześnie rozładowuje napięcia i dodatnio wpływa na postrzeganie siebie. Poza tym nie ocenia i nie krytykuje, dając dziecku możliwości powtarzania sekwencji wielokrotnie, aż do osiągnięcia sukcesu. Wzmacniając osiągnięcia dziecka jednocześnie stymulujemy go w różnych zakresach rozwoju psychofizycznego. Dlatego wypadałoby sobie jedynie życzyć, żeby stał się nieodzownym elementem kształcenia każdego dziecka niepełnosprawnego.
Bibliografia: 1. J.Bednarek „Multimedia w kształceniu”. Wyd. PWN S.A. Warszawa 2006. 2. I.Bieńkowska Komputerowe wspomaganie kształcenia uczniów o specjalnych potrzebach edukacyjnych. Scriptum. Kraków 2008. 3. S.Juszczyk „Człowiek w świecie elektronicznych mediów- szanse i zagrożenia. Wyd. UŚ, Katowice 2000. 4. R.Kozieł „Kryteria oceny edukacyjnych programów komputerowych przeznaczonych dla uczniów edukacji wczesnoszkolnej, [w:] A.W.Mitas (red.) Pedagogika i Informatyka. Cieszyn 2001. 5. R.Raszka Komputerowe wspomaganie procesu zintegrowanej edukacji matematycznej uczniów klas pierwszych w zakresie arytmetyki”. Wyd.Adam Marszałek. Toruń 2008. 48
6. B.Siemieniecki
„Komputer
w
edukacji.
Podstawowe
problemy
technologii
informacyjnej. Toruń 2002.
Mgr. Petra Kluzová Diakonický institut
Reforma v sociálních službách ve vztahu ke vzdělání a dalšímu vzdělávání
Úvod V roce 2007 vstoupily sociální služby do zcela nového období díky nabytí účinnosti zákona o sociálních službách3. Tento zákon přispěl k zásadním reformám i ve vztahu ke kvalifikaci a dalšímu vzdělávání zaměstnanců v sociálních službách. Jednak tím, že stanovil minimální vzdělání potřebné pro výkon sociálního pracovníka4 a pracovníka v sociálních službách5, resp. pracovníka v přímé péči. Dále také tím, že sociálním pracovníkům uložil povinnost tzv. dalšího vzdělávání v rozsahu min. 24 hodin ročně6. O rok a půl později se tato povinnost ukládá legislativní úpravou výše zmíněného zákona i pracovníkům v sociálních službách7.
1. Kvalifikace pracovníků v sociálních službách a sociálních pracovníků Na první pohled se zdálo, že dlouho poptávaná profesionalizace sociálních služeb se dostavila. Osoby bez potřebné kvalifikace v přímé péči si začaly doplňovat kvalifikační kurzy v rozsahu nejméně 150 hodin dle výše uvedeného zákona8. Na území Těšínska a Karvinska byly častými frekventantkami těchto kurzů např. ženy v předdůchodovém věku, které se intenzívně připravovaly na zkoušky a ochotně studovaly odborné pojmy pro to, co téměř celý život odpovědně vykonávaly. Těmto frekventantkám nebylo těžké vysvětlit, že stejně jako lékař nebo učitel musí mít diplom, je nutné, aby i v sociálních službách pracovali kvalifikovaní lidé. Velmi pozitivně přijímaly fakt, že práce s lidmi s postižením či se seniory
3
Zákon 108/2006 Sb., o sociálních službách Tamtéž, §110 5 Tamtéž, §116 6 Tamtéž, §111 7 Zákon č. 206/2009 Sb., kterým se mění zákon č. 108/2006 Sb., o sociálních službách, ve znění pozdějších předpisů, a některé další zákony, 114. 8 Zákon 108/2006 Sb., o sociálních službách, §116 4
49
je odborná a musí ji dělat nejen lidé s osobním nastavením pomáhat druhým, ale také odborníci. Poněkud horší situace nastávala před koncem tzv. přechodného období, tj. ke konci roku 2008, kdy malá skupina vysokoškoláků, kteří nestihli svá studia dokončit, nebo jejich vystudovaný obor nebyl příbuzný, si museli také kvalifikační kurz pracovníka v sociálních službách dodělat, pokud nechtěli od svého zaměstnavatele odejít. Tito již poněkud hůře přijímali nastolenou koncepci. Zavaleni papírovou prací, kterou jim zejména zavedená povinnost standardů kvality přinesla, jen těžko přijímali fakt, že 150 hodin základního přehledu, resp. získané osvědčení je skutečně pasuje na odborníky v sociálních službách. V současné době se do těchto kvalifikačních kurzů pro pracovníky v sociálních službách hlásí především osoby, které čerstvě nastoupily do sociálních služeb nebo lidé, kteří jsou evidovaní na úřadech práce a do sociálních služeb by nastoupit na pracovní pozici pracovník v sociálních službách chtěli. Ve výjimečných případech potom osoby, které pečují o zdravotně postiženého příbuzného. Na území Těšínska a Karvinska je to cca 7%. Vzhledem k tomu, že v Severomoravském kraji je poměrně velká nabídka možností získání vyššího odborného nebo vysokoškolského vzdělání (DiS., Bc., Mgr.) v oblasti sociální práce nebyla zaznamenána větší poptávka osob na doplnění kvalifikace na pozici sociální pracovník9. Zjistili jsme, že Ministerstvo práce a sociálních věcí nevyžaduje na doplnění této kvalifikace přímo kvalifikační kurz v rozsahu 200 hodin, který bude mít jasnou strukturu a bude ukončen zkouškou jako kvalifikační kurz u pracovníků v sociálních službách. Stačilo, aby se počet hodin naskládal z akreditovaných kurzů pro další vzdělávání sociálních pracovníků na různá témata, v různém rozsahu. Toto využívali zejména zaměstnanci úřadů zařazení na pozicích sociální pracovník, nutno však říct, že v minimálním počtu. I tito se však při konci přechodného období, ve kterém stále vyčkávali, zda se v požadavcích ministerstva něco nezmění, začali domáhat celistvého kvalifikačního kurzu pro splnění zákonného požadavku na výkon sociálního pracovníka. Změny se ale dočkali zaměstnanci sociálních služeb na vedoucích postech v organizacích poskytujících sociální služby. Tito byli původně zařazování do kategorie sociální pracovníci, přestože se sociální prácí neměli téměř nic společného. Za celkem běžný příklad lze uvést inženýry ekonomy, kteří byli řediteli velkých poskytovatelů sociálních služeb. Tito se dle novely zákona o sociálních službách10 dočkali rozšíření cílových skupin v akreditačním 9
Tamtéž, §110 Zákon č. 206/2009 Sb., kterým se mění zákon č. 108/2006 Sb., o sociálních službách, ve znění pozdějších předpisů, a některé další zákony
10
50
postupu Ministerstva práce a sociálních věcí. Z rubriky „Akreditační komise MPSV informuje!!!“, která je dostupná na webových stránkách Ministerstva práce a sociálních věcí, se lze dočíst, že zmíněná novela: „přináší MPSV pravomoc rozhodovat o akreditaci vzdělávacích programů pro oblast dalšího vzdělávání sociálních pracovníků a pracovníků v sociálních službách, vzdělávacích programů pro vedoucí pracovníky zaměstnanců, kteří v sociálních službách vykonávají odbornou činnost a programů pro odbornou podporu fyzických osob, které poskytují pomoc příjemci příspěvku na péči.“11 Zajímavý byl i vývoj úhrady těchto kvalifikačních kurzů pro pracovníky v sociálních službách. V roce 2007 a 2008 zaměstnavatelé, kteří posílali své zaměstnance do těchto kurzů, se snažili najít co nejlepší možnosti a ve většině případů jim tento kurz uhradili nebo na něj alespoň z velké míry přispěli. Nejednou se stalo, že ředitelé větších zařízení sehnali sponzorský dar na úhradu kurzu, který pro více pracovníků, zrealizovali přímo v daném zařízení a pokud to provozně bylo jen trochu možné, umožnili účast těmto lidem na jednotlivých školících dnech v rámci pracovní doby. Úctyhodný byl i výkon zaměstnanců, kterým právě z provozních důvodů, zaměstnavatel nabídl realizaci v místě zařízení, ale přes víkend. Takže tito zaměstnanci trávili 3 měsíce v práci i celé víkendy. Přidanou hodnotu spatřovali po těchto náročných dnech frekventanti ve stmelení kolektivu, pochopení legislativních změn a ve změně svého přístupu k nim, zejména v přijetí nutnosti zavádět standardy kvality v sociálních službách. Dnes je situace zcela jiná. Lidé, kteří do sociálních služeb nastoupí, jsou přijímáni již jako kvalifikovaní, popř. s podmínkou, že kurz do půl roku na vlastní náklady kurz absolvují.
2. Další vzdělávání pracovníků v sociálních službách a sociálních pracovníků Další vzdělávání, kterému se také někdy říká celoživotní a které je v původním znění zákona o sociálních službách uloženo jako povinné v rozsahu 24 hodin ročně pouze sociálním pracovníkům, je definováno jako vzdělávání, kterým si „obnovuje, upevňuje a doplňuje kvalifikaci“12. Tato skutečnost je vnímána z pohledu zákoníku práce13 jako něco, co musí zaměstnavatel resp. poskytovatel sociálních služeb zaměstnanci resp. sociálnímu pracovníku započítat jako výkon práce, tedy do odpracovaných hodin a proplatit cestovné včetně dalších cestovních náhrad a kurzovního poplatku. Již méně příjemný je opačný pohled, kdy odmítnutí
11
http://www.mpsv.cz/files/clanky/7452/komise_informuje.pdf, Akreditační komise MPSV informuje !!! Zákon 108/2006 Sb., o sociálních službách, §111 13 Zákon č. 262/2006 Sb., zákoník práce 12
51
účasti na takovémto kurzu, resp. nesplnění požadovaných 24 hodin dalšího vzdělávání za rok dle výše zmíněných zákonů, může být považováno za porušení pracovní kázně. Téměř stejnou podmínku dalšího vzdělávání nastavila novela zákona i pracovníkům v sociálních službách14, resp. pracovníkům v přímé péči. Také tito musejí absolvovat povinně 24 hodin dalšího vzdělávání ročně. Zde se nabízí otázka, jak je rozlišena úroveň dalšího vzdělávání, když obě skupiny mají téměř totožnou povinnost? Novela se odkazuje na totožné formy dalšího vzdělávání u obou cílových skupin, které vyjmenovává u sociálních pracovníků. Těmito formami dalšího vzdělávání jsou: a) specializační vzdělávání zajišťované vysokými školami a vyššími odbornými školami navazující na získanou odbornou způsobilost k výkonu povolání sociálního pracovníka, b) účast v akreditovaných kurzech, c) odborné stáže v zařízeních sociálních služeb, d) účast na školicích akcích15. Zůstaneme-li pouze u bodu b – d lze říci, že stáže a školící akce nejsou nikde blíže popsány a možné odchylky jsou pouze v akreditovaných kurzech. Tyto akreditační komise rozlišuje podle cílové skupiny na PC, kdy kurz je určen pracovníkům v sociálních službách a SP, kdy kurz je určen sociálním pracovníkům. Pokud nechceme opomenout již zmíněné rozšíření cílových skupin, lze nalézt v rozhodnutí akreditační komise za čísly udělených akreditací rovněž zkratku VP, což znamená kurz určený pro vedoucí pracovníky v sociálních službách. Až dosud se systém zdá jasný a vcelku logický. Při hlubší úvaze nám však vyvstanou otázky, které odhalí mezery v tomto zaváděném mechanismu. Tak například dle nastavených kvalifikačních podmínek pro sociální pracovníky je nezpochybnitelné, že tito jsou chápani jako vyšší hierarchická úroveň než pracovníci v sociálních službách. Logicky by se tedy nabízí, že když pracovník v sociálních službách dobrovolně v rámci „obnovování, upevňování a doplňování kvalifikace“ absolvuje kurz určený pro sociální pracovníky lze tyto hodiny celoživotního vzdělávání započítat i tomuto „nižšímu“ zaměstnanci. Předpokládejme, že každý poskytovatel je za takovéhoto „specialistu“ z řad „nižšího“ personálu vděčný, ale bohužel Ministerstvo práce a sociálních věcí toto vidí jinak a sděluje, že do celoživotního vzdělávání lze započítat pouze hodiny z akreditovaných kurzů pro konkrétní určení cílové 14
Zákon č. 206/2009 Sb., kterým se mění zákon č. 108/2006 Sb., o sociálních službách, ve znění pozdějších předpisů, a některé další zákony, §116 15 Zákon 108/2006 Sb., o sociálních službách, §111
52
skupiny. Dále se nabízí otázka, v jakém poměru lze kombinovat předložené formy celoživotního vzdělávání. I zde vydalo Ministerstvo práce a sociálních věcí zcela jednoznačné stanovisko a to, že do 24 hodin povinného dalšího vzdělávání je možné započítat maximálně 8 hodin školících akcí (maximálně 4 hodiny z jedné akce) a maximálně 8 hodin odborných stáží, zbytek pouze akreditovaných kurzů. Z tohoto lze vyvodit závěr, že poskytovatel, který je nucen šetřit finanční prostředky, stanoví svým zaměstnancům, že mohou absolvovat pouze jeden a to osmihodinový akreditovaný kurz, dále si musí zajistit jeden den stáže někde jinde a v rámci organizace že pro své zaměstnance zajistí dvě čtyřhodinové školící akce, které si ostatně může udělat i s využitím vlastního odborného personálu. Pokud dobře počítáme, náklad na vzdělávání do ročního rozpočtu organizace takto lze velice lehce vyčíslit. Stačí přesně vědět, kolik má daná organizace zaměstnanců a vynásobit to průměrnou hodnotou jednoho celodenního kurzu. Pokud budeme v téhle spekulaci, která není příliš daleka od reality mnohých současných poskytovatelů, pokračovat zjistíme, že v ročním rozpočtu stačí na celoživotní vzdělávání pouze 0,3 - 0,4 % celkových nákladů. Toto číslo je alarmující, když i bez dřívější normy na celoživotní rozvoj pracovníků zaměstnavatel moderní tzv. učící se organizace vyčleňoval aspoň 2 – 3% nákladů z celkového rozpočtu. Nutno podotknout, že ani toto číslo nebylo uspokojivé a při diskuzích s poskytovateli by na efektivní vzdělávání zaměstnanců, které by se přímo odrazilo ve zvýšení kvality služby, potřebovali řádově min. 10% celkových nákladů. Nejprve uvažujme o školících akcích. Co znamená tento pojem? Ministerstvo práce a sociálních věcí ve svých Odpovědích na časté dotazy k dalšímu vzdělávání sociálních pracovníků a pracovníků v sociálních službách, blíže v poznámkách pouze konstatuje, že: „školící akce - je krátkodobá (maximálně 4 hodiny) instruktáž či odborný vstup, doplněný diskusní částí - je přímo realizována zaměstnavatelem školených zaměstnanců (účastníci a školitelé jsou zaměstnanci organizátora akce), případně zastřešující odbornou institucí (např. Česká asociace pečovatelské služby, Asociace vzdělavatelů v sociální práci, Asociace poskytovatelů sociálních služeb ČR), která získala akreditaci MPSV jako vzdělávací instituce - témata musí přímo souviset s poskytováním sociální služby - potvrzení o absolvování (osvědčení) vydává účastníkům realizátor školení“16.
16
http://www.mpsv.cz/files/clanky/8109/Povinne_dalsi_vzdelavani.pdf, Odpovědi na časté dotazy k dalšímu vzdělávání sociálních pracovníků a pracovníků v sociálních službách podle § 111 odst. 1 zákona č. 108/2006 Sb., o sociálních službách, v platném znění.
53
Definice pojmu školící akce v sociálních službách nenalezneme, ba dokonce ani v jiných oborech. Obecně se do ní však běžně počítají nejrůznější kurzy, semináře, školení, ale i kongresy např. ve zdravotnických profesích. Pokud se tedy chceme dopátrat, co ministerstvo mínilo tímto termínem, musíme přemýšlet nad popisem, který je uveden výše. Hlavně by měla probíhat tato akce u zaměstnavatele pro jeho zaměstnance a vést by ji měl rovněž jeden zaměstnanec a to v rozsahu max. 4 hodiny. Jde tedy pravděpodobně o záměr posílit možnost systému interního vzdělávání u jednotlivých poskytovatelů a umožnit přenos informací zaměstnance, který se zúčastnil nějakého externího odborného kurzu, mezi další zaměstnance. V praxi je tento systém poměrně hojně využívaný, ovšem ve frekvenci několikanásobně vyšší (nejčastěji 1x měsíčně 1-2 hodiny na „větších poradách“). Běžně se ale nevystavuje účastníkům žádné osvědčení, protože se zpravidla pořizují zápisy z takovýchto setkání s prezenční listinou. Dle výše uvedeného výkladu lze školící akce zastřešit odbornou institucí, která získala akreditaci MPSV jako vzdělávací instituce. Zde si asi většina poskytovatelů klade otázku po smyslu zastřešování, což je přímý návod k „papírové spolupráci“ s organizacemi, o kterých je v sociálních službách sice hodně slyšet, ale odbornou úroveň těchto organizací ve vztahu k poskytované službě ještě nikdo nezkoumal. Zastřešování lze tedy chápat pouze v roli „vydavatele“ osvědčení, a protože toto vydává realizátor, pak je zastřešovatel jakýsi fiktivní realizátor. Je paradoxem, že pokud si poskytovatel pozve externího odborníka, který může být klidně i inspektorem kvality, když nebude zaměstnancem akreditované vzdělávací instituce, neměla by se započítat zaměstnancům tato školící akce do dalšího vzdělávání, přestože se na ní mohou naučit a dovědět mnohem více, než od zastřešujícího pořadatele vzdělávací akce akreditovaného ministerstvem, který pouze „přikryje” interního zaměstnance, jež v pár hodinách přečte poznámky ze vzdělávacího kurzu, který kdoví kdy absolvoval. Dokonce jsou známy příklady, kdy si na kurzu účastník lektora nahrává na diktafon, protože musí své paní ředitelce podat podrobné hlášení a ona pak rozhodne, zda mohou být tyto „zkušenosti“ předány na interní „školící akci“ dalším zaměstnancům. Když budeme uvažovat o stážích, musíme si připomenout základní tezi, že stáž je dlouhodobý studijní pobyt. Podrobnější definice se zatím v metodikách k sociálním službám neobjevila. Ministerstvo práce a sociálních věcí ve svých Odpovědích na časté dotazy k dalšímu vzdělávání sociálních pracovníků a pracovníků v sociálních službách, blíže v poznámkách pouze konstatuje, že: „odborná stáž v zařízení sociálních služeb
54
- odbornou stáž nelze absolvovat u poskytovatele sociální služby, se kterým je stážista v pracovně právním vztahu - potvrzení o absolvování (osvědčení) vydává účastníkům poskytovatel, u kterého stáž absolvovali.“17 Abychom si lépe představili, co chápeme pod pojmem stáž, řekněme si, jak je rozdíl mezi stáží a exkurzí popisován pracovníky v přímé péči:
Stáž
exkurze
Výhody
nevýhody
výhody
Zapojení se od přímé
Nároky na čas stážisty
Hodně
péče
nevýhody informací
Povrchní pohled
najednou
Odhalení, jak to skutečně
Nároky na čas vedoucího
Získání nových nápadů a
Nemožnost ověření zda
funguje
stáže
inspirací
vše funguje tak, jak je
při
běžném
provozu
prezentováno Příjemná atmosféra
Organizace „skryje“, co nechce ukázat
Z tohoto lze usoudit, že stáž má skutečně efekt pouze tehdy, je-li realizována dlouhodobě a pracovník má reálnou možnost se zapojit do pracovního procesu, do přímé péče, má možnost vidět řešení každodenních situací s klienty apod. Jako odbornou lze stáž považovat tehdy, když má stáž stanovený jasný cíl vedoucí k získání odborné, specializované nebo zvláštní odborné způsobilosti pro konkrétní činnosti, v nichž si má pracovník stáží prohloubit znalosti a dovednosti. Takže je maximálně žádoucí, aby stáž pracovník absolvoval pod odborným vedením osoby způsobilé k výkonu dané činnosti. Samozřejmě můžeme předpokládat, že s takovýmto pochopením stáže vkládali naši zákonodárci tuto možnost do zákona o sociálních službách. Jenže poskytovatelé musejí vycházet z reálných podmínek provozu a zákon neberou jako jakési mantinely, uprostřed nichž je bezpečné se pohybovat, ale jako přikázanou cestu, po které se přísně musí kráčet. Ostatně k tomuto je nejrůznější odpovědi ze strany Ministerstva přímo vybízejí. Není účelem se pozastavovat nad tím, proč to takto je, nutné je spíše podotknout fakt, že poskytovatelé bojující s nedostatkem finančních prostředků a potažmo s nedostatkem přetíženého personálu, musejí volit opravdu pouze přímé cesty, nejschůdnější varianty, kdy se nedostanou do rozporu 17
http://www.mpsv.cz/files/clanky/8109/Povinne_dalsi_vzdelavani.pdf, Odpovědi na časté dotazy k dalšímu vzdělávání sociálních pracovníků a pracovníků v sociálních službách podle § 111 odst. 1 zákona č. 108/2006 Sb., o sociálních službách, v platném znění.
55
s daným právním předpisem a jeho vysvětlením poskytnutým Ministerstvem práce a sociálních věcí. Nyní se věnujme akreditovaným kurzům. Jejich nabídka je již velmi pestrá, tedy aspoň na první pohled. Jen na stránkách Ministerstva práce a sociálních věcí
18
je zveřejněn seznam
894 akreditovaných kurzů, z toho 270 kurzů pro pracovníky v přímé péči, 300 kurzů pro sociální pracovníky, a 215 kurzů pro vedoucí pracovníky. Zbytek kurzů je kvalifikačních nebo určených jako podpora osob, které poskytují pomoc příjemci příspěvku na péči. Tato škála je zřejmě dostačující pro úředníky, ale nikoli pro pracovníky v zařízením poskytujících sociální služby prakticky. Pokud se chce například pracovník v přímé péči vzdělávat v individuálním plánování, což je stále jedno z nejpoptávanějších témat na území Karvinska a těšínského Slezska, předpokládejme, že absolvuje osmihodinový kurz „Úvod do problematiky individuálního plánování“, kde se dozví základní informace a skutečně se nelze domnívat, že se za tento krátký čas něco praktického naučí. Pokud by toto téma bylo pro něj jen okrajovým, může spoléhat, že na návazný kurz zajde opět za rok, protože letos mu zaměstnavatel více neumožní. Ten pravděpodobně, protože je velice důležité i pro něj, aby pracovníci uměli s klienty individuálně plánovat, zvolí během roku společnou formu vzdělávaní pro většinu zaměstnanců na toto téma. Dá se předjímat, že si pozve externího odborníka minimálně 2x vždy na nejméně 4 hodiny, kde jim tento člověk opět jen předá pár informací, které se mohou i nepatrně odlišovat od informací získaných na kurzu a v lepším případě zkušenosti, chcete-li dobrou praxi, ze svého zařízení. Pracovník se dostává do menšího chaosu, protože zjišťuje, že to, co je v organizaci nastaveno, se úplně neshoduje s tím, co se dověděl na kurzu a při následné vzdělávací akci. Každopádně zjišťuje, že neví, jakou „kuchařku“ má vlastně použít, protože mu chybí „umění vařit“, aby mohl své kulinářské umění podle nejrůznějších nápadů odjinud obohatit, tyto vyzkoušet a sám zhodnotit, co je dobré a co „chutná“ klientům. Dostáváme se k praktickým dovednostem, které takovýto pracovník potřebuje. Pracovník přímé péče potřebuje konkrétní vedení a nácvik praktických dovedností spojených s daným tématem. Toto se nedá naučit na žádném akreditovaném kurzu, jen na delším výcviku, který by měl být spíše určen ale metodikům služby, kteří by dále v rámci organizace učili ostatní zaměstnance služby konkrétním dovednostem v aplikaci na konkrétní cílovou skupinu. Takovéto výcviky či vícedenní školící akce dělají průvodci zaváděním standardů či různí zkušení lektoři z praxe. Dosud neexistuje ani jediný takovýto výcvik, který by byl 18
http://www.mpsv.cz/cs/3493, Seznam_11041, poslední změna: 11.04.2011
56
akreditován. Málokterý poskytovatel si jej tedy objedná, protože i když je uvědomělý a jde mu o kvalitu jak školící akce, tak následné aplikace do praxe, nemá dostatek finančních prostředků, jelikož musí u všech zaměstnanců nejprve zajistit 24 hodin, které se v daném roce budou moci započítat do celoživotního vzdělávání. V odborné literatuře je vzdělávání dospělých spojováno s konkrétními specifiky, ke kterým patří zejména „výrazná orientace na podporu praxe, na produkci prakticky využitelného vědění.“19 S tím souvisí kvalita akreditovaných kurzů. V Průvodci vyplňováním formulářů žádosti o akreditaci20 zasílaných vzdělávacími institucemi na Ministerstvo práce a sociálních věcí se uvádí, že je nutné kromě profesní zkušenosti a praxe u lektorů prokázat jejich profesních zkušenosti ve vztahu k přednášenému tématu. Striktně je dána jen délka praxe v sociálních službách ve vztahu k ukončenému vzdělání. Takže pokud chceme požádat o akreditaci vzdělávacího kurzu s lektorem, který není vysokoškolák a získal své speciální dovednosti v dlouhodobém i několikasethodinovém výcviku a léta pracuje na odborném pracovišti mimo sociální službu, můžeme počítat se zamítavým stanoviskem v akreditačním řízení. Když ale doplníme žádost o garanta, který splňuje požadované vzdělání a délku praxe, máme téměř vyhráno, i když se na průběhu kurzu vůbec nic nezmění. O kvalitě kurzů, kterou Ministerstvo práce a sociálních věcí požaduje, lze opravdu spekulovat v souvislosti s hodnocením jednotlivých kurzů. Pokud máte sedět na osmihodinovém kurzu, který je určen pro „začátečníky“, většinou očekáváte zejména informace, které si najednou jen málokdo zapamatuje v širším rozsahu. Ministerstvo práce a sociálních věcí však u kurzů delších, než 7 hodin požaduje „měřitelné ověření znalostí / dovedností“ např. formou výstupního testu21. Tento trend vzbuzuje podezření, že ve skutečnosti nejde o zlepšení kvality vzdělávacích kurzů, ale zvýšení byrokratického zatížení nejen Ministerstva práce a sociálních věcí, ale také samotných vzdělávacích institucí a jejich lektorů, kteří často jako odborníci z praxe nechápou smysl takovýchto opatření, která ještě nikoho nic nenaučily. Bohužel se spousta vzdělávacích institucí nechává akreditovat a „to z těchto důvodů: chtějí zlepšit vlastní práci, certifikát je marketingový instrument, pod tlakem trhu, v důsledku nutnosti dodržet právní nebo jiné předpisy,
19
Beneš, M., doc. Dr.: Andragogika, 2010, 2, s. 33 http://www.mpsv.cz/cs/3493, Průvodce vyplňováním formulářů žádosti o akreditaci, s. 8 21 Tamtéž, s. 7 20
57
na základě směrnic a požadavků institucí, které organizaci dotují a financují.“22 Pomalu jsme se dostali k tomu, že nastavený systém dalšího vzdělávání pracovníků v sociálních službách spíše poskytovatelům komplikuje již tak těžkou situaci, než že by zásadně přispělo ke zvýšení kvality sociálních služeb. Poskytovatelé musí řešit ještě spoustu dalších „drobných problémů“ v souvislosti s legislativně zakotvenou povinností dalšího vzdělávání pro své zaměstnance, tedy přesněji s výklady Ministerstva práce a sociálních věcí k jednotlivým otázkám poskytovatelů, na které v denním provozu narážejí samozřejmě ve vztahu k dalšímu vzdělávání. Za sdružené poskytovatele v Asociaci poskytovatelů sociálních služeb v České republice napsal její prezident Ing. Jiří Horecký, MBA nejčastější vybrané dotazy k této tématice vedoucímu Odboru sociálních věcí a sociálního začleňování Mgr. Martinu Žárskému. Mimo navržená řešení píše toto:
Povinnost 24hodinového vzdělávání u pracovníků ve zkušební době Popis problému: Vznikne pracovní poměr např. k 1. listopadu, poskytovatel je povinen zajistit vzdělávání do konce příslušného kalendářního roku. Skončí-li pak pracovní poměr v rámci tzv. zkušební doby (ať již z rozhodnutí zaměstnance či zaměstnavatele), je časová a finanční investice poskytovatele do vzdělání pracovníka neefektivní a zbytečná.
Povinnost 24hodinového vzdělávání u pracovníků v pracovní neschopnosti Popis problému: Po dobu trvání dlouhodobé pracovní neschopnosti pracovníka není možné dodržet povinnost dalšího vzdělávání ve smyslu § 111.
Nemožnost započtení kvalifikačního kurzu do 24hodinového vzdělávání Popis problému: V případě vzniku pracovního poměru s pracovníkem v sociálních službách či sociálním pracovníkem, který si v daném roce doplňuje vzdělávání ve smyslu akreditovaného kvalifikačního kurzu, si musí tento pracovník paralelně doplnit ještě 24hodinové vzdělávání dle § 111, přičemž obsahy obou vzdělávacích programů mohou být, a v řadě případů také jsou, totožné.
Duplicitní povinnost pro pracovníky s dvěma různými úvazky
22
Beneš, M., doc. Dr.: Andragogika, 2010, 2, s. 67
58
Popis problému: V praxi nastávají případy, kdy je sociální pracovník zaměstnán na 0,5 úvazku a na zbylou polovinu je pak zaměstnán jako pracovník v sociálních službách. Takovýto pracovník pak musí v daném roce absolvovat celkem 48 hodin dalšího vzdělávání.
Krácení povinnosti dalšího vzdělávání Popis problému: V případě vzniku pracovního poměru v závěru kalendářního roku může být splnění této povinnosti (dle velikosti poskytovatele sociální služby a dalších skutečností) náročné.
Započtení supervize do povinnosti dalšího vzdělávání Popis problému: Započtení supervize do povinnosti dalšího vzdělávání.23
Z odpovědi ředitele Odboru sociálních služeb a sociálního začleňování Ministerstva práce a sociálních věci Mgr. Martina Žárského prezidentu Asociace poskytovatelů sociálních služeb v ČR Ing. Jiřímu Horeckému, MBA je zjevné, že pro připravovanou novelu jsou zaslané podněty přínosné, nicméně většina z nich reflektována nebude. Z odpovědi vybíráme, co by mělo být navrženo k legislativnímu zapracování změn: •
Povinnost dalšího vzdělávání se nebude vztahovat na pracovníky v sociálních službách, kteří v daném kalendářním roce absolvují kvalifikační kurz.
•
Povinnost dalšího vzdělávání se na pracovníky v sociálních službách nebude vztahovat v případě, že pracují u stejného zaměstnavatele na pozici sociálního pracovníka. Povinnost dalšího vzdělávání sociálních pracovníků tím nebude dotčena.
•
V případě, že pracovní poměr zaměstnance netrvá celý kalendářní rok, je povinné další vzdělávání kráceno poměrně 1/12 na každý neodpracovaný měsíc.24 Dále je v dopise uvedeno, že: „Jsme přesvědčeni, že odbornost zaměstnanců a její
upevňování a prohlubování je jednou z priorit každého zaměstnavatele. Našim záměrem je podpořit zaměstnavatele, aby další vzdělávání, které rozvíjí odborné kompetence jeho
23
Dopis prezidenta Asociace poskytovatelů sociálních služeb v ČR Ing. Jiřího Horeckého, MBA z 10.1.20111 řediteli Odboru sociálních služeb a sociálního začleňování Ministerstva práce a sociálních věci Mgr. Martinu Žárskému. 24 Odpověď ředitele Odboru sociálních služeb a sociálního začleňování Ministerstva práce a sociálních věci Mgr. Martina Žárského prezidentu Asociace poskytovatelů sociálních služeb v ČR Ing. Jiřímu Horeckému, MBA ze dne 14.3.2011.
59
zaměstnanců, zajistil všem pracovníkům, na které se tato povinnost ze zákona vztahuje. Vzhledem k tomu, že částka vynaložená na další vzdělávání je uznatelným nákladem v žádosti o dotaci a že formy dalšího vzdělávání “školící akce“ a „odborná stáž“ nejsou pro zaměstnavatele finančně zatěžující, domníváme se, že je v silách zaměstnavatele další vzdělávání svým zaměstnancům zajistit, a to i např. v případě pracovníků ve zkušební době.“25 Zde je patrné, že Ministerstvo práce a sociálních věcí, resp. Odbor sociálních věcí a sociálního začleňování, je jaksi ve své mluvě protichůdný. Na jedné straně připouští, že akreditované kurzy jsou často o zcela základních znalostech – protože mohou být totožné s částmi kvalifikačních kurzů a na druhé straně ve stejných kurzech si pracovníci mají upevňovat a prohlubovat svou odbornost. Lze tedy konstatovat, že toto prolínání není problém kurzů předkládaných k akreditaci nebo snad neodbornost vzdělavatelů, ale nedostatečnost nastaveného systému získávání kvalifikace a dalšího vzdělávání v sociálních službách. Dále je paradoxní, že lidem, o které poskytovatel stojí a kteří si během roku doplňují svou kvalifikaci, je „odpuštěno“ další vzdělávání, což je samozřejmě žádoucí vzhledem k náročnosti každého studia při zaměstnání. Paradox je v tom, že osobám, které jsou ve zkušební době a mohou bez udání důvodu kdykoliv odejít (tedy i v době, když už mají poptávaný kurz nevratně zaplacený) tuto povinnost Ministerstvo práce a sociálních věcí ponechává. Zde je potřeba připomenout i to, že ve zkušební době, kdy se zaměstnanec seznamuje s novým prostředím, je naprosto bezpředmětné jej posílat na stáž, kde by si jen motal hlavu jinými zvyky a obyčeji. Pokud v dané organizaci na tyto tři měsíce zrovna z jakýchkoli důvodů není plánována školící akce, je absolvování akreditovaného kurzu skutečně jedinou možností zajištění požadovaného počtu hodin dalšího vzdělávání. Ovšem sehnat dle poměrného dělení 1/12 za odpracovaný měsíc tříhodinový akreditovaný kurz je nonsens. Je tedy nutné zaměstnance poslat na běžný 6-8 hodinový akreditovaný kurz a zde jsou skutečně adekvátní slova pana prezidenta Horeckého o neefektivní a zbytečné časové i finanční investici do vzdělávání takového zaměstnance26. Lze situaci pro ilustraci vidět i poněkud vyhroceně, tzn., že na danou pozici se nedaří najít vhodného zaměstnance. Po prvních třech měsících odejde první zaměstnanec, z důvodů velké psychické a fyzické zátěže, toto samozřejmě zaměstnavateli nemusí sdělovat. Po dalších třech měsících odejde další zaměstnanec z důvodů nízkého finančního ohodnocení. Po dalších třech měsících propustí 25
tamtéž Dopis prezidenta Asociace poskytovatelů sociálních služeb v ČR Ing. Jiřího Horeckého, MBA z 10.1.20111 řediteli Odboru sociálních služeb a sociálního začleňování Ministerstva práce a sociálních věci Mgr. Martinu Žárskému. 26
60
zaměstnavatel zaměstnance kvůli nízkému pracovnímu nasazení, což také nemusí zaměstnanci sdělovat. Výše uvedené důvody jsou z praxe poměrně běžné, i když ne v tak těsném časovém závěsu. Zkusme ale předpokládat, že až poslední ze čtyř zaměstnanců překoná zkušení dobu a v pracovním poměru zůstane. Za rok se na jednom pracovním místě vystřídali čtyři zaměstnanci, z nichž tři odešli od zaměstnavatele. Každý z těchto osob by měl podle nastaveného systému a výkladu Ministerstva práce a sociálních věcí absolvovat akreditovaný kurz. Na toto další vzdělávání zaměstnavatel vynaložil tolik finančních prostředků (pokud skutečně přijmeme, že ho školící akce a stáže nic nestojí, jak vysvětluje Ministerstvo práce a sociálních věcí), kolik potřebuje na celkem čtyři pracovní místa při stabilním personálu v jednom kalendářním roce. Poskytovatel skutečně může napsat do žádosti o dotace náklad na vzdělávání zaměstnanců, jak vysvětluje ve své odpovědi pan ředitel pan Mgr. Martin Žárský27 z Ministerstva práce a sociálních věcí, že tento náklad je oprávněným. Pokud by však požadoval poskytovatel např. jen dvojnásobnou částku na každé druhé či třeba páté pracovní místo, jak ukazuje výše popsaný případ, stává se neopodstatněně vysokým po hodnotitele předložené žádosti o dotaci. Ve stejné odpovědi pana ředitele Mgr. Martina Žárského také není vůbec zmíněn zásadní fakt, že dotace se neposkytují v plné výši a není na ně právní nárok, jak uvádí Metodika Ministerstva práce a sociálních věcí ČR pro poskytování dotací ze státního rozpočtu poskytovatelům sociálních služeb v oblasti podpory poskytování sociálních služeb. 28
. Těžko se tedy poskytovatel bude vystavovat komplikacím spojeným s tím, že platí
méně za plyn, vodu nebo za nájem, raději ubere na vzdělávání zaměstnanců, což ještě nezpochybňuje, že je jeho prioritou upevňování a prohlubování odbornosti jeho zaměstnanců.
Závěr Reforma v sociálních službách, kterou přinesl zákon o sociálních službách ve znění pozdějších předpisů, ve vztahu ke kvalifikaci a dalšímu vzdělávání pracovníků v sociálních službách a sociálních pracovníků je bezpochyby krokem ke zvýšení image sociálních služeb. Tyto již nejsou jen dobročinnými spolky, ve kterých může dělat každý, přesněji ten, kdo nemůže dělat nic jiného a má sociální cítění nebo touhu pomáhat. Takové povědomí o
27
Odpověď ředitele Odboru sociálních služeb a sociálního začleňování Ministerstva práce a sociálních věci Mgr. Martina Žárského prezidentu Asociace poskytovatelů sociálních služeb v ČR Ing. Jiřímu Horeckému, MBA ze dne 14.3.2011. 28 http://www.mpsv.cz/files/clanky/9373/Metodika_291210.pdf, Metodika Ministerstva práce a sociálních věcí ČR pro poskytování dotací ze státního rozpočtu poskytovatelům sociálních služeb v oblasti podpory poskytování sociálních služeb
61
sociálních službách skutečně panovalo a pracovníci, kteří často zastávají velice náročnou práci jak fyzicky, tak psychicky, nebyli patřičně finančně oceňování právě také proto, že nemuseli splňovat žádné kvalifikační podmínky. Nastolený systém však na druhé straně dává příležitost myslet si, že další vzdělávání pracovníků v sociálních službách a sociálních pracovníků je nepromyšleným, akreditovaný vzdělavatelům finančně nahrávajícím systémem, který se omezuje na počítání hodin a s profesním rozvojem pracovníka nemá mnoho společného. Běžnou praxí ekonomů je to, že když u poskytovatelů chybějí finanční prostředky, tak se většinou škrtá právě v oblasti vzdělávání. Současným trendem je to, že podmínky v sociálních službách, kdy se pochopitelně škrtá všude, vedou poskytovatele ke snižování kvality svých služeb právě cestou nepřiměřených úspor ve vzdělávání, ke kterým je nabádá legislativní prostředí. Výše uvedený popis dopadu nastavených pravidel pro další vzdělávání pracovníků v sociálních službách a sociálních pracovníků na poskytovatele sociálních služeb mimoděk popisuje také to, že zcela vymizela kvalita vzdělavatelů a kvalita samotného dalšího vzdělávání v oblasti sociálních služeb. Transparentní jsou proto obavy poskytovatelů, že jejich zaměstnanci začnou pouze shánět patřičné hodiny k započítání dalšího vzdělávání a jejich chuť absolvovat skutečně kvalitní vzdělávání brzy vymizí. Předpoklad, že v době škrtů si může poskytovatel dovolit zaměstnancům platit vzdělávání nad rámec toho, co „prostě musí“ je neekonomický. A předpoklad chtít po pracovnících sociálních služeb s nízkým příjmem, aby si vzdělávání hradili sámi, je pro některé téměř neetický. Samozřejmě se naskýtá otázka získávání finančních prostředků od sponzorů. Zde bohužel lze konstatovat, že je velice obtížné získávat finanční částky na sociální služby obecně, natož na vzdělávání zaměstnanců. Lze si však jistě představit získání finančních prostředků na smysluplně sestavený plán osobního rozvoje zaměstnance, který má eminentní zájem na jeho naplnění a je schopen se na něm také podílet vlastními zdroji. Zde však zřejmě nabývá významu spekulace, jestli do smysluplného plánu rozvoje pracovníka skutečně lze zakomponovat formy a rozsahy dalšího vzdělávání jak je uvádí Ministerstvo práce a sociálních věcí. Od věci také není další spekulace, a to na téma: Skutečně si mají zaměstnanci shánět finanční prostředky na svůj vlastní rozvoj? Je cílem kvalitního vzdělávání zaměstnanců, aby bylo na úkor poskytované služby? Není totiž možné hodiny strávené sháněním sponzorských darů nezapočítat do pracovní doby.
62
Použité zdroje:
Beneš, M., doc. Dr.: Andragogika, 2010, 2, s. 33 Zákon 108/2006 Sb., o sociálních službách Zákon č. 262/2006 Sb., zákoník práce Zákon č. 206/2009 Sb., kterým se mění zákon č. 108/2006 Sb., o sociálních službách, ve znění pozdějších předpisů, a některé další zákony Vyhláška č. 505/2006 Sb., kterou se provádějí některá ustanovení zákona o sociálních službách Vyhláška 239/2009 Sb., kterou se mění vyhláška č. 505/2006 Sb. http://www.mpsv.cz/files/clanky/2974/otazky_odpovedi_22-rev3.pdf, Otázky a odpovědi k zákonu č. 108/2006 Sb., o sociálních službách a k zákonu č. 109/2006 Sb., kterým se mění některé zákony v souvislosti s přijetím zákona o sociálních službách http://www.mpsv.cz/files/clanky/7452/komise_informuje.pdf,
Akreditační
komise
MPSV
informuje !!! http://www.mpsv.cz/files/clanky/8109/Povinne_dalsi_vzdelavani.pdf, Odpovědi na časté dotazy k dalšímu vzdělávání sociálních pracovníků a pracovníků v sociálních službách podle § 111 odst. 1 zákona č. 108/2006 Sb., o sociálních službách, v platném znění. http://www.mpsv.cz/cs/3493, Seznam_11041, poslední změna: 11.04.2011 http://www.mpsv.cz/cs/3493, Průvodce vyplňováním
formulářů žádosti o akreditaci, s. 8
http://www.mpsv.cz/files/clanky/9373/Metodika_291210.pdf, Metodika Ministerstva práce a sociálních věcí ČR pro poskytování dotací ze státního rozpočtu poskytovatelům sociálních služeb v oblasti podpory poskytování sociálních služeb Dopis prezidenta Asociace poskytovatelů sociálních služeb v ČR Ing. Jiřího Horeckého, MBA z 10.1.20111 řediteli Odboru sociálních služeb a sociálního začleňování Ministerstva práce a sociálních věci Mgr. Martinu Žárskému. Odpověď ředitele Odboru sociálních služeb a sociálního začleňování Ministerstva práce a sociálních věci Mgr. Martina Žárského prezidentu Asociace poskytovatelů sociálních služeb v ČR Ing. Jiřímu Horeckému, MBA ze dne 14.3.2011.
63
Mgr. Zuzana Filipková, PhD. Slezská diakonie
Úloha kvality sociálních služeb v péči o lidi se zdravotním postižením v České republice Úvod Účelem této publikace je podat informaci o vývoji kvality sociálních služeb v péči o lidi se zdravotním postižením v České republice.Článek se zabývá problematikou aplikace Standardů kvality sociálních služeb v zařízeních sociálních služeb pro lidi s postižením. Popisuje vliv kvality na důstojný a plnohodnotný život těchto osob.
1. Historie péče o lidi s postižením 1.1. Vývoj péče o lidi s postižením do roku 1989 V minulosti byli lidé s různým druhem postižení v České republice často segregováni na okraj lidské společnosti. V období totalitního režimu byly zde vybudovány velké budovy ústavního typu, především na okrajích měst a také v nezabydlených částech obcí, kde tito lidé žili. Rodičům, kterým se narodilo dítě s postižením, bylo již v porodnici nabídnuto umístění tohoto dítěte do ústavní péče, kde dítě a pak dospělý člověk s postižením strávil celý svůj život. Tento trend vycházel především z tehdejšího smýšlení o lidech s postižením a z představy o nutnosti ochrany běžné populace. Po sametové revoluci v roce 1989 dochází postupně k velkým proměnám v oblasti poskytování sociálních služeb pro občany se zdravotním postižením. Doposud jediným poskytovatelem sociálních služeb pro tuto cílovou skupinu byl stát.
1.2.Služby sociální péče do roku 2006 Sociální služby po sametové revoluci v roce 1989 se deklarativně začínají odklánět od ústavní péče a začíná být zde zdůrazňována důležitost setrvání lidí s postižením v jejich přirozeném prostředí. Další změny v sociální oblasti se začaly odehrávat díky reformě veřejné správy, kdy do systému poskytování sociálních služeb vstoupily mimo stát i obce a kraje a 64
také neziskové organizace, které začaly poskytovat služby lidem s postižením. Začaly se zde rozšiřovat služby neinstitucionální péče a zároveň velmi rychle začaly vznikat služby nové. Při poskytování sociálních služeb docházelo k významným inovacím, ale de fakto u nás existovaly tyto služby: •
výchovná a poradenská péče,
•
ústavní sociální péče,
•
péče v ostatních zařízeních sociální péče,
•
stravování.
Sociální služby měly tyto charakteristické rysy: •
Člověk, který se ocitl v nepříznivé sociální situaci, byl považován spíše za objekt působení systému, a nikoliv za aktivního činitele, jehož objektivizované potřeby a projev vůle, jak situaci řešit, by měly být určující pro formu pomoci.
•
Nebyl zajištěn jednotný systém objektivního hodnocení potřeb osob, ze kterého by bylo možné vycházet při vytváření nabídky služeb nebo jiných forem pomoci odpovídajících potřebám.
•
Lidé, kteří z nějakých důvodů byli oslabeni v prosazování svých oprávněných zájmů, nebyli dostatečně chránění před tím, aby jejich individuální zájmy nebyly poškozovány, ať již nesprávným postupem, nebo neodborným poskytováním sociálních služeb.
•
Nebyl vytvořen právní rámec rozvoje lidských zdrojů v oblasti poskytování sociálních služeb, a to především pro oblast sociální práce, jejíž úroveň (nejen v systému sociálních služeb) zásadním způsobem určuje funkčnost sociálních systémů.
•
Nebyly uspokojivě vyřešeny vzájemné vztahy a kompetence jednotlivých úrovní veřejné správy, které nesly odpovědnost za vytváření podmínek pro uspokojování potřeb osob.
•
Nebyl zajištěn jednotný rozsah práv a povinností pro poskytovatele sociálních služeb, což se projevovalo zejména v rozdílném náhledu na organizace zřizované orgány veřejné správy a organizace, které stály mimo veřejnoprávní strukturu, tj. především nestátní neziskové organizace.
•
Nebyly vytvořeny systémy dohledu nad kvalitou poskytovaných sociálních služeb.
65
•
Nebyly vytvoření podmínky k zavedení informační základny o síti sociálních služeb a činnostech, které nabízejí.
•
Z hlediska oblasti působení sociálních služeb nebyly vůbec upraveny druhy služeb, které se zaměřují na prevenci sociálního vyloučení osob nebo skupin osob.
•
Z hlediska uživatelů sociálních služeb nebyl vyřešen závazný obsah jim poskytovaných služeb s přihlédnutím k dlouhodobě nepříznivému zdravotnímu stavu a z něj vyplývajících omezení, který by objektivním způsobem zohlednil potřeby jednotlivých skupin občanů závislých na pomoci a péči.
Tehdy platná právní úprava tak umožnila lidem, kteří nebyli schopni zabezpečit své základní životní potřeby (zpravidla z důvodu věku nebo zdravotního postižení), využívat jen velmi chudé spektrum služeb. Sociální služby, které svým charakterem lépe naplňovaly principy sociální integrace oproti službám „tradičním“, neměly zákonnou oporu (např. osobní asistence, raná péče, kontaktní centra, odlehčovací služby). V praxi to znamenalo, že jejich existence a rozvoj byly závislé na převládajících „náladách“ příslušných úředníků a případné dostupnosti dotačních programů (Michalík, 2008, s. 8 – 11).
2. Nový systém sociálních služeb po roce 2006 2.1. Principy organizace nového systému sociálních služeb Významným mezníkem v rozvoji sociálních služeb v České republice po roce 2006 je přijetí Zákona č. 108/2006 Sb., o sociálních službách účinného od 1. 1. 2007. Zákon doplnil prováděcí předpis - Vyhláška č. 505/2006 Sb. Oba předpisy již byly novelizovány (Zákon č. 206/2009 Sb., kterým se mění Zákon č. 108/2006 Sb., o sociálních službách, ve znění pozdějších předpisů, a některé další zákony, Vyhláška č. 239/2009 Sb., kterou se mění Vyhláška č. 505/2006 Sb., kterou se provádějí některá ustanovení zákona o sociálních službách, ve znění pozdějších předpisů). Nový zákon o sociálních službách vnesl zásadní změny v přístupu a péči o lidi s postižením. Hlavním cílem
nové právní úpravy bylo vytvoření podmínek pro uspokojování
oprávněných potřeb lidí, kteří jsou oslabeni v jejich prosazování. Zákon o sociálních službách představuje základní rámec k zajištění potřebné podpory a pomoci v určitém druhu nepříznivé sociální situace. Podporou a pomocí se rozumí takové spektrum činností, které jsou nezbytné pro sociální začlenění osob
a důstojné podmínky života odpovídající úrovni rozvoje
66
společnosti. Souvisejícím cílem tohoto zákona je podporovat proces sociálního začleňování a sociální soudržnosti společnosti.
2.2. Charakteristiky Zákona č. 108/2006 Sb. Formy poskytované pomoci podle Michalíka (2008) naplňuji následující charakteristiky: •
dostupnost – z hlediska typu pomoci, územní dostupnost, informační dostupnost, v neposlední řadě také dostupnost z hlediska ekonomického,
•
efektivita – formy uzpůsobené tak, aby vyhovovaly potřebě člověka, nikoliv „potřebám“ systému,
•
kvalita - má být zajištěna takovým způsobem a v takovém rozsahu, který odpovídá současnému poznání a možnostem společnosti,
•
bezpečnost – nesmí omezovat oprávněná práva a zájmy lidí,
•
hospodárnost – systém má být nastaven tak, aby veřejné i osobní výdaje používané na poskytnutí pomoci v maximální možné míře pokrývaly objektivizovaný rozsah potřeb.
Jedním z klíčových prvků nového systému sociálních služeb se stala jejich kvalita. Tento pojem je obsažen v textu zákonných a podzákonných právních předpisů. Jeho použitím v sousloví „standardy kvality sociálních služeb“ došlo k normativnímu stanovení zásad sociálních služeb, kde jejich kvalita je na prvním místě.
2.3. Smysl nového zákona Zákon č. 108/2006 Sb. přinesl naprosto zásadní změnu v systému sociální péče. Opustil dosavadní praxi paternalisticko-direktivního modelu a vytvořil prostředí pro rozvoj vztahů mezi poskytovateli sociálních služeb a jejich klienty, založený na rovnoprávnosti, dobrovolnosti, důsledně individuálním přístupu, na úsilí o nevyčleňování adresátů sociálních služeb z přirozeného prostředí a ze společnosti, se zvláštním důrazem na spolupráci mezi poskytovateli, uživateli i osobami jim blízkými, s cílem mobilizovat uživatele sociálních služeb k převzetí spoluodpovědnosti na řešení jejich nepříznivé sociální situace a závislosti na poskytování sociálních služeb. Ze zákona je velmi patrný důraz na respekt k základním lidským a občanským právům, oprávněným zájmům a lidské důstojnosti adresátů sociálních služeb.
67
Zákon také vytvořil lepší podmínky pro jednotlivce – fyzické osoby, tak, aby i ony mohly na procesu poskytování sociálních služeb snáze participovat, sledujíc tím právě pevnější zakotvení adresátů soc. služeb v jejich přirozeném sociálním prostředí i jejich motivaci ke spolupráci při řešení jejich nepříznivé sociální situace.
2.4. Zásady zákona o sociálních službách •
bezplatné sociální poradenství pro každého
•
zachování lidské důstojnosti a respekt k lidským a občanským právům a oprávněným zájmům
•
individuální přístup
•
aktivizace k samostatnosti
•
podpora při zakotvení v přirozeném sociálním prostředí
•
rovnoprávnost
•
dobrovolnost
Co nového zákon přinesl?
.
V samotném zákoně se setkáváme s několika zcela novými instituty. Jsou to: •
příspěvek na péči
•
registrace poskytovatele
•
fyzické osoby jako poskytovatelé soc. služeb
•
smlouva o poskytování soc. služeb
•
standardy kvality sociálních služeb
•
inspekce poskytování soc. služeb
Některé z minulosti již více-méně známé instituty a mechanismy dostaly v zákoně nový obsah, případně i jméno. Jsou to především: •
bezmocnost, nyní pojmenována „stupněm závislosti“ (a řazená do 4 stupňů),
•
základní (obligatorní) a fakultativní (nadstandardní) služby,
•
zákon sofistikovaněji stanoví odborné předpoklady pro výkon některých činností při poskytování soc. služeb,
•
novým způsobem je upravena působnost státních orgánů v procesu poskytování soc. služeb a jeho kontroly,
68
•
poskytovatelé sociálních služeb, zřizovaní státními a samosprávnými orgány, získávají více autonomie, ale též odpovědnosti (Krutilová, Čámský, Sembdner, 2008, s. 26 – 27).
Zákon definuje a popisuje všechny sociální služby. Podle typu sociální situace rozlišuje služby sociální péče, služby sociální prevence a sociálního poradenství. Podle zákona o sociálních službách musí všichni poskytovatelé plnit registrační podmínky toho druhu služby, ke kterému se přihlásí. Zákon rovněž zavazuje poskytovatele sociálních služeb dodržovat Standardy kvality sociálních služeb.
3. Standardy kvality sociálních služeb 3.1. Obsah Standardů kvality sociálních služeb Standardy kvality sociálních služeb jsou součástí Vyhlášky č. 505/2006 Sb., kterou se provádějí některá ustanovení zákona o sociálních službách. Standardy kvality sociálních služeb představují soubor kritérií, jejichž prostřednictvím je definována úroveň poskytování kvality sociálních služeb v oblasti personálního a provozního zabezpečení sociálních služeb a v oblasti vztahů mezi poskytovatelem a osobami se zdravotním postižením.
3.2. Účel standardů kvality sociálních služeb: •
Popisují, jak má vypadat kvalitní sociální služba,
•
Jsou měřítkem pro porovnání kvality sociálních služeb,
•
Mají zajistit kvalitu sociálních služeb a tím efektivní využívání veřejných finančních prostředků.
3.3. Cíl a využití standardů: Standardy kvality mají za cíl: •
Zvýšit kvalitu poskytovaných služeb,
•
Zajistit ochranu práv a svobod uživatelů sociálních služeb,
•
Podporovat rovný přístup (např. ke vzdělání, práci, službách atd.) a plnohodnotný život uživatelů sociálních služeb a tím naplňovat politiku sociálního začleňování,
•
Podporovat setrvání člověka nacházejícího se v nepříznivé osobní situaci v jeho přirozeném prostředí, 69
•
Podporovat přirozené zdroje uživatelů služeb, jejich nezávislost a autonomii.
Standardy kvality jsou užitečné jak pro uživatele sociálních služeb, tak i pro zadavatele (subjekty, které služby objednávají a platí z veřejných zdrojů – obec, stát). Umožňují porovnávat efektivitu jednotlivých druhů služeb, které pomáhají řešit stejný typ nepříznivé sociální situace, i efektivitu různých zařízení, která poskytují stejný druh služby (Janoušková, 2007, s. 35 – 36).
3.4. Základní členění standardů kvality Standardů je celkem 15 a jsou rozděleny do tří skupin: •
Procedurální standardy č. 1 - 8 stanovují, jak má poskytování služby vypadat. Na co je potřeba si dát pozor při jednání se zájemcem o služby, jak službu přizpůsobit individuálním potřebám každého člověka. Velká část textu je věnována ochraně práv uživatelů služeb a vytváření ochranných mechanismů, jako jsou postupy pro podávání stížností, pravidla proti střetu zájmů apod.
•
Personální standardy č. 9 - 10 se věnují personálnímu zajištění služeb. Kvalita služby je přímo závislá na pracovnících – na jejich dovednostech a vzdělání, vedení a podpoře, na podmínkách, které pro práci mají. Tyto standardy také vyžadují, aby měl poskytovatel písemně upraveny způsoby odměňování pracovníků, plán jejich dalšího rozvoje, jejich podporu prostřednictvím supervize a dalšího vzdělávání.
•
Provozní standardy č. 11 - 15 definují podmínky pro poskytování sociálních služeb. Soustřeďují se na prostory, kde jsou služby poskytování, na časovou dostupnost, technickou zabezpečenost služeb a také na vymezení nouzových a havarijních situací a na celkový budoucí rozvoj poskytovatele služby (Janoušková, Nedělníková, 2008, s. 58).
4. Zásadní aspekty kvality sociálních služeb 4.1. Registrace poskytovatele sociálních služeb Jde tu o zcela nový institut, jehož smyslem je zabezpečit, aby ten, kdo se hodlá stát poskytovatelem sociálních služeb, ještě před zahájením této činnosti osvědčil, že splňuje některé zásadní podmínky hygienického, technického, materiálního, personálního i odborného charakteru, které mu umožní poskytovat sociální služby v požadovaném rozsahu a kvalitě. Registrujícím orgánem jsou krajské úřady, v některých případech ministerstvo (MPSV),
70
přičemž registrace je nezbytnou podmínkou pro výkon činnosti poskytovatele, její odnětí znamená, že poskytovatel nadále již není oprávněn příslušnou soc. službu poskytovat. Na každou ze základních služeb uvedených v § 39 – 52 a 54 – 70 zákona je nutná zvláštní, samostatná registrace (Bicková L., Čámský P., Francková H. a kol., 2010, s. 103).
4.2. Inspekce poskytování sociálních služeb Zda poskytovatel sociálních služeb splňuje a respektuje povinnosti poskytovatelů a vykonává kvalitní sociální služby je nutné zjišťovat prostřednictvím pravidelných kontrol. Zákon nově definuje způsob kontroly – inspekcí poskytování sociálních služeb (viz § 97 – 99 zákona o sociálních službách). Inspekci provádí krajský úřad, u poskytovatelů sociálních služeb, vůči nimž kraj vykonává funkci zřizovatele, ji provádí ministerstvo práce a sociálních věcí. Kvalita sociálních služeb se při inspekci ověřuje pomoci standardů kvality sociálních služeb. Činnost inspekce však nelze chápat pouze jako kontrolu (včetně použití restriktivních opatření), ale i jako způsob, jak z relativně objektivního pohledu možno monitorovat činnost každého registrovaného poskytovatele sociálních služeb, upozorňovat ho na případné nedostatky, které se v jeho činnosti vyskytují, a vést jej k jejich co nejrychlejšímu odstraňování. Samotná restrikce je potom až tím nejzazším opatřením, kterým stát znemožní nezpůsobilému poskytovateli, který vytknuté nedostatky v přiměřené lhůtě neodstranil, nadále působit v oblasti poskytování sociálních služeb (Bicková L., Čámský P., Francková H. a kol., 2010, s. 105).
4.3. Odbornost pracovníků jako základní předpoklad pro poskytování kvalitní služby V předchozí legislativní úpravě nebylo definováno, kdo je oprávněn poskytovat sociální služby ani nebylo stanoveno požadované vzdělání pro pracovníky v sociálních službách. V současné době zákon jasně vymezuje okruh pracovníků, kteří vykonávají odbornou činnost v sociálních službách. Jedná se o sociální pracovníky, pracovníky v sociálních službách, zdravotnické, pedagogické pracovníky a další odborné pracovníky, kteří přímo poskytují sociálních služby. Zákon definuje předpoklady pro výkon povolání sociálního pracovníka a pracovníka v sociálních službách je nutné považovat za vysoce pozitivní krok ke zkvalitnění sociální práce a sociálních služeb. Odbornou způsobilost k výkonu činností v sociálních službách je mimo jiné možno získat absolvováním akreditovaných vzdělávacích kurzů. Ministerstvo práce a sociálních věcí pro účely zákona o sociálních službách rozhoduje o akreditaci vzdělávacích zařízení a jejich 71
vzdělávacích programů a kontroluje činnost těchto vzdělávacích zařízení. K tomuto účelu také zřídilo Akreditační komisi pro oblast dalšího vzdělávání sociálních pracovníků a rekvalifikačního vzdělávání pracovníků v sociálních službách. Na webových stránkách Ministerstva práce a sociálních věcí je zveřejněn seznam akreditovaných vzdělávacích zařízení. (pracovníci odboru sociálních věcí Krajského úřadu Moravskoslezského kraje, 2010, s. 15-17).
4.4. Příspěvek na péči Jedná se o přísně účelovou sociální dávku určenou výhradně k zajištění (nákupu) sociálních služeb, které uživatel podle stupně závislosti nezbytně potřebuje. Příspěvek je vyplacen přímo uživateli v částkách lišících se podle stupně závislosti. Příspěvek není příjmem uživatele a nelze jej tak používat podle libovolného rozhodnutí, ale pouze k obstarání základních (zpoplatněných) služeb, které potřebuje. O jeho přiznání probíhá řízení, v němž na základě doporučení příslušné správy sociálního zabezpečení (původně úřadu práce) obecní úřad obce s rozšířenou působností rozhoduje o jeho výši, případně o její změně nebo o odnětí příspěvku. (Bicková L., Čámský P., Francková H. a kol., 2010, s. 105). Tak jak již bylo zde řečeno všechny sociální služby v České republice mají povinnost zavádět kvalitu do svých zařízení. Krajské úřady a Ministerstvo práce a sociálních věcí kontroluji úroveň kvality prostřednictvím inspekcí. Aby jednotlivé služby mohly úspěšně projít inspekčním procesem musí se na něj dobře připravit.Nejlepší formou jak pracovníky, ale také klienty připravit je tzv.konzultační proces.V následující kapitole bude na příkladu dobré praxe popsán způsob zavádění kvality v sociálních službách v neziskové organizaci, kterou je Slezská diakonie.
5. Slezská diakonie a způsob zavádění kvality do služeb pro osoby se zdravotním postižením 5.1. Charakteristika Slezské diakonie Slezská diakonie je nestátní nezisková organizace, která poskytuje své služby v sociálně – zdravotní oblasti. V centru pozornosti Slezské diakonie stojí lidé s postižením, senioři, lidé bez domova a všichni ti, kteří se dostali do nejrůznějších těžkých životních situací. Slezská diakonie působí na území Moravskoslezského, Olomouckého a Jihomoravského kraje. V současné době provozuje více než padesát středisek. Má zaregistrovaných sto sociálních služeb.
72
5.2. Slezská diakonie jako nezisková organizace Slezská diakonie patří do skupiny neziskových organizací, které po roce 1989 začaly v České republice rozvíjet své sociální služby. Dnes jsou neziskové organizace,které poskytuji služby osobám se zdravotním postižením stále v menšině oproti jiným poskytovatelům, často však tvoří velmi aktivní složku sociálních služeb. Prostřednictvím terénních a ambulantních služeb nabízejí alternativu služeb pobytových (v minulosti ústavních).
5.3. Aktivity pro lidi se zdravotním postižením ve Slezské diakonii Slezská diakonie poskytuje své služby lidem s různými druhy postižení, jako jsou např. mentální postižení, autismus, tělesná postižení, kombinované vady atd. Klientům je poskytována kvalifikována a odborné péče v poradnách rané péče, ve stacionářích, terapeutických dílnách, programu sociální rehabilitace, podpoře samostatného bydlení, v chráněném bydlení, v domovech pro osoby se zdravotním postižením, v poradnách rané péče. Tyto služby jsou rozvíjeny ve městech Český Těšín, Komorní Lhotka, Karviná, Bohumín, Třinec, Krnov, Nový Jičín, Široká Niva, Tichá, Brno, Frýdek-Místek, Bruntál. Cílem této činnosti Slezské diakonie je poskytnout osobám s postižením takovou podporu, aby mohli bydlet, učit se a pracovat srovnatelně se svými vrstevníky bez postižení. Slezská diakonie ve spolupráci se Slezskou církví evangelickou a.v. provozuje rovněž dvě školy, a to Církevní základní školu, střední školu a mateřskou školu se sídlem v Českém Těšíně a Církevní základní školu a mateřskou školu se sídlem v Krnově. Tyto vzdělávací instituce navštěvují žáci a studenti se zdravotním postižením, a mohou současně využívat služeb Slezské diakonie, jako je například rehabilitace a další sociální služby.
5.4. Systém zavádění kvality ve Slezské diakonii Posláním Slezské diakonie
je poskytování kvalitních sociálních a sociálně-
zdravotních služeb potřebným lidem na základě křesťanských hodnot. Kvalita poskytovaných služeb byla vždy jednou s důležitých priorit práce Slezské diakonie. Od svého vzniku se ve Slezské diakonii hledaly různé metody a formy, jak pracovat v jejich zařízeních profesně a kvalitně. Na začátku měli možnost pracovníci vyjet do zahraničí a některé modely péče, zvlášť v péči o lidi s mentálním postižením, vidět a následně aplikovat v jejich střediscích. O standardech kvality ve Slezské diakonií se diskutovalo několik let před tím, než byly oficiálně zveřejněny Ministerstvem práce a sociálních věcí.
73
Zavádění kvality v této organizaci je řízeným, plánovaným a cíleným procesem, který vyžaduje velice dobrou organizaci, ale také dostatek finančních prostředků k jeho realizaci. Systém zavádění kvality služeb ve Slezské diakonii můžeme rozdělit do několika vzájemně provázaných dílčích oblastí. Očekávaným dopadem všech realizovaných podpůrných aktivit je odborná a samostatná práce zaměstnanců určité služby při zpracovávání metodiky služby a především důsledné a uvědomělé naplňování standardů kvality při práci s klientem sociální služby.
5.5. Vzdělávání v oblasti kvality sociálních služeb Vzdělávání je ve Slezské diakonii vnímáno jako základní forma podpory v zavádění standardů ve službách, která je zaměřená na pochopení a praktické vyzkoušení naplňování konkrétního standardu sociální služby. Slezská diakonie je akreditovanou vzdělávací organizaci na základě akreditace č. 2007/215 - SP udělené MPSV dne 25.7.2007, která pravidelně vzdělává své pracovníky v oblasti kvality . Jedná se zejména o semináře a workshopy, kde pracovníci získávají obecné informace ke standardům kvality, které se pak snaží implementovat v rámci svých služeb, ale taky specifické semináře, které přímo souvisí s poskytováním konkrétní služby. Velmi vítanou aktivitou jsou výjezdní konference, na kterých je věnován větší prostor ve vzdělávání ke kvalitě sociálních služeb. Cílovými skupinami vzdělávacích aktivit v oblasti kvality jsou všichni zaměstnanci, jedná se zejména o vedoucí pracovníky služeb, koordinátory projektu, sociální pracovníky a pracovníky v sociálních službách.
5.6. Metodická podpora pracovníků v zavádění standardů kvality Návaznou etapou v zavádění kvality
v této organizaci je metodická podpora
pracovníků při zavádění standardů do služby, kterou poskytují, založená na pravidelné spolupráci podporovatele s pracovním týmem služby. Metodickou podporu pro střediska vykonávají především vedoucí oblastí a úseku a také tým podporovatelů složený z pracovníků, kteří mají lektorskou zkušenost spolu s odbornou kvalifikací, znalostmi a praxí v zavádění kvality v sociálních službách. Cílem je odborně podpořit pracovní tým při zavádění standardů. Výstupem spolupráce podporovatele s týmem služby je zpracovaný metodický materiál ke standardům poskytované služby v zařízení.
74
5.7. Konzultační proces Jedním z nosných pilířů celého systému kvality v SD je konzultační proces. Jedná se o propracovaný systém sebehodnocení a setkávání pracovníků služeb s externími odborníky – inspektory kvality. Konzultační proces k úrovni naplňování standardů je podpůrný a zcela dobrovolný. Jeho cílem je poskytnout pracovníkům, kteří vypracovávají metodiku služby, oporu, rady a návody, jak v systému zavádění kvality pokračovat. Konzultace je zpětnou vazbou, oceněním i zhodnocením práce na standardech, má pracovníky motivovat k další práci. Jejím úkolem je stanovit silné stránky služby, tzv. příklady dobré praxe, i slabé stránky služby, tedy oblasti, jež vyžadují zkvalitnění. Výhodou této metody je vysoká míra aktivizace všech pracovníků, participace pracovníků v přímé péči na tvorbě směrnic a metodických postupů. Konzultace se účastní pracovní tým střediska, který v diskusi s inspektory kvality obhajuje své názory a formulace v metodikách. Konzultační tým je tvořen zpravidla dvěma inspektory kvality a jedním zástupcem zřizovatele – členem managementu organizace. Každé konzultaci předchází dlouhá a náročná příprava ze strany pracovního týmu střediska – vypracování či přepracování metodiky a směrnic. První etapou konzultačního procesu je tzv. jednodenní konzultace. Nejvíce času je věnováno stěžejním standardům, od kterých se odvíjí celkové nastavení služby. Pokud se na první konzultaci nestihnou probrat všechny standardy, je nutné naplánovat další jednodenní konzultaci, kde je prostor zaměřit se na standardy a materiály, které nebyly obsahem první konzultace. Na jednodenní konzultaci navazuje tzv. následná konzultace, je to druhá etapa konzultačního procesu. Na této konzultaci má pracovní tým střediska možnost si ověřit, zda je systém implementace standardů kvality ve středisku nastaven „správným“ směrem a zda se podařilo odstranit nedostatky odhalené v rámci první konzultace. Tématicky je zaměřena na oblasti, které byly v rámci jednodenní konzultace odkryty jako problémové.
5.8. Interní hodnocení kvality poskytovaných služeb V procesu zavádění kvality se projevila jako velmi nápomocná realizace cvičných auditů kvality, kde je možnost ověřit si, zda je systém implementace kvality nastaven správně, zda je pro pracovníky dostatečnou podporou a zda jsou služby připraveny na úspěšné absolvování ostrých inspekcí. Audit kvality je cvičnou a dobrovolnou inspekcí kvality a také její průběh simuluje. Podle metodiky průběhu auditů kvality je audit třídenní a účastní se ho dva inspektoři, kteří 75
službě dříve neposkytli žádný druh podpory a setkávají se s ní poprvé. Audit je podpůrný, ale již je hodnotící. Jeho součástí jsou rozhovory s vybranými uživateli, vedoucím pracovníkem i pracovníky v přímé práci a samozřejmě studium metodiky a spisy uživatelů. Hodnoceny jsou všechny standardy kvality. Cílem auditů je ověřit, zda je konzultační systém nastaven správně, zda je pro pracovníky dostatečnou podporou a zda jsou služby připraveny na úspěšné absolvování inspekcí kvality.
5.9. Plánování ve Slezské diakonii Druhou nezbytnou součástí procesu zavádění kvality ve Slezské diakonii je oblast plánování.
Rozvojové plány středisek Mimo popsaný konzultační proces ve Slezské diakonií jsou organizovány konzultace k tvorbě rozvojového plánu. Cílem rozvojového plánu je především rozvíjet manažerské dovednosti vedoucího pracovníka služby. Rozvojový plán je analýzou služby z hlediska její historie, je rozborem její současné situace, popisuje její silné a slabé stránky, její problémy a možnosti. Zároveň se snaží definované silné stránky rozvíjet, rizika eliminovat a možnosti rozvoje přesně definovat. Klade si cíle jak krátkodobé do horizontu dvou let, tak dlouhodobé, do horizontu 10 let. Veškeré oblasti rozvojového plánu jsou popisovány s ohledem na standardy kvality. Proto i při jejich tvorbě je nezbytná konzultace s inspektorem kvality.
Strategický plán Slezské diakonie První oficiální Strategický plán vznikl v roce 2006 v období před rokem 2006 byly tvořeny pouze jednoleté plány středisek. Strategický plán je nejdůležitějším dokumentem v oblasti plánování. Ke spolupráci na tvorbě strategického plánu byla přizvána Hospodářská rozvojová agentura Třinecka, s .r. o. (HRAT), která vzdělávací program zajišťovala po metodické stránce. Strategickou skupinu, která se podílela na vzniku plánu rozvoje organizace, tvořili vedoucí pracovníci a pracovníci odpovědni za plánování. Strategický plán je implementován podle přesně definovaných kroků, ze kterého vychází plány činnosti všech oblastí, úseků a sekcí pro každý rok. Zároveň je využíván při každoročním hodnocení pracovníků, neboť každý cíl, opatření či konkrétní aktivita má stanovenou zodpovědnou osobu, procento náročnosti a v hodnocení také procentuální vyjádření splnění úkolu.
76
Aby bylo možno zajistit kontinuitu plánovacího procesu ve Slezské diakonii, v letošním roce byl schválen návazný strategický plán pro období 2009 – 2011.
5.10. Jiné modely kvality Slezská diakonie nemá však zkušenosti jen se standardy kvality, v roce 2005 vyzkoušela navázat na zavedené standardy kvality sociálních služeb jiným modelem kvality. Jedno ze středisek, které je zaměřeno na práci s lidmi s postižením se pilotně věnovalo zavádění Modelu řízení kvality EFQM a poté ISO. V roce 2005 středisko Eben-Ezer, zahájilo spolupráci s externí firmou ve věci zkvalitnění poskytovaných služeb pomocí implementace modelu EFQM. Středisko Eben-Ezer se tak stalo první sociální službou v ČR, které úspěšně Model řízení kvality EFQM zavedlo. V následujícím roce pracovní tým hledal systém zaručující trvalé zlepšování poskytovaných služeb a rozhodl se pro normy ČSN EN ISO 9001:2001. Úsilí pracovního týmu střediska při zavádění systému řízení ISO bylo úspěšně zakončeno certifikačním auditem, který se od té doby pravidelně opakuje. Certifikát je vystaven pro následující obory činnosti: 1) Domov pro osoby se zdravotním postižením 2) Sociálně terapeutická dílna 3) Chráněné bydlení Stávající systém řízení kvality ve středisku Eben-Ezer je důkazem, že současně se zaváděním Standardů kvality sociálních služeb dle požadavků Zákona 108/2006 Sb. o sociálních službách lze aplikovat i systém vyšší úrovně v rámci komplexního systému řízení jakosti s využitím modelu dle ČSN EN ISO 9001:2001, neboť tyto dva modely kvality se vzájemně ideálně doplňují (Filipková Z., Klimková M., 2010, s. 28 – 32).
5.11. Organizační a finanční zajištění kvality ve Slezské diakonii Každá služba pro lidi s postižením má vytvořenou samostatnou metodiku ke standardům. Všechny služby mají svůj pracovní tým, který se schází proto, aby pracoval na standardech. Většina služeb Slezské diakonie má svého metodika, který práci na standardech koordinuje. Celý proces zavádění je financován z různých národních i evropských grantů a projektů. Od začátku je koordinován náměstkyni pro sociální práci, manažerkou kvality a projektovou asistentkou. Během jedenácti let, kdy je zavádění kvality realizováno proběhlo 77
více než 300 podpůrných aktivit (konzultací, rozvojových plánů, auditů), desítky vzdělávacích akcí: konferencí, seminářů, workshopů, mnoho kontrol kvality, provedených městskými úřady, čtyři kontroly kvality z ministerstva práce a sociálních věcí a šest ostrých inspekcí provedené Krajským úřadem Moravskoslezského kraje, které byly úspěšné.Všemi Slezská diakonie prošla s vynikajícím výsledkem.
5.12. Ocenění Slezské diakonie v oblasti kvality sociálních služeb Velice významné pro Slezskou diakonii bylo získání čtyř Cen za kvalitu poskytované sociální péče v červnu 2007 v Karlových Varech. Ocenění byla udělena Radou České společnosti pro jakost a zástupci Sociální péče. První cenu získal stacionář pro děti se zdravotním postižením Eunika v kategorii Nejlepší poskytovatel služeb pro děti a středisko Osobní asistence v kategorii Nejlepší poskytovatel služeb pro osoby zdravotně postižené. Třetí místo získala střediska Eben-Ezer v kategorii Nejlepší poskytovatel služeb pro osoby zdravotně postižené a středisko Lydie v kategorii Nejlepší poskytovatel služeb pro děti. Parlament České republiky ocenil ředitele Slezské diakonie u příležitosti vyhlášení Ceny kvality v sociální péči v roce 2007. Za rok 2008 bylo Radou České společnosti pro jakost a zástupci Sociální péče oceněno první cenou středisko Archa Široká Niva, chráněné bydlení, jako nejkvalitnější služba pro lidi se zdravotním postižením v České republice. I když „cesta za kvalitou“ ve Slezské diakonii je často náročná, vědomí že na jejím konci je dobře odvedená práce a spokojený uživatel popohání pracovníky stále k lepším výsledkům.
6. Transformace sociálních služeb v péči o lidi se zdravotním postižením 6.1. Ministerstvo práce a sociálních věcí a transformace pobytových sociálních služeb Kromě kvality další důležité téma v sociálních službách pro lidi s postižením je transformace pobytových služeb pro lidi se zdravotním postižením.V České republice kromě nových ambulantních a terénních služeb,které vznikly po sametové revoluci stále fungují ústavy – terminologií zákona o sociálních službách ,domovy pro osoby se zdravotním postižením nebo domovy se zvláštním režimem . Stěžejním dokumentem, kterým se Česká republika k procesu transformace těchto domovů přihlásila, je „Koncepce podpory transformace pobytových sociálních služeb v jiné druhy sociálních služeb poskytované v přirozené komunitě uživatele a podporující sociální začlenění uživatele do společnosti“ schválená usnesením vlády č. 127 ze dne 21. února 2007. Součástí naplňování této koncepce je také pilotní projekt Ministerstva práce a 78
sociálních věci „Podpora transformace sociálních služeb“, který je financovaný z Evropského sociálního fondu, Operačního programu Lidské zdroje a zaměstnanost a který započal v dubnu 2009. Je na něj alokováno celkem 136 250 000,-- Kč. Hlavním záměrem tohoto projektu je podpořit transformaci služeb sociální péče na základě individuálně určených potřeb uživatelů do přirozené komunity, přispět k realizaci deinstituionalizace pobytových zařízení v České republice a zajistit plnění cílů a opatření formulovaných v koncepci. Za spolupráce s kraji (mimo Hl. m. Prahu) byla vybrána nejvíce riziková zařízení z oblasti služeb pro osoby se zdravotním postižením, která splnila podmínky nastavené Ministerstvem práce a sociálních věcí České republiky. Jedná se o celkem 33 zařízení, z toho 28 jich bylo navrženo kraji a zbývajících 5 jsou organizace přímo řízené ministerstvem. Projekt „Podpora transformace sociálních služeb“ se zaměřuje na zajištění neinvestiční složky deinstitucionalizace. Tato zařízení postupně vypracovávají transformační plány, jejichž cílem je vytvořit na konkrétním území síť sociálních služeb pro osoby se zdravotním postižením, které jim umožní žít s potřebnou podporou normálním životem srovnatelným s jejich vrstevníky, a to nejen v oblasti bydlení, ale i práce a trávení volného času. Investiční část je u vybraných zařízení zajištěna provázaností na prostředky Evropského fondu pro regionální rozvoj, Integrovaného operačního programu, jehož prostřednictvím jsou realizovány výstupy transformačních plánů. Podporováno je zejména vytvoření sítě chráněných bytů a malých domovů pro osoby se zdravotním postižením v běžné zástavbě a zázemí pro ambulantní a terénní služby s cílem snížit kapacity stávajících objektů nebo tyto nevyhovující budovy zcela zrušit. Proces podpory transformace a deinstitucionalizace sociálních služeb zahrnuje řadu aktivit, do jejichž realizace jsou zapojeny resorty státní správy, samosprávy a další aktéři. Během transformačního procesu je nutné vycházet z potřeb nynějších uživatelů, postupovat s respektem ke konkrétní situaci v zařízení i v kraji a nastavovat služby tak, aby byly vhodné i pro budoucí uživatele a zároveň udržitelné. MPSV proto zahájilo spolupráci se zahraniční organizací Lumos (dříve Children´s High Level Group), která má praktické zkušenosti s deinstitucionalizací z mnoha zemí Evropy, a ve spolupráci s ní mimo jiné připravilo a zajistilo sérii seminářů k vybraným tématům z oblasti transformace pro pracovníky krajských úřadů a poskytovatele sociálních služeb zapojené do projektu. Během roku 2009 a první poloviny roku 2010 v jednotlivých krajích vznikly regionální transformační týmy zodpovědné za proces transformace v regionu. Ve vybraných
79
zařízeních sociálních služeb byly vytvořeny tzv. multidisciplinární transformační týmy uskutečňující transformaci zařízení. Ve vybraných zařízeních, která byla v pokročilejší fázi transformačního procesu, byla realizována od začátku roku 2010 veřejná zakázka „Zajištění přípravné fáze pilotního ověřování transformace“. Jejím cílem bylo nastartování některých aktivit procesu transformace sociálních služeb a podpora tvorby transformačních plánů. (časopis Sociální služby 12/2010, s. 26 - 27) Celý proces bude pokračovat ještě několik dalších let a měl by vést k vytvoření mnoha nových služeb, kde lidi se zdravotním postižením budou moct žít mnohem důstojnější a samostatnější život než tomu bylo doposud.
6.2. Transformace pobytových služeb v Moravskoslezském kraji Kromě transformace pobytových služeb, které zabezpečuje ministerstvo práce a sociálních věcí, transformačním procesem prochází i některé služby zřizované jednotlivými krajskými úřady. Příkladem dobré praxe je Moravskoslezský kraj, který do transformace vstoupil již před několika lety. Moravskoslezský kraj pro období 2007 – 2013 si vytýčil jasnou strategii transformace sociálních služeb. Tato strategie se opírá o dokumenty Koncepce kvality sociálních služeb v Moravskoslezském kraji (včetně transformace pobytových sociálních služeb) a Akční plán realizace koncepce kvality sociálních služeb v Moravskoslezském kraji (včetně transformace pobytových sociálních služeb).
Časový rámec podpory transformace je plánován na období 2007 — 2013. Tento časový interval odpovídá programovacímu období čerpání finančních prostředků ze strukturálních fondů Evropské unie, které slouží k pokrytí investic spojených s transformací. Na konci tohoto období bude provedeno zhodnocení celého procesu podpory a vypracována koncepce na další období. Aktivity metodické podpory transformace jsou vedeny dvěmi základními směry. Je to podpora transformace zařízení sociálních služeb pro seniory a podpora transformace zařízení sociálních služeb pro osoby se zdravotním postižením. Cílem transformace pro osoby se zdravotním postižením, především mentálním a duševním, je vytvořit koordinovanou sít služeb umožňující život uživatelů služby v přirozené komunitě a tím minimalizovat dosud preferovaný způsob poskytování sociální služby prostřednictvím velkých pobytových zařízení. Cílem je také umožnit lidem se zdravotním postižením žít s podporou vycházející z individuální míry a rozsahu jejich potřeb. Znamená to 80
také zaměřit se na humanizaci stávajících pobytových zařízení a jejich postupné „rozpouštění“ do přirozené sítě služeb v komunitě. Transformace pobytových sociálních služeb je tedy skutečný úkol, jehož naplnění potrvá několik desítek let. Důvodem transformace pobytových sociálních služeb v Moravskoslezském kraji jsou především negativa těchto zařízení. Země dnešní EU se od 70. let minulého století zabývají realizací procesu deinstitucionalizace a podporou práva žít v přirozené komunitě pro všechny občany.
6.3. Základní principy transformace •
princip humanizace (zaměření se na uživatele služby jako na individualitu, nástrojem jsou standardy kvality sociálních služeb),
•
princip individualizace (poskytování sociálních služeb zaměřených na individuální podporu života člověka v přirozeném prostředí),
•
princip služby v přirozeném prostředí člověka.
U těch klientů, kteří mají schopnost samostatně bydlet, je nutné co nejdříve zajistit samostatné bydlení s využitím přirozených komunit. Umístění uživatelů do bytových jednotek musí odpovídat všeobecně uznávaným normám ubytování v domech v běžné zástavbě. Lidé se zdravotním postižením, kteří jsou závislí na pomoci jiné osoby musí mít možnost využít takovou sociální službu, která je nevyčlení z přirozené komunity, jak se to děje v případě ústavní péče. Část uživatelů potřebuje vzhledem ke svému věku nebo zdravotnímu stavu podporu pobytových služeb. Umístění a pobyt v ústavním zařízení často znamená ztrátu autonomie a motivace k různým činnostem. Pobytové služby musí být poskytovány tak, aby se co nejvíce přibližovaly přirozenému prostředí. Tento požadavek je charakterizován především malou kapacitou zařízení (snížit kapacitu zařízení v souladu s dobrou praxí EU, podle níž by počet obyvatel jednotlivých bytů či budov měl odpovídat velikosti malé skupiny jako například velikost rodiny), vybavení zařízení ani oblečení a způsob vzájemného oslovování personálu nesmí připomínat nemocnici či jiné zdravotnické zařízení. Režimem a způsobem života klientů (individuální režim), má připomínat normální rodinné zázemí umístěné v běžné zástavbě. Předpokladem je, že do roku 2013 v Moravskoslezském kraji vznikne mnoho transformovaných velmi kvalitních, zrekonstruovaných a dobře vybavených sociálních služeb
81
(pracovníci odboru sociálních věcí Krajského úřadu Moravskoslezského kraje, 2010, s. 33 – 34). Celý proces transformace je podporován mnohými školícími a vzdělávacími programy, které organizuji pracovníci Sociálního odboru Moravskoslezského kraje, na které zvou pracovníky služeb, které procházejí procesem transformace, ale také zaměstnance jiných subjektů, které poskytuji služby pro lidi se zdravotním postižením.Což vede k výměně příkladů dobré praxe mezi všemi poskytovateli služeb pro osoby se zdravotním postižením.
6.4. Zapojení Slezské diakonie do procesu transformace v Moravskoslezském kraji Slezská diakonie byla přizvána
do procesu transformace sociálním odborem
Moravskoslezského kraje. Někteří zaměstnanci Slezské diakonie pracovali jako odborní poradci pro krajská zařízení při tvorbě jejich transformačních plánů. Díky tomu vznikly ve Slezské diakonii v rámci transformační koncepce v roce 2010 sociálně terapeutické dílny Effatha v Krnově, Novém Jičíně a v roce 2011 pak chráněné bydlení Archa Nový Jičín.
Závěr V posledních letech probíhá mnoho zásadních změn v České republice v sociálních službách. Nová filozofie přístupu ke zdravotně postiženým si vyžádala i změnu v myšlení pracovníků, rodinných příslušníků, ale také samotně zdravotně postižených. Všechny tyto proměny vedou k důstojnosti a normálnímu životu na který lidé s handicapem mají stejný nárok jak kdokoliv z nás.
82
Použité zdroje:
Krutilová D., Čámský P., Sembdner J.: Sociální služby. Tábor: Asociace poskytovatelů sociálních služeb ČR, 2008, ISBN 978-80-254-3427-7 Michalík J., Smluvní vztahy v sociálních službách. Olomouc: VCIZP-sekce vzdělávání, 2008, ISBN 80-903658-1-7 Janoušková K., Nedělníková D., Profesní dovednosti terénních sociálních pracovníků – Sborník studijních textů. Ostrava: Ostravská univerzita, 2008, ISBN 978-80-7368-504-1 Janoušková K., Metodické a koordinační dovednosti v sociálních službách – Sborník studijních textů. Ostrava: Ostravská univerzita, 2007, ISBN 978-80-7368-229-3 Kolektiv autorů, Koncepce kvality sociálních služeb v Moravskoslezském kraji. Ostrava: Moravskoslezský kraj, 2010 Kulichová R., článek Transformace a deinstitucionalizace pobytových sociálních služeb z pohledu MPSV. odborný časopis Sociální služby č. 12/2010 Kolektiv autorů, Pečovatelská služba v České republice. Tábor: APSS ČR 2010, ISBN 97880-904668-0-7 Zákon č. 108/2006 Sb. o sociálních službách Filipková Z., Klimková M., Sborník Slezské diakonie, článek Kvalita v sociálních službách, 2010
83
Dr Anna Klinik Uniwersytet Śląski w Katowicach
Indywidualizacja procesu socjalizacji w warsztacie terapii zajęciowej
Wprowadzenie Celem doniesienia jest pokazanie indywidualizacji procesu socjalizacji w warsztacie terapii zajęciowej na przykładzie Warsztatu Terapii Zajęciowej w Drogomyślu prowadzonego przez Powiatowy Dom Pomocy Społecznej „Feniks” w Skoczowie. W niniejszy doniesieniu przedstawiono analizę trzech wybranych przypadków z grona uczestników zajęć terapeutycznych w oparciu o własne materiały źródłowe; indywidualne plany rehabilitacji uczestników, dokumentacja psychologów pracujących w Warsztacie, oraz wyniki obserwacji uczestniczącej autorki artykułu. Proces socjalizacji w pracy Warsztatu Terapii Zajęciowej to poszukiwanie takiego wewnętrznego wzorca doświadczeń i zachowań, norm i wartości, które spełniają oczekiwania społeczne nakładane na jednostkę, biorąc pod uwagę jej wiek, płeć oraz możliwości intelektualne. Samodzielność
społeczna
w
dużej
mierze
jest
uwarunkowana
poziomem
intelektualnym. Jednak czynnik intelektualny, choć bardzo ważny, nie jest jedynym i koniecznym warunkiem umożliwiającym samodzielne funkcjonowanie. Samodzielność uczestnika Warsztatu Terapii Zajęciowej będzie więc wypadkową jego możliwości intelektualnych, zasobów wynikających ze wcześniejszego doświadczenia i wychowania,
cech
osobowości
(sposobów
postrzegania
i
interpretowanie
siebie,
adekwatności reakcji emocjonalnych, umiejętności interpersonalnych, umiejętności kontroli zachowań impulsywnych, możliwości krytycznej oceny), aspiracji uczestnika, stosunku rodziców do niepełnosprawności ich dziecka oraz możliwościami samego Warsztatu Terapii. Nad tymi właśnie aspektami pracuje Warsztat Terapii w procesie socjalizacji uczestnika.
84
Stymulowanie procesu socjalizacji w Warsztacie Uczestnicy w normie intelektualnej lub będący na granicy normy, w codziennym życiu charakteryzują się pewnym, niekiedy dużym stopniem samodzielności i zaradności w niektórych dziedzinach życia i dużym stopniem bezradności w innych . Umiejętności te polegają głównie na względnie dobrej orientacji kulturowej w otaczającym świecie, na znajomości zasad i reguł obowiązujących w społeczeństwie. W przypadku tych osób do samodzielnego funkcjonowania dającego poczucie życiowego spełnienia potrzebne jest przeżycie doświadczenia samodzielności. Doświadczenia radzenia sobie z problemami, doświadczenia ponoszenia porażek i niepowodzeń. Doświadczenia samodzielne
podejmowanych,
niekiedy
nawet
błędnych
decyzji,
branie
za
nie
odpowiedzialności, ponoszenie konsekwencji, uczenie się na błędach. Brak takiego doświadczenia jest uwarunkowany bardzo często nadopiekuńczością rodziców, którzy często przez nadmierną miłość i nadmierne chronienie swoich dzieci uniemożliwiają dojrzewanie do samodzielnego radzenia sobie w otaczającym świecie. Warsztat stwarza namiastkę doświadczania takich sytuacji poprzez zajęcia dające możliwość przeżywania sytuacji problemowych, stresowych i uczenie radzenia sobie z nimi. Również rozmowy edukacyjne z rodzicami są ważnym elementem tego procesu. Bowiem nadmierne chronienie przed niepowodzeniem i popełnianiem błędów jest niestety skuteczną zaporą przed oddziaływaniami WTZ. Uczenie samodzielności to w większości przypadków proces długotrwały ze względu na to, że każdy z uczestników ma ukształtowany sztywny wzorzec doświadczania nadmiernej pomocy swoich rodziców datujący się od wczesnego dzieciństwa. Drugim ważnym czynnikiem w procesie socjalizacji z tą grupą uczestników jest zmiana myślenia o sobie, swoim miejscu w świecie, innych osobach, relacjach z osobami, które uznają za zdrowe. Najczęściej jest to żmudna praca nad poprawieniem poczucia własnej wartości. Szczególnie ważna jest praca pokazująca i ucząca wypełniania ról społecznych. Tu właśnie w związku z większą samoświadomością w zakresie swoich defektów czy chorób pojawia się problem na linii osoba niepełnosprawna - osoba zdrowa. Osoby te cierpią z powodu
braku poczucia akceptacji ze strony zdrowych rówieśników. Szczególnie
dramatycznie dotyczy to relacji męsko-damskich. Uczestnicy boleśnie przeżywają niepowodzenia w poszukiwaniu miłości, szczególnie kiedy dotyczy to potencjalnego partnera z grupy osób zdrowych. Również tutaj środowisko rodzinne nie zawsze pomaga, a często powiększa cierpienia tych osób, dając im do zrozumienia, że znalezienie partnera czy założenie rodziny nie będzie nigdy możliwe. Problemem jest też cała sfera seksualności osób 85
niepełnosprawnych, której najbliżsi najchętniej by nie dostrzegali, postrzegając te osoby jako aseksualne. Zadaniem Warsztatu jest w tym obszarze zmiana schematu myślenia uczestnika na swój temat, na temat swojej przyszłości osobistej i zawodowej. Na temat swoich możliwości, wartości. Na temat pełnienia przez uczestnika ról społecznych, które przyniosą zadowolenie i spełnienie. Czynnik osobowościowy jest tu bardzo trwały i jego zmiana wymaga cierpliwej psychoterapeutycznej pracy przynoszącej nieraz nikłe efekty. W przypadku uczestników w normie intelektualnej i na pograniczu jest większa potrzeba grupowej i indywidualnej pracy terapeutycznej z psychologiem. Niezbędne jest wsparcie prowadzących zajęcia, oraz takie organizowanie zajęć, szczególnie Społeczności Terapeutycznej, aby uczestnicy sami wspierali się wzajemnie, wymieniając doświadczenia i ucząc się, jak pokonywać ograniczenia wynikające z ich deficytów. Warsztat Terapii, aby w pełni stymulować proces socjalizacji, nie może zapominać o rozwijaniu aspiracji, tworzeniu planów i stawianiu sobie przez uczestników celów. Cele te muszą zawierać krytyczną ocenę, bo zdarza się, szczególnie przy organicznych uszkodzeniach CUN, że brak krytycyzmu powoduje snucie planów niemożliwych do spełnienia. Cel więc musi być możliwy do spełnienia, biorąc pod uwagę wewnętrzne zasoby i możliwości uczestnika. Dopiero ostatnim, choć równolegle rozwijanym elementem w procesie socjalizacji jest uczenie bardzo konkretnych czynności niezbędnych w życiu zawodowym. Służą temu konkretne zajęcia w pracowniach, ale również trening ekonomiczny, uczenie orientacji kulturowej oraz wszelkie zajęcia związane z wyjazdami poza WTZ.
Analiza wybranych przypadków
Przykład 1 Adam 30 lat Uczestnik w normie intelektualnej. Średnie wykształcenie, świadectwo maturalne. Stan po mózgowym porażeniu dziecięcym. Porusza się na wózku. Dobry kontakt. Przyjęty do WTZ w 2001 roku. W chwili przyjęcia sposób postrzegania siebie i innych osób, sposób interpretowania zdarzeń w różnych kontekstach sytuacyjnych był ambiwalentny. Uczestnik unikał kontaktów społecznych i zawodowych z góry zakładając, że nic z tego nie wyjdzie, a jednocześnie snuł
86
wielkościowe marzenia dotyczące przyszłych sukcesów osobistych i zawodowych. Oczywiście nie próbował ich realizować, co było przyczyną wielkiej frustracji. Funkcjonowanie interpersonalne o cechach lękowych. Badany spędzał czas wolny samotnie, w domu. Brak było adekwatnych, realistycznych marzeń, myśli dotyczących przyszłości, planów. Nie potrafił nawet zacząć konkretyzować i realizować swych marzeń. Ten sposób funkcjonowania wynikał z lęku przed rzeczywistością ludzi sprawnych oraz z lękowego nastawienia rodziców do samodzielności ich dorosłego dziecka. Uczestnik był samodzielny na poziomie podstawowych czynności samoobsługowych, natomiast zupełnie bezradny w czynnościach umożliwiających pełne samodzielne życie, np. zrobieniu sobie prostego posiłku, używaniu kuchenki gazowej, sprzętów gospodarstwa domowego. Wynikało to z troski rodziców, aby nie zrobił sobie krzywdy. Adam z racji swego potencjału intelektualnego był wdrażany w bardziej odpowiedzialne zajęcia warsztatowe. Stawał się z czasem liderem tej grupy. Często inicjował pomysły, sam motywował innych uczestników. Uczył się również czynności niezbędnych w gospodarstwie domowym. Zaczął snuć marzenia o życiu, pojawiły się większe aspiracje i nowe cele wzmacniane przez WTZ. Po kilkuletniej terapii udało się zachęcić Adama, aby spróbował swych sił na studiach. Zaliczył rozmowę kwalifikacyjną na kierunku Praca Socjalna na Uniwersytecie Śląskim w Katowicach. Kłopoty zaczęły się, kiedy okazało się, że naprawdę dostał się na ten kierunek. Kiedy marzenie stało się rzeczywistością, poziom lęku uczestnika i jego rodziców wzrósł do poziomu stanowiącego barierę nie do pokonania. Rodzice przekonywali go, że nie da rady, nie jest w stanie sobie poradzić, że szybko wróci do domu. Również kontakt z samym Adamem dawał poczucie jego ogromnego lęku przed tym, czemu będzie musiał stawić czoła. Przy czym nie chodziło o sferę intelektualną, lecz o samodzielne czynności dnia codziennego. Adam, pomimo że nie był już uczestnikiem WTZ, otrzymywał wsparcie od terapeutów. Niestety po nieco ponad miesiącu doświadczania samodzielności w Domu Studenckim zrezygnował i wrócił do domu. Na tym etapie sukces terapeutyczny okazał się niepowodzeniem. Adam ponownie postarał się o przyjęcie do Warsztatu. Jednak to doświadczenie zostało wykorzystane. Uczestnik poznał swoje rzeczywiste ograniczenia, potrafił spojrzeć na to, co się zdarzyło, z odpowiedniej perspektywy. Zaczął planować swoje życie dojrzalej, w oparciu o prawdziwe możliwości i zasoby.
87
Zarówno na zajęciach WTZ, jak i w domu uczył się korzystania z komputera i Internetu. Po pewnym czasie zaczął snuć plany zawodowego wykorzystania nabytych umiejętności. W końcu udało mu się znaleźć pracę w firmie komputerowej, która nie wymaga dojazdu do pracy. Aktualnie jest zatrudniony na umowę o pracę. Odwiedza często swoich byłych kolegów, zachęcając do podjęcia ryzyka związanego z pracą. W tym przypadku na sukces uczestnika złożyły się cechy osobowości i potencjał Adama, dobra orientacja kulturowa, zmiana schematu myślenia o sobie, długofalowa praca grupy terapeutów, ale również przeżycie porażki i wyciągnięcie z niej trafnych wniosków.
Przykład 2. Józef 26 l. Uczestnik ukończył Szkołę Zawodową Specjalną o profilu ogrodniczym. Funkcjonuje na poziomie lekkiej niepełnosprawności intelektualnej. Uczestnik ma wysoki poziom praktycznych
umiejętności
samodzielnego
funkcjonowania.
gospodarstwie domowym, potrafi wykonywać nawet pewne
Pomaga
w
pracy
w
bardziej skomplikowane
czynności w życiu domowym. Ma potencjał do samodzielnego życia. Deficyt polega na ogromnym lęku przed sytuacjami społecznymi, szczególnie nowymi. Józef świetnie radzi sobie, kiedy pracuje sam lub ze znanymi osobami. W nowych sytuacjach jest zagubiony i bezradny. Po pierwszym dniu pobytu w WTZ przestraszył się i wrócił dopiero po dłuższym zwolnieniu lekarskim. Początkowo prawie nie brał udziału w grupowych zajęciach. Nie odzywał się. Potrzebował dłuższego czasu na oswojenie się z nową grupą i wyzwaniami. Stopniowo zaczął się przełamywać w kontakcie interpersonalnym. Jednak nawet wtedy szukał wymówek, aby nie uczestniczyć w imprezach z nieznanymi sobie ludźmi. Praca WTZ polegała na wspieraniu rozwoju sfery interpersonalnej oraz wzmacnianiu poczucia wartości. Długotrwała, codzienna, żmudna praca polegająca na odkrywaniu swoich pozytywnych i wartościowych cech. Po kilku latach pracy Józef zaczął brać aktywniejszy udział w zajęciach grupowych. Choć nadal nie jest inicjatorem, to odpowiada na próby kontaktu, nawet w dużej grupie. Nie jest i nie będzie liderem grupy, ale pełni w niej rolę kogoś, kto trafnie i rozsądnie potrafi ocenić sytuację. Nie boi się ekspozycji społecznej w takim stopniu, jak dawniej. Aktualnie uczestnik chętniej bierze udział w imprezach, w których są nieznane mu osoby. Potrafi nawiązać i utrzymać kontakt z pojedynczą osobą, na której mu zależy. 88
Problemem pozostaje sfera kontaktów damsko – męskich. Tu stale utrzymuje się poczucie niskiej wartości jako mężczyzny. Jest to wynikiem nieprzyjemnych doświadczeń, jakich doznał wcześniej od rówieśniczek. Z tego powodu okresowo pojawia się obniżony nastrój. Jednak w chwili obecnej uczestnik chętniej bierze aktywny udział w różnych zajęciach. Nawet tych wymagających pewnej ekspozycji społecznej. Obecnie pozostaje znalezienie pracy, która pozwoli na wykorzystanie posiadanych umiejętności, a która jednocześnie nie będzie przekraczała możliwości funkcjonowania psychicznego i intelektualnego uczestnika. Pozostaje też praca nad zachęcaniem uczestnika do podjęcia ryzyka związanego z utratą poczucia bezpieczeństwa, jakie daje WTZ. Wydają się to być kluczowe warunki podjęcia zatrudnienia, do którego uczestnik został przez WTZ przygotowany. W przypadku osób z umiarkowanym i znacznym stopniem niepełnosprawności intelektualnej należy przyjąć inną miarę w zakresie postępów, efektów i oczekiwań wobec terapii. Można przyjąć, iż osiągnięcie podstawowego poziomu czynności samoobsługowych oraz wykształtowanie zaradności w codziennym życiu pod kontrolą opiekunów jest tym, co można osiągnąć w pracy w Warsztatach. Tam, gdzie to jest możliwe, uczestnicy uczą się podejmować w miarę samodzielne decyzje, a przede wszystkim brać za nie odpowiedzialność i ponosić w pełni ich konsekwencje. Bardzo ważną rolę spełnia trening ekonomiczny, który uczy planowania, decydowania, wreszcie oszczędzania pieniędzy. Ponieważ osoby niepełnosprawne intelektualnie są w dużym stopniu pozbawione umiejętności myślenia abstrakcyjnego oraz metakomunikacji, nie ma możliwości osiągnięcia efektów w pracy wglądowej. Nie są w stanie zobaczyć z dystansu tego, co i jak robią i prawidłowo ocenić tego, co im się w życiu zdarza. Pomocna jest jednak każda terapia behawioralna oparta na doświadczaniu i uczeniu bardzo konkretnych zachowań, które przynoszą zamierzony efekt. U większości osób taka
terapia spowodowała poszerzenie repertuaru zachowań,
wskazała możliwości innego reagowania w określonych sytuacjach, nauczyła, jak radzić sobie w nowych, trudnych sytuacjach.
Przykład 3. Janusz 32 l.
89
Uczestnik
funkcjonujący
niepełnosprawności.
Posiada
na
poziomie
umiejętności
pogranicza
praktyczne
lekkiej
pozwalające
i na
umiarkowanej samodzielne
wykonywanie wielu życiowych czynności, jednak wymaga pewnej kontroli i opieki. Ze względu na niskie umiejętności intelektualne nie jest w stanie całkowicie samodzielnie radzić sobie z problemami socjalno-bytowymi. Jest uczestnikiem od 2001 roku. Wychowywał się ze starszą siostrą, która zaopiekowała się nim po śmierci rodziców. Początkowo był niezaradny w sferze interpersonalnej i społecznej. Praca polegała na cierpliwym udziale w zajęciach Społeczności Terapeutycznej. Janusz potrzebował wielu pozytywnych wzmocnień, aby nabrać pewności siebie. Stopniowo częściej zabierał głos na zajęciach grupowych. Dzięki dobrej orientacji kulturowej i mechanicznej pamięci długotrwałej osiągał sukcesy w organizowanych przez WTZ konkursach wiedzy. Stał się lubianym i cenionym przez kolegów i terapeutów uczestnikiem. Aktualnie mieszka z siostrą i jej rodziną, opiekuje się swoją bratanicą, wykonuje wiele domowych czynności. Posiada niskie umiejętności abstrakcyjnego myślenia, nie potrafi przetwarzać wcześniej zdobytego doświadczenia na inne sytuacje, w związku z tym nie jest w stanie samodzielnie mierzyć się z sytuacjami kryzysowymi czy szczególnie trudnymi. Pozostaje w nich zupełnie bezradny, potrzebuje wtedy pomocy. Ogólne funkcjonowanie społeczne jest jednak lepsze niż funkcjonowanie intelektualne, które w badaniach testowych wykazuje umiarkowaną niepełnosprawność. Janusz znalazł w WTZ dziewczynę, z którą się spotyka również po zajęciach. Społecznie funkcjonuje poprawnie. Inicjuje kontakty. Stworzył sobie własne, osobiste życie poza WTZ. Wszystko to jednak funkcjonuje pod bardzo dyskretną opieką najbliższej rodziny i przy ciągłym wsparciu Warsztatu. Sukcesem WTZ jest tu nie tyle znalezienie pracy dla uczestnika, co stworzenie możliwości do w miarę samodzielnego funkcjonowania. Następny krok i decyzja o podjęciu pracy na miarę możliwości należy do samego Janusza i jego rodziny.
Podsumowanie Te trzy krótkie przykłady pokazują, jak indywidualne powinno być podejście do każdego uczestnika i jak różne jest rozumienie procesu socjalizacji. Pokazują, jak ważne jest doświadczanie różnych aspektów rzeczywistości. Nie zawsze w procesie socjalizacji chodzi tylko i wyłącznie o samo szukanie pracy, choć jest ono oczywiście bardzo ważnym celem i dążeniem Warsztatu Terapii Zajęciowej oraz każdego z uczestników. 90
Wielkim atutem pracy w WTZ jest grupa. Możliwość spotykania się uczestników w grupie, uczenie się rozwiązywania problemów, przeżywania konfliktów, integrowania się w poczuciu akceptacji, dają doświadczenie przeżycia pewnego mikroświata, z którego umiejętności można przenieść w życie poza Warsztatem.
Mgr. Romana Bélová Slezská diakonie
Podpora osob se zdravotním postižením v oblasti jejich pracovního uplatnění
Úvod Osoby se zdravotním postižením jsou na trhu práce dlouhodobě jednou z nejvíce ohrožených skupin osob a často čelí dlouhodobé nezaměstnanosti, případně kvůli svému zdravotnímu znevýhodnění nemají žádnou příležitost získat zkušenost na trhu práce. Nemožnost přístupu na trh práce tyto osoby vylučuje z života v běžné společnosti a to kvůli nedostatečným sociálním a pracovním dovednostem, nízkému sociálnímu statusu, nízkému ekonomickému zabezpečení a nedostatečným sociálním kontaktům. Osoby se zdravotním postižením tak ztrácejí potřebné sebevědomí a jistotu při hledání a udržení si pracovního uplatnění a dostávají se mnohdy do koloběhu mnoha faktorů sociálního vyloučení, ze kterého se obtížně dostávají bez individuálně nastavené profesionální podpory. V České republice funguje systém sociálních služeb a služeb zaměstnanosti, které poskytují osobám se zdravotním postižením nabídku podpůrných služeb pro nabytí nebo znovuzískání potřebných dovedností pro uplatnění se na trhu práce. Příspěvek se zabývá přehledem dostupných služeb, avšak ať už je podpora poskytována v jakémkoliv systému, je nezbytné, aby především reagovala na individuální potřeby jednotlivce a to také s ohledem na typ jeho zdravotního znevýhodnění. Zároveň je nutno služby často vhodně kombinovat, aby poskytnutá podpora byla účelná. Pro účely tohoto příspěvku jsou do kategorie osob se zdravotním postižením zahrnuty osoby s mentálním postižením, tělesným znevýhodněním, duševním onemocněním, smyslovým postižením a s interními onemocněními. V první části příspěvku je poskytnut přehled o nabídce podpůrných služeb pro osoby se zdravotním postižením v systému 91
sociálních služeb a v systému aktivní politiky zaměstnanosti, druhá část textu obsahuje informace o individuálním plánování podpory pro osobu se zdravotním postižením.
1. Sociální služby podporující pracovní uplatnění osob se zdravotním postižením Systém sociálních služeb je v České republice upraven zákonem č. 108/2006 Sb. o sociálních službách v aktualizovaném znění a požadavky na jednotlivé sociální služby jsou blíže specifikovány ve vyhlášce č. 505/2006 Sb. (včetně příloh), kterou se provádějí některá ustanovení zákona o sociálních službách, respektive ve vyhlášce č. 239/2009 Sb., kterou byla vyhláška č. 505 změněna. Do systému sociálních služeb jsou zařazeny zejména tyto služby zaměřující se na rozvoj sociálních a pracovních dovedností uživatelů služeb, které přispívají k podpoře jejich dalšího pracovního uplatnění: •
Sociálně terapeutické dílny
•
Sociální rehabiliace
Obě služby jsou uživatelům poskytovány bezplatně a jsou jim tak dobře dostupné. Z hlediska regionální dostupnosti jsou služby poskytovány zpravidla ve městech, kde je k dispozici potřebná infrastruktura a služby mohou aktivně spolupracovat s dalšími sociálními službami, případně na ně úzce navazují. Obě služby jsou řazeny do kategorie služeb sociální prevence a jejich hlavním smyslem je působit preventivně a předcházet situacím, kdy osoba se zdravotním postižením je úplně vyloučena ze života v běžné společnosti.
Sociálně terapeutické dílny Poskytování služby sociálně terapeutické dílny je upraveno zákonem o sociálních službách v § 67, kde jsou tyto služby definovány jako „ambulantní služby poskytované osobám se sníženou soběstačností z důvodu zdravotního postižení, které nejsou z tohoto důvodu umístitelné na otevřeném ani chráněném trhu práce. Jejich účelem je dlouhodobá a pravidelná podpora zdokonalování pracovních návyků a dovedností prostřednictvím sociálně pracovní terapie.“29 Základní činnosti poskytované v rámci služby sociálně terapeutické dílny jsou dle zákona o sociálních službách vymezeny jako:
29
Zákon č. 108/2006 Sb., o sociálních službách
92
„a) pomoc při osobní hygieně nebo poskytnutí podmínek pro osobní hygienu, b) poskytnutí stravy nebo pomoc při zajištění stravy, c) nácvik dovedností pro zvládání péče o vlastní osobu, soběstačnosti a dalších činností vedoucích k sociálnímu začlenění, d) podpora vytváření a zdokonalování základních pracovních návyků a dovedností.“30
V praxi této sociální služby je nejčastější cílová skupina tvořena osobami s mentálním postižením a také osobami s duševním onemocněním, případně s kombinací znevýhodnění. V návaznosti na tuto cílovou skupinu jsou základní činnosti realizovány v systému, který umožňuje vysoce individuální přístup k rozvoji uživatelů v sociální službě, s důrazem na rozvoj konkrétních dovedností u jednotlivce a to i v rámci aktivit realizovaných ve skupině. Služba se zpravidla realizuje v jednotlivých dílnách, které jsou zaměřeny na různorodé aktivity, např. keramická dílna, šicí dílna, nácviková dílna, arteterapeutická dílna, tkalcovská dílna či dřevařská dílna apod. Aktivity v jednotlivých dílnách jsou zacíleny na rozvoj jemné i hrubé motoriky, na dodržování časového režimu dne, který pro uživatele vytváří systematický přístup k vlastnímu rozvoji, rozvoj sociálních a komunikačních dovedností v kontaktu s dalšími uživateli, pracovníky i širší veřejností, uživatelé jsou významně podporováni v kontaktu s veřejností realizací některých aktivit v přirozeném prostředí. Součástí aktivit je podpora maximálně možné schopnosti sebeobsluhy či samostatnosti v oblasti osobní hygieny. Aktivity pro jednotlivé uživatele jsou řešeny v individuálním plánu, o kterém se bude blíže zmiňovat tento příspěvek v další části. Pracovní den v terapeutických dílnách je většinou rozdělen na dopolední část, která je výrazně zaměřena na rozvoj pracovních dovedností činností v jednotlivých dílnách a na odpolední část, která se více zaměřuje na rozvoj sociálních dovedností v rámci různých aktivit klubového typu. Osoby se zdravotním postižením jsou mnohdy osobami s výrazným zdravotním znevýhodněním a náročnost aktivit v dílnách a celkový režim tak musí být přizpůsobován jejich zdravotním možnostem. Sociálně terapeutické dílny zajišťují svým uživatelům stravování, případně pracovníci poskytují podporu v tom, aby si uživatelé mohli připravit stravu sami a to v rámci rozvoje dovedností spojených se sebeobsluhou, jednání se např. o přípravu kávy, čaje, svačiny apod. Ve všech činnostech jsou uživatelé podporování a motivováni k aktivnímu přístupu k vlastnímu rozvoji.
30
Tamtéž.
93
Fungování sociálně terapeutických dílen je personálně zajištěno především pracovníky v sociálních službách (terapeuty), kteří mají dovednosti pro zajišťování terapeutických aktivit pro uživatele a komunikaci s uživateli, jsou empatičtí a organizačně schopní.
Podílejí
se
na individuálním plánování služby pro uživatele. Sociální poradenství a sociální dokumentaci ve službě, stejně jako podíl na individuálním plánování má v rámci svých zodpovědností na starosti sociální pracovník a personálně, organizačně i metodicky službu řídí vedoucí služby. Služba by měla být nastavena směrem ke spolupráci s dalšími osobami či subjekty a to zejména při zajišťování aktivit zaměřených na rozvoj sociálních dovedností. Jedná se především o spolupráci s psychology, supervizory, duchovními, odborníky v oblasti arteterapeutických aktivit apod.
Sociální rehabilitace Služba sociální rehabilitace je v zákoně o sociálních službách definována v §70 takto: „je soubor
specifických
činností
směřujících
k dosažení
samostatnosti,
nezávislosti
a
soběstačnosti osob, a to rozvojem jejich specifických schopností a dovedností, posilováním návyků a nácvikem výkonu běžných, pro samostatný život nezbytných činností alternativním způsobem využívajícím zachovaných schopností, potenciálů a kompetencí. Sociální rehabilitace se poskytuje formou terénních a ambulantních služeb, nebo formou pobytových služeb poskytovaných v centrech sociálně rehabilitačních služeb.“31 Také ve službě sociální rehabilitace jsou definovány základní činnosti, na které mají uživatelé ze zákona nárok. Pro ambulantní a terénní formu služby jde o : „a) nácvik dovedností pro zvládání péče o vlastní osobu, soběstačnosti a dalších činností vedoucích k sociálnímu začlenění, b) zprostředkování kontaktu se společenským prostředím, c) výchovné, vzdělávací a aktivizační činnosti, d) pomoc při uplatňování práv, oprávněných zájmů a při obstarávání osobních záležitostí.“32 Pobytová forma služby obsahuje kromě výše zmíněných činností tyto další činnosti: „a)poskytnutí ubytování, b) poskytnutí stravy, c) pomoc při osobní hygieně nebo poskytnutí podmínek pro osobní hygienu“33
31
Zákon č. 108/2006 Sb. Tamtéž. 33 Tamtéž. 32
94
Služba sociální rehabilitace bývá v podmínkách českého prostředí často zaměřena dosti výrazně na nácvik dovedností spojených s pracovním uplatněním na trhu práce. V rámci cílové skupiny se jedná zejména o osoby s mentálním postižením, duševním onemocněním a kombinací zdravotního znevýhodnění, které službu využívají. Služba v mnoha organizacích navazuje na jiné služby pobytové či ambulantní. Služba sociální rehabilitace se také podílí na úspěšnost procesu transformace pobytových služeb pro osoby se zdravotním postižením, v rámci nějž přecházejí uživatelé ze služeb pobytového typu do služeb komunitního typu a začleňují se do běžné společnosti. Součástí tohoto přechodu je i nutnost získání a udržení si pracovního uplatnění. Ambulantní a terénní forma služby je zaměřena zejména na nácvik dovedností potřebných pro život v běžném prostředí a pro uplatnění se na otevřeném trhu práce. Ještě více než v případě sociálně terapeutických dílen je poskytování služby vysoce individualizované a služba je realizována na principu jeden pracovník na jednoho uživatele v jednom okamžiku. V rámci ambulantního poskytování služby uživatelé přicházejí na individuální konzultace či nácviky potřebných dovedností. Konzultace i nácviky jsou zaměřeny na rozvoj sociálních, komunikačních i pracovních dovedností
a dovedností
v oblasti samostatnosti a sebeobsluhy nutné pro nezávislý život v běžné společnosti. V terénní formě služby jsou realizovány nácviky a doprovody v přirozeném prostředí v reálných situacích. Na zajištění služby sociální rehabilitace se podílejí především konzultantipracovníci v sociálních službách a také sociální pracovník, který poskytuje uživatelům potřebné informace pro zvládání jejich sociální situace. Služba je zpravidla řízena vedoucím služby. Při řešení pracovních záležitostí uživatelů je možno ve službě sociální rehabilitace uplatnit metodu podporovaného zaměstnávání, která je využívána pro rozvoj pracovních dovedností pro získání a udržení si pracovního uplatnění na otevřeném trhu práce.
Podporované zaměstnávání jako metoda práce s uživateli ve službě sociální rehabilitace V České republice je podporované zaměstnávání realizováno již od roku 1995, pro jeho systematický rozvoj je zastřešeno Českou unií pro podporované zaměstnávání se sídlem v Praze. Česká unie pro PZ se zasazuje o rozvoj metody podporovaného zaměstnávání, o prosazování principů podporovaného zaměstnávání a v roce 2005 podpořila vznik Souhrnné metodiky podporovaného zaměstnávání, která je systematickým průvodcem pro poskytování služby podporovaného zaměstnávání (dále PZ). Podporované zaměstnávání je rozšířeno do všech regionů České republiky, jako samostatná služba však není zahrnuto ani do systému sociálních služeb ani do systému aktivní politiky zaměstnanosti. Metoda podporovaného zaměstnávání se tak využívá především v rámci služby sociální rehabilitace jako přístup 95
podporující pracovní uplatnění osob se zdravotním postižením s důrazem na jejich uplatnění se na otevřeném trhu práce. „Podporované zaměstnávání je časově omezená služba určená lidem, kteří chtějí získat a udržet si placené zaměstnání v běžném pracovním prostředí. Jejich schopnosti získat a zachovat si zaměstnání jsou přitom z různých důvodů omezeny do té míry, že potřebují individuální osobní podporu poskytovanou před nástupem do práce i po něm.“34 Uživatelem služby podporovaného zaměstnávání je osoba se zdravotním postižením a také zaměstnavatel, se kterým je veden od počátku dialog směřující k efektivitě poskytované služby. Uživatel si v rámci PZ ujasňuje své pracovní možnosti a preference, zreálňuje svou představu o uplatnění se na trhu práce, uživatel se učí zpracovávat potřebné formality pro získání pracovního místa, komunikovat se zaměstnavatelem, pracovník jej provází při vyhledávání vhodného zaměstnání , učí se zvládat pracovní úkoly spojené s pracovním uplatněním. V rámci podporovaného zaměstnávání může uživatel využít podpory asistenta přímo na pracovišti při zvládání pracovních úkolů. Klíčovým přístupem v rámci metody PZ je aktivní přístup uživatele k řešení vlastní situace, pracovníci poskytují podporu, prioritně nerealizují aktivity za uživatele, ale doprovázejí ho na jeho cestě k samostatnosti. Úspěšným výstupem v rámci metody PZ je osoba, která nalezla a udržela si pracovní uplatnění na otevřeném trhu práce, má potřebné dovednosti a nepotřebuje již podporu ze strany pracovníků PZ. Součástí podpory v rámci PZ i služby sociální rehabilitace jako celku je možnost realizovat nácvikové pracovní programy – praxe, jejichž cílem je umožnit uživateli nácvik pracovních a sociálních dovedností v reálném prostředí pracovního trhu. Uživatel i zaměstnavatel mají možnost se vzájemně poznat, zreálnit si své představy a oprostit se od případných předsudků. Nácvikový program je časově omezenou službou, na kterou by mělo navázat klasické pracovní uplatnění.
2. Služby zaměstnanosti podporující pracovní uplatnění osob se zdravotním postižením Podpora pracovní uplatnění osob se zdravotním postižením je řešena v rámci systému služeb zaměstnanosti a upravena především zákonem č. 435/2004 Sb., o zaměstnanosti v aktualizovaném znění a také vyhláškou č. 518/2004 Sb., kterou se provádí zákon o zaměstnanosti. V rámci aktivní politiky zaměstnanosti je zákonem umožněno a podporováno
34
Souhrnná metodika podporovaného zaměstnávání. Rytmus, Praha: 2005. ISBN 80-903598-0-9.
96
provozování chráněných dílen a chráněných pracovních míst a dále je realizován program pracovní rehabilitace, který je složen z různorodých aktivit podporujících pracovní uplatnění osob se zdravotním postižením v chráněném pracovním prostředí i na otevřeném trhu práce. Současné trendy v oblasti zaměstnávání osob se zdravotním postižením se orientují především do oblasti podpory pracovního uplatnění na otevřeném trhu práce, avšak chráněné dílny sehrávají při zaměstnávání osob se zdravotním postižením své nezastupitelné místo. Je to způsobeno stále nepříznivou situací na trhu práce při uplatnitelnosti osob se zdravotním znevýhodněním.
Chráněné pracovní dílny, chráněná pracovní místa Chráněná pracovní dílna je v zákoně o zaměstnanosti v §76 definována jako: „pracoviště zaměstnavatele, vymezené na základě dohody s Úřadem práce a přizpůsobené pro zaměstnávání osob se zdravotním postižením, kde je v průměrném ročním přepočteném počtu zaměstnáno nejméně 60 % těchto zaměstnanců. Chráněná pracovní dílna musí být provozována po dobu nejméně 2 let ode dne sjednaného v dohodě.“35 Chráněné pracovní místo je místo vytvořené jakýmkoliv zaměstnavatelem, toto místo však musí být přizpůsobeno specifickým potřebám osoby se zdravotním postižením. Na provoz chráněné pracovní dílny a na mzdové náklady spojené se zaměstnávání osoby se zdravotním postižením je možno získat příspěvek. Příspěvek na provozní náklady není ze zákona obligatorně nastaven, na příspěvek na mzdu zaměstnanců se zdravotním postižením je však ze zákona právní nárok (§78 zákona o zaměstnanosti) a to u zaměstnavatelů zaměstnávajících více než 50% osob se zdravotním znevýhodněním. Příspěvek na mzdu vyrovnává rozdíl v produktivitě zaměstnance se zdravotním postižením, který kvůli svému zdravotnímu omezení není často schopen podávat stejný pracovní výkon jako je tomu u zaměstnance bez zdravotního znevýhodnění. V současném tržním prostředí je také pro chráněné pracovní dílny důležité zajištění jejich konkurenceschopnosti, proto i v těchto dílnách je kladen důraz na kvalitu práce, schopnost plnit zakázky, nutnost zajišťovat zakázky, které umožní konkurenceschopnost dílny a zajištění vhodné podpory zaměstnancům se zdravotním znevýhodněním, aby byli schopni vykonávat stanovené pracovní úkoly. Chráněné pracovní dílny mohou komerčním firmám zaměstnávajícím více než 25 pracovníků nabídnout možnost uplatnění tzv. náhradního plnění, což firmám kompenzuje jejich povinnost zaměstnat alespoň 4% osob se zdravotním
35
Zákon č. 435/2004 Sb., o zaměstnanosti
97
postižením z celkového počtu zaměstnanců. Tato nabídka umožňuje chráněným dílnám získat i některé zakázky, na které by v rámci běžné činnosti nedosáhly. Pro činnost chráněné dílny je významné kvalitní personální řízení a výběr zaměstnanců se zdravotním znevýhodněním tak, aby chráněná dílna nebyla nucena čeli neřešitelným problémům spojeným s vysokou nemocností pracovníků s jedním typem zdravotního znevýhodnění. Je proto vhodnější zajistit diverzifikované zaměstnanecké portfolium, aby se lidé s různými zdravotními problémy mohli vzájemně doplňovat a najít tak vhodné uplatnění.
Pracovní rehabilitace Dalším nástrojem aktivní politiky zaměstnanosti v oblasti pracovního uplatnění osob se zdravotním postižením je program pracovní rehabilitace, řešený především v § 69-74 zákona o zaměstnanosti a ve vyhlášce k zákonu o zaměstnanosti. „Pracovní rehabilitace je souvislá činnost zaměřená na získání a udržení vhodného zaměstnání osoby se zdravotním postižením, kterou na základě její žádosti zabezpečují krajské pobočky Úřadu práce a hradí náklady s ní spojené. Žádost osoby se zdravotním postižením obsahuje její identifikační údaje; součástí žádosti je doklad osvědčující, že je osobou se zdravotním postižením.“36 Pracovní rehabilitace je jako komplexní program složena z teoretické a praktické přípravy na zaměstnání, která zahrnuje: •
přípravu na budoucí povolání podle zvláštních právních předpisů – jde o vzdělávání ve školních zařízeních, kde osoba získá vzdělání požadované pro výkon zvolené profese.
•
přípravu k práci- jedná se o činnost, která se zaměřuje na získání vhodných znalostí a dovedností i pracovních návyků, které jsou nezbytné pro zvolené pracovní uplatnění. Příprava k práci se může odehrávat v nasmlouvaném čase v chráněné dílně nebo na pracovištích otevřeného trhu práce. V rámci přípravy k práci je možno praktikantovi poskytnout podporu ze strany asistenta, který jej podporuje ve zvlávání pracovních úkolů. Úřad práce uzavírá se zaměstnavatelem dohodu o provedení přípravy k práci, avšak do realizace přípravy k práci může vstoupit také jiný subjekt,např. služba sociální rehabilitace, která celý proces kvalifikovaně pro zaměstnavatele zajistí.
•
specializované rekvalifikační kurzy – jejich smyslem je umožnit osobě získat kvalifikaci v novém oboru činnosti, ve kterém by se osoba mohla lépe uplatnit
36
Zákon č. 435/2004 Sb., o zaměstnanosti
98
V rámci programu pracovní rehabilitace zajišťuje celý proces administrativně Úřad práce, který sepisuje dohodu s osobou se zdravotním postižením a vypracovává také individuální plán pracovní rehabilitace, kde jsou stanoveny kroky pro podporu pracovního uplatnění dané osoby. Zařazení do programu pracovní rehabilitace je projednáváno v rámci odborné pracovní skupiny vytvořené při úřadu práce, která se vyjadřuje ke vhodnosti zařazení zájemce o pracovní rehabilitaci do dílčích programů.
Pro podporu pracovního uplatnění osob se zdravotním postižením mohou být využity i další nástroje aktivní politiky zaměstnanosti, ty už však nejsou zacíleny na osoby se zdravotním postižením (např. veřejně prospěšné práce, společensky účelná pracovní místa, příspěvek na zapracování).
3. Individuální plánování při podpoře osob se zdravotním postižením Praxe ukazuje nezbytnost propojení obou systémů řešících podporu pracovního uplatnění osob se zdravotním postižením a také významnost individuálního plánování formy a rozsahu poskytované podpory. Individuální plánování je využíváno zejména v systému sociálních služeb, avšak je uplatněno také např. v pracovní rehabilitaci. Individuální plánování je přístup a metoda, která zajišťuje, že služby realizované pro konkrétního uživatele budou poskytovány systematicky, s jasným cílem a s důrazem na uživatelovu aktivitu v řešení jeho vlastní situace. Individuální plánování je často zužováno do pohledu, že se jedná jen o formulář, kde jsou zaznamenány uživatelovy cíle. Individuální plánování má však mnohem širší rozměr, je přístupem, v rámci kterého je komplexně mapována a plánována uživatelova situace s důrazem na jeho sociální začleňování, přičemž uživatel v tomto procesu hraje klíčovou úlohu. Na sestavení individuálního plánu se uživatel vždy v rámci svých možností podílí, do plánování služby je zapojen také určený pracovník, nazývaný zpravidla klíčový pracovník, který je zodpovědný za to, že služba bude uživateli poskytována na základě jeho individuálních potřeb, cílů a přání s ohledem na možnosti realizované služby. Do plánování mohou být zapojeny také další osoby, které jsou pro celý proces rozvoje uživatele důležité. Individuální plán ve své písemné podobě zpravidla obsahuje minimálně informaci o uživatelově současné situaci a historii, dále je zde definován hlavní cíl uživatele ve službě, tento cíl je následně rozpracováván do dílčích cílů (kroků), které vedou k dosažení stanoveného cíle, je pro ně nastaven termín splnění a zodpovědnost za splnění cíle. Pro zjištění uživatelova cíle a nastavení systému poskytování služby je možno
99
využít také alternativních komunikačních metod. Individuální plán musí být v pravidelných intervalech vyhodnocován a aktualizován, aby odpovídal uživatelově rozvoji. Individuální plánování je pro řešení pracovního uplatnění osob se zdravotním postižením nezbytné, protože nastavuje jasné kroky, vymezuje kompetence a zodpovědnosti zúčastněných stran a je vodítkem pro poskytování podpory.
Závěr Osoby se zdravotním postižením v České republice mohou využívat podpory ze strany sociálních služeb i aktivní politiky zaměstnanosti. Existuje škála nástrojů, které je možno v současné době kombinovat, aby byl dosažen v oblasti pracovního uplatnění co nejlepší výsledek. Tento systém podpory však musí být doplněn dvěma zásadními faktory: reálně dosažitelnými pracovními místy na otevřeném trhu práce a schopností společnosti akceptovat osoby se zdravotním postižením jako plnohodnotné členy společnosti. Z hlediska dostupnosti vhodných pracovních míst pro osoby se zdravotním postižením je český pracovní trh stále poměrně málo pružný, zaměstnavatelé nejsou příliš ochotni poskytnout osobám se zdravotním postižením možnost pracovního uplatnění za cenu flexibilního přizpůsobení pracovního místa a je spoléháno na fungování chráněných pracovních dílen. Také česká společnost potřebuje ujít další kus cesty směrem k sociálnímu začleňování osob se zdravotním postižením do běžného života společnosti, ke kterému patří také pracovní uplatnění. Osoby s výraznějším zdravotním znevýhodněním se stále setkávají s řadou předsudků směrem k jejich schopnostem a možnostem. Protože společnost je tvořena jednotlivci, je na každém z nás, jak se k této záležitosti postavíme a zda budeme ochotni udělat, možná někdy ne příliš populární, krok směrem k podpoře plnohodnotného života osob se zdravotním znevýhodněním.
100
Použité zdroje:
Podporované zaměstnávání v kostce. Slezská diakonie, Český Těšín: 2010. Souhrnná metodika podporovaného zaměstnávání. Rytmus, Praha: 2005. ISBN 80-903598-09. Vyhláška č. 505/2006 Sb. , kterou se provádějí některá ustanovení zákona o sociálních službách (v aktualizovaném znění). Vyhláška č. 518/2004 Sb., kterou se provádí zákon o zaměstnanosti. Zákon č. 108/2006 Sb., o sociálních službách (v aktualizovaném znění). Zákon č. 435/2004 Sb. o zaměstnanosti (v aktualizovaném znění).
101
Ilona Fajfer Kruczek Uniwersytet Śląski w Katowicach
Narzędzia rynku pracy w aktywizowaniu zawodowym osób niepełnosprawnych intelektualnie w powiecie cieszyńskim
Wstęp Aktywizacja zawodowa osób niepełnosprawnych jest zadaniem przed, którym stoją instytucje państwowe w szczególności Powiatowe Urzędy Pracy a także agencje pośrednictwa pracy
oraz
organizacje
pozarządowe.
Polski
system
prawny
chroni
pracownika
niepełnosprawnego i stosuje różnorodne formy zachęt dla pracodawców, aby te osoby zatrudniał. W pierwszej części opracowania zostaną przywołane najważniejsze aspekty związane z funkcjonowaniem osób niepełnosprawnych intelektualnie a także akty prawne, które wyznaczają kierunek działań, różnych instytucji w aspekcie aktywizacji zawodowej osób niepełnosprawnych jak i system wsparcia poprze narzędzia i usługi jakimi dysponują. W kolejnej części zostaną przedstawione najważniejsze kwestie związane z aktywizacją zawodową osób niepełnosprawnych (ze szczególnym uwzględnieniem osób niepełnosprawnych intelektualnie) na terenie powiatu cieszyńskiego. Na podstawie danych uzyskanych z badań terenowych zostanie podjęta próba opisania sytuacji osób niepełnosprawnych na lokalnym rynku pracy: zakłady pracy chronionej, spółdzielnie socjalne, otwarty rynek pracy wobec zatrudniania osób niepełnosprawnych, opinia pracowników agencji pośrednictwa pracy.
Praca osób niepełnosprawnych intelektualnie W życiu każdego człowieka istotną rolę odgrywa praca i aktywność społeczna. Gwarantuje źródło dochodów, organizuje czas, kształtuje relacje społeczne z innymi pracownikami, może być też źródłem zadowolenia i samorealizacji, a także tożsamości dla jednostki (por. H. Ochoczenko, 2004, s. 225). Nie zawsze jednak tak się dzieje. Czasami 102
choroba lub niepełnosprawność, wypadek losowy może zakłócić efektywne dążenie do takiej aktywności w życiu człowieka. W takiej sytuacji osoby niepełnosprawne lub niezdolne do pracy zawodowej całkowicie lub częściowo są w gorszej pozycji na rynku pracy i maja obniżoną motywację do jej wykonywania. Prowadzona przez państwo polityka społeczna wobec zatrudnienia i bezrobocia prowadzona jest pod kątem wyrównywania szans i różnic grup najsłabszych ekonomicznie poprzez gwarancję np. osobom niepełnosprawnym prawa do wykonywania pracy na otwartym rynku (H. Ochoczenko, 2004, s. 227). Podkreślić należy, że prawo uczestnictwa tych osób nie jest równoznaczne z zabezpieczeniem miejsc pracy, znaczy jednak tyle, że nie ma żadnych formalnych przeciwwskazań
(oprócz ewentualnych zdrowotnych), aby
pracownik niepełnosprawny mógł pracować w wybranym zawodzie. Wyrównywanie szans na rynku pracy jest nieuchronnie powiązane ze wcześniejszym etapem życia osób z niepełnosprawnością intelektualną, a mianowicie czasem edukacji i przygotowania zawodowego. Jak wskazuje Z Gajdzica, problematyka wyrównywania szans tej kategorii osób podejmowana jest już na gruncie oświaty od czasu transformacji ustrojowej, kiedy dokonały się przełomowe zmiany społeczne, co miało wpływ na sytuację osób niepełnosprawnych i obecny kierunek działań edukacyjnych (por. 2004, s. 25-26). Aby zaistnieć na rynku pracy osoby z niepełnosprawnością intelektualną muszą wykazać się z jednej strony przygotowaniem zawodowym i społecznym (jest to oczekiwanie społeczne), z drugiej strony powinny otrzymywać wsparcie instytucjonalne w postaci informacji, spotkań motywacyjnych i doradczych indywidualnych i z opiekunami prawnymi, bądź rodziną. Jednakże nie ma ciągłości w monitorowaniu losów absolwentów szkół specjalnych o ile nie przebywają w placówkach pomocy społecznej. Utrudnia to zdecydowanie włączanie tych osób do różnorodnych programów aktywizacyjnych, już nie wspominając o fakcie zaniedbywania nabytych przez nich umiejętności i nawyków kształtowanych w trakcie trwania edukacji. Z punktu widzenia polityki społecznej trudno jest taką formę opieki i wsparcia zorganizować. Oczywistym jest fakt, że nie wszyscy absolwenci będą gotowi w aspekcie psychofizycznym do podejmowania aktywności zawodowej. Największe szanse na zatrudnienie mają w obecnych warunkach osoby z lekkim upośledzeniem umysłowym, ponieważ już na etapie kształcenia mogą wybrać zawód, w którym chcą i mają możliwości się realizować. Mimo, że są to zawody najczęściej związane z pracą fizyczną wcale nie muszą być uciążliwe dla zdrowia. Uczniowie z umiarkowanym i znacznym upośledzeniem mogą realizować obowiązek szkolny w przysposabiających do zawodu, jednakże w tym przypadku poznają i trenują określone czynności przydatne w 103
wykonywaniu pracy i w przyszłości mogą oczekiwać pracy pod nadzorem albo przy wsparciu np. trenera pracy lub asystenta. Ogólnie wśród populacji osób niepełnosprawnych odnotowuje się bardzo niską aktywność ekonomiczną ( w porównaniu ze średnią aktywnością tej grupy w krajach Unii Europejskiej). Większość osób niepełnosprawnych jest bierna zawodowo i nadal w trudniejszej sytuacji znajdują się kobiety niepełnosprawne niż niepełnosprawni mężczyźni (por. B. Szczupał, 2010, s. 194-195).
Regulacje prawne dotyczące osób niepełnosprawnych w Polsce Zgodnie z polskim systemem legislacyjnym kwestie związane z aktywizacją zawodową i społeczną, pośrednictwem pracy, doradztwem zawodowym, systemem świadczeń oraz warunkami zatrudniania osób niepełnosprawnych regulują następujące akty prawne: 1. Konstytucja Rzeczpospolitej Polskiej 2. Ustawa Kodeks Pracy – a w szczególności Rozdział 2 Art. 11 dotyczy poszanowania i zabrania dyskryminacji: „Jakakolwiek dyskryminacja w zatrudnieniu, bezpośrednia lub pośrednia, w szczególności ze względu na płeć, wiek, niepełnosprawność, rasę, (…) a także ze względu na zatrudnienie na czas określony lub nieokreślony albo w pełnym lub w niepełnym wymiarze czasu pracy - jest niedopuszczalna. W Rozdział 2a Art. 18a. § 1. czytamy: „Pracownicy powinni być równo traktowani w zakresie nawiązania i rozwiązania stosunku pracy, warunków zatrudnienia, awansowania oraz dostępu do szkolenia w celu podnoszenia kwalifikacji zawodowych, w szczególności bez względu na płeć, wiek, niepełnosprawność, rasę, i in. (…)(Dz.U. ).” 3. Ustawa o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy (Dz.U.08.69.415) – stanowi podstawę i zakres zadań publicznych służb zatrudnienia i pośrednictwa pracy. Najważniejsze akty wykonawcze do tej ustawy, mające zastosowanie również do klientów z orzeczoną niepełnosprawnością (określeniem zdolności do pracy), to między innymi: - Rozporządzenie Ministra Gospodarki i Pracy z dnia 26 listopada 2004 r. w sprawie rejestracji bezrobotnych i poszukujących pracy (Dz.U.05.210.1746), - Rozporządzenie Ministra Pracy i Polityki Społecznej z dnia 14 września 2010 r. w
sprawie
standardów
i
warunków
(Dz.U.10.177.1193),
104
prowadzenia
usług
rynku
pracy
- Rozporządzenie Ministra Pracy i Polityki Społecznej z dnia 17 kwietnia 2009 r. w sprawie dokonywania refundacji kosztów wyposażenia lub doposażenia stanowiska
pracy
dla
skierowanego
bezrobotnego
oraz
przyznawania
bezrobotnemu środków na podjęcie działalności gospodarczej (Dz.U.09.62.512 ), - Rozporządzenie Ministra Pracy i Polityki Społecznej z dnia 17 lutego 2009 r. w sprawie przyznawania bezrobotnemu środków na podjęcie działalności na zasadach określonych dla spółdzielni socjalnych (Dz. U. Nr 30, poz. 155), - Rozporządzenie Ministra Pracy i Polityki Społecznej z dnia 7 kwietnia 2009 r. w sprawie przygotowania zawodowego dorosłych (Dz.U.09.61.502), - Rozporządzenie Ministra Pracy i Polityki Społecznej z dnia 20 sierpnia 2009 r. w sprawie szczegółowych warunków odbywania stażu przez bezrobotnych (Dz.U.09.142.1160), - Rozporządzenie Ministra Pracy i Polityki Społecznej z dnia 18 sierpnia 2009 r. w sprawie szczegółowego trybu przyznawania zasiłku dla bezrobotnych, dodatku szkoleniowego, stypendium i dodatku aktywizacyjnego (Dz.U.09.136.1118), 4. Ustawa z dnia 27 kwietnia 2006 r. o spółdzielniach socjalnych (Dz.U. Nr 94). 5. Ustawa z dnia 7 maja 2009 r. o zmianie ustawy o spółdzielniach socjalnych oraz o zmianie niektórych innych ustaw (Dz. U. Nr 91). 6. Ustawa z dnia 16 września 1982 r. Prawo spółdzielcze (Dz.U. 1982 Nr 30 poz. 210). 7. Ustawa o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnieniu osób niepełnosprawnych (Dz.U.97.123.776). 8. Ustawa z dnia 13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych (Dz.U.07.11.74 z p.z.). 9. Ustawa z dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (Dz.U. 09.153.1227). Aktem wykonawczym jest miedzy innymi: - Rozporządzenie Ministra Polityki Społecznej z dnia 14 grudnia 2004 r. w sprawie orzekania o niezdolności do pracy (Dz.U. nr 273, poz. 2711) 10. Ustawa z dnia 30 października 202 r. o ubezpieczeniu społecznym z tytułu wypadków przy pracy i chorób zawodowych (Dz.U.09.167.1322). 11. Ustawa z dnia 27 czerwca 2003 r. o rencie socjalnej (Dz.U. nr 135, poz. 1268 z p.z.).
105
12. Ustawa z dnia 30 października 2002 r. zaopatrzeniu z tytułu wypadków lub chorób zawodowych powstałych w szczególnych okolicznościach (Dz.U. 02.199.1674). Wybrane akty wykonawcze do powyższych ustaw: - Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 12 października 2001 r. w sprawie szczegółowych zasad i trybu kierowania przez Zakład Ubezpieczeń Społecznych na rehabilitację leczniczą oraz udzielanie zamówień na usługi rehabilitacyjne (Dz.U. nr 131, poz.1457). - Rozporządzenie Ministra Pracy i Polityki Społecznej z dnia 18 grudnia 2002 r. w sprawie szczegółowych zasad orzekania o stałym lub długotrwałym uszczerbku na zdrowiu, trybu postępowania przy ustaleniu uszczerbku na zdrowiu oraz postępowania o wypłatę jednorazowego odszkodowania (Dz.U. nr 234, poz. 1974). - Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 22 lipca 2005 r. w sprawie orzekania o czasowej niezdolności do pracy (Dz.U. nr 145, poz. 1219). Są to podstawowe akty prawne regulujące orzecznictwo o stopniu i rodzaju niepełnosprawności, zdolności do pracy, sposobie i warunkach oraz zasadach wsparcia osób niepełnosprawnych w aktywizacji zawodowej i społecznej, ich zatrudnianiu i systemie doskonalenia zawodowego. Regulują one także system i wysokość przyznawanych świadczeń, ulg i refundacji. Są podstawą funkcjonowania takich instytucji jak między innymi Zakład Ubezpieczeń Społecznych, Powiatowe Urzędy Pracy, Państwowy Fundusz Rehabilitacji Osób Niepełnosprawnych i innych.
Ze względu na wielość aktów
wykonawczych do przytoczonych powyżej ustaw w niniejszym opracowaniu nie zostały przywołane.
Organizacja badań własnych Badania terenowe przeprowadzone zostały w powiecie cieszyńskim na przełomie 2010/2011 roku w ramach wspólnego polsko czeskiego projektu nt. „Instytucje i organizacje wspierające rozwój i socjalizację osób niepełnosprawnych intelektualnie na terenie powiatów cieszyńskiego i karwińskiego”. Głównym celem badań było określenie narzędzi rynku pracy wspomagających
aktywizację
zawodową
i
społeczną
osób
niepełnosprawnych
niepełnosprawnością intelektualną na tle ogólnej sytuacji na rynku pracy. W związku z powyższym postawiono następujące pytania badawcze:
106
z
- Czy istnieją i jakie są źródła prawne usług i narzędzi rynku pracy wspomagające aktywizację zawodową i społeczną osób niepełnosprawnych? - Jakie instytucje i organizacje mają w swoich zadaniach wsparcie aktywizacji zawodowej i społecznej osób niepełnosprawnych intelektualnie na terenie powiatu cieszyńskiego? - Jakie są opinie specjalistów pracujących w pośrednictwie pracy i doradztwie zawodowym o lokalnym rynku pracy skierowanym na pracownika niepełnosprawnego? - Czy istnieją i w jakiej branży funkcjonują podmioty gospodarcze oferujące zatrudnienie osobom niepełnosprawnym na terenie powiatu cieszyńskiego? - Jakie są opinie pracodawców na temat pracy osób niepełnosprawnych intelektualnie? Odpowiedzi na te pytania dostarczyły dane z wywiadów faktograficznych przeprowadzonych z: - pracownikiem obsługi klientów niepełnosprawnych Powiatowego Urzędu Pracy w Cieszynie37, - pracownikiem niepublicznej agencji pośrednictwa pracy LABOR w Cieszynie38, - prezesem Spółdzielni Socjalnej „Nowy Horyzont” z Cieszyna – mgr Pawłem Przybyło39. Dopełnieniem informacji były dokumenty przedłożone lub wskazane przez wyżej wymienionych instytucje a także Zakład Ubezpieczeń Społecznych w Bielsku-Białej40. Podczas realizacji badań rozesłano 120 ankiet do pracodawców z otwartego rynku pracy, z czego zwrócono 82 pełne ankiety.
1. Instrumenty rynku pracy do dyspozycji agencji pośrednictwa pracy Lokalna polityka aktywizacji zawodowej i zatrudniania osób niepełnosprawnych nie jest priorytetowym zadaniem samorządów. W gospodarce wolnorynkowej to pracodawca decyduje o tym, jakiej kadry pracowniczej potrzebuje do funkcjonowania w swojej branży w sposób ekonomicznie efektywny. Żaden organ nie może kierować bezpośrednio polityką kadrową podmiotów gospodarczych. Jedyna instytucje, która współpracują i wspierają zarówno pracodawców jak i potencjalnych pracowników z ramienia organów publicznych to Wojewódzkie i Powiatowe Urzędy Pracy a także niepubliczne agencje pośrednictwa pracy (działające na podstawie). 37
Informacje zebrane podczas wywiadu z pracownikiem obsługi osób niepełnosprawnych Powiatowego Urzędu Pracy w Cieszynie – PUP-1- skrót używany w niniejszym opracowaniu do przywołania. 38 Informacje zebrane podczas wywiadu z pracownikiem agencji pośrednictwa pracy LABOR w Cieszynie – LAB-1- skrót używany w niniejszym opracowaniu do przywołania. 39 Informacje zebrane podczas wywiadu z prezesem S.S. „Nowy Horyzont” – SS-NH skrót używany w niniejszym opracowaniu do przywołania. 40 Informacje udostępnione przez Zakład Ubezpieczeń Społecznych Oddział w Bielsku Białej – sygnatura 020000/074/2/18/2011/ORG – ZUS-BB- skrót używany w niniejszym opracowaniu do przywołania.
107
Poniżej został przedstawiony schemat oferty Powiatowego Urzędu Pracy w Cieszynie dla mieszkańców powiatu cieszyńskiego (Schemat 1). Został on podzielony na trzy główne kategorie: świadczenia, usługi rynku pracy oraz instrumenty rynku pracy. Wszystkie osoby zainteresowane mogą korzystać z pomocy pracowników urzędu (po spełnieniu kwestii formalnych i wypełnieniu stosownych dokumentów). Specjalnie dla osób niepełnosprawnych został wyznaczony punk obsługi osób niepełnosprawnych, gdzie można uzyskać kompleksowe informacje w indywidualnej sprawie. Schemat 1. Oferta i zakres usług PUP w Cieszynie.
Źródło: zestawienie własne na podstawie wskazanych dokumentów prawnych – Ustawa o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy (Dz.U.08.69.415).
W badanym regionie funkcjonuje również Agencja Pośrednictwa Pracy „LABOR”, która w swojej ofercie (Schemat 2) ma zarówno pośrednictwo pracy dla osób bezrobotnych i poszukujących pracy (nieodpłatnie), dla pracodawców świadczy swoje usługi pośrednictwa za opłatą, natomiast oferuje ponadto usługi szkoleniowe (odpłatnie). Ciekawą formą usług agencji jest outsourcing (por. Ch. L. Gay, 2002) - czyli wynajem własnych pracowników do realizacji całości bądź części projektu/usługi przez inną firmę. Ze względu na brak podstaw prawnych agencja nie prowadzi bazy danych poszukujących pracy ze względu na posiadane orzeczenie o stopniu niepełnosprawności. Takie dane klienci mogą wskazywać w składanych ankietach osobowych w pozycji „inne informacje”, ale dane te nie są obowiązkowe. Oferty pracy dla pracowników niepełnosprawnych zdarzają się rzadko, natomiast sama agencja jest pozytywnym
przykładem
polityki
zatrudniania
108
osób
z
orzeczonym
stopniem
niepełnosprawności: na 12 osób zatrudnionych – 8 to osoby niepełnosprawne, zatrudnione w różnym wymiarze pracy (LAB-1).
Schemat 2. Oferta Agencji Pośrednictwa Pracy „LABOR”
Źródło: zestawienie własne na podstawie informacji z przeprowadzonego wywiadu (LAB-1).
W powiecie cieszyńskim nie da się dokładnie ustalić liczby osób niepełnosprawnych. Utrudnienie to wynika z różnorodności wydawanych orzeczeń (m.in. orzecznictwo do celów rentowych – Zakład Ubezpieczeń Społecznych; orzecznictwo Powiatowego Zespołu ds. Orzekania o Stopniu Niepełnosprawności; orzecznictwo sprzed reformy systemu emerytalnorentowego stanowiącego o grupie inwalidzkiej). Aktualne dane ZUS-BB mówią, że obecnie dla 12197 osób z orzeczeniem o częściowej/całkowitej niezdolności do pracy i/lub samodzielnej egzystencji wypłacane są świadczenia (powiat cieszyński). Szczegółowy przekrój ilości świadczeń dla poszczególnych kategorii osób przedstawia Wykres 1. Część orzeczeń wydawane jest na czas określony, dlatego dane te są również zmienne w perspektywie kwartału. Wykres 1. Dane Zakładu Ubezpieczeń Społecznych dotyczące ilości wypłacanych świadczeń ze względu na rodzaj orzeczenia.
109
Źródło: opracowanie własne na podstawie danych z ZUS-BB.
W Inspektoracie w ZUS w Cieszynie organizowane są cyklicznie w maju „Dni Otwarte dla Osób Niepełnosprawnych w ZUS”, podczas których pracownicy i zaproszeni eksperci będą udzielać informacji w czasie pracy zakładu. Jest to okazja do upowszechniania informacji o prawach osób niepełnosprawnych w obszarze zagadnień związanych z ubezpieczenia, rehabilitacją zawodową i społeczną, a także aktywizacją zawodową i prewencją rentową (ZUS-BB). Wobec przedstawionych powyżej danych, można stwierdzić, że liczba korzystających z usług PUP w Cieszynie (dane PUP-Cieszyn na koniec 2010 r.) jest i tak stosunkowo niewielka, co zostało przedstawione na Wykresie 2. Największą ilość osób korzystających z usług PUP są osoby bezrobotne bez prawa do zasiłku – 495 osób, a także poszukujące pracy 105 osób (przy czym należy tutaj zaznaczyć, że wśród nich znajdują się również osoby bezrobotne, ale które np. ze względu na pobieranie świadczenia rentowego, nie mogą otrzymać statusu osoby bezrobotnej -PUP-1). Wykres 2. Liczba osób niepełnosprawnych korzystających z usług Powiatowego Urzędu Pracy w Cieszynie na koniec 2010 r. O.N. bezrobotne bez prawa do zasiłku O.N. poszukujące pracy O.N. bezrobotne pobierające zasiłek O.N. otrzymujące dofinansowanie na rozpoczęcie dziłalności gosp. 14 65 105
110
495
Źródło: zestawienie własne na podstawie danych PUP w Cieszynie, O.N.- osoby niepełnosprawnie
Cieszyński
Urząd
Pracy
współpracuje
również
z
placówkami
oświaty
osób
niepełnosprawnych, doradcy zawodowi zapraszani są do placówek i szkół i udzielają informacji podczas zajęć z młodzieżą, a także wsparcia dla nauczycieli i wychowawców. Urząd otwarty jest także na inne inicjatywy szkół, poprzez możliwość spotkania w siedzibie urzędu – zapoznanie się ze stanowiskiem obsługi osób niepełnosprawnych, procedurą korzystania z usług potrzebnymi dokumentami (PUP-1). Takie działania są szczególnie ważne dla uczniów z niepełnosprawnością intelektualną – niwelują lęk przed urzędem, utrwalają niezbędne schematy zachowania w miejscach publicznych, aktywizują do działania, wyrabiają nawyk poszukiwania wsparcia, usamodzielniają. Natomiast ofert pracy dla osób niepełnosprawnych jest niewiele, najczęściej pojawiające się oferty dotyczą zawodów: pracownik ochrony z licencja lub bez, pomocnik kucharza, pracownik porządkowy inne zdarzają się sporadycznie (PUP-1, LAB-1). Tym samym wymaganiami do kwalifikacji na wymienione wyżej posady mogą deklarować się absolwenci zasadniczych szkół zawodowych (specjalnych) i klas przysposabiających do zawodu, decyzja jednak zawsze pozostaje do pracodawcy.
2. Zakłady pracy chronionej, zakłady aktywności zawodowej i spółdzielnie socjalne jako
formy
zatrudnienia
osób
niepełnosprawnych
na
terenie
powiatu
cieszyńskiego Podstawową możliwością zatrudnienia osób niepełnosprawnych są zakłady pracy chronionej, które swój status uzyskują poprzez zatrudnianie przynajmniej połowy swoich pracowników z orzeczeniem o niepełnosprawności. Muszą one oprócz koncentracji na wypracowaniu zysku zapewnić odpowiednie warunki pracy tym osobom i dostosować ich stanowisko. Zakłady pracy chronionej działają na podstawie Ustawy o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnieniu osób niepełnosprawnych (Rozdział 6 - Zakłady pracy chronionej i zakłady aktywności zawodowej, Dz.U.97.123.776).
111
Na podstawie dokumentu informacyjnego Powiatowego Urzędu Pracy w Cieszynie, zawierającego spis podmiotów gospodarczych posiadających status zakładów pracy chronionej41 ustalono, że prosperujących w powiecie cieszyńskim jest 20 takich zakładów. Dane dotyczące szczegółowych nazw podmiotów i ich dane teleadresowe wraz z wykazem w jakiej branży prowadzą swoją działalność, są udostępnione na stronie internetowej urzędu42. Ponadto podane są dokładne informacje kontaktowe w sprawie zapytań o oferty pracy w tych podmiotach, co jest bardzo pomocne dla osób niepełnosprawnych i osób zainteresowanych (jeśli mają możliwości i umiejętności korzystania z tych informacji za pośrednictwem Internetu). Jednak liczba tych ofert pracy nie jest duża, z uwagi na małą rotację pracowników oraz z faktu, że nie zawsze oferty te przechodzą przez system pośrednictwa urzędu (czasem kierowane są bezpośrednio do zainteresowanych, którzy złożyli już wcześniej dokumenty aplikacyjne, czasem osoby niepełnosprawne zatrudniane są z polecenia (PUP-1). Wykres 3 obrazuje ilość zakładów pracy chronionej zatrudniających osoby niepełnosprawne w powiecie cieszyńskim w poszczególnych miejscowościach. W Ustroniu swoją siedzibę ma 6 z.p.ch., w Cieszynie 5, w Skoczowie 3, a w Brennej, Górkach Wielkich i Dzięgielowie po jednym. Swoją działalność w powiecie prowadzą również 3 z.p.ch., ale ich siedziby znajdują się poza obszarem administracyjnym powiatu. Wykres 3. Rozmieszczenie terytorialne zakałdów pracy chronionej.
Brenna; 1 Górki Wielkie; 1 Dzięgielów ; 1
z.p.ch. spoza powiatu; 3
siedziba z.p.ch.
Skoczów; 3 Cieszyn; 5 Ustroń; 6
0
1
2
3
4
5
6
7
Źródło : zestawienie własne na podstawie dokumentów PUP w Cieszynie.
Poniżej przedstawiono zestawienie z.p.ch. wg branż, w których prosperują (Wykres 4). Większość zakładów wyprofilowana jest na usługi, w których dominuje sektor ochrony osób i
41
zakład pracy chronionej – skrót: z.p.ch. Link do dokumentu zawierającego spis z.p.ch. - www.pup.cieszyn.pl/data/files/file/zpch_2011.doc Powiatowy UrządWykres Pracy w4.Cieszynie Liczba za kła dów pra cy chronionej w powiecie cieszyńskim wg
42
profilu bra nżowego - da ne z 2011r.
112
druk flexograficzny i offsetowy branża spożywcza
1 1 1 1
mienia i/lub usługi porządkowe (7), produkcją i wytwarzaniem zajmuje się 5 z.p.ch., reszta specjalizuje się w handlu.
Źródło: opracowanie własne na podstawie dokumentów PUP w Cieszynie.
Zakłady pracy chronionej z badanego obszaru administracyjnego zatrudniają osoby z różnym stopniem i rodzajem niepełnosprawności, także osoby z niepełnosprawnością intelektualną. Jednakże w wiodącej branży jaką jest ochrona osób i mienia preferowane są osoby w normie intelektualnej. Jeśli nie ma przeciwwskazań zdrowotnych do wykonywania określonych czynności (w ramach wykonywanej pracy), osoby z niepełnosprawnością intelektualną mogą pracować w usługach porządkowych, jako pomocnicy w gastronomii oraz przy produkcji. Z punktu widzenia spełniania kryteriów statusu zakładu pracy chronionej pracodawca może, ale nie musi zatrudniać osoby z upośledzeniem umysłowym. Spółdzielnie socjalne są jedną z form zatrudniania osób niepełnosprawnych – zagrożonych wykluczeniem społecznym. Zgodnie z Ustawą o spółdzielniach socjalnych, przedmiotem działalności spółdzielni socjalnej jest prowadzenie wspólnego przedsiębiorstwa w oparciu o osobistą pracę członków. Spółdzielnia socjalna działa także na rzecz społecznej i zawodowej reintegracji swoich członków , którymi mogą być: - osoby bezrobotne, - osoby niepełnosprawne, - osoby posiadające ograniczoną zdolność do czynności prawnych, - oraz inne osoby, które posiadają niezbędne kwalifikacje, które nie wykazują inni członkowie. Wszystkie kategorie osób są dookreślone w odrębnych przepisach prawnych, jednak liczba członków nie może być mniejsza niż 5 i większa aniżeli 50 osób (por. Dz.U.06.94.651).
113
Na terenie powiatu cieszyńskiego prosperują 3 spółdzielnie socjalne, z czego 2 zatrudniają osoby z orzeczeniem o niepełnosprawności. Z informacji uzyskanych w wywiadzie z prezesem Spółdzielni Socjalnej „Nowy Horyzont”, można ukazać szanse i zagrożenia dla takiej formy aktywności zawodowej osób niepełnosprawnych. I chociaż w tej spółdzielni nie są zrzeszone osoby z niepełnosprawnością intelektualną, nie ma przeciwwskazań aby takie osoby nie mogły pracować w takiej formie działalności gospodarczej. Jednakże istnieją określone warunki, którym musi sprostać kandydat, określone w Ustawie (zakładania i prowadzenia spółdzielni socjalnych). Spółdzielnia założona została 09.09.2008 r. w siedzibie Fundacji
Rozwoju
Przedsiębiorczości
Społecznej
„Być
Razem”
w
Cieszynie,
a
zarejestrowana została w Krajowym Rejestrze Sądowym 12 grudnia 2008 r. Większość z jej członków stanowią osoby po przebytych kryzysach psychicznych (Dobra praktyka …, 2010, SS-NH). Prezentowana spółdzielnia socjalna świadczy następujące usługi: - specjalistyczne i niespecjalistyczne sprzątanie budynków i obiektów przemysłowych, - zagospodarowanie terenów zielonych, - drobne remonty (malowanie pomieszczeń), - zimowe utrzymanie chodników i placów (odśnieżanie itp.), - całoroczna pielęgnacja grobów, - szkolenia z zakresu ekonomii społecznej (SS-NH). Odbiorcami usług są między innymi Śląski Zamek Sztuki i Przedsiębiorczości w Cieszynie, Miejski Ośrodek Pomocy Społecznej w Cieszynie, Zakład Budynków Miejskich w Cieszynie,
Wspólnota Mieszkaniowa przy ul. Bucewicza w Cieszynie,
Rachunkowe Intermax w Cieszynie
Biuro
i inni. Usługi świadczone są na wysokim poziomie,
dzięki temu spółdzielnia jest polecana innym firmom i instytucjom (SS-NH). Racja bytu, bilansu zysków i strat zależy od zaangażowania i pracy wszystkich członków, ale ciężar odpowiedzialności spoczywa na zarządzie. Spółdzielnie socjalne mogą ubiegać się o dofinansowanie z Powiatowego Urzędu Pracy, Spółdzielnia Socjalna „Nowy Horyzont” jest samowystarczalna i z takich dotacji nie korzysta. Jest to pozytywny przykład ekonomii społecznej na terenie miasta Cieszyna. Egzemplifikacja takich działań jest ważna aby propagować ideę tworzenia spółdzielni socjalnych w oparciu o dobry projekt i pomysł ekonomiczny, może stać się szansą aktywizacji osób z niepełnosprawnością intelektualną w takich branżach jak np. usługi gastronomiczne czy produkcja, prace porządkowe w ogrodnictwie i terenach zielonych i inne.
114
Dlaczego spółdzielnie socjalne są ważne w aktywizacji zawodowej osób zagrożonych wykluczeniem społecznym pisze C. Miżejewski wskazując na: - nową formę działań spółdzielni socjalnych w Polsce, - formie członkostwa a nie samotnego borykania się na rynku pracy, - uczciwe i pewne zatrudnienie w ramach spółdzielni, - potrzebę bycia potrzebnym i ważnym dla społeczności lokalnej, - możliwość powołania spółdzielni socjalnej przez organizacje lub zrzeszenie (por. 2010, s. 515).
3. Pracodawcy wobec zatrudnienia osób niepełnosprawnych Badanie przeprowadzone przez Instytut Spraw Publicznych w 2009 r., ukazują, że obowiązujący system, który opiera się na negatywnych sankcjach wobec pracodawców (składki na PFRON) i pozytywnych bodźcach finansowych (dotacje z PFRON43) nie przyczynił się do rozwiązania problemu zatrudnienia osób niepełnosprawnych. Zdaniem pracodawców oferowane korzyści nie równoważą kosztów ani ryzyka zatrudnienia niepełnosprawnego pracownika (M. Nicińska, 2009, s. 35-36). Zatrudniając lub planując zatrudnienie niepełnosprawnych pracowników pracodawca z otwartego rynku pracy może skorzystać z różnych form wsparcia, do których należą: 1. Dofinansowanie do wynagrodzeń osób niepełnosprawnych wypłacane z PEFRON-u. Od 2009 r. pracodawcy spełniający określone kryteria mogą otrzymać dofinansowanie do wynagrodzeń pracowników niepełnosprawnych w wysokości: - 70% z 160% najniższego wynagrodzenia – w przypadku osób niepełnosprawnych zaliczonych do znacznego stopnia niepełnosprawności; - 70% z 140% najniższego wynagrodzenia – w przypadku osób niepełnosprawnych zaliczonych do umiarkowanego stopnia niepełnosprawności; - 70% z 60% najniższego wynagrodzenia – w przypadku osób niepełnosprawnych zaliczonych do lekkiego stopnia niepełnosprawności; -
90% kwot, które przysługują jako dofinansowanie do wynagrodzeń pracowników
niepełnosprawnych, u których stwierdzono chorobę psychiczną, upośledzenie umysłowe, epilepsję oraz niewidomych.
43
PEFRON- Państwowy Fundusz Rehabilitacji Osób Niepełnosprawnych
115
2. Zwrot kosztów wyposażenia stanowiska pracy osoby niepełnosprawnej- zatrudniając osobę niepełnosprawną zarejestrowaną w urzędzie pracy jako bezrobotną lub poszukującą pracy (niepozostającą w zatrudnieniu). 3. Refundacja kosztów szkolenia pracowników niepełnosprawnych. 4. Zwrot dodatkowych kosztów zatrudniania pracowników niepełnosprawnych. 5. Zwrot miesięcznych kosztów zatrudnienia pracowników pomagających pracownikowi niepełnosprawnemu (por. U. Kurowska, 2009, s. 27-56). W powiecie cieszyńskim Powiatowy Urząd Pracy organizuje dla pracodawców corocznie
spotkania
informacyjne
dotyczące
możliwości
zatrudniania
osób
niepełnosprawnych, zasad i warunków, jakie musi spełniać pracodawca, oraz możliwe formy wsparcia takiego zarunienia poprzez system dopłat i refundacji. Działania te podejmowane są cyklicznie dla szerokiego grona przedsiębiorców, jednak zainteresowanie nie jest szczególnie duże. W urzędzie każdy zainteresowany może uzyskać wyczerpujących informacji indywidualnie, a także otrzymać stosowane wskazówki z jakimi jeszcze instytucjami będzie musiał współpracować, gdy zatrudni niepełnosprawnego pracownika. Przedsiębiorcy poszukujący osób na odbycie stażu, lub podjęcie pracy na formularzu zgłoszeniowym mają możliwość określenia czy oferta stanowiska pracy jest przeznaczona także dla osób niepełnosprawnych (PUP-1). Przedstawione powyżej narzędzia i instrumenty rynku pracy mają służyć zarówno pracodawcom jak również bezrobotnym i poszukującym pracy. W niewielkim stopniu wykorzystywane są możliwości doradztwa zawodowego dla osób niepełnosprawnych, przez samych zainteresowanych, jak również przez rodziny i prawnych opiekunów. Dzieje się tak dlatego, że osoby, które otrzymują świadczenie rentowe nie wiedzą o możliwości zatrudnienia, a czasem wręcz boją się utracić otrzymaną już rentę (PUP-1). Informacje obrazujące jakie czynniki mogłyby przyczynić się do zatrudnienia osoby niepełnosprawnej zawiera Wykres 5. Zdecydowana grupa pracodawców wskazała jako istotny czynnik motywacyjny dofinansowanie i refundacje zatrudnienia pracownika niepełnosprawnego z PEFRON-u – 40% respondentów. Jednak dla 35% badanych żadne czynniki motywacyjne nie są w stanie wzbudzić potrzeby zatrudnienia omawianej kategorii pracowników. Dla pozostałych pracodawców ważne jest wsparcie i system informacyjny dotyczący warunków i procedur, dla kolejnych 9% uproszczenie procedur związanych z otrzymaniem dofinansowania i refundacji z PEFRON-u, dla pozostałych 6% kluczowym czynnikiem byłoby wykształcenie osoby niepełnosprawnej – jej doświadczenie zawodowe, umiejętności, kwalifikacje. Tak kształtujące się opinie pracodawców mogą wskazywać na 116
posiadanie
ogólnej
wiedzy
dotyczącej
problemów
z
zatrudnianiem
pracownika
niepełnosprawnegoinformacje a takżei wsparcie zdecydowanego podejścia co do kwestii braku motywacji i chęci inne prawne dla
2%
pracodawcyprzez ponad 1/3 badanych. Należy przy tym zaznaczyć, że nie czy możliwości zatrudnienia uproszczenie procedur PEFRON 9%
9% wszystkie podmioty, w których prowadzone zostały badania, mają silnie rozbudowaną kadrę i dofinansowanie i refundacje z oferty, aby mogły deklarować krótkoterminowe plany kadrowe. PEFRON 40%
kwalifikacje pracownika niepelnosprawngo 6%
brak motywacji do zatrudnienia 34%
Wykres 5. Czynniki i motywacja pracodawców do możliwości zatrudnienia osób niepełnosprawnych
Źródło: opracowanie własne na podstawie badań ankietowych.
Śledząc ogłoszenia zamieszczanych ofert pracy, na łamach prasy i portalach internetowych, można odnieść wrażenie, że poszukiwani są kandydaci posiadający cechy idealne nie tylko w aspekcie danego stanowiska pracy, ale w ujęciu globalnym. Nic więc dziwnego, że osoby, które już poprzez posiadanie orzeczenia o stopniu niepełnosprawności idealnym kandydatem na stanowisko na otwartym rynku pracy nie są. Zapytano zatem pracodawców czego obawiają się w związku z możliwością zatrudnienia osoby intelektualnie niepełnosprawnej? Odpowiedzi uwidaczniają najczęściej pojawiające się obawy (Wykres 6.)
117
dotyczące jakości wykonywanej pracy (77 wskazań), następnie obawy związane z koniecznością wzmożonego nadzoru nad procesem pracy i bezpieczeństwem, a także utrudnieniami związanymi z kwestiami formalnymi (dostosowanie miejsca i czasu pracy, możliwymi kontrolami, formalnościami i biurokracją). Kwestie związane z komunikacją i reakcją współpracowników, stanowią najmniejszą ilość wskazań (w porównaniu do kwestii ekonomiczno-organizacyjnych), ale jednak przytaczanych przez respondentów. Obawy, te mogą mieć swoje źródło w stereotypach panujących o osobach z upośledzeniem umysłowym, tym samym małej wiedzy o ich społecznym funkcjonowaniu. Mogą być też wyrazem troski o własną przyszłość i prezentacją racjonalności ekonomicznego myślenia w dobie kryzysu gospodarczego.
Wykres 6. Obawy pracodawców przed zatrudnianiem osób z niepełnosprawnością intelektualną
77
45
41
36 23 8
Źródło: opracowanie własne na podstawie badań ankietowych.
Podsumowanie W powiecie cieszyńskim istnieją narzędzia rynku pracy z sektora rządowego i pozarządowego. Regulacje prawne dają podstawę do podejmowania różnorodnych inicjatyw mających na celu aktywizację zawodową i społeczną osób niepełnosprawnych, jednakże nie są wolne od zawiłości (niejasności) i nie rozwiązują wszystkich problemów organizacyjnych, 118
prawnych i społecznych. Instytucje oświaty specjalnej na terenie powiatu nie tylko koncentrują się na zadaniach edukacyjnych, ale także podejmują działania zmierzające do integracji społecznej i kształtowania pozytywnych postaw społecznych wobec swoich wychowanków i ich rodzin. Takie działania oczywiście nie mają charakteru ciągłego, jednakże świadczą o dużej świadomości i odpowiedzialności pracowników tych instytucji co do dalszych losów osób niepełnosprawnych intelektualnie w społeczności lokalnej. Problem jest również dotarcie do tychże osób po ukończeniu edukacji, ze względu na brak bazy danych o ich dalszych losach. Na terenie powiatu cieszyńskiego nie ma zakładu aktywności zawodowej. A nie do końca jasne (zmieniające się) przepisy i zasady funkcjonowania Warsztatów Terapii Zajęciowej utrudniają wpisanie aktywności i aktywizacji zawodowej osób niepełnosprawnych w lokalne środowisko na stałe tworząc w tym momencie lukę. Nie każda osoba ze względu na stopień i rodzaj niepełnoprawności oraz umiejętności i predyspozycje może (chce) pracować zakładzie pracy chronionej, których jest stosunkowo dużo. Są to przecież duże podmioty, a rynek ukierunkowany jest w regionie głównie na usługi. Poniżej przedstawiono w sposób obrazowy rynek pracy w powiecie cieszyńskim (Schemat 3), który obrazuje zarówno ofertę, jak i obszary aktywności zawodowej dla osób niepełnosprawnych intelektualnie. Nie można określić ile osób z określonym rodzajem niepełnosprawności pracuje na otwartym rynku pracy. Istnieją dwa podstawowe zagrożenia wynikające z powyższego faktu, po pierwsze osoby częściowo lub całkowicie niezdolne do pracy, ale zdolne do samodzielnej egzystencji nie mają motywacji i umiejętności podjęcia dodatkowej aktywności zawodowej, lub jest ona dla nich zbyt obciążająca. Po drugie mogą one podejmować różne prace w sposób nieformalny, bez zawarcia określonej prawem umowy z obawy przed utratą świadczenia.
119
Schemat 3. Wsparcie instytucjonalne i obszary aktywizacji zawodowej osób niepełnosprawnych intelektualnie w powiecie cieszyńskim. Źródło: opracowanie własne.
Należy w tym miejscu zwrócić uwagę, że poza kwestiami związanymi z podmiotowym traktowaniem osób z intelektualną niepełnosprawnością, rynek pracy i w ogóle wolny rynek rządzą się prawami ekonomicznymi, stąd rodzą się wątpliwości pracodawców co do efektywności pracy tych osób. Każda jednak praca - działanie, wykonywanie nawet najprostszych czynności służących z góry przyjętemu celowi - daje korzyści osobie i minimalizuje niekorzystne czynniki zagrażające bezradności, bezużyteczności, bierności, a tym samym pogorszeniu się stanu fizycznego i psychicznego zdrowia, co może mieć także
wpływ na kondycję rodziny osoby niepełnosprawnej. Istnieją podstawy i wola w instytucjach aby ujednolicić i skoncentrować działania na wypracowaniu efektywnych kanałów przepływu informacji i działań w ramach kapitału społecznego. Jest to trudne zadanie wymaga bowiem monitoringu i określenia pewnych strategii w instytucjach działających w różnych sektorach: placówek oświatowych, domów pomocy społecznej, urzędu pracy, organizacji pozarządowych, władz samorządowych i innych instytucji wspierających zwłaszcza doradztwo zawodowe dla osób niepełnosprawnych intelektualnie. 120
Bibliografia: Dobra Praktyka. Spółdzielnia Socjalna „Nowy Horyzont” z Cieszyna, Stowarzyszenie Współpracy Regionalnej, Chorzów 2010 Gajdzica Z., Wyrównywanie szans dziecka z lekkim upośledzeniem umysłowym w świetle zmian społecznych i edukacyjnych, [w:] Kwaśniewska G., Wojnarska A. (red.), Aktualne problemy wsparcia społecznego osób niepełnosprawnych, Wydawnictwo UMCS, Lublin 2004 Gay Ch. L., Outsourcing strategiczny: koncepcja, modele i wdrażanie, Oficyna Ekonomiczna, Kraków 2002 121
Informator dla pracodawców – zatrudnianie osób niepełnosprawnych, PFRON, Warszawa 2009 Miżejewski C., Dlaczego warto założyć spółdzielnię socjalną?, Opole 2010 Nicińska M. (red.), Pracodawcy o zatrudnianiu osób niepełnosprawnych. Jak jest? Co można zmienić?, Instytut Spraw Publicznych, Warszawa 2009 Ochoczenko H., Sytuacja na rynku pracy osób niepełnosprawnych w dobie zmian społecznych i gospodarczych w Polsce, [w:] Bąk J. (red.), Człowiek niepełnosprawny w różnych fazach życia, Wydawnictwo Akademickie „Żak”, Warszawa 2004 Pawlak-Lis T. (red.), Jak zatrudnić osobę niepełnosprawną? Poradnik dla pracodawcy z otwartego rynku pracy, Instytut Spraw Publicznych, Warszawa 2009 Szczupał B., Wykształcenie a sytuacja zawodowa i zatrudnienie kobiet niepełnosprawnych – współczesne dylematy, [w:] Palak Z., Bujnowska A., Pawlak A. (red.), Aktualne problemy edukacji i rehabilitacji osób niepełnosprawnych w biegu życia, Wydawnictwo UMCS, Lublin 2010 Akty prawne: Rozporządzenie Ministra Gospodarki i Pracy z dnia 26 listopada 2004 r. w sprawie rejestracji bezrobotnych i poszukujących pracy (Dz.U.05.210.1746), Rozporządzenie Ministra Polityki Społecznej z dnia 14 grudnia 2004 r. w sprawie orzekania o niezdolności do pracy (Dz.U. nr 273, poz. 2711) Rozporządzenie Ministra Pracy i Polityki Społecznej z dnia 14 września 2010 r. w sprawie standardów i warunków prowadzenia usług rynku pracy (Dz.U.10.177.1193), Rozporządzenie Ministra Pracy i Polityki Społecznej z dnia 17 kwietnia 2009 r. w sprawie dokonywania refundacji kosztów wyposażenia lub doposażenia stanowiska pracy dla skierowanego bezrobotnego oraz przyznawania bezrobotnemu środków na podjęcie działalności gospodarczej (Dz.U.09.62.512 ), Rozporządzenie Ministra Pracy i Polityki Społecznej z dnia 17 lutego 2009 r. w sprawie przyznawania bezrobotnemu środków na podjęcie działalności na zasadach określonych dla spółdzielni socjalnych (Dz. U. Nr 30, poz. 155), Rozporządzenie Ministra Pracy i Polityki Społecznej z dnia 18 grudnia 2002 r. w sprawie szczegółowych zasad orzekania o stałym lub długotrwałym uszczerbku na zdrowiu, trybu postępowania przy ustaleniu uszczerbku na zdrowiu oraz postępowania o wypłatę jednorazowego odszkodowania (Dz.U. nr 234, poz. 1974).
122
Rozporządzenie Ministra Pracy i Polityki Społecznej z dnia 18 sierpnia 2009 r. w sprawie szczegółowego trybu przyznawania zasiłku dla bezrobotnych, dodatku szkoleniowego, stypendium i dodatku aktywizacyjnego (Dz.U.09.136.1118), Rozporządzenie Ministra Pracy i Polityki Społecznej z dnia 20 sierpnia 2009 r. w sprawie szczegółowych warunków odbywania stażu przez bezrobotnych (Dz.U.09.142.1160), Rozporządzenie Ministra Pracy i Polityki Społecznej z dnia 7 kwietnia 2009 r. w sprawie przygotowania zawodowego dorosłych (Dz.U.09.61.502), Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 22 lipca 2005 r. w sprawie orzekania o czasowej niezdolności do pracy (Dz.U. nr 145, poz. 1219). Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 12 października 2001 r. w sprawie szczegółowych zasad i trybu kierowania przez Zakład Ubezpieczeń Społecznych na rehabilitację leczniczą oraz udzielanie zamówień na usługi rehabilitacyjne (Dz.U. nr 131, poz.1457). Ustawa Kodeks Pracy Ustawa o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy (Dz.U.08.69.415) Ustawa o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnieniu osób niepełnosprawnych (Dz.U.97.123.776) Ustawa z dnia 16 września 1982 r. Prawo spółdzielcze (Dz.U. 1982 Nr 30 poz. 210) Ustawa z dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (Dz.U. 09.153.1227). Ustawa z dnia 27 czerwca 2003 r. o rencie socjalnej (Dz.U. nr 135, poz. 1268 z p.z.). Ustawa z dnia 27 kwietnia 2006 r. o spółdzielniach socjalnych (Dz.U. Nr 94) Ustawa z dnia 30 października 2002 r. zaopatrzeniu z tytułu wypadków lub chorób zawodowych powstałych w szczególnych okolicznościach (Dz.U. 02.199.1674). Ustawa z dnia 30 października 202 r. o ubezpieczeniu społecznym z tytułu wypadków przy pracy i chorób zawodowych (Dz.U.09.167.1322). Ustawa z dnia 7 maja 2009 r. o zmianie ustawy o spółdzielniach socjalnych oraz o zmianie niektórych innych ustaw (Dz. U. Nr 91) Mgr. Dolores Czudková Ergon - chráněná dílna
Sociální podnikání jako příležitost pro podporu pracovního uplatnění osob se zdravotním postižením 123
Úvod V posledních letech se pojem sociální podnikání a aktivity s ním spojené promítají stále častěji do sociálního i ekonomického prostředí v ČR. Je to v dnešní době trend a to nejen u nás, ale i v zahraničí. Sociální podnik může vytvořit příležitosti pro aktivní zapojení osob se zdravotním znevýhodněním na trh práce a do společnosti obecně. Proč je sociální ekonomika trendem? Sociální ekonomika a sociální podnikání jsou perspektivní cestou k řešení sociálních a regionálních problémů. Jsou protiváhou ekonomiky globální a cestou k rovnováze a udržitelnosti vztahů člověka a kapitálu. Respektuje tržní vztahy, avšak je motivována jiným pořadím hodnot. Postavit se na vlastní nohy a ještě spojit svou nezávislost s obecně prospěšným cílem, není snadné, i když to možná tak vypadá. Každý, kdo se rozhodl vykročit tímto směrem, musí počítat s tím, že to nebude lehké. Zejména na začátku, kdy se podnikatel rozhoduje, je plný elánu a očekávání a zdá se, že neexistují žádné překážky, které by mohly zastavit jeho nápad. Možná je dobře, že většina začínajících podnikatelů si budoucí problémy a rizika nedokáže představit.
1. Sociální podnikání v České republice Česká republika jako země střední Evropy prošla specifickým historickým a ekonomickým vývojem v návaznosti na dlouhé období komunistického režimu, který zmrazil a pokřivil jakékoliv předchozí podnikatelské aktivity. Pro české podnikatelské subjekty je stále problematické nalézt jednotnou odpověď na otázku co je to sociální ekonomika a sociální podnik, přesto ale bylo v této oblasti v posledních letech dosaženo výrazného posunu. Stejně tak je stále problematické uchopení konceptu družstevnictví, jako dílčího pole sociální ekonomiky. Družstevnictví má v české zemi dlouholetou tradici, ale jeho pojetí se během let měnilo. Výzkum sociální ekonomiky a sociálního podnikání v ČR Model sociální ekonomiky se v západní Evropě prosazuje už řadu let. Významným impulsem pro jeho rozvoj byl vznik Evropské unie a další prohlubování evropských struktur a celkové integrace. V České republice je sociální ekonomika zatím v začátcích. V současnosti se mezi odborníky, univerzitními pedagogy, nestátními neziskovými organizacemi a zástupci státní správy vede široká diskuse, jak myšlenku sociálního podnikání převést do konkrétní
124
definice použitelné pro praxi. Základní jednotkou, naplňující ideu sociální ekonomiky, je sociální podnik. Koncept sociálního podnikání je postaven na třech základních pilířích. Jedná se o orientaci na podnikání, sociální záměry a sociální přiměřenost sledovaných aktivit. Sociální podnik pak lze stručně definovat jako: „Tržně orientovaný podnik založený za účelem vytvoření kvalitních pracovních míst pro lidi znevýhodněné na trhu práce a nabízí jim i další podporu.“44
Definice sociální ekonomiky Jedná se o souhrn autonomních soukromých aktivit, uskutečňovaných různými typy organizací, jejichž cílem je služba členům nebo místní komunitě především prostřednictvím podnikání. Sociální ekonomika je orientovaná na řešení otázek zaměstnanosti, sociální soudržnosti a místního rozvoje. Vzniká a rozvíjí se na konceptu trojího prospěchu ekonomického, sociálního a environmentálního. Sociální ekonomika umožňuje občanům aktivně se zapojit do rozvoje regionu. Vytváření zisku/přebytku sociálního podniku je žádoucí, není však primárním cílem. Případný zisk je přednostně užíván k rozvoji aktivit organizace a pro potřeby místní komunity. Vnitřní vztahy v sociálních podnicích směřují k maximálnímu zapojení členů/pracovníků do rozhodování a k samosprávě, vnější vztahy s okolím posilují sociální kapitál. Právní forma subjektů sociální ekonomiky není rozhodující, principiálním je sledování obecně prospěšných cílů uvedených ve stanovách. Subjekty sociální ekonomiky jsou sociální podniky a organizace podporující jejich činnost v oblasti vzdělávání, poradenství a financování.
Co je sociální podnikání? Jsou to podnikatelské aktivity prospívající společnosti a životnímu prostředí. Sociální podnikání hraje důležitou roli v místním rozvoji a často vytváří pracovní příležitosti pro osoby se zdravotním nebo společenským znevýhodněním. Zisk je z větší části použit pro další rozvoj sociálního podniku. Pro sociální podnik je stejně důležité dosahování zisku i zvýšení veřejného prospěchu.
Definice sociálního podnikání Sociální podnikání řeší prostřednictvím samostatné podnikatelské aktivity a účasti na trhu otázky zaměstnanosti, sociální soudržnosti a místního rozvoje. Svou činností podporuje
44
http://www.socialni-ekonomika.cz/se-index.php?id=158
125
solidární chování, sociální začleňování a růst sociálního kapitálu zejména na místní úrovni s maximálním respektováním trvale udržitelného rozvoje.
Definice sociálního podniku V odborných kruzích českého sociálně podnikatelského prostředí probíhá v posledních letech diskuse k vydefinování sociálního podniku v českém kontextu. Uvádím zde definici, které bylo v diskusi dosaženo: „Sociálním podnikem se rozumí „subjekt sociálního podnikání“, tj. právnická osoba nebo její část nebo fyzická osoba, které splňují principy sociálního podniku; sociální podnik musí mít příslušné živnostenské oprávnění.“45 Nejnovější verze definice: Sociálním podnikem se rozumí „subjekt sociálního podnikání“, tj. právnická osoba, její součást nebo fyzická osoba, které splňují principy sociálního podniku. Sociální podnik naplňuje veřejně prospěšný cíl, který je formulován v zakládacích dokumentech. Vzniká a rozvíjí se na konceptu tzv. trojího prospěchu – ekonomického, sociálního a environmentálního. V návaznosti na tyto definice byl zpracován „balíček“ čtyř principů pro činnost sociálních podniků. Tyto principy jsou v současné době ověřovány v praxi sociálních podniků v ČR a jsou následující: 1. Obecně prospěšný cíl, který je formulován ve stanovách nebo statutu 2. Participace, demokratické rozhodování a sociální kapitál 3. Specifické financování a použití zisku 4. Místní rozměr
Sociální podnikání a legislativa V České republice dochází v posledních několika letech ke značnému rozvoji zájmu o sociální podnikání a funguje několik sociálních podniků, kde jsou ověřovány nastavené principy sociálního podnikání. Tento rozvoj sociálně podnikatelských aktivit navazuje také na trendy Evropské unie v souvislosti s prosazováním směrů Lisabonské strategie. V evropských kruzích jsou skloňována témata sociálního začleňování, podpory podnikání (také sociálního podnikání) a celoživotního vzdělávání. Na zmiňované trendy navazují také dotační tituly v rámci Evropských strukturálních fondů. Přes tento rozvoj stále v České republice neexistuje legislativa, která by zakotvila jasný právní rámec pro fungování sociálního podniku. České 45
http://www.socialni-ekonomika.cz/se-index.php?sekce=KonceptySP&oid=178. Sociální ekonomika v ČR z pohledu NTS C CIP EQUAL. Prezentace ze 14.4.2008.
126
sociální podniky se tak pohybují v podnikatelském prostředí a legislativě, ve které si musí nalézt vhodný prostor pro svou činnost. Stejně tak není definována právní forma typického sociálního podniku a v ekonomicko-sociálních podmínkách České republiky se tak jako formy pro aktivity sociálního podnikání objevují družstva, obecně prospěšné společnosti, občanská sdružení, nadace a nadační fondy, církevní právnické osoby a v posledním období se diskutuje o vhodnosti formy společnosti s ručením omezeným. Aktivity sociálně podnikatelských organizací se tak obecně pohybují v legislativním prostoru především: -
zákona č. 513/1991Sb. obchodní zákoník,
-
zákona č. 586/1992 Sb. o daních z příjmů
-
zákona č.435/2004 Sb. o zaměstnanosti, v aktualizovaném znění
Jedním ze subjektů sociální ekonomiky je jako tvůrce legislativního zázemí Ministerstvo práce a sociálních věcí České republiky, které ve svých prohlášeních a dokumentech deklaruje podporu rozvoje sociálního podnikání v ČR. Přes chybějící legislativu jsou již nyní ze strany ministerstva v rámci plánovaného čerpání podpory z Evropských strukturálních fondů diskutována pravidla, jejichž splnění je podmínkou pro získání dotace na zřízení sociálního podniku. Díky činnosti Národních tematických sítí se do Operačního programu Lidské zdroje a zaměstnanost podařil prosadit koncept sociální ekonomiky jako prostředku pro rozvoj sociálních podniků. Potírání sociálního vyloučení předpokládá zavádění inkluzívních postupů a mechanismů, mezi něž bezesporu patří rozšiřování sociálních služeb a podpora zavádění principů sociální ekonomiky (Integrated Guidelines for Growth and Jobs 2005 – 2008). Sociální ekonomika jako pojem není doposud v ČR definována v žádném vládním dokumentu, avšak některé z principů sociální ekonomiky jsou přebírány ze zahraničí především na základě příkladů dobré praxe. Sociální ekonomiku je možné chápat jako jeden z nástrojů podpory rozvoje služeb v oblasti sociálního začleňování. Cílem sociální ekonomiky je využít v co nejširší míře relevantních participujících subjektů na místní a regionální úrovni a jejich společné aktivní zapojení v rámci podnikatelských aktivit v oblasti sociálního začleňování cílových skupin. Důležitým prvkem je také reinvestování zisku do samotné organizace, subjektů podílejících se na její činnosti či do dalších participujících subjektů s cílem zajištění dostupnosti služeb pro cílové skupiny. Neméně významným prvkem je i využívání dobrovolných pracovníků. V české společnosti je zatím jen omezené povědomí o tom, co znamená sociální ekonomika a k čemu slouží. Některá 127
témata sociální ekonomiky jsou podporována prostřednictvím Iniciativy EQUAL (Národní rozvojový plán České republiky 2007 – 2013). Tento sektor je tedy směsí sociálních služeb, výdělečných aktivit a účelového vytváření pracovních míst (především pro marginalizované sociální skupiny) s výrazným podílem místních a regionálních samospráv a dalších relevantních subjektů. Účelem je zapojení cílových skupin zpět do trhu práce, do společnosti a zároveň zajištění poskytování služeb dle jejich potřeby. Předpokládá se, že podíl tohoto sektoru na celkové zaměstnanosti ČR je 3 % - 4 % a jeho hospodářská síla se pohybuje mezi 35 až 50 mld. Kč ročně. Počítáme-li i účast dobrovolníků, pak je podíl na celkové zaměstnanosti 5 % - 6 %. Hlavními příčinami malé kapacity v oblasti sociální ekonomiky jsou dosavadní celková nerozvinutost nevládního neziskového sektoru ČR, roztříštěnost a kapitálová slabost. Odstranění těchto nedostatků předpokládá soustředění se na vytvoření optimálního legislativního a finančního rámce pro fungování sociální ekonomiky, na podporu partnerství na regionální a místní úrovni, na rozvoj manažerských dovedností a odbornou způsobilost pracovníků v organizacích sociální ekonomiky, na kvalitu poradenství, na dostupnost investičního kapitálu, na vznik a prosazování nových forem zajištění veřejných služeb a přímého zapojení uživatelů služeb do běžného způsobu života (včetně pracovního uplatnění na trhu práce).46 V českém prostředí mají sociální podniky tedy tyto základní právní formy: obecně prospěšné společnosti, občanská sdružení, družstva, nadace a nadační fondy, společnosti s ručením omezeným.
2. Sociální podnikání v praxi
na příkladu společnosti ERGON – Chráněná dílna
Šance, které člověku dává život, je potřeba využít. Sami možná znáte pocit, kdy si myslíte, že je ten správný čas, ta pravá chvíle a stojíte před úkolem a rozhodnutím, pro který máte osobní motivaci a tím i sílu a nadšení začít realizovat něco nového a myslíte si, že dokážete vše. V tu chvíli si neuvědomujete co Vás čeká protože, kdyby jste to věděli, tak do toho ani nejdete.
46
MPSV ČR: Operační program Lidské zdroje a zaměstnanost 2007-2013, www.esfcr.cz
128
Před takovým úkolem jsem stála před deseti lety i já, když jsem dostala úkol vybudovat chráněnou dílnu. Myšlenka provozování chráněné dílny vznikla v roce 2001 ve Slezské diakonii. Svou realizaci tato myšlenka našla v Diakodílnách v Horním Žukově. Diakodílny nabízely pracovní uplatnění zprvu 5 osobám se zdravotním postižením, následně se jejich počet rozšířil na 9. Vzhledem k legislativním podmínkám souvisejícím s provozem chráněné dílny se Diakodílny počátkem roku 2004 osamostatnily a vzniklo samostatné občanské sdružení Ergon-Chráněná dílna. Ergon se tedy stal neziskovou nestátní organizací, jehož cílem je zaměstnávat osoby zdravotně znevýhodněné v regionu Těšínského Slezska. Je známo, že v regionu Těšínského Slezska je situace nezaměstnaných a zvláště pak nezaměstnanost osob se zdravotním postižením závažným problémem a pravděpodobnost jejich pracovního uplatnění je dost nízká. V průběhu roku 2004 se podařilo zaměstnat 22 osob se zdravotním postižením, pro které bylo nutné zajistit práci. Tu dodávaly firmy v regionu. Největším dodavatelem a firmou s kterou jsme již dlouhodobě pracovali byla firma STEELTEC CZ s.r.o. z Třince, dále firma Walmark a.s. , Kovona system a.s., Befra Electronic s.r.o. Rok 2004 byl pro Ergon velmi úspěšným a významným rokem. I když byl na vlastních nohách jen rok, jeho aktivity se natolik rozrostly, že stávající prostory, které byly v pronájmu od Slezské diakonie, již pro realizaci aktivit nestačily. Z tohoto důvodu byl podán projekt a získána finanční podpora z Evropské unie na výstavbu nové montážní a expediční haly v průmyslové zóně v Třinci. A tak v roce 2006 byla zprovozněna nová montážní a kompletační hala v třinecké průmyslové zóně. Jednalo se o investici ve výši 40 mil Kč (včetně DPH), která byla z 90% financována ze zdrojů EU v rámci programu SROP, opatření 3.1. a z 10% procent z vlastních zdrojů organizace. Díky této podpoře bylo možno dále rozvíjet naše aktivity a Ergon navýšil stav zaměstnanců z 22 na 43 a rozvinul své 3 programy: Montážně kompletační práce - pracovníci provádějí jednoduché a středně složité kompletační a montážní činnosti (od jednoduchých až po komplikované práce s využitím jednotlivých technologií) např.: třídění a kompletace kovových součástek, balení vitamínů či polepování elektro-řídících panelů. Prádelna a opravna prádla – v roce 2004 zahájila chráněná dílna provoz prádelny a opravny prádla. Prádlo je dodáváno z okolních průmyslových firem. Vyprané prádlo se v chráněné dílně zašívá a opravuje tak, aby byly zajištěny komplexní služby pro zákazníka. Pro prádelnu je vytvořen tým pradlen, které vhodně doplňují své pracovní dovednosti.
129
Úklidové práce – v roce 2004 chráněná dílna rozšířila svou činnost také o poskytování úklidových služeb ve státních i nestátních institucích. Je vytvořen tým uklízeček, který zajišťuje kvalitní provedení objednaných služeb. Tradiční a časem prověřené formy, metody a obsah námi tehdy poskytované služby – chráněné dílny, jsme se snažili neustále inovovat, doplňovat a vycházet tak vstříc aktuálním potřebám naší cílové skupiny – zdravotně znevýhodněným osobám. Kromě vytváření vhodných pracovních míst pro osoby se zdravotním znevýhodněním se nám podařilo zrealizovat projekt podpořený Evropskou unií v rámci programu Společný regionální operační program (SROP) s názvem Ergon – chráněná motivační, integrační a pracovně rehabilitační dílna. Díky projektu bylo možno nejen navýšit počet vytvořených pracovních míst, ale také zvýšit kvalitu poskytovaných služeb a nabídnout zaměstnancům vzdělávací aktivity pro rozvoj jejich dovedností. Jednalo se o motivačně vzdělávací kurz spojený s výukou základních dovedností při práci s počítačem. Počet zaměstnanců se opět navýšil na 60, avšak potýkali jsme se se složitou situací při udržení pracovních programů a to s ohledem na změny v systému financování chráněných dílen. Dlouho očekávaný zákon 108/2006 Sb. o sociálních službách vešel v platnost a s ním vstoupily v platnost mnohé změny, které pro nás přinesly větší nejistotu spojenou s dalším fungováním naší organizace. Dle tohoto zákona chráněné dílny nespadají do systému sociálních služeb, ale do systému služeb financovaných v rámci zákona o zaměstnanosti. A tak další rok se odvíjel trochu jiným směrem a významné skutečnosti charakteristické pro tento rok byly: dynamický rozvoj prádelny a nové zkušenosti a podněty v oblasti sociálního podnikání. Naším záměrem a hlavním cílem bylo rozšíření prádelny zvýšením její kapacity a přestěhováním do nových, větších prostor. Záměr byl postaven na spolupráci s firmou Renatex a následně s dalšími podnikatelskými subjekty. Tím se otevřel prostor pro rozvoj prádelny, která je nejziskovějším ze všech pracovních programů naší organizace. Tento rozvojový záměr mohl být uskutečněn také díky podpoře Akademie sociálního podnikání, která byla vzdělávacím programem pro sociální podnikatele realizovaným nadací VIA a přinesla také možnost získat grant ve výši 350 000 Kč na zakoupení užitkového vozu, který slouží na svoz i rozvoz prádla. Akademie sociálního podnikání přinesla organizaci novou zkušenost, kterou bylo možno dále využít při plánování a realizaci dalších sociálně podnikatelských aktivit. Managerský tým začal pracovat na celkovém rozvoji organizace s důrazem na rozšíření prosperujících aktivit a transformaci na sociální podnik, což nebylo a není jednoduchým procesem.
130
Aktivity v oblasti sociálního podnikání možná neodpovídají zcela aktuálním definicím sociálního podnikání a možná byly v začátcích chaotické, ale přesně víme, čeho chceme dosáhnout, co je naším cílem a co je naším posláním. Ve společnosti byl vytvořen jasný podnikatelský plán, byly stanoveny finanční a sociální cíle a to přispělo k získání nových zakázek a také k rozhodnutí rozšířit zázemí firmy o další montážní halu v průmyslové zóně v Třinci. Byl zpracován investiční projekt, který byl předložen k financování ze zdrojů Evropské unie. Projekt „Rozšíření chráněné dílny ERGON – 2.etapa“ byl schválen a byly získány finance z Evropské unie v rámci Regionálního operačního programu ve výši 36 593 700 Kč. V rámci projektu došlo k vybudování nové montážní skladové haly a sociální budovy. Díky této přístavbě našlo pracovní uplatnění dalších 50 osob se zdravotním znevýhodněním, kteří patří mezi nejohrozenější skupinu na trhu práce. V nové montážní hale zaměstnanci pokračují ve výrobním programu, který je realizován také ve stávající hale – jednoduchá montáž a balení polotovarů a hotových výrobků. V současné době Ergon zaměstnává 150 osob se zdravotním znevýhodněním na různých pracovních pozicích (včetně managementu) a vytváří pro ně vhodná pracovní místa. Přispívá tak významnou měrou ke snižování nezaměstnanosti v regionu Těšínského Slezska. Zaměstnanci Ergonu mohou díky získané práci zvyšovat svůj sociální status, rozvíjet své dovednosti a získávat sebevědomí i navazovat nové sociální kontakty a vazby. Ergon přispívá nepřímo také k růstu kvality života rodin zaměstnanců, které získaly užitek z toho, že člen jejich rodiny má placené zaměstnání. Dále jsou rozvojem firmy přímo dotčeni odběratelé služeb a noví zákazníci, kteří mohli zaznamenat posun naší organizace a začít využívat kvalitnější služby šité na míru jejich potřebám. Dobrou kvalitou poskytovaných služeb přispíváme k odstraňování předsudků veřejnosti vůči osobám se zdravotním znevýhodněním v oblasti jejich schopnosti aktivně se zapojit do pracovního procesu. Se zpětným pohledem na celou historii organizace si kladu otázku, co přispělo k úspěšnému vývoji. Společnost zahajovala svou činnost s nulovým kapitálem a v současné době disponuje majetkem v hodnotě 100 milionů korun. Společnost musela ve svém vývoji ujít kus cesty a to v oblasti managementu, ekonomiky, řízení lidských zdrojů a fungování v tržním prostředí a v současné době se může bezesporu zařadit mezi úspěšné hráče na poli sociálního podnikání. Velkým přínosem pro rozvoj byla zřejmě schopnost najít klíčové, silné obchodní partnery. Tyto vazby jsou postaveny nejen na profesionalitě, ale v současné době již na přátelských vztazích spojených společným zájmem o rozvoj sociálního podniku, čehož si jako ředitelka organizace velmi vážím. Společně diskutujeme hospodářské výsledky, které jsou důležité pro kontrolu toho, jak si firma stojí ekonomicky, zda realizovaný výrobní 131
program umožní pokrytí všech nákladů na provoz, z čehož největší položkou jsou mzdové náklady. Za roky činnosti organizace je nutno především si uvědomovat, že se nejedná o sociální službu, jak mnozí lidé stále předpokládají, ale že musíme fungovat jako klasická firma, která nese vlastní podnikatelská a ekonomická rizika, využívá běžných nástrojů, operuje na běžném obchodním trhu a pracuje s lidmi se zdravotním znevýhodněním. Právě tato cílová skupina s sebou přináší i některé komplikace, se kterými se potýkáme a musíme se je učit řešit. Specifika zaměstnávání osob se zdravotním znevýhodněním jsou mnohdy určující při zajištění výroby a celého provozu. Každý zaměstnanec má individuálně stanovenu pracovní náplň, jeho zařazení odpovídá i jeho zdravotnímu stavu, schopnostem a možnostem, individuálně je stanovena pracovní doba včetně specifického režimu na pracovišti (dle potřeby střídání pracovních činností, přestávky, apod.). Pracoviště jsou vybavena a přizpůsobena cílové skupině (kvalitní pracovní stoly, židle, nástroje a nářadí, mnohdy specificky upravené). Při plánování výroby je nutno brát v úvahu potřebu delšího zapracování, případně stálého vedení zaměstnance, do plánování výroby se promítá i snížená pracovní výkonnost spojená se zdravotním znevýhodněním a častější pracovní neschopnost zaměstnanců. Toto klasické podniky nemusí řešit v takové míře a při případných redukcích nákladů, se jednoduše se zbavují právě těch mzdových nákladů. Tyto aspekty patří jen k některým záležitostem, které je nutno do řízení sociálního podniku zakomponovat, ale na druhou stranu má sociální podnik i příležitosti, které jsou pro klasické firmy omezenější, je to např. možnost získat dotace na zaměstnávání osob se zdravotním znevýhodněním od úřadů práce, možnost získat granty na rozvoj činnosti organizace. Sociální podnik se tak z tohoto hlediska stává pro obchodní partnery levnějším a zajímavějším dodavatelem. Pohled jednoho z partnerů, pro které se tímto stáváme zajímavější, následuje po tomto příspěvku. Je zajímavé porovnat pohledy obou subjektů, které se v některých náhledech odlišují. V oblasti spolupráce s partnery z řad klasických firem si uvědomujeme mnohé výhody, avšak je nutno pracovat i s realitou takových obchodních vztahů. Jde o jistou míru závislosti na strategickém partnerovi, často obchodní partneři diktují podmínky spolupráce a hrozbou je také to, že například při ekonomické krizi může partner rozhodnou, že svůj výrobní program ukončí, což by se odrazilo na ztrátě zakázek také pro naši společnost. Z tohoto důvodu máme vlastní pracovní program – prádelenské služby, které nám zajišťují do určité míry nezávislost na vývoji situace u partnerské firmy. Sociální podnik musí mnohdy dělat složitá rozhodnutí a kompromisy, hledat rovnováhu mezi podnikatelskými a sociálními cíli, které jsme si stanovili. A taktéž se ptám co 132
nás, konkrétně mně, motivuje a vede k tomu pracovat v sociální firmě, i když bych mohla realizovat vlastní podnikání. Na tuto otázku je mnohdy těžké najít odpověď, ale motivací zcela jistě je vidět změny v životech lidí – zaměstnanců sociálního podniku, kteří byli bez práce, bezradní, často na pokraji vlastních sil a dnes jsou lidmi usměvavými, vyrovnanými, s novým sociálním statusem a chutí do života a v takových momentem musím konstatovat, že ty aktivity stojí za to.
Závěr Sociální podnikání stojí v České republice stále na svém počátku, přestože poslední období přineslo do této podnikatelské oblasti řadu posunů a změn. Z vlastních sociálně podnikatelských zkušeností je možno říci, že sociální podnik musí zahájit svou činnost s jasnými cíli- jak sociálními, tak ekonomickými a s jasně definovaným posláním. Je zřejmé, že s dynamickým vývojem tržního prostředí, je nutno mnohé záležitosti řešit operativně, sociální podnik však musí být schopen oslovit místní komunitu a říci si o podporu, pokud ji potřebuje. Zároveň vnímám jako významné vytvářet síť kontaktů a vazeb pro rozvoj spolupráce v místním regionu, aby mohly být výsledky multiplikovány. Pro založení a úspěšné provozování sociálního podniku zřejmě neexistuje žádný jasný návod, vedení podniku musí být ochotno učit se z vlastních chyb, ale také z chyb i pozitiv ostatních firem a musí mít osobní zájem na rozvoji sociálně podnikatelských aktivit, s důrazem na přispění ke zvýšení kvality života občanů v místním regionu. Pro závěr příspěvku využiji slov Charlese Darwina, které charakterizují proces, kterým sociální podnikání prochází: „Nepřežijí ti nejsilnější, ani ti nejinteligentnější. Přežijí ti, kteří mají největší adaptabilitu na změny“.
Použité zdroje:
Brančíková, L., Svaz českých a moravských výrobních družstev. Sociální přidaná hodnota podnikání: Jak ji identifikovat, vymezit a využít.2010.
133
Svaz českých a moravských výrobních družstev. Manuál pro přežití sociálního podnikatele.2010. http://www.socialni-ekonomika.cz/se-index.php?id=158 http://www.socialni-ekonomika.cz/se-index.php?sekce=KonceptySP&oid=178. Sociální ekonomika v ČR z pohledu NTS C CIP EQUAL. Prezentace ze 14.4.2008. MPSV ČR: Operační program Lidské zdroje a zaměstnanost 2007-2013, Dostupné na: www.esfcr.cz
Rostislav Zabystrzan STEELTEC CZ, s.r.o.
134
Může být aktivní spolupráce výrobní společnosti s chráněnou dílnou zaměstnávající pracovníky se zdravotním znevýhodněním ekonomicky zajímavá?
Jako člen vedení německé společnosti GARDENA jsem měl příležitost poznat v minulosti spolupráci handicapovaných pracovníků s výrobními závody v Německu. V naší společnosti jsme delší dobu uvažovali, jak naplnit podmínku zaměstnávání osob se zdravotním znevýhodněním tak, aby spolu s integrací těchto zaměstnanců do pracovních kolektivů nedocházelo k významnému poklesu produktivity práce a zároveň abychom předešli sociálnímu napětí mezi těmito různými skupinami pracovníků. Na jedné straně jsme měli možnost se z této povinnosti vykoupit formou platby do státního rozpočtu za nesplnění podmínky přímého zaměstnávání a na straně druhé jsme zvažovali významné investice do pracovního prostředí k umožnění zaměstnávání těchto osob. Když jsem v roce 2000 obdržel pozvánku ke slavnostnímu otevření střediska EBEN EZER Slezské diakonie na Horním Žukově u Českého Těšína, kde byla projektována v přízemí i chráněná dílna, bylo rozhodnuto. V počátcích naší spolupráce jsme předávali práci, konkrétně jednoduché montážní operace k realizaci do této chráněné dílny. Velmi brzy bylo jasné, že bez inženýringové podpory formou přípravy výroby, jakosti a logistiky nebude možno tuto spolupráci realizovat. Nicméně spolupráce s chráněnou dílnou byla významně prohlubována a hmatatelným ekonomickým efektem byla úspora za platbu do státního rozpočtu a nerealizace významných investic do pracovního prostředí v naší firmě. Samotná spolupráce v souvislosti se zajištěním doprovodných činností a tudíž vícenákladů byla ekonomicky neutrální. Už v roce 2004 bylo jasné, že s růstem spolupráce na montážích mezi chráněnou dílnou a hlavním výrobním závodem nebude plocha výrobních prostor chráněné dílny na středisku EBEN EZER stačit. Z těchto důvodů jsme v tomtéž roce založili malou servisní společnost SILESMONT a pronajali výrobní prostory pro chráněnou dílnu ERGON v Českém Těšíně. Ekonomickým efektem a také potenciálem pro další investice do tohoto podnikání bylo okamžité snížení nákladů na servisní činnost a logistiku. Díky významnému navýšení této spolupráce došlo ke snížení všech fixních nákladů. 135
Díky těmto efektům a partnerství chráněné dílny ERGON s malou organizací SILESMONT byla chráněné dílně v roce 2005 přiznána dotace na stavbu výrobní a skladovací haly, kde bylo možno v roce 2006 zaměstnat již 50 osob se změněnou pracovní schopností. Malá partnerská organizace zajistila optimalizaci propojení chráněné dílny s velkou organizací STEELTEC CZ, s.r.o., která dodávala montážní práce. Zároveň partnerská organizace zajistila úvěr a profinancování celé investice. Takto díky partnerství a vzorné spolupráci tří společností se podařilo propojit podnikatelsky a ekonomicky dva různé světy. Svět tvrdého businessu a sociální svět těch, kteří potřebují pomoci. Pro tyto lidi s často těžkými životními příběhy je možnost práce nejen zdravotní terapií, ale i štěstím být jednoduše užitečným a nezůstat se svými těžkostmi sám doma. Jsem přesvědčen, a vyzkoušeli jsme si to i v praxi, že nelze tyto dva světy propojovat na jednom konkrétním pracovišti. Nelze motivovat obě skupiny pracovníků stejně, jednoduše vznikají problémy, sociální tlaky a v konečném důsledku dochází takto vždy k poklesu produktivity práce a snížení konkurenceschopnosti výrobků na světových trzích. Tvořivá a ekonomicky zajímavá spolupráce vzniká při přísném oddělení jednotlivých pracovních procesů a jejich zpětném sloučení v okamžiku realizace (prodeje) hotového výrobku. K integraci dvou různých pracovních prostředí tedy nedochází přímo na jednom pracovišti, ale v řetězci pracovních postupů, které vedou ke vzniku konečného produktu. K setkávání těchto dvou skupin pracovníků dochází v pracovním procesu při řešení pracovních problémů na následných pracovních operacích, ale také mimo pracovní proces, např. při společném obědě nebo dokonce ve volném čase při volnočasových aktivitách, např. při bowlingu. Při zohlednění všech vícenákladů spojených se zaměstnáváním v chráněné dílně, včetně vícenákladů na inženýrskou podporu se takto dá ušetřit až 10% nákladů na jednoduchých montážních pracovištích ve srovnání se zaměstnáváním na standardních pracovištích. Díky podpoře státu při zaměstnávání osob se zdravotním znevýhodněním se zvyšuje konkurenceschopnost firem, které díky levnější montáži realizují výrobky, které by bez této podpory již dávno skončily v montovnách na Dálném východě. Je tedy symbolické a nakonec i paradoxem, že díky této spolupráci takto zůstává v regionu vlastně práce i pro ty zdravé pracovníky. V lednu letošního roku se díky spolupráci výše uvedených firem, rozšíření spolupráce s firmou WALMARK a dotaci z regionální rady podařilo náš model spolupráce zúročit v podobě dobudování další výrobní a skladovací haly a nové sociální budovy, takže celková 136
kapacita prostor dnes umožňuje zaměstnávat 150 osob se zdravotním znevýhodněním ve dvousměnném provozu. Dnes chráněná dílna ERGON takto disponuje 3.500m2 výrobních ploch a skladem pro 4000 EP. Jako představitel oblastní hospodářské komory v Třinci vidím v této spolupráci vzor příkladné spolupráce firem a institucí v regionu, jehož konečným cílem a realizovaným závěrem je snížení nezaměstnanosti v regionu dle výše zmíněného efektu nejen osob se zdravotním znevýhodněním. Kéž by takových vzorů a příkladů bylo více.
Dorota Prysak Uniwersytet Śląski w Katowicach
Wspieranie osób pracujących z niepełnosprawnymi w powiecie cieszyńskim – w opinii profesjonalistów 137
Na co dzień, niezależnie jakie zajmujemy stanowisko, jakie posiadamy wykształcenie coraz częściej stykamy się na różnych płaszczyznach z osobami niepełnosprawnymi. Czasami jesteśmy tego bardziej świadomi, czasami mniej. Jednak nawet chwilowe, przypadkowe spotkanie z osobową niepełnoprawną nie pozostaje obojętne. Im bardziej uświadamiamy sobie niepełnosprawność innych osób, tym większy wywiera ona na nas wpływ. Dla prawie każdego człowieka spotkanie z niepełnosprawnym człowiekiem nie pozostaje nigdy bez obojętności. Większość osób postrzega niepełnosprawność jako stan, który wymaga pomocy, szczególnie materialnej, fizycznej. Obecnie coraz częściej pracownicy w obrębie
swoich wykonywanych zawodów
pracują lub współpracują z osobami niepełnosprawnymi. Wśród publikacji poświęconych tematyce niepełnosprawności mało jest takich pozycji, w których można odnaleźć informacje dotyczące problemów i trudności mogące pojawić się w pracy z osobami niepełnosprawnymi przez poszczególnych specjalistów. W większym zakresie informacje te dotyczącą samych osób niepełnosprawnych, pomocy dla nich oraz wsparcia. Natomiast rzadziej samych osób pracujących bezpośrednio z nimi. Próba
zdefiniowania
zjawisk,
jakimi
są
trudności
w
pracy
z
osobami
niepełnosprawnymi i wyznaczenie ich dokładnych granic pozostaje kwestią otwartą. Stanowi pewną całość, na którą składa się konfiguracja ściśle powiązanych ze sobą czynników: motywacja zawodowa, zaangażowanie w pracę, predyspozycje osobowe poszczególnych profesjonalistów-specjalistów, różnorodność sytuacji związanych z pracą oraz rodzaj i stopień niepełnosprawności. Całość ta jest bardzo zróżnicowana, zawiera czynniki organizacyjne jak i indywidualne. Celem tego opracowania jest skrótowe przedstawienie
uzyskanych informacji na
temat „funkcjonowania” oraz otrzymanego wsparcia przez specjalistów pracujących
z
osobami niepełnosprawnymi.
Wybrane opinie specjalistów pracujących z osobami niepełnosprawnymi intelektualnie w powiecie cieszyńskim – wyniki badań własnych Badania zostały przeprowadzone na przełomie 2010 i 2011 roku. w ramach projektu, pt. Instytucje i organizacje wspierające rozwój i socjalizację osób niepełnosprawnych intelektualnie na terenie powiatów cieszyńskiego i karwińskiego / Instituce a organizace podporující vývoj a socializaci mentálně postižených osob na území těšínského a karvinského 138
okresu. Za pomocą ankiety zostało przebadanych 30 osób pracujących z osobami niepełnosprawnymi intelektualnie. W trakcie prowadzonych kursów oraz warsztatów w ramach w/w projektu nastąpił dobór grupy poprzez dobrowolną deklarację. Ze względu na sposób dobru grupy oraz liczbę uczestników, badania te nie mogą być podstawą do wyciągania wniosków uogólniających, dlatego należy traktować je jako badania pilotażowe. Badania te ukazują pewne trudności pojawiające się u osób pracujących z niepełnosprawnymi intelektualnie, które wynikają ze specyfiki tej pracy. Jak również pokazują pewne wskazania do udzielania pomocy, wsparcia osobom samym udzielającym na co dzień takich świadczeń. W ankiecie
uczestniczyły osoby pracujące w różnych ośrodkach, które swym
działaniem obejmują między innymi osoby niepełnosprawne, szczególności intelektualnie, co zostało przedstawione w tabeli 1.
Tabela 1. Miejsce pracy badanych osób Miejsce pracy Szkoła Specjalna Specjalny Ośrodek Szkolno Wychowawczy Ośrodek Rehabilitacyjno Edukacyjno-Wychowawczy Przedszkole Szkoła podstawowa Gimnazjum Warsztaty terapii zajęciowej Dzienny ośrodek wsparcia
Liczba osób 10 5 4 1 2 1 5 2
W wymienionej grupie znalazły się osoby pracujące w placówkach opiekuńczych, edukacyjnych i terapeutycznych na terenie powiatu cieszyńskiego.
Wykres nr 1. Staż pracy badanych osób
139
powyżej 10 lat 15%
do 5 lat 15%
do 5 lat pomiędzy 5 - 10 lat powyżej 10
do 5 do 10 lat 15%
Jak pokazują dane (wykres 1) większość respondentów stanowiła grupa deklarująca się długością stażu pracy między 5 a 10 rokiem pracy. Taka sam liczba osób znalazła się zarówno do 5 lat jak również powyżej 10 lat pracy. Nie ulega wątpliwości, że grupa najliczniejsza z jednej strony ma już pewne doświadczenie zawodowe, własne refleksje jak również mogą pojawiać się u niej pewne oznaki przemęczenia, znużenia, monotonii. Kolejną ważną kwestią było zajmowane stanowisko w zakładzie pracy. Przestawia to tabela 2. Poniższe zestawienie pokazuje różnorodność przedstawicieli z wymienionych wyżej placówek. Należy również zauważyć, że czas pracy w poszczególnych miejscach był bardzo zróżnicowany. Inny jest wymiar godzinowy pracy nauczyciela a innych terapeuty zajęciowego lub pedagoga czy psychologa.
Tabela 2. Zajmowane stanowisko w miejscu zatrudnienia Stanowisko pracy
Liczba osób
Pedagog Psycholog Instruktor terapii zajęciowej Nauczyciel Pielęgniarka Opiekunka Wychowawca Terapeuta zajęciowy
2 3 4 7 2 1 2 9
140
Ponad połowa, bo aż 60% osób zdeklarowało, że pracuje z osobami z głęboką niepełnosprawnością intelektualną, 30% z umiarkowaną i znaczną niepełnosprawnością intelektualną, natomiast 10% z lekką. Jak wiadomo praca z osobami z głęboką niepełnosprawnością nie należy do łatwych. (Kwiatkowska, 1997; Obuchowska, 1995; Olechnowicz, 1994). Wiąże się z dużymi obciążeniami fizycznymi jak również psychicznymi. Zawód wymagający pracy z osobami niepełnosprawnymi należy do trudnych, wymagających odpowiedniego wykształcenia, właściwych predyspozycji osobowych, pełnego zaangażowania w pracę, a ponadto wiary w jej skuteczność. Szczególne znaczenie nabiera to w sytuacji pracy z osobami głębiej i głęboko niepełnosprawnymi intelektualnie, u których nie zawsze efekty są widoczne od razu. Zatem osobowość takiego specjalisty, profesjonalisty powinna charakteryzować się predyspozycjami osobowymi takimi jak: cierpliwość, kreatywność, empatia, otwartość i łatwość nawiązywania kontaktu. Ponadto ważne jest nie tylko przygotowanie zawodowe, ale również zaangażowanie w wykonywaną pracę. Rodzaj i stopień niepełnosprawności uczniów, podopiecznych, klientów mają kluczowe znaczenie w radzeniu sobie z problemami w pracy z osobami niepełnosprawnymi. Nie bez znaczenia pozostaje fakt, iż wszystkie badane osoby stwierdziły, że w pracy z osobami niepełnosprawnymi napotykają na trudności. Pośród tych najczęściej wymieniali: biurokrację, sprzeczne decyzje zwierzchników, zbyt mała siła fizyczna u badanych osób np. potrzebna do podnoszeni, przenoszenia, absencja uczniów, podopiecznych, duża liczba dzieci, podopiecznych uczęszczająca na zajęcia, bariery architektoniczne, brak środków finansowych warunki lokalowe, brak samodzielnych sal odpowiednio przygotowanych do prowadzenia zajęć, zachowania trudne; nałogi, wulgaryzmy, autoagresja, brak motywacji do zajęć, brak odpowiednich pomocy rehabilitacyjnych, edukacyjnych, terapeutycznych, ograniczony kontakt z niektórymi niepełnosprawnymi - intelektualnie, trudne kontakty z rodzicami – brak zrozumienia z ich strony, lub opiekunów prawnych.
141
Kolejne pytanie jakie zostało zadane respondentom dotyczyło - w razie pojawiających się problemów w pracy -
jakiego rodzaju
pomoc i wsparcie byłoby im potrzebne.
Najczęściej wymieniane odpowiedzi to: pomoc współpracowników, pomoc w kontaktach z trudnymi rodzicami, radzenia sobie z sytuacjami trudnymi, rozmowy z psychologiem, pedagogiem specjalnym, psychiatrą, trenera zawodu, rodziną, możliwość korzystania z doświadczenia innych osób, pomoc specjalistów pracujących zarówno w placówce zatrudnienia jak również poradni psychologiczno-pedagogicznej, pomoc prawną, wsparcie finansowe na zakup potrzebnego sprzętu, wiedzy z zakresu pojawiającego się problemu, wsparcia ze strony systemu pomocy ze strony Państwa. Jak pokazują uzyskane informacje badane osoby potrafiły nie tylko określić jakiej pomocy potrzebują, ponadto ocenić w jakim zakresie jest im zapewniana. 40% badanych oceniło pomoc jaką uzyskują jako wystarczające. Odbywa się to głównie poprzez organizowanie różnych form dokształcania (warsztatów, kursów, szkoleń). „Częściowo wystarczające wsparcie”
to określenie wybrane przez 30% badanych. Kolejne
30%
odpowiedziała, że nie otrzymuje wsparcia lub jest ono nie wystarczające. Osoby z tej ostatniej grupy jako uzasadnienie podawały zbyt małą ilość wiedzy na ten temat specyfiki funkcjonowania niektórych niepełnosprawnych, samodzielne dochodzenie do rozwiązań, zdanie się często na siebie samego w trudnych sytuacjach. Jedno z pytań do respondentów dotyczyło formy wsparcia jakiej by oczekiwali, jaką mogliby sami zaproponować, tak aby była dla nich jak największą pomocą w pracy. Przede wszystkim wymienili zrozumienie i akceptację dla swoich działań przez inne osoby. Realne podejście do wielu rozwiązań. Większe zaangażowanie innych współpracowników do wspólnych inicjatyw. Możliwość korzystania z potrzebnych rehabilitacyjnych.
Zwiększenia
nakładów
finansowych.
środków dydaktycznych, Warsztaty
jako
wymiana
doświadczeń, możliwość rozmowy, doradzania wzajemnego. Większej kontroli dla własnej pracy, takiego monitoringu w formie superwizji.
142
Można by przypuszczać, że pojawiające się u badanych osób trudności wynikają bezpośrednio z zaburzeń niepełnosprawnych intelektualnie w następujących sferach: poznawczo-emocjonalnej (t.j. trudności w koncentracji uwagi, brak lub słaba samodzielność myślenia, słaba pamięć, utrudnione kojarzenie, utrudnione utrwalanie informacji, ograniczona możliwość abstrakcyjnego myślenia, używanie słów ubogich w treści, mała plastyczność myślenia oraz labilność emocjonalna) oraz psychofizycznej (męczliwość psychoruchowa, zaburzenia koordynacji wzrokowo-ruchowej, zaburzenia w mowie i piśmie, zwolnione tempo reakcji psychicznych, wydłużony okres reakcji) (Doroszewska, 1989; Kirejczyk, 1981). Wymienione wyżej trudności w pracy z niepełnosprawnymi intelektualnie, mogą spowodować pojawienie się zjawiska wypalenia zawodowego. Praca ta wiąże się z dużymi obciążeniami zarówno psychicznymi jak również fizycznymi. Oprócz tego jest to zajęcie wymagające bardzo kreatywnej postawy, dużego zaangażowania, stałego poszukiwania wciąż to nowych pomysłów oraz rozwiązań. Z analizy pilotażowych wyników przeprowadzonych badań wynika, że większość spośród badanych nie miewa chwil zmęczenia pracą z osobami niepełnosprawnymi intelektualnie. Ponadto wszystkie badane osoby stwierdziły, że praca jest dla nich bardzo satysfakcjonująca. Zakładając, że zagrożenie wypaleniem zawodowym jest odwrotnie proporcjonalne do stopnia samorealizacji oraz satysfakcji osiąganej dzięki pracy, można wnioskować, że zjawisko wypalenia u badanych osób nie jest jeszcze aż tak poważnym i zauważalnym zjawiskiem. Fakt ten można tłumaczyć przede wszystkim z jednej strony predyspozycjami osobowymi do wykonywanego zawodu takimi jak: cierpliwość, empatia, otwartość, kreatywność. Na uwagę zasługuje fakt, iż osoby niepełnosprawne okazując swą wdzięczność, duże przywiązanie do osoby, która z nimi pracuje oraz szczerą radość w kontakcie ze specjalistą przyczyniają się do poczucia spełnienia i realizacji danej osoby. Z drugiej strony, dotychczas jest mało takich opracowań interdyscyplinarnych. Jeśli już to możemy spotkać się z opracowaniami i formami pomocy, wsparcia w poszczególnych zawodach.
Podsumowanie i wnioski końcowe 1. Osoby pracujące tzw. „specjaliści”, „profesjonaliści” mają coraz większą świadomość trudności w pracy z osobami niepełnosprawnymi intelektualnie. Ta trudność nie tylko dotyczy samych niepełnosprawnych ale również dostrzegają ją u siebie. 143
2. Potrafią nie tylko określić zakres potrzebnego wsparcia, jak również formę w jakiej by mogli otrzymywać tą pomoc. 3. Zdecydowanie zwiększenie nakładów finansowych dla osób pracujących bezpośrednio z osobami niepełnosprawnymi intelektualnie. 4. Organizowanie takich form dokształcania tzn. warsztatów, kursów, szkoleń, seminariów, w których osoby bezpośrednio pracujące z niepełnosprawnymi mogły nabywać wiedzy naukowej i praktycznej nie tylko z zakresu swoich uczniów, podopiecznych, klientów, ale również mogły same dla siebie coś zatrzymać. Tak by mogły same rozwijać się, poprzez co lepiej będą potrafiły zrozumieć swoje zachowania, postępowania głównie zawodowe ale i prywatne.
Bibliografia: Doroszewska J., (1989), Pedagogika specjalna, Tom I, II, Wydawnictwo Ossolineum, Wrocław-Warszawa- Kraków- Gdańsk- Łódź. Kirejczyk
K.,
(1981),
(red.),
Upośledzenie
umysłowe -
Pedagogika,
Państwowe
Wyd. Naukowe, Warszawa Kwiatkowska M., (1997), Dzieci głęboko niezrozumiane, Oficyna Literatów i dziennikarzy "Pod Wiatr", Warszawa. Obuchowska I. (1995), (red.), Dziecka niepełnosprawne w rodzinie, WSiP, Warszawa. Olechnowicz H., (1994), Wyzwalanie aktywności dzieci głębiej upośledzonych umysłowo, WSiP, Warszawa.
144
